Jump to content

ඇන්ගෝලාව

සබැඳි සංස්කරණය කරන්න
විකිපීඩියා වෙතින්
(ඇන්ගෝලා වෙතින් යළි-යොමු කරන ලදි)
ඇන්ගෝලා ජනරජය
República de Angola  (පෘතුගීසි)
Flag of ඇන්ගෝලා
Flag
Emblem of ඇන්ගෝලා
Emblem
උද්යෝග පාඨය: 
ජාතික ගීය: "Angola Avante"
(ඉංග්‍රීසි: "Onwards Angola")
Location of  ඇන්ගෝලාව  (dark blue) in the අප්‍රිකානු සංගමය  (light blue)
Location of  ඇන්ගෝලාව  (dark blue)

in the අප්‍රිකානු සංගමය  (light blue)

අගනුවර
සහ විශාලතම නගරය
ලොන්ඩා (Luanda)
8°50′S 13°20′E / 8.833°S 13.333°E / -8.833; 13.333ඛණ්ඩාංක: 8°50′S 13°20′E / 8.833°S 13.333°E / -8.833; 13.333
නිල භාෂා(ව)පෘතුගීසි
සම නිල භාෂා
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
(2000)
36% ඕවිඹුණ්ඩු

25% අඹුණ්ඩු
13% බකොන්ගෝ
22% වෙනත් අප්‍රිකානු
2% මෙස්ටිකෝ
1% චීන

1% යුරෝපීය
ජාති නාම(ය)ඇන්ගෝලියානු
රජයඒකීය ආධිපත්‍ය-පක්ෂ ජනාධිපති ව්‍යවස්ථාමය ජනරජය
ජෝඕ මැනුවෙල් ගොන්සාල්වෙස් ලෝරෙන්සෝ
බොර්නිටෝ ඩි සූසා
ව්‍යවස්ථාදායකයජාතික සභාව
පිහිටුවීම
1575
• පෘතුගාලයේ සිට නිදහස, කොමියුනිස්ට් පාලනය යටතේ
1975 නොවැම්බර් 11
• එක්සත් ජාතීන්ගේ පූර්ණ සාමාජිකත්වය
1976 නොවැම්බර් 22
• වත්මන් ව්‍යවස්ථාව
2010 ජනවාරි 21
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ
1,246,700 km2 (481,400 sq mi) (22 වන)
• ජලය (%)
නොසැලකේ
ජනගහණය
• 2014 ජන සංගණනය
25,789,024[1]
• ජන ඝණත්වය
20.69/km2 (53.6/sq mi) (199 වන)
දදේනි (ක්‍රශසා)2019 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ
ඇ.ඩො. බිලියන 208.034[2] (64 වන)
• ඒක පුද්ගල
ඇ.ඩො. 6,850[2] (107 වන)
දදේනි (නාමික)2019 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ
ඇ.ඩො. බිලියන 124.600[2] (61 වන)
• ඒක පුද්ගල
ඇ.ඩො. 4,101[2] (91 වන)
ගිනි (2009)42.7[3]
මධ්‍යම
මාසද (2017)0.581[4]
මධ්‍යම · 147 වන
ව්‍යවහාර මුදලඇන්ගෝලියානු ක්වාන්සා (AOA)
වේලා කලාපයUTC+1 (WAT)
රිය ධාවන මං තීරුවදකුණ
ඇමතුම් කේතය+244
අන්තර්ජාල TLD.ao

ඇන්ගෝලාව (අසන්නi/æŋˈɡoʊlə/; පෘතුගීසි: [ɐ̃ˈɡɔlɐ]), නිල වශයෙන් ඇන්ගෝලා ජනරජය (පෘතුගීසි: República de Angola), යනු දකුණු අප්‍රිකාවේ බටහිර වෙරළ තීරයේ පිහිටි රටකි. එය මුළු භූමි ප්‍රමාණයෙන් සහ ජනගහනයෙන් (අවස්ථා දෙකේදීම බ්‍රසීලයට පිටුපසින්) දෙවන විශාලතම ලුසොෆෝන් (පෘතුගීසි භාෂාව කතා කරන) රට වන අතර අප්‍රිකාවේ හත්වන විශාලතම රට වේ. එය දකුණින් නැමීබියාව, උතුරින් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය, නැගෙනහිරින් සැම්බියාව සහ බටහිරින් අත්ලාන්තික් සාගරයෙන් මායිම් වේ. ඇන්ගෝලාවේ, කොංගෝ ජනරජයට සහ කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයට මායිම්ව පිහිටි කැබින්ඩා පළාත නම් කුඩා, ප්‍රධාන භූමියෙන් පිටත පළාතක් ඇත. අගනුවර සහ වඩාත්ම ජනාකීර්ණ නගරය ලුආන්ඩා ය.

පැලියොලිතික් යුගයේ සිට ඇන්ගෝලාව ජනාවාස වී ඇත. ජාතික රාජ්‍යයක් ලෙස එය ගොඩනැගීම ආරම්භ වන්නේ පෘතුගීසි යටත් විජිතකරණයෙන් වන අතර එය මුලින් ආරම්භ වූයේ 16 වන සියවසේ ආරම්භ කරන ලද වෙරළබඩ ජනාවාස සහ වෙළඳ ස්ථාන සමඟිනි. 19 වන ශතවර්ෂයේදී යුරෝපීය පදිංචිකරුවන් ක්‍රමයෙන් අභ්‍යන්තරයේ ස්ථාපිත වීමට පටන් ගත්හ. ඇන්ගෝලාව බවට පත් වූ පෘතුගීසි යටත් විජිතයට 20 වන සියවසේ මුල් භාගය වන තෙක් එහි වර්තමාන දේශසීමා නොතිබුනේ, ක්වාමාටෝ, ක්වන්යාමා සහ ම්බුන්ඩා වැනි ස්වදේශික කණ්ඩායම්වල ප්‍රතිරෝධය හේතුවෙනි.

දිග්ගැස්සුනු යටත් විජිත විරෝධී අරගලයකින් පසුව, ඇන්ගෝලාව 1975 දී මාක්ස්වාදී-ලෙනින්වාදී ඒක-පක්ෂ ජනරජයක් ලෙස නිදහස ලබා ගත්තේය. සෝවියට් සංගමය සහ ඇන්ගෝලාවේ පූර්ණ නිදහස සඳහා වූ කැරලිකාර ජාතික සංගමය (UNITA) වන කියුබාවේ පිටුබලය ඇතිව, ඇන්ගෝලා විමුක්තිය සඳහා වූ පාලක ජනතා ව්‍යාපාරය (MPLA) අතර එම වසරේම රට විනාශකාරී සිවිල් යුද්ධයකට ඇද වැටුනි. මාඕවාදී සහ පසුව කොමියුනිස්ට් විරෝධී කණ්ඩායම සදහා සහය ලැබුනේ, එක්සත් ජනපදයේ සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ සහාය ඇතිව සහ සයිරේගේ සහාය ඇතිව ක්‍රියාත්මක වූ ඇන්ගෝලාවේ ජාතික විමුක්ති පෙරමුණ (FNLA) සටන්කාමී සංවිධානයනි. 1975 නිදහස ලැබූ දා සිට රට පාලනය කරනු ලබන්නේ MPLA විසිනි. 2002 යුද්ධය අවසන් වීමෙන් පසුව, ඇන්ගෝලාව සාපේක්ෂව ස්ථාවර ඒකීය, ජනාධිපති ව්‍යවස්ථාපිත ජනරජයක් ලෙස මතු විය.

ඇන්ගෝලාව සතුව විශාල ඛනිජ සහ පෙට්‍රෝලියම් සංචිත ඇති අතර එහි ආර්ථිකය ලෝකයේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන රටවල් අතර වේ, විශේෂයෙන්ම සිවිල් යුද්ධය අවසන් වීමෙන් පසුව, ආර්ථික වර්ධනය බෙහෙවින් අසමාන වන අතර, ජාතියේ ධනයෙන් වැඩි කොටසක් ජනගහනයෙන් අසමාන ලෙස කුඩා කොටසකට සංකේන්ද්‍රනය වී ඇත. විශාලතම ආයෝජන සහ වෙළඳ හවුල්කරුවන් වන්නේ චීනය සහ එක්සත් ජනපදයයි.[5] බොහෝ ඇන්ගෝලියානුවන් සඳහා ජීවන තත්ත්වය අඩු මට්ටමක පවතී. ආයු අපේක්ෂාව ලොව පහළම අගයන් අතර වන අතර ළදරු මරණ ඉහළම අගයන් අතර වේ.[6] 2017 සිට, ජෝවා ලෝරෙන්සෝ ගේ රජය දූෂණයට එරෙහිව සටන් කිරීම එහි ප්‍රමුඛස්ථානය බවට පත් කර ඇති අතර, පසුගිය රජයේ බොහෝ පුද්ගලයින් සිරගත කර හෝ නඩු විභාගයක් බලාපොරොත්තුවෙන් සිටී. මෙම ප්‍රයත්නය නීත්‍යානුකූල බව විදේශ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රිකයින් විසින් පිළිගෙන ඇතත්,[7] සමහර සංශයවාදීන් මෙම ක්‍රියාවන් දේශපාලනිකව අභිප්‍රේරණය කරන ලද ක්‍රියාවක් ලෙස දකියි.[8]

ඇන්ගෝලාව එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, ඔපෙක්, අප්‍රිකානු සංගමය, පෘතුගීසි භාෂා රටවල ප්‍රජාව සහ දකුණු අප්‍රිකානු සංවර්ධන ප්‍රජාවේ සාමාජිකයෙකි. 2021 වන විට ඇන්ගෝලියානු ජනගහනය මිලියන 32.87 ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත. ඇන්ගෝලාව බහු සංස්කෘතික සහ බහු වාර්ගික වේ. ඇන්ගෝලියානු සංස්කෘතිය සියවස් ගණනාවක පෘතුගීසි බලපෑම පිළිබිඹු කරයි, එනම් පෘතුගීසි භාෂාවේ සහ කතෝලික පල්ලියේ ප්‍රමුඛත්වය, විවිධ ස්වදේශික සිරිත් විරිත් සහ සම්ප්‍රදායන් සමඟ මුසු වී ඇත.

නිරුක්තිය

[සංස්කරණය]

ඇන්ගෝලා යන නම පැමිණෙන්නේ පෘතුගීසි යටත් විජිත නාමය වන රෙයිනෝ ද ඇන්ගෝලා ('ඇන්ගෝලා රාජධානිය') වෙතින් වන අතර එය පාවුලෝ ඩයස් ද නොවායිස්ගේ 1571 ප්‍රඥප්තියට පෙර විය.[9] මෙම ස්ථාන නාමය පෘතුගීසීන් විසින් ව්‍යුත්පන්න කර ඇත්තේ න්ඩොන්ගෝ සහ මාතම්බා යන රජවරුන් විසින් දරන ලද න්ගෝලා යන මාතෘකාවෙනි. ක්වාන්සා සහ ලුකාලා ගංගා අතර උස්බිම් වල න්ඩොන්ගෝ, නාමිකව කොංගෝ රාජධානියේ සන්තකයක් වූ නමුත්, 16 වන සියවසේදී වැඩි නිදහසක් අපේක්ෂා කරමින් සිටියේය.[10]

ඉතිහාසය

[සංස්කරණය]

මුල් සංක්‍රමණ සහ දේශපාලන ඒකක

[සංස්කරණය]
කොංගෝ රාජධානියේ මැනිකොන්ගෝ I වන ජොආවෝ රජු

නූතන ඇන්ගෝලාවේ ප්‍රධාන වශයෙන් ජනාකීර්ණ වූයේ පළමු බන්ටු සංක්‍රමණයට පෙර සංචාරක කොයි සහ සැන් විසිනි. කොයි සහ සැන් ජනතාව එඬේරුන් හෝ වගා කරන්නන් නොව, දඩයම් කරන්නන් විය.[11] ක්‍රි.පූ. පළමු සහස්‍රයේ උතුරේ සිට පැමිණි බන්ටු ජනයා විසින් ඔවුන් අවතැන් කරනු ලැබූ අතර, ඔවුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් අද වයඹදිග නයිජීරියාවේ සහ දකුණු නයිජර් ප්‍රදේශයේ ආරම්භකයන් වූවා විය හැකිය.[12] බන්ටු කථිකයන් විසින් ඇන්ගෝලාවේ මධ්‍යම කඳුකරයට සහ ලුආන්ඩා තැනිතලාවට කෙසෙල් සහ ටාරෝ මෙන්ම විශාල ගව පට්ටි වගා කිරීම හඳුන්වා දෙන ලදී.

දේශපාලන ආයතන ගණනාවක් පිහිටුවන ලදී. මෙයින් වඩාත් ප්‍රචලිත වූයේ ඇන්ගෝලාවේ පිහිටි කොන්ගෝ රාජධානිය වන අතර එය උතුරු දෙසට වර්තමාන කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය, කොංගෝ ජනරජය සහ ගැබොන් ජනරජය දක්වා විහිදේ. එය වෙනත් නගර-රාජ්‍ය සහ ශිෂ්ටාචාර සමඟ නිරිතදිග සහ බටහිර අප්‍රිකාවේ වෙරළ තීරයේ ඉහළට සහ පහළට සහ මහා සිම්බාබ්වේ සහ මුටාපා අධිරාජ්‍යය සමඟ පවා වෙළඳ මාර්ග ස්ථාපිත කළේය, නමුත් එය කුඩා හෝ කිසිදු සංක්‍රාන්ති වෙළඳාමක නිරත නොවීය.[13]

එහි දකුණු පසින් න්ඩොන්ගෝ රාජධානිය පිහිටා ඇති අතර, ඉන් පසුකාලීන පෘතුගීසි ජනපදයේ ප්‍රදේශය සමහර විට ඩොංගෝ ලෙස හැඳින්වූ අතර, ඒවාට යාබදව මාතම්බා රාජධානිය පිහිටා තිබුණි.[14]

පෘතුගීසි ජනපදකරණය

[සංස්කරණය]
පෘතුගාලයේ පළමුවන මැනුවෙල් රජු විසින් කොංගෝවේ I අෆොන්සෝ රජුට රාජ්‍ය මුද්‍රාව ප්‍රදානය කරන ලදී.
ඇන්ගෝලාවේ ඉතිහාසය; 1680 දී ලුආන්ඩා හිදී ලියා ඇත.

පෘතුගීසි ගවේෂක ඩියෝගෝ කාඕ 1484 දී ප්‍රදේශයට ළඟා විය.[15] පෙර වසරේ, පෘතුගීසීන් කොංගෝව සමඟ සබඳතා ගොඩනඟා ගෙන ඇති අතර, එය එවකට උතුරේ නූතන ගැබොන් සිට දකුණේ ක්වාන්සා ගඟ දක්වා විහිදේ. පෘතුගීසීන් ඔවුන්ගේ ප්‍රාථමික මුල් වෙළඳ මධ්‍යස්ථානය පිහිටුවන ලද්දේ සෝයෝ හි වන අතර එය දැන් ඇන්ගෝලාවේ කැබින්ඩා හැරුණු විට උතුරු දෙසින් පිහිටි නගරය වේ. පවුලෝ ඩයස් ද නෝවාස් 1575 දී සාඕ පවුලෝ ද ලෝන්ඩා (ලුආන්ඩා) ආරම්භ කළේ පදිංචිකරුවන්ගේ පවුල් සියයක් සහ සොල්දාදුවන් හාරසියයක් සමඟ ය. බෙන්ගුලාව 1587 දී ශක්තිමත් කරන ලද අතර 1617 දී නගරයක් බවට පත් විය.

පෘතුගීසීන් ඇන්ගෝලියානු වෙරළ තීරයේ වෙනත් ජනාවාස, බලකොටු සහ වෙළඳ ස්ථාන කිහිපයක් ස්ථාපිත කළ අතර, ප්‍රධාන වශයෙන් වතු සඳහා ඇන්ගෝලියානු වහලුන් වෙළඳාම් කළහ. ප්‍රාදේශීය වහල් වෙළෙන්දෝ පෘතුගීසි අධිරාජ්‍යය සඳහා වහලුන් විශාල ප්‍රමාණයක් සපයා ඇත.[16] සාමාන්‍යයෙන් යුරෝපයෙන් නිෂ්පාදිත භාණ්ඩ සඳහා හුවමාරු කර ගත්හ.[17][18]

අත්ලාන්තික් සාගරයේ වහල් වෙළඳාමේ මෙම කොටස 1820 ගණන්වල බ්‍රසීලය නිදහස ලැබීමෙන් පසුවද පැවතුනි.[19]

ඇන්ගෝලාව සදහා පෘතුගාලයේ භෞමික හිමිකම් තිබියදීත්, රටේ විශාල අභ්‍යන්තරයේ වැඩි කොටසක් පාලනය කිරීම අවම විය.[20] 16 වන සියවසේදී පෘතුගාලය ගිවිසුම් සහ යුද්ධ මාලාවක් හරහා වෙරළ තීරයේ පාලනය ලබා ගත්තේය. යුරෝපීය ජනපදිකයන්ගේ ජීවිතය දුෂ්කර වූ අතර ප්‍රගතිය මන්දගාමී විය. ජෝන් ඉලිෆ් සඳහන් කරන්නේ, "16 වන සියවසේ ඇන්ගෝලාවේ පෘතුගීසි වාර්තා පෙන්නුම් කරන්නේ සාමාන්‍යයෙන් සෑම වසර හැත්තෑවකට වරක් මහා සාගතයක් ඇති වන බවයි. වසංගත රෝග සමඟ එන එය ජනගහනයෙන් තුනෙන් එකක් හෝ අඩක් මරා දැමිය හැකි අතර, ජනගහන වර්ධනය විනාශ කරයි. පරම්පරාව සහ ජනපද වාසීන් නැවත ගංගා නිම්නවලට යොමු කරවයි."[21]

පෘතුගීසි ප්‍රතිස්ථාපන යුද්ධය අතරතුර, ලන්දේසි බටහිර ඉන්දීය සමාගම 1641 දී ලුආන්ඩා හි ප්‍රධාන ජනාවාස අත්පත් කර ගත් අතර, වෙනත් තැන්වල පෘතුගීසි ඉඩම්වලට එරෙහිව ප්‍රහාර එල්ල කිරීම සඳහා ප්‍රාදේශීය ජනතාව සමඟ සන්ධානගත විය.[22] සැල්වදෝර් ඩී සා යටතේ ඇති බලඇණියක් 1648 දී ලුආන්ඩා යළි අත්පත් කර ගත්තේය. 1650 වන විට ඉතිරි භූමිය නැවත අත්පත් කර ගැනීම අවසන් විය. කොන්ගෝ සමඟ නව ගිවිසුම් 1649 දී අත්සන් කරන ලදී. 1656 දී න්ජිංගා ගේ මාතම්බා සහ න්ඩොන්ගෝ රාජධානිය සමඟ අනෙකුත් අය එය අනුගමනය කළහ. 1670 දී කොංගෝව සහ 1681 දී මාටම්බා ආක්‍රමණය කිරීමට ගත් උත්සාහයන් අසාර්ථක වූ හෙයින්, 1671 දී පුංගෝ ඇන්ඩොංගෝ යටත් කර ගැනීම, ලුආන්ඩා සිට අවසන් පෘතුගීසි ව්‍යාප්තිය විය. යටත් විජිත මුරපොලවල් ද බෙන්ගුලාවේ සිට අභ්‍යන්තරයට ව්‍යාප්ත විය, නමුත් 19 වැනි සියවසේ අගභාගය වනතුරු ලුආන්ඩා සහ බෙන්ගුලා වෙතින් ආක්‍රමණය ඉතා සීමිත විය.[23] 1800 ගණන්වල මුල් භාගයේ දේශපාලන කැලඹීම් මාලාවකින් පීඩාවට පත් වූ පෘතුගාලය ඇන්ගෝලියානු භූමිය මහා පරිමාණයෙන් ඈඳා ගැනීමට ප්‍රමාද විය.[24]

1836 දී ඇන්ගෝලාවේ වහල් වෙළඳාම අහෝසි කරන ලද අතර, 1854 දී යටත් විජිත රජය එහි පවතින සියලුම වහලුන් නිදහස් කරන ලදී. වසර හතරකට පසු, පෘතුගාලය විසින් පත් කරන ලද වඩාත් ප්‍රගතිශීලී පරිපාලනයක් වහල්භාවය මුළුමනින්ම අහෝසි කළේය. කෙසේ වෙතත්, මෙම නියෝග බොහෝ දුරට ක්‍රියාත්මක කළ නොහැකි වූ අතර, පෘතුගීසීන් වහල් වෙළඳාම තහනම් කිරීම ක්‍රියාත්මක කිරීම සඳහා බ්‍රිතාන්‍ය රාජකීය නාවික හමුදාවේ සහාය මත රඳා පැවතුනි.[25]

දහනව වන ශතවර්ෂයේ මැද භාගය වන විට පෘතුගාලය කොංගෝ ගංගාව දක්වා උතුරින් සහ දකුණින් මොසමීඩීස් දක්වා සිය ආධිපත්‍යය ස්ථාපිත කර ඇත.[26] 1880 ගණන්වල අගභාගය වනතුරුම පෘතුගාලය ඇන්ගෝලාව මොසැම්බික්හි යටත් විජිතයක් සමඟ සම්බන්ධ කිරීමට යෝජනා ඉදිරිපත් කළ නමුත් බ්‍රිතාන්‍ය සහ බෙල්ජියම් විරුද්ධත්වය විසින් එය අවහිර කරන ලදී.[27] මෙම කාල වකවානුවේදී පෘතුගීසීන් ඇන්ගෝලාවේ විවිධ ජනයාගෙන් එල්ලවූ විවිධ ආකාරයේ සන්නද්ධ ප්‍රතිරෝධයන්ට එරෙහිව ඉදිරිපත් විය.[28]

1884-1885 බර්ලින් සමුළුව ඇන්ගෝලාවේ පෘතුගීසි හිමිකම්වල සීමාවන් නිර්වචනය කරමින් යටත් විජිතයේ මායිම් නියම කළේය,[29] බොහෝ සීමාවන් 1920 ගණන් වන තෙක් නොවිසඳී තිබුණි.[30] පෘතුගාලය සහ එහි අප්‍රිකානු භූමි ප්‍රදේශ අතර වෙළඳාම ශීඝ්‍රයෙන් ඉහළ ගියේ ආරක්‍ෂිත තීරුබදුවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙසය, එය වැඩි දියුණු කිරීමට හේතු වූ අතර නව පෘතුගීසි සංක්‍රමණික රැල්ලක් ඇති විය.[31]

1939 සහ 1943 අතර පෘතුගීසි හමුදාව කැර්ලි චෝදනාවලට ලක් වූ සංචාරක මුකුබල් ජනතාවට එරෙහිව මෙහෙයුම් සිදු කළ අතර එමඟින් ඔවුන්ගේ ජනගහනයෙන් අඩක් මිය ගියේය. දිවි ගලවා ගත් අය ගාල් කඳවුරුවල සිර කර, බලහත්කාර ශ්‍රම කඳවුරුවලට යවන ලද අතර, ඔවුන්ගෙන් බහුතරයක් වැඩ පද්ධතියේ ම්ලේච්ඡත්වය, මන්දපෝෂණය සහ ක්‍රියාත්මක කිරීම් හේතුවෙන් මිය ගියහ.[32]

ඇන්ගෝලියානු ස්වාධීනත්වය

[සංස්කරණය]
න්ඩොන්ගෝ හි ඇනා ද සූසා රැජින 1657 දී පෘතුගීසීන් සමඟ රැස්වීම
1755 සිට ලුආන්ඩා නිරූපණය
පෘතුගීසි යටත් විජිත යුද්ධ සමයේදී (1961-74) පෘතුගීසි සන්නද්ධ හමුදා ලුආන්ඩා හි ගමන් කරයි.

යටත් විජිත නීතිය යටතේ කළු ඇන්ගෝලියානුවන්ට දේශපාලන පක්ෂ හෝ කම්කරු සංගම් පිහිටුවීම තහනම් විය.[33] ප්‍රථම ජාතිකවාදී ව්‍යාපාර දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයෙන් පසුව මුල් බැස ගත්තේ නැත, බොහෝ දුරට බටහිරකරණය වූ සහ පෘතුගීසි භාෂාව කතා කරන නාගරික පන්තියක් විසින් මෙහෙයවන ලද අතර එයට බොහෝ මෙස්ටියෝවරු ඇතුළත් වූහ.[34] 1960 ගණන්වල මුල් භාගයේදී ඔවුන් ග්‍රාමීය ශ්‍රම බලකායේ තාවකාලික ශ්‍රම ක්‍රියාකාරීත්වයෙන් පැන නගින වෙනත් සංගම් මගින් සම්බන්ධ විය.[35] ස්වයං නිර්ණය සඳහා වැඩිවන ඇන්ගෝලියානු ඉල්ලීම්වලට විසඳුම් සෙවීම පෘතුගාලය ප්‍රතික්ෂේප කිරීම සන්නද්ධ ගැටුමක් අවුලුවාලූ අතර, එය 1961 දී බයික්සා ඩි කැසාන්ජේ කැරැල්ලත් සමඟ පුපුරා ගිය අතර එය ක්‍රමයෙන් ඉදිරි වසර දොළහක් පුරා පැවති දිග්ගැස්සුනු නිදහස් යුද්ධයක් දක්වා විකාශනය විය.[36] ගැටුම පුරාවටම, පෘතුගීසි රජය සහ ප්‍රාදේශීය බලවේග අතර සටන් වලින් ඔවුන්ගේම පක්ෂග්‍රාහී ගරිල්ලා තටු සහිත සටන්කාමී ජාතිකවාදී ව්‍යාපාර තුනක් මතු වූ අතර, පෘතුගීසි කොමියුනිස්ට් පක්ෂය විවිධ මට්ටම් වලට සහය විය.[37][38]

ඇන්ගෝලා විමුක්තිය සඳහා වූ ජාතික පෙරමුණ (FNLA) සයිරේ හි බකොන්ගෝ සරණාගතයන්ගෙන් බඳවා ගන්නා ලදී.[39] ලියෝපෝල්ඩ්විල්හි විශේෂයෙන් හිතකර දේශපාලන තත්වයන්ගෙන් සහ විශේෂයෙන්ම සයිරේ සමග පොදු දේශසීමාවෙන් ප්‍රයෝජන ගනිමින්, ඇන්ගෝලියානු දේශපාලන පිටුවහල්කරුවන්ට අදාළ පවුල්, ගෝත්‍ර සහ සම්ප්‍රදායන්ගෙන් විශාල විදේශගත ප්‍රජාවක් අතර බල පදනමක් ගොඩනගා ගැනීමට හැකි විය.[40] දේශසීමා දෙපස ජනයා අන්‍යෝන්‍ය වශයෙන් තේරුම්ගත හැකි උපභාෂා කතා කළ අතර ඓතිහාසික කොංගෝ රාජධානිය සමඟ හවුල් සබඳතා භුක්ති වින්දහ.[41] විදේශිකයන් ලෙස දක්ෂ ඇන්ගෝලියානුවන්ට මොබුටු සේසේ සෙකෝ ගේ රාජ්‍ය රැකියා වැඩසටහනෙන් ප්‍රයෝජන ගැනීමට නොහැකි වුවද, ඇතැමුන් විවිධ ලාභදායී පෞද්ගලික ව්‍යාපාරවල නොපැමිණෙන හිමිකරුවන් සඳහා අතරමැදියන් ලෙස රැකියාවක් සොයා ගත්හ. සංක්‍රමණිකයන් අවසානයේ FNLA පිහිටුවා ගත්තේ ඇන්ගෝලාව වෙත නැවත පැමිණීමෙන් පසු දේශපාලන බලය සඳහා ලංසුවක් තැබීමේ අදහසිනි.[42]

1966 සිට මධ්‍යම ඇන්ගෝලාවේ පෘතුගීසීන්ට එරෙහිව බොහෝ දුරට ඕවිඹුන්ඩු ගරිල්ලා මුලපිරීමක්, ජෝනාස් සවිම්බි සහ ඇන්ගෝලාවේ පූර්ණ නිදහස සඳහා වූ ජාතික සංගමය (UNITA) විසින් මෙහෙයවනු ලැබීය.[43] මිත්‍රශීලී දේශසීමා වලින් එහි භූගෝලීය දුරස්ථභාවය, ඕවිඹුණ්ඩුවේ වාර්ගික ඛණ්ඩනය සහ බලමුලු ගැන්වීමට සුළු අවස්ථාවක් නොමැති යුරෝපීය වතුකරයේ ගොවීන් හුදකලා වීම නිසා එය අකර්මන්‍ය තත්ත්වයට පත් විය.[44]

1950 ගණන්වල අගභාගයේදී, නැඟෙනහිරෙන් ඇන්ගෝලා විමුක්තිය සඳහා වූ මාක්ස්වාදී-ලෙනින්වාදී ජනප්‍රිය ව්‍යාපාරයේ (MPLA) නැඟීම සහ ලුආන්ඩාට උතුරින් ඩෙම්බෝස් කඳුකරය විශේෂ වැදගත්කමක් ලබා ගත්තේය. ඇන්ගෝලියානු කොමියුනිස්ට් පක්ෂය විසින් සභාග ප්‍රතිරෝධක ව්‍යාපාරයක් ලෙස පිහිටුවන ලද අතර,[45] සංවිධානයේ නායකත්වය ප්‍රධාන වශයෙන් අම්බුන්ඩු සහ ලුආන්ඩා හි රාජ්‍ය අංශයේ සේවකයින්ට වෙන් කළේය.[46] MPLA සහ එහි ප්‍රතිවාදීන් දෙදෙනාම සෝවියට් සංගමයෙන් හෝ මහජන චීන සමූහාණ්ඩුවෙන් ද්‍රව්‍යමය ආධාර පිළිගත්තද, හිටපු අය දැඩි අධිරාජ්‍ය විරෝධී අදහස් දැරූ අතර එක්සත් ජනපදය සහ පෘතුගාලයට එහි සහයෝගය විවෘතව විවේචනය කළේය.[47] මොරොක්කෝවේ, ඝානාවේ, ගිනියාවේ, මාලියේ සහ එක්සත් අරාබි ජනරජයේ නොබැඳි ආන්ඩුවලින් සහය ඉල්ලා රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික පෙරමුණේ වැදගත් පදනමක් දිනා ගැනීමට මෙය ඉඩ දුන්නේය.[48]

MPLA 1961 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී කොන්ක්‍රි සිට ලියෝපෝල්ඩ්විල් වෙත සිය මූලස්ථානය ගෙන යාමට උත්සාහ කළ අතර, FNLA එකල ඇන්ගෝලියානු මහජන සංගමය (UPA) සහ එහි නායක හෝල්ඩන් රොබර්ටෝ සමඟ පොදු පෙරමුණක් නිර්මාණය කිරීමේ උත්සාහයන් අලුත් කළේය. රොබර්ටෝ එම යෝජනාව ප්‍රතික්ෂේප කළේය.[49] MPLA ප්‍රථමයෙන් ඇන්ගෝලාවට තමන්ගේම කැරලිකරුවන් ඇතුළු කිරීමට උත්සාහ කළ විට, රොබර්ටෝගේ නියෝග මත UPA පාක්ෂිකයින් විසින් කේඩරයන් සැඟවී සිට විනාශ කරන ලදී. එය පසුව ඇන්ගෝලා සිවිල් යුද්ධය ඇවිලවීමට තුඩු දුන් දරුණු කන්ඩායම් ආරවුල් සඳහා පූර්වාදර්ශයක් තබමින්.[50]

ඇන්ගෝලියානු සිවිල් යුද්ධය

[සංස්කරණය]
ඇන්ගෝලාවේ ජාතික විමුක්ති පෙරමුණේ සාමාජිකයින් 1973 දී පුහුණුවීම් අතරතුර.

නිදහස් සටන පුරාවටම, ප්‍රතිවාදී ජාතිකවාදී ව්‍යාපාර තුනට දේශපාලන හා මිලිටරි කණ්ඩායම්වාදය මෙන්ම පෘතුගීසීන්ට එරෙහිව ගරිල්ලා ප්‍රයත්නයන් එකමුතු කිරීමට ඇති නොහැකියාව නිසා දැඩි ලෙස බාධා එල්ල විය.[51] 1961 සහ 1975 අතර MPLA, UNITA සහ FNLA ඇන්ගෝලියානු ජනතාව සහ ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාව තුළ බලපෑම සඳහා තරඟ කළහ.[52] සෝවියට් සංගමය සහ කියුබාව MPLA කෙරෙහි විශේෂ අනුකම්පාවක් දැක්වූ අතර එම පක්ෂයට ආයුධ, පතොරම්, අරමුදල් සහ පුහුණුව සැපයූහ.[53] UNITA සටන්කාමීන් MPLA සමඟ සමතයකට පත් කළ නොහැකි අමනාපයක් ඇති බව පැහැදිලි නමුත් ඔවුන් ද සහාය දැක්වූහ.[54]

අගොස්ටින්හෝ නෙටෝ, ඇන්ගෝලාවේ පළමු ජනාධිපති.

1974 කානේෂන් විප්ලවයෙන් පසු පෘතුගාලයේ එස්ටාඩෝ නෝවෝ රජය බිඳවැටීම අප්‍රිකාවේ සියලුම පෘතුගීසි හමුදා ක්‍රියාකාරකම් අත්හිටුවන ලද අතර ඇන්ගෝලාවේ නිදහස සඳහා සාකච්ඡා පැවැත්වීමට නියමිතව තිබූ සටන් විරාමයකට මැදිහත් විය.[55] අප්‍රිකානු එකමුතුවේ සංවිධානයෙන් දිරිමත් වූ හෝල්ඩන් රොබර්ටෝ, ජෝනාස් සවිම්බි සහ MPLA සභාපති ඇගෝස්ටින්හෝ නෙටෝ 1975 ජනවාරි මස මුලදී මොම්බාසා හිදී හමුවී සභාග රජයක් පිහිටුවීමට එකඟ විය.[56] මෙය එම මස අගදී ඇති වූ ඇල්වෝර් ගිවිසුම මගින් අනුමත කරන ලද අතර, එය මහ මැතිවරණයක් කැඳවූ අතර රටේ නිදහස් දිනය 1975 නොවැම්බර් 11 දිනට නියම කරන ලදී.[57] කෙසේ වෙතත්, කණ්ඩායම් තුනම සටන් විරාමය අනුගමනය කළේ ක්‍රමානුකූලව පෘතුගීසි ඉවත් වීමෙන් ප්‍රයෝජන ගනිමින් විවිධ උපාය මාර්ගික ස්ථාන අල්ලා ගැනීමට, තවත් ආයුධ ලබා ගැනීමට සහ ඔවුන්ගේ සටන්කාමී හමුදා විශාල කර ගැනීමට ය.[58] බොහෝ බාහිර මූලාශ්‍රවලින්, විශේෂයෙන්ම සෝවියට් සංගමය සහ එක්සත් ජනපදයෙන් ආයුධ වේගයෙන් ගලා ඒම මෙන්ම ජාතිකවාදී පක්ෂ අතර ආතතීන් උත්සන්න වීම, නව සතුරුකම් පුපුරා යාමට හේතු විය.[59]

දකුණු අප්‍රිකානු දේශසීමා යුද සිතියම

නිහඬ ඇමරිකානු සහ සයිරියානු සහාය ඇතිව FNLA උතුරු ඇන්ගෝලාවේ විශාල භට සංඛ්‍යාවක් එක්රැස් කිරීමට පටන් ගත්තේ මිලිටරි ආධිපත්‍යය ලබා ගැනීමේ උත්සාහයකිනි.[60] මේ අතර, MPLA සාම්ප්‍රදායික ඇම්බුන්ඩු බලකොටුවක් වන ලුආන්ඩා හි පාලනය තහවුරු කර ගැනීමට පටන් ගත්තේය.[61] 1975 මාර්තු මාසයේදී FNLA විසින් MPLA හමුදාවන්ට පහර දීමෙන් පසු ඊළඟ මාස කිහිපය තුළ ලුආන්ඩා හි වරින් වර ප්‍රචණ්ඩත්වය ඇති විය.[62] අප්‍රේල් සහ මැයි මාසවලදී වීදි ගැටුම් සමඟ සටන් උත්සන්න වූ අතර, ජුනි මාසයේදී MPLA කණ්ඩායමක් විසින් UNITA සාමාජිකයින් දෙසියයකට අධික පිරිසක් ඝාතනය කිරීමෙන් පසුව UNITA ගැටුමට සම්බන්ධ විය.[63] MPLA වෙත සෝවියට් ආයුධ නැව්ගත කිරීම ඉහළ යාම, FNLA සහ UNITA වෙත සැලකිය යුතු රහසිගත ආධාර සැපයීමට මධ්‍යම බුද්ධි ඒජන්සිය ගත් තීරණයකට බලපෑවේය.[64]

1976 ඇන්ගෝලාවේ කියුබානු මැදිහත්වීම අතරතුර ලුආන්ඩා හි කියුබානු ටැංකියක්

1975 අගෝස්තු මාසයේදී, MPLA විසින් ගොඩබිම් භටයන් ලෙස සෝවියට් සංගමයෙන් සෘජු ආධාර ඉල්ලා සිටියේය.[65] උපදේශකයන් යැවීමට ඉදිරිපත් වූ නමුත් භටයන් නොසිටියේය. කෙසේ වෙතත්, කියුබාව වඩාත් ඉදිරියට පැමිණි අතර සැප්තැම්බර් අගදී පන්සියයකට ආසන්න සටන් භට පිරිසක් ඇන්ගෝලාව වෙත නවීන ආයුධ සහ සැපයුම් සමඟ පිටත් කර හරින ලදී.[66] නිදහස ලබන විට, රටේ කියුබානු සොල්දාදුවන් දහසකට වඩා සිටියහ.[67] සෝවියට් ගුවන් යානා මගින්, දැවැන්ත ගුවන් පාලමක් සපයන ලදී.[68] කියුබානු සහ සෝවියට් හමුදා ආධාර නොකඩවා ගොඩ නැගීම නිසා MPLA හට සිය විරුද්ධවාදීන් ලුආන්ඩා වෙතින් පලවා හැරීමට සහ FNLA සහ UNITA ට සහය වීමට ප්‍රමාද වූ උත්සාහයක යෙදී සිටි සයිරියානු සහ දකුණු අප්‍රිකානු හමුදාවන්ගේ මැදිහත්වීමක් මොට කිරීමට හැකි විය.[69] UNITA සිය සිවිල් නිලධාරීන් සහ මිලීෂියාව ලුආන්ඩා වෙතින් ඉවත් කර ගෙන දකුණු පළාත්වල කදවුරු ගත වීමට සමත් වුවද, FNLA බොහෝ දුරට විනාශ විය.[70] එතැන් සිට, සවිම්බි MPLA ට එරෙහිව අධිෂ්ඨානශීලී කැරලිකාරී ව්‍යාපාරයක් දිගටම ගෙන ගියේය.[71]

1975 සහ 1991 අතර, MPLA විසින් මධ්‍යම සැලසුම්කරණය සහ මාක්ස්වාදී-ලෙනින්වාදී ඒක-පක්ෂ රාජ්‍යයක් ඇතුළත් කරමින් විද්‍යාත්මක සමාජවාදයේ මූලධර්ම මත පදනම් වූ ආර්ථික හා දේශපාලන ක්‍රමයක් ක්‍රියාවට නැංවීය.[72] එය ජනසතු කිරීමේ අභිලාෂකාමී වැඩසටහනක් ආරම්භ කළ අතර දේශීය පෞද්ගලික අංශය අත්‍යවශ්‍යයෙන්ම අහෝසි කරන ලදී.[73] පුද්ගලික ව්‍යවසාය ජනසතු කරන ලද අතර Unidades Economicas Estatais (UEE) ලෙස හඳුන්වනු ලබන රාජ්‍ය ව්‍යවසායන්හි තනි ආයතනයකට ඇතුළත් කරන ලදී.[74] MPLA යටතේ, ඇන්ගෝලාව සැලකිය යුතු මට්ටමේ නවීන කාර්මිකකරණයක් අත්විඳින ලදී.[75] කෙසේ වෙතත්, දූෂණය හා බද්ධ කිරීම් ද වැඩි වූ අතර, රාජ්‍ය සම්පත් අකාර්යක්ෂම ලෙස හෝ නිළධාරීන් විසින් පුද්ගලික ධනවත් කිරීම සඳහා සරලව ගසා කෑමට ලක් විය.[76] පාලක පක්ෂය 1977 දී මාඕවාදී-නැඹුරු ඇන්ගෝලාවේ කොමියුනිස්ට් සංවිධානය (OCA) විසින් දියත් කරන ලද කුමන්ත්‍රණයකින් දිවි ගලවා ගත් අතර, ලේවැකි දේශපාලන පවිත්‍ර කිරීම් මාලාවකින් පසුව OCA ආධාරකරුවන් දහස් ගණනක් මිය ගිය පසු එය යටපත් කරන ලදී[77] එම කාල පරිච්ඡේදය තුළම, සිවිල් යුද්ධය එහි උච්චතම අවස්ථාවෙහි කූටප්‍රාප්තියට පත් වූයේ, විශේෂයෙන්ම ක්විෆැන්ගොන්ඩෝ සටන සහ දෙපාර්ශ්වයේම හැරවුම් ලක්ෂ්‍යයක් සනිටුහන් කළ කුයිටෝ ක්වානාවාලේ සටනින් අනතුරුව ය.[78]

MPLA 1990 දී සිය තුන්වන පක්ෂ සම්මේලනයේ දී එහි පැරණි මාක්ස්වාදී දෘෂ්ටිවාදය අතහැර දමා සමාජ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය එහි නව වේදිකාව ලෙස ප්‍රකාශ කළේය.[79] ඇන්ගෝලාව පසුව ජාත්‍යන්තර මුල්‍ය අරමුදලේ සාමාජිකයෙකු විය. විදේශ ආයෝජන ඇද ගැනීමේ ප්‍රයත්නයක් ලෙස වෙළඳපල ආර්ථිකයට ඇති සීමාවන් ද අඩු කරන ලදී.[80] 1991 මැයි වන විට එය UNITA සමඟ සාම ගිවිසුමකට එළැඹිණි. බයිසෙස් ගිවිසුම නම් වූ එය අනුව 1992 සැප්තැම්බර් සඳහා නව මහ මැතිවරණයක් පැවැත්වීමට නියමිත විය.[81] MPLA ප්‍රධාන මැතිවරණ ජයග්‍රහණයක් ලබා ගත් විට, UNITA ජනාධිපති සහ ව්‍යවස්ථාදායක ඡන්ද ගණන් කිරීමේ ප්‍රතිඵල දෙකටම විරුද්ධ වී නැවත යුද්ධයට අවතීර්ණ විය.[82] මැතිවරණයෙන් පසුව, හැලොවීන් සංහාරය ඔක්තෝබර් 30 සිට නොවැම්බර් 1 දක්වා සිදු වූ අතර එහිදී MPLA හමුදා UNITA ආධාරකරුවන් දහස් ගණනක් ඝාතනය කරන ලදී.[83]

21 වන සියවස

[සංස්කරණය]

2002 පෙබරවාරි 22 දින, රජයේ හමුදාවන්ට එරෙහිව ක්‍රියා කිරීමේදී ජොනස් සවිම්බි මිය ගියේය. UNITA සහ MPLA සටන් විරාමයකට එළැඹුණේ ඉන් ටික කලකට පසුවය. UNITA සිය සන්නද්ධ අංශය අතහැර ප්‍රධාන විරුද්ධ පක්ෂයක භූමිකාව භාර ගත්තේය. රටේ දේශපාලන තත්ත්වය ස්ථාවර වීමට පටන් ගත්තද, 2008 සහ 2012 දී ඇන්ගෝලාවේ මැතිවරණ සහ 2010 දී නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සම්මත කර ගන්නා තෙක් විධිමත් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ක්‍රියාවලීන් පැවතියේ නැත, ඒ සියල්ල පවතින අධිපති පක්ෂ ක්‍රමය ශක්තිමත් කළේය.

ඇන්ගෝලාව බරපතල මානුෂීය අර්බුදයක් ඇත. ඒවා නම් දිග්ගැස්සුනු යුද්ධයේ ප්‍රතිඵලය, බිම්බෝම්බවල බහුලත්වය සහ කැබින්ඩා ප්‍රශ්නය (FLEC විසින් කැබින්ඩා ගැටුමේ සන්දර්භය තුළ සිදු කරන ලද) ස්වාධීනත්වය වෙනුවෙන් අඛණ්ඩ දේශපාලන උද්ඝෝෂණ වේ. අභ්‍යන්තරව අවතැන් වූවන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් මේ වන විට අගනුවර අවට සැරිසැරූ අතර, කෞතුකාගාරවල (පැල්පත් නගර) ඇන්ගෝලියානුවන්ගේ සාමාන්‍ය තත්ත්වය තවමත් මංමුලා සහගත ය.[84][85]

2016 වසරේ නියඟයක් දකුණු අප්‍රිකාවේ වසර 25කට පසුව ඇති වූ දරුණුතම ආහාර අර්බුදයට හේතු වූ අතර ඇන්ගෝලාවේ පළාත් 18න් හතක් පුරා මිලියන 1.4ක ජනතාවකට බලපෑම් එල්ල විය. ආහාර මිල ඉහළ ගිය අතර උග්‍ර මන්දපෝෂණ අනුපාත දෙගුණයකින් වැඩි වූ අතර ළමුන් 95,000කට වඩා පීඩාවට පත් විය.

හෝසේ එඩ්වාඩෝ ඩොස් සැන්ටොස් වසර 38 කට පසු 2017 දී ඇන්ගෝලාවේ ජනාධිපති ධූරයෙන් ඉවත් වූ අතර, සැන්ටොස් ගේ තෝරාගත් අනුප්‍රාප්තිකයා වූ ජෝවා ලෝරෙන්සෝ විසින් සාමකාමීව අනුප්‍රාප්තිකයා විය.[86] ඩොස් සැන්ටොස් පවුලේ සමහර සාමාජිකයන් පසුව ඉහළ මට්ටමේ දූෂණවලට සම්බන්ධ විය. 2022 ජූලි මාසයේදී, හිටපු ජනාධිපති ජෝස් එඩ්වාඩෝ ඩොස් සැන්ටොස් ස්පාඤ්ඤයේදී මිය ගියේය.[87]

2022 අගෝස්තු මාසයේදී, පාලක පක්ෂය, MPLA, තවත් සම්පූර්ණ බහුතරයක් දිනාගත් අතර, ජනාධිපති ජෝඕ ලොරෙන්කෝ මැතිවරනයෙන් දෙවන පස් අවුරුදු ධුර කාලය දිනා ගත්තේය. කෙසේ වෙතත්, මැතිවරණය ඇන්ගෝලා ඉතිහාසයේ දැඩිම මැතිවරණය විය.[88]

භූගෝලය

[සංස්කරණය]
ඇන්ගෝලාවේ භූ විෂමතාව.

1,246,700 km2 (වර්ග සැතපුම් 481,400) විශාල[89] ඇන්ගෝලාව යනු ලොව විසිහතරවන විශාලතම රටයි - විශාලත්වයෙන් මාලි වලට සංසන්දනය කළ හැකිය, නැතහොත් ප්‍රංශය හෝ ටෙක්සාස් මෙන් දෙගුණයක් විශාලය. එය බොහෝ දුරට පිහිටා ඇත්තේ අක්ෂාංශ 4° සහ 18°S අතර දේශාංශ 12° සහ 24°E අතර ය.

ඇන්ගෝලාව මායිම් වන්නේ දකුණින් නැමීබියාව, නැගෙනහිරින් සැම්බියාව, ඊසාන දෙසින් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය සහ බටහිරින් දකුණු අත්ලාන්තික් සාගරයයි.

උතුරේ කැබින්ඩා නම් හුදකලා භූමිය උතුරින් කොංගෝ ජනරජය හා දකුණින් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය සමඟ මායිම් ඇත.[90] ඇන්ගෝලාවේ අගනුවර වන ලුආන්ඩා රටේ වයඹ දෙසින් අත්ලාන්තික් වෙරළ තීරයේ පිහිටා ඇත. ඇන්ගෝලාවට 2018 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 8.35/10ක් තිබූ අතර, එය රටවල් 172ක් අතරින් ගෝලීය වශයෙන් 23 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[91]

දේශගුණය

[සංස්කරණය]
දේශගුණික වර්ගීකරණයේ ඇන්ගෝලා සිතියම.

නිවර්තන අප්‍රිකාවේ සෙසු ප්‍රදේශ මෙන්ම ඇන්ගෝලාව ද වෙනස් වේ. ප්‍රත්‍යාවර්ත වැසි සහ වියළි කාලයන් අත්විඳියි.[92] උතුරේ වැසි සමය සාමාන්‍යයෙන් සැප්තැම්බර් සිට අප්‍රේල් දක්වා මාස හතක් තරම් දිගු කාලයක් පැවතිය හැක, සමහර විට ජනවාරි හෝ පෙබරවාරි මාසවල කෙටි අඩුවීමක් ඇති විය හැක.[93] දකුණේ වැසි සමය නොවැම්බර් මාසයෙන් පසුව ආරම්භ වන අතර පෙබරවාරි පමණ දක්වා පවතී.[94] වියළි සමය (cacimbo) බොහෝ විට අධික උදෑසන මීදුමකින් සංලක්ෂිත වේ.[95] සාමාන්‍යයෙන්, වර්ෂාපතනය උතුරේ වැඩි වේ, නමුත් ඕනෑම අක්ෂාංශයක එය වෙරළට වඩා අභ්‍යන්තරයේ වැඩි වන අතර උන්නතාංශය සමඟ වැඩි වේ.[96] සමකයට ඇති දුර හා උන්නතාංශය සමඟ උෂ්ණත්වය පහත වැටෙන අතර අත්ලාන්තික් සාගරයට සමීප වීමට නැඹුරු වේ.[97] මේ අනුව, කොංගෝ නදියේ මුඛයේ පිහිටි සෝයෝ හි සාමාන්‍ය වාර්ෂික උෂ්ණත්වය 26 °C පමණ වේ, නමුත් සෞම්‍ය මධ්‍යම සානුවේ හුවාම්බෝ හි එය 16 °Cට වඩා අඩුය.[98] ශීතලම මාස වන්නේ ජූලි සහ අගෝස්තු (වියළි සමයේ මැද), සමහර විට ඉහළ උන්නතාංශවල තුහින ඇති විය හැක.[99]

පරිපාලන අංශ

[සංස්කරණය]
අංක සහිත පළාත් සහිත ඇන්ගෝලා සිතියම
හුවාම්බෝ පළාත් රජය

2016 මාර්තු වන විට, ඇන්ගෝලාව පළාත් දහඅටකට (පළාත්) සහ මහ නගර සභා 162 කට බෙදා ඇත. මහ නගර සභා තවදුරටත් කොමියුනිස්ට් (නගර) 559 කට බෙදා ඇත. පළාත් වන්නේ:

අං. පළාත ප්‍රධාන නගරය ප්‍රදේශය (km2)[100] ජනගහනය

(2014 සංගණනය)[101]

1 බෙන්ගෝ කැක්සිටෝ 31,371 356,641
2 බෙන්ගුලා බෙන්ගුලා 39,826 2,231,385
3 බයි කුයිටෝ 70,314 1,455,255
4 කැබින්ඩා කැබින්ඩා 7,270 716,076
5 ක්වාන්ඩෝ කියුබන්ගෝ මෙනොංගු 199,049 534,002
6 ක්වාන්සා නොර්ටේ නදලටන්ඩෝ 24,110 443,386
7 ක්වාන්සා සුල් සුම්බේ 55,600 1,881,873
8 කූනේන් ඔන්ඩ්ජිවා 87,342 990,087
9 හුවාම්බෝ හුවාම්බෝ 34,270 2,019,555
10 හුයිලා ලුබන්ගෝ 79,023 2,497,422
11 ලුආන්ඩා ලුආන්ඩා 2,417 6,945,386
12 ලුන්ඩා නෝර්ටේ ඩන්ඩෝ 103,760 862,566
13 ලුන්ඩා සුල් සෞරිමෝ 77,637 537,587
14 මලන්ජේ මලන්ජේ 97,602 986,363
15 මොක්සිකෝ ලුයිනා 223,023 758,568
16 නැමිබේ මොකාමීඩීස් 57,091 495,326
17 උයිගේ උයිගේ 58,698 1,483,118
18 සයිරේ එම්බාන්සා-කොංගෝ 40,130 594,428

කැබින්ඩා පළාත

[සංස්කරණය]
නැමිබේ පළාත් රජය.

දළ වශයෙන් වර්ග කිලෝමීටර් 7,283 (වර්ග සැතපුම් 2,812) ක ප්‍රදේශයක් සහිත උතුරු ඇන්ගෝලාවේ කැබින්ඩා පළාත කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ කිලෝමීටර් 60 (සැතපුම් 37) පමණ පළල තීරුවකින් රටේ සෙසු ප්‍රදේශවලින් වෙන් වී තිබේ. පහළ කොංගෝ ගඟ දිගේ. කැබින්ඩා උතුරට සහ උතුරු-ඊසාන දෙසින් කොංගෝ ජනරජයට මායිම් වන අතර නැගෙනහිරින් සහ දකුණින් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය වේ. කැබින්ඩා නගරය එම පළාතේ අගනුවරයි.

1995 සංගණනයකට අනුව, කැබින්ඩා හි ඇස්තමේන්තුගත ජනගහනය 600,000 ක් වූ අතර, ඔවුන්ගෙන් ආසන්න වශයෙන් 400,000 අසල්වැසි රටවල පුරවැසියන් වේ. කෙසේ වෙතත්, ජනගහන ඇස්තමේන්තු අතිශයින් විශ්වාස කළ නොහැකි ය. බොහෝ දුරට නිවර්තන වනාන්තර වලින් සමන්විත වන අතර, කැබින්ඩා ඝන දැව, කෝපි, කොකෝවා, බොර රබර් සහ පාම් තෙල් නිෂ්පාදනය කරයි.

කෙසේ වෙතත්, එය වඩාත් ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ නිෂ්පාදනය වන්නේ එහි තෙල් වන අතර එය එයට "අප්‍රිකාවේ කුවේටය" යන අන්වර්ථ නාමය ලබා දී ඇත. කැබින්ඩා හි සැලකිය යුතු අක්වෙරළ සංචිතවලින් පෙට්‍රෝලියම් නිෂ්පාදනය දැන් ඇන්ගෝලාවේ නිමැවුමෙන් අඩකට වඩා වැඩිය.[102] එහි වෙරළ තීරයේ ඇති තෙල්වලින් වැඩි ප්‍රමාණයක් පෘතුගීසි පාලනය යටතේ 1968 සිට කැබින්ඩා ගල්ෆ් ඔයිල් කොම්පැණි (CABGOC) විසින් සොයා ගන්නා ලදී.

පෘතුගාලය එහි පැරණි එතෙර ඇන්ගෝලා පළාතේ ස්වෛරීභාවය ප්‍රාදේශීය ස්වාධීන කණ්ඩායම් (MPLA, UNITA සහ FNLA) වෙත භාර දුන් දා සිට, කැබින්ඩා ප්‍රදේශය ඇන්ගෝලා රජයට එරෙහි කැබින්ඩා බෙදුම්වාදී ගරිල්ලා ක්‍රියාවල කේන්ද්‍රස්ථානයක් වී ඇත. (එය එහි සන්නද්ධ හමුදා යොදවා ඇත.)

කැබින්ඩා-සන්නද්ධ හමුදාවන් නිදහස් කිරීමේ පෙරමුණ (FLEC-FAC) නසිතා හෙන්රික්ස් ටියාගෝගේ සභාපතිත්වය යටතේ කැබින්ඩා ෆෙඩරල් ජනරජය නිවේදනය කළේය. කැබින්ඩන් නිදහස් ව්‍යාපාරයේ එක් ලක්ෂණයක් වන්නේ එය කුඩා හා කුඩා කොටස්වලට නිරන්තරයෙන් ඛණ්ඩනය වීමයි.

රජය සහ දේශපාලනය

[සංස්කරණය]
ඇන්ගෝලාවේ ජාතික සභාව.

ඇන්ගෝලියානු රජය රජයේ ශාඛා තුනකින් සමන්විත වේ. ඒ විධායක, ව්‍යවස්ථාදායක සහ අධිකරණය යි. ආණ්ඩුවේ විධායක ශාඛාව ජනාධිපතිවරයා, උප සභාපතිවරුන් සහ අමාත්‍ය මණ්ඩලයෙන් සමන්විත වේ. ව්‍යවස්ථාදායක ශාඛාව ආසන 220කින් සමන්විත ඒකමතික ව්‍යවස්ථාදායකය, ඇන්ගෝලාවේ ජාතික සභාව, පළාත් සහ රටපුරා මැතිවරණ කොට්ඨාශ දෙකෙන්ම තේරී පත් වේ. දශක ගණනාවක් තිස්සේ දේශපාලන බලය සංකේන්ද්‍රණය වී ඇත්තේ ජනාධිපති ධුරයටය.[103]

වසර 38 ක පාලනයෙන් පසුව, 2017 දී ජනාධිපති ඩු සැන්ටොස් MPLA නායකත්වයෙන් ඉවත් විය.[104] MPLA විසින් සැන්ටොස් ගේ තෝරාගත් අනුප්‍රාප්තිකයා ලෙස හිටපු ආරක්ෂක ඇමති ජෝවා ලෝරෙන්සෝ තෝරා ගන්නා ලදී.[105] ඇමැතිවරු 32 දෙනාගෙන් කාන්තාවන් 12 දෙනෙක් හිටියා.

ඔහුගේ බලය තහවුරු කර ගැනීමට සහ ඩොස් සැන්ටොස් පවුලේ බලපෑම අඩු කිරීමට දේශපාලන පවිත්‍ර කිරීමක් ලෙස විස්තර කර ඇත.[106] ලෝරෙන්සෝ පසුව ජාතික පොලිසියේ ප්‍රධානියා සහ ඇම්බ්‍රොසියෝ ද ලෙමොස් සහ ඔත්තු සේවයේ ප්‍රධානියා වන ඇපොලිනාරියෝ හෝසේ පෙරේරා නෙරපා හරින ලදී. දෙදෙනාම හිටපු ජනාධිපති ඩොස් සැන්ටෝස්ගේ හිතවතුන් ලෙස සැලකේ.[107] ඔහු එරට රාජ්‍ය තෙල් සමාගමක් වන සෝනංගෝල් හි ප්‍රධානියා ලෙස සිටි හිටපු ජනාධිපතිවරයාගේ දියණිය වන ඉසබෙල් ඩොස් සැන්ටොස් ද ඉවත් කළේය.[108] 2020 අගෝස්තු මාසයේදී, ඇන්ගෝලාවේ හිටපු ජනාධිපතිගේ පුත් හෝසේ ෆිලෝමෙනෝ ඩොස් සැන්ටොස්, වංචා සහ දූෂණ සම්බන්ධයෙන් වසර පහක සිර දඬුවමකට යටත් විය.[109]

ජෝඕ ලෝරෙන්කෝ, ඇන්ගෝලාවේ ජනාධිපති

ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව

[සංස්කරණය]

2010 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව මඟින් රාජ්‍ය ව්‍යුහයේ පුළුල් දළ සටහන් සහ පුරවැසියන්ගේ අයිතිවාසිකම් සහ යුතුකම් නිරූපණය කරයි. නීති පද්ධතිය පෘතුගීසි නීතිය සහ චාරිත්‍රානුකූල නීතිය මත පදනම් වූ නමුත් දුර්වල හා ඛණ්ඩනය වී ඇති අතර උසාවි ක්‍රියාත්මක වන්නේ මහ නගර සභා 140කට 12ක් පමණි.[110] ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය අභියාචනා විනිශ්චය සභාව ලෙස ක්‍රියා කරයි. ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණයක් ඇති නමුත් එය අධිකරණ සමාලෝචන බලතල දරන්නේ නැත.[111] පළාත් 18 සඳහා ආණ්ඩුකාරවරුන් පත් කරනු ලබන්නේ ජනාධිපතිවරයා විසිනි. සිවිල් යුද්ධය අවසන් වීමෙන් පසුව, පාලනයට වඩාත් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී සහ අඩු අධිකාරීවාදී වීමට අභ්‍යන්තරයෙන් මෙන්ම ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාවෙන්ද බලපෑම් එල්ල විය. එහි ප්‍රතික්‍රියාව වූයේ එහි ස්වභාවය සැලකිය යුතු ලෙස වෙනස් නොකර වෙනස්කම් ගණනාවක් ක්‍රියාත්මක කිරීමයි.[112]

2010 දී සම්මත කරන ලද නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් ජනාධිපතිවරණය ඉවත් කර, පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයෙන් ජයග්‍රහණය කරන දේශපාලන පක්ෂයේ සභාපති සහ උප සභාපති ස්වයංක්‍රීයව ජනාධිපති සහ උප සභාපති බවට පත්වන ක්‍රමයක් හඳුන්වා දුන්නේය. සෘජුව හෝ වක්‍රව, ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍යයේ අනෙකුත් සියලුම අවයව පාලනය කරයි, එබැවින් සත්‍ය වශයෙන්ම බලතල බෙදීමක් නොමැත.[113] ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාමය නීතියේ භාවිතා වන වර්ගීකරණයන් තුළ, මෙම රජය අධිකාරී පාලන තන්ත්‍ර ගණයට වැටේ.[114]

සන්නද්ධ හමුදා

[සංස්කරණය]
ඇන්ගෝලියානු සන්නද්ධ හමුදාවේ සොල්දාදුවන් සම්පූර්ණ ඇඳුමින් සැරසී සිටිති.

ඇන්ගෝලියානු සන්නද්ධ හමුදාවන් ආරක්ෂක අමාත්‍යවරයා වෙත වාර්තා කරන කාර්ය මණ්ඩල ප්‍රධානියෙකු විසින් මෙහෙයවනු ලැබේ. එය අංශ තුනකින් සමන්විතය. එනම්, යුධ හමුදාව (Exército), නාවික හමුදාව (Marinha de Guerra, MGA) සහ ජාතික ගුවන් හමුදාව (Força Aérea Nacional, FAN). මුළු මිනිස් බලය 107,000 කි. ඊට අමතරව 10,000ක පැරාමිලිටරි බලකායන් ඇත. (2015 ඇස්තමේන්තුගත)[115]

එහි උපකරණවලට රුසියානු නිෂ්පාදනය කරන ලද ප්‍රහාරක යානා, බෝම්බ හෙලන යානා සහ ප්‍රවාහන ගුවන් යානා ඇතුළත් වේ. පුහුණුව සඳහා බ්‍රසීලයේ නිෂ්පාදිත EMB-312 Tucanos, පුහුණුවීම් සහ බෝම්බ හෙලීම සඳහා චෙක්-නිෂ්පාදිත L-39s සහ C-212\Aviocar, Sud Aviation Alouette III වැනි බටහිර නිෂ්පාදිත විවිධ ගුවන් යානා ද ඇත. කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ (කින්ෂාසා)[116] සහ කොංගෝ ජනරජයේ (බ්‍රසාවිල්) හි ඇන්ගෝලියානු සන්නද්ධ හමුදාවන් නිලධාරීන් කුඩා සංඛ්‍යාවක් ස්ථානගත කර ඇත. මොසැම්බික්හි කබෝ ඩෙල්ගාඩෝ හි සාමය සඳහා දකුණු අප්‍රිකානු සංවර්ධන ප්‍රජාවේ (SADC) මෙහෙයුමට ද ඇන්ගෝලියානු සන්නද්ධ හමුදාවන් සහභාගී වී ඇත.[117]

ඇන්ගෝලා ජාතික පොලිස් නිලධාරීන්.

පොලිසිය

[සංස්කරණය]

ජාතික පොලිස් දෙපාර්තමේන්තු කාර්ය භාර්ය වන්නේ මහජන සාමය, අපරාධ විමර්ශනය, රථවාහන සහ ප්‍රවාහනය, ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම් විමර්ශනය සහ පරීක්ෂා කිරීම, බදුකරණය සහ මායිම් අධීක්ෂණය, කැරලි මර්දනය සහ කඩිනම් මැදිහත්වීම් ය. ජාතික පොලිසිය මෙහෙයුම් සඳහා හෙලිකොප්ටර් සහාය ලබා දීම සඳහා ගුවන් තටුවක් නැගී සිටීමේ ක්‍රියාවලියක යෙදී සිටී. ජාතික පොලිසිය ඔවුන්ගේ අපරාධ විමර්ශනය සහ අධිකරණ වෛද්‍ය හැකියාවන් වර්ධනය කරමින් සිටී. මුර සංචාර නිලධාරීන් 6,000 ක්, බදු සහ දේශසීමා අධීක්ෂණ නිලධාරීන් 2,500 ක්, අපරාධ විමර්ශකයින් 182 ක් සහ මූල්‍ය අපරාධ රහස් පරීක්ෂකයින් 100 ක් සහ ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම් පරීක්ෂකවරුන් 90 ක් පමණ මෙම බළකායට ඇස්තමේන්තු කර ඇත.

ජාතික පොලිසිය විසින් සමස්ත බලකායේ හැකියාවන් සහ කාර්යක්ෂමතාව ඉහළ නැංවීම සඳහා නවීකරණ සහ සංවර්ධන සැලැස්මක් ක්‍රියාත්මක කර ඇත. පරිපාලන ප්‍රතිසංවිධානයට අමතරව, නවීකරණ ව්‍යාපෘති අතරට නව වාහන, ගුවන් යානා සහ උපකරණ මිලදී ගැනීම, නව පොලිස් ස්ථාන සහ අධිකරණ වෛද්‍ය රසායනාගාර ඉදිකිරීම, ප්‍රතිව්‍යුහගත පුහුණු වැඩසටහන් සහ නාගරික ප්‍රදේශවල නිලධාරීන් සඳහා AKM රයිෆල්, 9 mm Uzis සමඟ ප්‍රතිස්ථාපනය කිරීම ඇතුළත් වේ.

යුක්තිය

[සංස්කරණය]

ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය අභියාචනාධිකරණයක් ලෙස ක්‍රියා කරයි. ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණය යනු ව්‍යවස්ථාපිත අධිකරණ බලයේ උත්තරීතර ආයතනය වන අතර එය නීතිය අංක. 2/08, ජූනි 17 - ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණයේ ස්භාවික නීතිය සහ නීතිය එන්. 3/08, ජුනි 17 - ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා ක්‍රියාවලියේ ස්භාවික නීතිය මගින් තහවුරු කරයි. නීති පද්ධතිය පෘතුගීසි සහ චාරිත්‍රානුකූල නීතිය මත පදනම් වේ. රටේ ප්‍රාන්ත 140කට වැඩි ප්‍රමාණයක අධිකරණ 12ක් ඇත. එහි පළමු කාර්යය වූයේ 2008 සැප්තැම්බර් 5 ව්‍යවස්ථාදායක මැතිවරණයට දේශපාලන පක්ෂවල අපේක්ෂකත්වය වලංගු කිරීමයි. මේ අනුව, 2008 ජූනි 25 දින, ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණය ආයතනගත කරන ලද අතර එහි අධිකරණ උපදේශකයින් ජනරජයේ ජනාධිපතිවරයා ඉදිරියේ තනතුර භාර ගන්නා ලදී. දැනට, උපදේශක විනිශ්චයකරුවන් හත් දෙනෙක්, පිරිමි හතර දෙනෙක් සහ කාන්තාවන් තිදෙනෙක් සිටිති.

2014 දී ඇන්ගෝලාවේ නව දණ්ඩ නීති සංග්‍රහයක් ක්‍රියාත්මක විය. මුදල් විශුද්ධිකරණය අපරාධයක් ලෙස වර්ගීකරණය කිරීම නව ව්‍යවස්ථාවේ නවීකරණයකි.[118]

විදේශ සබඳතා

[සංස්කරණය]
ඇන්ගෝලාවේ විදේශ අමාත්‍ය මැනුවෙල් ඩොමින්ගෝස් ඔගස්ටෝ.

ඇන්ගෝලා යනු පෘතුගීසි භාෂා රටවල ප්‍රජාවේ (CPLP) ආරම්භක සාමාජික රාජ්‍යයකි. එය ලුසොෆෝන් පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලය ලෙසද හැඳින්වේ. එය පෘතුගීසි නිල භාෂාවක් වන මහාද්වීප හතරක් පුරා ලුසොෆෝන් ජාතීන්ගේ ජාත්‍යන්තර සංවිධානයක් සහ දේශපාලන සංගමයක් වේ.

2014 ඔක්තෝබර් 16 දින, ඇන්ගෝලාව එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරක්ෂක මණ්ඩලයේ ස්ථිර නොවන සාමාජිකයෙකු ලෙස දෙවන වරට තේරී පත් වූ අතර, මුළු 193 න් 190 හිතකර ඡන්ද ලබා ගත්තේය. නිල කාලය 2015 ජනවාරි 1 වන දින ආරම්භ වූ අතර 2016 දෙසැම්බර් 31 දිනෙන් අවසන් විය.[119]

2014 ජනවාරි සිට ඇන්ගෝලා ජනරජය මහා විල් කලාපය සඳහා වූ ජාත්‍යන්තර සමුළුවේ (CIRGL) මුලසුන හොබවයි. 2015 දී, CIRGL විධායක ලේකම් න්තුම්බා ලුආබා පැවසුවේ, 12 වසරක සාමය තුළ, එනම් සමාජ-ආර්ථික ස්ථාවරත්වය සහ දේශපාලන-මිලිටරි සම්බන්ධයෙන් ගත් සැලකිය යුතු ප්‍රගතිය හේතුවෙන්, සංවිධානයේ සාමාජිකයින් විසින් අනුගමනය කළ යුතු ආදර්ශය ඇන්ගෝලා බවයි.[120]

මානව හිමිකම්

[සංස්කරණය]

ෆ්‍රීඩම් ඉන් වර්ල්ඩ් 2014 වාර්තාවේ ෆ්‍රීඩම් හවුස් විසින් ඇන්ගෝලාව 'නිදහස් නොවන' ලෙස වර්ගීකරණය කර ඇත.[121] ඇන්ගෝලාවේ විමුක්තිය සඳහා වූ පාලක ජනප්‍රිය ව්‍යාපාරය 70%කට වඩා වැඩි ඡන්ද ප්‍රමාණයක් ලබා ගත් 2012 අගෝස්තු පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණය, යල් පැන ගිය සහ සාවද්‍ය ඡන්ද නාම ලේඛන ඇතුළු බරපතල දෝෂයන්ගෙන් පීඩා විඳි බව වාර්තාව සඳහන් කළේය.[122] ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීමේ ප්‍රතිශතය 2008 දී 80% සිට 60% දක්වා පහත වැටුණි.[123]

එක්සත් ජනපද රාජ්‍ය දෙපාර්තමේන්තුවේ 2012 වාර්තාවක් පැවසුවේ, "[2012 දී] වැදගත්ම මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම් තුන වූයේ නිල දූෂණය සහ දණ්ඩමුක්තිය; රැස්වීමේ, සංගමයේ, කතා කිරීමේ සහ මාධ්‍ය නිදහසේ සීමාවන්; සහ කුරිරු සහ අධික දඬුවම් ඇතුළුව. වධහිංසා පැමිණවීම් සහ පහරදීම් මෙන්ම පොලිස් සහ අනෙකුත් ආරක්ෂක නිලධාරීන් විසින් නීති විරෝධී ඝාතන වාර්තා කර ඇත."[124]

ඇන්ගෝලාව අප්‍රිකානු පාලන ලැයිස්තුවේ 2007 දර්ශකයේ උප සහරා අප්‍රිකානු රාජ්‍ය හතළිස් අටෙන් හතළිස් දෙකක් ශ්‍රේණිගත කර ඇති අතර අප්‍රිකානු පාලනයේ 2013 ඊබ්‍රාහිම් දර්ශකයේ දුර්වල ලකුණු ලබා ඇත.[3]: 8

එය සහභාගීත්වය සහ මානව හිමිකම්, තිරසාර ආර්ථික අවස්ථා සහ මානව සංවර්ධනය යන ක්ෂේත්‍රවල විශේෂයෙන් නරක ලෙස ලකුණු ලබා ගනිමින් උප සහරා අප්‍රිකානු රටවල් 52 න් 39 ශ්‍රේණිගත විය. ඉබ්‍රාහිම් දර්ශකය අප්‍රිකාවේ පාලන තත්ත්වය පිළිබිඹු කරන ලැයිස්තුවක් සම්පාදනය කිරීම සඳහා විචල්‍ය ගණනාවක් භාවිතා කරයි.[125]

2019 දී, ඇන්ගෝලාවේ සමලිංගික ක්‍රියාවන් සාපරාධී ක්‍රියාවලින් ඉවත් කරන ලද අතර, ලිංගික දිශානතිය මත පදනම්ව වෙනස් කොට සැලකීම ද රජය විසින් තහනම් කරන ලදී. ඊට පාඅර්ලිමේන්තුවේ ඡන්දය අතිමහත් විය: පක්ෂව 155, විරුද්ධව 1, වැළකී සිටීම 7 කි.[126]

ආර්ථිකය

[සංස්කරණය]
ඇන්ගෝලා අපනයනවල සමානුපාතික නියෝජනයක්, 2019
ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය 1950 සිට 2018 දක්වා
ඇන්ගෝලා ජාතික බැංකුව.

ඇන්ගෝලාවේ දියමන්ති, තෙල්, රත්‍රන්, තඹ සහ පොහොසත් වන ජීවීන් (එය සිවිල් යුද්ධයේදී ක්ෂය විය), වනාන්තර සහ පොසිල ඉන්ධන ඇත. නිදහසින් පසු තෙල් හා දියමන්ති වැදගත්ම ආර්ථික සම්පතයි. ඇන්ගෝලියානු සිවිල් යුද්ධයේදී කුඩා වතු හා වැවිලි කෘෂිකර්මාන්තය පහත වැටුණු නමුත් 2002 න් පසු යථා තත්ත්වයට පත් විය.

ඇන්ගෝලාවේ ආර්ථිකය මෑත වසරවලදී, ඇන්ගෝලියානු සිවිල් යුද්ධය කාලයේ අවුල් සහගත තත්ත්වයෙන් මිදී අප‍්‍රිකාවේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන ආර්ථිකය සහ ලෝකයේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන ආර්ථිකය බවට පත් වූ අතර 2005 සහ 2007 දක්වා සාමාන්‍ය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය 20% අතර වර්ධනයක් ඇත. 2001-10 කාලය තුළ ඇන්ගෝලාව ලෝකයේ ඉහළම වාර්ෂික සාමාන්‍ය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය 11.1% ක් විය.

2004 දී, චීනයේ එක්සිම් බැංකුව ඇන්ගෝලාවේ යටිතල පහසුකම් නැවත ගොඩනැංවීම සඳහා භාවිතා කිරීමට සහ ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලේ බලපෑම සීමා කිරීමට ඇන්ගෝලාව වෙත ඩොලර් බිලියන 2 ක ණයක් අනුමත කළේය.[127]

චීනය ඇන්ගෝලාවේ විශාලතම වෙළඳ සහකරු සහ අපනයන ගමනාන්තය මෙන්ම ආනයනයේ සිව්වන විශාලතම ප්‍රභවය වේ. ද්විපාර්ශ්වික වෙළඳාම වසරින් වසර 11.5% කින් 2011 දී ඩොලර් බිලියන 27.67 වෙත ළඟා විය. චීනයේ ආනයන, ප්‍රධාන වශයෙන් බොරතෙල් සහ දියමන්ති, 9.1%කින් හෙවත් ඩොලර් බිලියන 24.89 ක් දක්වා ඉහළ ගිය අතර, යාන්ත්‍රික සහ විදුලි නිෂ්පාදන, යන්ත්‍රෝපකරණ කොටස් සහ ඉදිකිරීම් ද්‍රව්‍ය ඇතුළුව ඇන්ගෝලාව වෙත චීනයේ අපනයන 38.8%කින් ඉහළ ගියේය.[128] තෙල් අධික වීම නිසා ඊයම් රහිත පෙට්‍රල් සඳහා දේශීය මිල ගැලුමට පවුම් 0.37ක් විය.[129]

ඇන්ගෝලියානු ආර්ථිකය 2005 දී 18%, 2006 දී 26% සහ 2007 දී 17.6% කින් වර්ධනය විය. ගෝලීය අවපාතය හේතුවෙන් 2009 දී ආර්ථිකය ඇස්තමේන්තුගත −0.3% කින් හැකිලී ගියේය.[130] 2002 සාම සමථය නිසා ඇති වූ ආරක්ෂාව නැවත පදිංචි කිරීමට ඉඩ දී ඇත. මිලියන 4ක් අවතැන් වූ පුද්ගලයන් සහ එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදනයේ මහා පරිමාණ වැඩිවීමක් විය. ඇන්ගෝලාවේ ආර්ථිකය 2014 දී සියයට 3.9 කින් වර්ධනය වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කරන බව ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල (IMF) පැවසීය, ප්‍රධාන වශයෙන් කෘෂිකාර්මික අංශයේ ඉතා හොඳ කාර්ය සාධනයක් මගින් මෙහෙයවනු ලබන තෙල් නොවන ආර්ථිකයේ ශක්තිමත් වර්ධනයක් මගින් තාවකාලික පහත වැටීමක් සමනය කරනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ.[131]

ඇන්ගෝලාවේ මූල්‍ය පද්ධතිය ඇන්ගෝලාවේ ජාතික බැංකුව විසින් නඩත්තු කරනු ලබන අතර ආණ්ඩුකාර ජෝස් ද ලීමා මැසානෝ විසින් කළමනාකරණය කරනු ලැබේ. ඩෙලොයිට් විසින් සිදු කරන ලද බැංකු අංශය පිළිබඳ අධ්‍යයනයකට අනුව, ඇන්ගෝලියානු ජාතික බැංකුව වන බැන්කෝ නැෂනල් ද ඇන්ගෝලා (BNA) විසින් මෙහෙයවන ලද මූල්‍ය ප්‍රතිපත්තිය, 2013 දෙසැම්බර් මාසයේ දී 7.96% දක්වා වූ උද්ධමන අනුපාතිකය පහත වැටීමට දායක විය.[132] ඇන්ගෝලාවේ මහ බැංකුව විසින් නිකුත් කරන ලද ඇස්තමේන්තු අනුව වර්ධන ප්‍රවණතාවය, පුද්ගලික අංශයේ වැඩිවන සහභාගීත්වය මගින් ඉහළ නංවන ලද ඉදිරි වසර හතර තුළ රටේ ආර්ථිකය සියයට 5 ක වාර්ෂික සාමාන්‍ය අනුපාතයකින් වර්ධනය විය යුතු බව පවසයි.[133]

2002 දී ඇන්ගෝලාව දේශපාලන ස්ථාවරත්වය අත්කර ගත් දා සිට රටේ ආර්ථිකය සැලකිය යුතු ලෙස වර්ධනය වී ඇතත්, ප්‍රධාන වශයෙන් තෙල් අංශයේ වේගයෙන් ඉහළ යන ඉපැයීම් හේතුවෙන්, ඇන්ගෝලාව විශාල සමාජ හා ආර්ථික ගැටලුවලට මුහුණ දෙයි. 1975 නිදහසෙන් පසුව, සිවිල් යුද්ධයේ දීර්ඝ කාලය තුළ, ඉහළම මට්ටමේ විනාශය සහ සමාජ-ආර්ථික හානිය සිදු වුවද, මේවා අර්ධ වශයෙන් 1961 සිට අඛණ්ඩව පවතින සන්නද්ධ ගැටුම්වල ප්‍රතිඵලයකි. කෙසේ වෙතත්, ඉහළ දරිද්‍රතා අනුපාත සහ අමූලික සමාජ අසමානතාවය ප්‍රධාන වශයෙන් පැන නගින්නේ නොනවතින අධිකාරීවාදය, දේශපාලන, පරිපාලන, මිලිටරි සහ ආර්ථික ව්‍යුහයන්ගේ සෑම තරාතිරමකම "නව-පෞරාණික" භාවිතයන් සහ පැතිරී ඇති දූෂණයකි.[134][135] ප්‍රධාන ප්‍රතිලාභීන් වන්නේ දේශපාලන, පරිපාලන, ආර්ථික සහ යුධමය බල දරන්නන් වන අතර, ඔවුන් අතිවිශාල ධනයක් රැස්කරගත් (සහ දිගටම රැස්කරගෙන) ඇත.[136]

ලුආන්ඩා මුල්‍ය නගරය.

"ද්විතියික ප්‍රතිලාභීන්" යනු සමාජ පන්ති බවට පත්වීමට නියමිත මධ්‍යම ස්ථරයයි. කෙසේ වෙතත්, ජනගහනයෙන් අඩකට ආසන්න ප්‍රමාණයක් දුප්පතුන් ලෙස සැලකිය යුතු අතර, 50% කට වඩා මදක් වැඩි ජනතාවක් වාසය කරන ගම්බද සහ නගර අතර නාටකාකාර වෙනස්කම් ඇත.

ඇන්ගෝලියානු ආයතනයක් වන නැෂනල් ඩි එස්ටැටිස්ටිකා විසින් 2008 දී සිදු කරන ලද අධ්‍යයනයකින් හෙළි වූයේ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල දළ වශයෙන් 58% ක් එක්සත් ජාතීන්ගේ සම්මතයන්ට අනුව "දුප්පත්" ලෙස වර්ග කළ යුතු නමුත් නාගරික ප්‍රදේශවල 19% ක් පමණක් වන අතර සමස්ත අනුපාතය 37% කි.[137] නගරවල, නිල වශයෙන් දුප්පතුන් ලෙස වර්ගීකරණය කරන ලද පවුල්වලින් ඔබ්බට බොහෝ පවුල් විවිධ පැවැත්මේ උපාය මාර්ග අනුගමනය කළ යුතුය.[138] නාගරික ප්‍රදේශවල සමාජ අසමානතාවය වඩාත් පැහැදිලිව පෙනෙන අතර එය ලුආන්ඩා හි අන්තය.[139] මානව සංවර්ධන දර්ශකයේ ඇන්ගෝලාව නිරන්තරයෙන් පහළ කාණ්ඩයේ ශ්‍රේණිගත වේ.[140]

ඇන්ගෝලාවේ සංචාරක ව්‍යාපාරය රටේ ආර්ථිකය සහ ස්ථාවරත්වය සමඟ වර්ධනය වී ඇත.

2020 ජනවාරි මාසයේදී, ලුආන්ඩා ලීක්ස් ලෙස හඳුන්වන රජයේ ලේඛන කාන්දුවක් පෙන්නුම් කළේ, බොස්ටන් උපදේශන සමූහය, මැකින්සි සහ සමාගම සහ ප්‍රයිස්වෝටර්හවුස් කූපර්ස්වැනි එක්සත් ජනපද උපදේශන සමාගම් හිටපු ජනාධිපති හෝසේ එඩ්වාඩෝ ඩොස් සැන්ටොස් (විශේෂයෙන් ඔහුගේ දියණිය ඉසබෙල් ඩොස්) ගේ පවුලේ සාමාජිකයින්ට උදව් කර ඇති බවයි. සැන්ටොස් ඔවුන්ගේ පුද්ගලික ලාභය සඳහා සෝනංගෝල් දූෂිත ලෙස පවත්වාගෙන යන අතර, ප්‍රංශයේ සහ ස්විට්සර්ලන්තයේ ව්‍යාපෘති සඳහා අරමුදල් සැපයීමට සමාගමේ ආදායම භාවිතා කිරීමට ඔවුන්ට උපකාර කරයි.[141] පැන්ඩෝරා පේපර්ස් හි වැඩිදුර හෙළිදරව් කිරීම් වලින් පසුව, හිටපු ජෙනරාල්වරුන් වන ඩයස් සහ ඩො නාසිමෙන්ටෝ සහ හිටපු ජනාධිපති උපදේශකයින් ද සැලකිය යුතු මහජන මුදල් පුද්ගලික ප්‍රයෝජන සඳහා සාවද්‍ය පරිහරණය කිරීමේ චෝදනාවට ලක් විය.[142]

කලාප අතර ඇති දැවැන්ත වෙනස්කම් ඇන්ගෝලියානු ආර්ථිකයට බරපතල ව්‍යුහාත්මක ගැටලුවක් මතු කරයි, ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම්වලින් තුනෙන් එකක් පමණ ලුආන්ඩා සහ අසල්වැසි බෙන්ගෝ පළාතේ සංකේන්ද්‍රණය වී ඇති අතර අභ්‍යන්තරයේ ප්‍රදේශ කිහිපයක් ආර්ථික එකතැන පල්වීම හා පසුබෑමකට ලක්ව ඇත.[143]

සමාජීය හා කලාපීය විෂමතාවයේ ආර්ථික ප්‍රතිවිපාකවලින් එකක් වන්නේ විදේශයන්හි ඇන්ගෝලියානු පුද්ගලික ආයෝජනවල තියුණු වැඩිවීමකි. බොහෝ වත්කම් සමුච්චය වන ඇන්ගෝලියානු සමාජයේ කුඩා මායිම, ආරක්ෂාව සහ ලාභය යන හේතූන් මත තම වත්කම් ව්‍යාප්ත කිරීමට උත්සාහ කරයි. දැනට, මෙම ආයෝජනවල විශාලතම කොටස පෘතුගාලයේ සංකේන්ද්‍රණය වී ඇති අතර එහිදී බැංකුවල මෙන්ම බලශක්ති, විදුලි සංදේශ සහ ජන මාධ්‍ය යන ක්ෂේත්‍රවල ඇන්ගෝලියානු පැවැත්ම (රාජ්‍ය ජනාධිපතිවරයාගේ පවුල ඇතුළුව) කැපී පෙනෙන ලෙස කැපී පෙනේ. මිදි වතු සහ පළතුරු වතු මෙන්ම සංචාරක ව්‍යාපාර අත්පත් කර ගැනීමක් සිදු වේ.[144]

ලුආන්ඩා හි ආයතනික මූලස්ථානය

ඇන්ගෝලාව විසින් තීරනාත්මක යටිතල පහසුකම් වැඩිදියුණු කර ඇත. එය ජාතියේ තෙල් සම්පත් සංවර්ධනයෙන් ලැබෙන අරමුදල් වලින් කළ හැකි ආයෝජනයකි.[145] වාර්තාවකට අනුව, සිවිල් යුද්ධය අවසන් වී වසර දහයකට මදක් වැඩි කාලයක් ඇන්ගෝලාවේ ජීවන තත්ත්වය සමස්තයක් ලෙස විශාල ලෙස දියුණු වී ඇත. 2002 දී යන්තම් අවුරුදු 46 ක් වූ ආයු අපේක්ෂාව 2011 දී 51 දක්වා ළඟා විය. ළමුන්ගේ මරණ අනුපාතිකය 2001 දී සියයට 25 සිට 2010 දී සියයට 19 දක්වා පහත වැටුණු අතර ප්‍රාථමික පාසලට ඇතුළත් වන සිසුන් සංඛ්‍යාව 2001 සිට තුන් ගුණයකින් වැඩි වී ඇත.[146] කෙසේ වෙතත්, ඒ සමගම මෙතරම් කාලයක් රට තුළ පැවති සමාජ හා ආර්ථික අසමානතාවය අඩු වී නැත, නමුත් සෑම අතින්ම ගැඹුරු වී ඇත.

කවන්සා බිලියන 70 (ඇ.ඩො. බිලියන 6.8) ට අනුරූප වත්කම් තොගයක් සමඟ ඇන්ගෝලාව දැන් නයිජීරියාව සහ දකුණු අප්‍රිකාව ට පමණක් දෙවනි වෙමින් උප සහරා අප්‍රිකාවේ තුන්වන විශාලතම මූල්‍ය වෙළඳපොල වේ. ඇන්ගෝලාවේ ආර්ථික අමාත්‍ය අබ්රාඕ ගෝර්ගල් ට අනුව, 2002 වසරේ සිට රටේ මූල්‍ය වෙළඳපොළ මධ්‍යස්ථව වර්ධනය වූ අතර දැන් උප සහරා අප්‍රිකාවේ තුන්වන ස්ථානය හිමිකරගෙන ඇත.[147]

2014 දෙසැම්බර් 19 වන දින ඇන්ගෝලාවේ ප්‍රාග්ධන වෙළඳපොළ දියත් කරන ලදී. බොඩිවා (ඇන්ගෝලා කොටස් හුවමාරුව සහ ව්‍යුත්පන්න) ද්විතීයික රාජ්‍ය ණය වෙළඳපොළ වෙන් කරන ලද අතර, 2015 වන විට ආයතනික ණය වෙළඳපොළ දියත් කිරීමට අපේක්ෂා කරන ලදී, නමුත් කොටස් වෙළඳපල වෙළඳාම ආරම්භ කිරීමට අපේක්ෂා කළේ 2016 දී පමණි.[148]

ස්වභාවික සම්පත්

[සංස්කරණය]
මධ්‍යම ඇන්ගෝලාවේ වෙරළට ඔබ්බෙන් වූ අක්වෙරළ තෙල් කැණීමේ වේදිකාවක්

2008 දී ද ඉකොනොමිස්ට් වාර්තා කළේ ඇන්ගෝලාවේ ආර්ථිකයෙන් 60% ක් දියමන්ති සහ තෙල් වන අතර රටේ ආදායමෙන් සහ එහි ප්‍රමුඛ අපනයන සියල්ලෙන් ම පාහේ වේ.[149] 2005 අග භාගයේදී දිනකට බැරල් මිලියන 1.4 (220,000 m3/d) ඉක්මවූ තෙල් නිෂ්පාදනය ඉහළ යාමෙන් වර්ධනය මුලුමනින්ම පාහේ මෙහෙයවනු ලබන අතර 2007 වන විට දිනකට බැරල් මිලියන 2 (320,000 m3/d) දක්වා වර්ධනය වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කරන ලදී. තෙල් කර්මාන්තයේ පාලනය ඇන්ගෝලා රජයට අයත් සමූහ ව්‍යාපාරයක් වන සෝනංගෝල් සමූහය තුලින් සිදු කෙරේ. 2006 දෙසැම්බරයේදී, ඇන්ගෝලාව ඔපෙක්හි සාමාජිකයෙකු ලෙස ඇතුළත් කර ගන්නා ලදී.[150]

හෙරිටේජ් පදනමට අනුව, ඇන්ගෝලාවෙන් තෙල් නිෂ්පාදනය කෙතරම් සැලකිය යුතු ලෙස වැඩි වී ඇත්ද යත්, දැන් ඇන්ගෝලාව චීනයේ විශාලතම තෙල් සැපයුම්කරු වේ.[151] චීනය ඇන්ගෝලියානු රජයට ඩොලර් බිලියන ගණනක ණය රේඛා තුනක් ලබා දී ඇත. චීන එක්සිම් බැංකුවෙන් ඩොලර් බිලියන 2 ක ණය දෙකක්, එකක් 2004 දී, දෙවැන්න 2007 දී, මෙන්ම 2005 දී එක් ණයක් ලෙස ඩොලර් බිලියන 2.9 ක් චීන ජාත්‍යන්තර අරමුදලෙන් ලබා දී ඇත.[152]

වර්ධනය වන තෙල් ආදායම ද දූෂණයට අවස්ථා නිර්මාණය කළේය. මෑත කාලීන හියුමන් රයිට්ස් වොච් වාර්තාවට අනුව, 2007-2010 දී රජයේ ගිණුම්වලින් ඩොලර් බිලියන 32 ක් අතුරුදහන් විය.[153] තවද, කැබින්ඩා හි තෙල්වලින් 51% පාලනය කරන්නේ රාජ්‍ය තෙල් සමාගම වන සෝනංගෝල් විසිනි. මෙම වෙළඳපල පාලනය හේතුවෙන් සමාගම විසින් රජයට ලැබෙන ලාභය සහ ගෙවන බදු තීරණය කිරීම අවසන් වේ. සෝනංගෝල් බදු ගෙවන්නෙකු බවත්, අර්ධ රාජ්‍ය මූල්‍ය ක්‍රියාකාරකම් සිදු කරන බවත්, රාජ්‍ය අරමුදල් ආයෝජනය කරන බවත්, සහනදායී ලෙස අංශ නියාමකයෙකු බවත්, ලෝක බැංකුව සඳහන් කළ බව විදේශ කටයුතු කවුන්සිලය පවසයි. මෙම බහුවිධ වැඩ වැඩසටහන උනන්දුව පිළිබඳ ගැටුම් ඇති කරන අතර විධිමත් අයවැය ක්‍රියාවලිය දුර්වල කරන සහ රාජ්‍යයේ සැබෑ මූල්‍ය ස්ථාවරය සම්බන්ධයෙන් අවිනිශ්චිතතාවයක් ඇති කරන සෝනංගෝල් සහ රජය අතර සංකීර්ණ සම්බන්ධතාවයක් සංලක්ෂිත කරයි.[154]

2002 දී ඇන්ගෝලාව ෂෙව්රොන් කෝපරේෂන් විසින් සිදු කළ බව කියන තෙල් කාන්දුවීම් සඳහා වන්දි ඉල්ලා සිටි අතර, එය ප්‍රථම වරට එහි ජලයේ ක්‍රියාත්මක වන බහුජාතික සමාගමකට දඩයක් නියම කරන ලදී.[155]

එහි දියමන්ති පතල්වල මෙහෙයුම්වලට රාජ්‍ය පාලනය වන එන්ඩියාමා සහ ඇන්ගෝලාවේ ක්‍රියාත්මක වන ඇල්රෝසා වැනි පතල් සමාගම් අතර හවුල්කාරිත්වයන් ඇතුළත් වේ.[156]

ඇන්ගෝලාවේ ජෛව ධාරිතාව සඳහා ප්‍රවේශය ලෝක සාමාන්‍යයට වඩා වැඩි ය. 2016 දී, ඇන්ගෝලාව එහි භූමි ප්‍රදේශය තුළ එක් පුද්ගලයෙකුට ගෝලීය හෙක්ටයාර 1.9[157] ක් තිබූ අතර, එය එක් පුද්ගලයෙකුට ගෝලීය හෙක්ටයාර 1.6ක ලෝක සාමාන්‍යයට වඩා මදක් වැඩිය.[158] 2016 දී, ඇන්ගෝලාව එක් පුද්ගලයෙකුට ගෝලීය හෙක්ටයාර 1.01 ජෛව ධාරිතාවක් භාවිතා කළේය. මෙයින් අදහස් කරන්නේ ඔවුන් ඇන්ගෝලාවේ අඩංගු ජෛව ධාරිතාවෙන් අඩක් පමණ භාවිතා කරන බවයි. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ඇන්ගෝලාව ජෛව ධාරිතාව රක්ෂිතයක් පවත්වාගෙන යයි.[159]

කෘෂිකර්මය

[සංස්කරණය]
ක්වාන්සා හි කැපන්ඩා වේල්ල

කෘෂිකර්මාන්තය සහ වන වගාව රටට විභව අවස්ථා ඇති ක්ෂේත්‍රයකි. අප්‍රිකානු ආර්ථික ඉදිරි දැක්ම සංවිධානය ප්‍රකාශ කරන්නේ "ඇන්ගෝලාවට වසරකට ධාන්‍ය ටොන් මිලියන 4.5ක් අවශ්‍ය වන නමුත් වගා කරන්නේ එයට අවශ්‍ය බඩ ඉරිඟු වලින් 55%ක්, සහල් වලින් 20%ක් සහ අවශ්‍ය තිරිඟු වලින් 5%ක් පමණි".[160]

මීට අමතරව, ලෝක බැංකුව ඇස්තමේන්තු කරන්නේ "ඇන්ගෝලාවේ බහුල සාරවත් භූමියෙන් සියයට 3 කටත් වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් වගා කර ඇති අතර වන වගා අංශයේ ආර්ථික විභවය බොහෝ දුරට සූරාකෑමට ලක් නොවී පවතී".[161]

1975 නිදහසට පෙර ඇන්ගෝලාව දකුණු අප්‍රිකාවේ පාන් කූඩයක් වූ අතර කෙසෙල්, කෝපි සහ සිසල් අපනයනය කරන්නෙකු වූ නමුත් දශක තුනක සිවිල් යුද්ධය (1975-2002) සාරවත් ගම්බද ප්‍රදේශ විනාශ කර, බිම්බෝම්බවලින් පිරී ඉතිරී ගොස් මිලියන ගණනක් එම ප්‍රදේශ වලින් නගරයට තල්ලු කළේය. .

රට දැන් ප්‍රධාන වශයෙන් දකුණු අප්‍රිකාවෙන් සහ පෘතුගාලයෙන් මිල අධික ආහාර ආනයනය මත රඳා පවතින අතර ගොවිතැනෙන් 90% කට වඩා සිදු කරනු ලබන්නේ පවුල් සහ යැපුම් මට්ටමින් ය. ඇන්ගෝලියානු කුඩා පරිමාණ ගොවීන් දහස් ගණනක් දරිද්‍රතාවයේ සිරවී සිටිති.[162]

ප්‍රවාහන

[සංස්කරණය]
TAAG ඇන්ගෝලා ගුවන් සේවය රටේ රජය සතු ජාතික ගුවන් සේවය වේ.

ඇන්ගෝලාවේ ප්‍රවාහනය සමන්විත වන්නේ:

  • කිලෝමීටර් 2,761 (සැතපුම් 1,716) දිග වෙනම දුම්රිය පද්ධති තුනකි.
  • අධිවේගී මාර්ග කිලෝමීටර් 76,626 (සැතපුම් 47,613) ක් ඇති අතර ඉන් කිලෝමීටර් 19,156 (සැතපුම් 11,903) කාපට් කර ඇත.
  • යාත්‍රා කළ හැකි අභ්‍යන්තර ජල මාර්ග 1,295 කි.
  • ප්‍රධාන මුහුදු වරායන් පහකි.
  • ගුවන් තොටුපළ 243ක් ඇති අතර ඉන් 32ක් ජාත්‍යන්තර එවායි.

ඇන්ගෝලාව සිය වරාය වෙළඳාම ප්‍රධාන වරායන් පහක කේන්ද්‍රගත කරයි: නැමිබේ, ලොබිටෝ, සෝයෝ, කැබින්ඩා සහ ලුආන්ඩා. ලුආන්ඩා වරාය 5 න් විශාලතම වරාය මෙන්ම අප්‍රිකානු මහාද්වීපයේ කාර්යබහුලම වරායකි.[163]

බෙන්ගුලා හි කැටුම්බෙලා පාලම.

ඇන්ගෝලාවේ නගර සහ නගරවලින් පිටත අධිවේගී මාර්ගවල ගමන් කිරීම (සහ සමහර අවස්ථාවල ඇතුළත) ඕෆ් රෝඩ් වාහන නොමැති අයට බොහෝ විට සුදුසු නොවේ. ඇන්ගෝලාව තුළ සාධාරණ මාර්ග යටිතල පහසුකම් පැවතුනද, කාලය සහ යුද්ධය මාර්ග මතුපිටට හානි සිදුවී ඇති අතර, බොහෝමයක් දරුණු වළවල් සහ කැඩුණු ඇස්ෆල්ට් වලින් පිරී තිබේ. මාර්ගය දෙපස බිම් බෝම්බ අනතුරු ඇඟවීමේ සලකුණු තිබීම හෝ නොපැවතීම පිළිබඳව ප්‍රවේශමෙන් අවධානය යොමු කළ යුතු වුවද, බොහෝ ප්‍රදේශවල රියදුරන් මාර්ග මතුපිට නරකම කොටස් වළක්වා ගැනීම සඳහා විකල්ප මාර්ග පිහිටුවා ඇත. ඇන්ගෝලියානු රජය රටේ බොහෝ මාර්ග ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීමේ කොන්ත්‍රාත්තුවක් ලබා දී ඇත. උදාහරණයක් ලෙස, ලුබන්ගෝ සහ නැමිබේ අතර මාර්ගය, යුරෝපීය සංගමයේ අරමුදල් සමඟ මෑතකදී නිම කරන ලදී,[164] සහ බොහෝ යුරෝපීය ප්‍රධාන මාර්ග සමඟ සැසඳිය හැකිය. මාර්ග යටිතල පහසුකම් සම්පූර්ණ කිරීම සඳහා දශක කිහිපයක් ගතවනු ඇත, නමුත් සැලකිය යුතු උත්සාහයන් දැනටමත් සිදු වෙමින් පවතී.

විදුලි සංදේශ

[සංස්කරණය]
ලොබිටෝ ප්‍රධාන වරායකට සත්කාරකත්වය සපයයි.
ලුආන්ඩා හි ඉදිකිරීම් උත්පාතය බොහෝ දුරට තෙල් හා දියමන්ති මගින් මූල්‍යකරණය කෙරේ.

විදුලි සංදේශ කර්මාන්තය ඇන්ගෝලාවේ ප්‍රධාන උපායමාර්ගික අංශයක් ලෙස සැලකේ.[165] 2014 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී, ඔප්ටික් ෆයිබර් දිය යට කේබලයක් ගොඩනැගීම නිවේදනය කරන ලදී.[166] මෙම ව්‍යාපෘතිය ඇන්ගෝලාව මහාද්වීපික කේන්ද්‍රස්ථානයක් බවට පත් කිරීම අරමුණු කරයි, එමඟින් ජාතික හා ජාත්‍යන්තර වශයෙන් අන්තර්ජාල සම්බන්ධතා වැඩිදියුණු කිරීම සිදු වේ.[167]

2015 මාර්තු 11 වන දින, ඇන්ගෝලාවේ සහ ලොව පුරා විදුලි සංදේශ පිළිබඳ මාතෘකා ප්‍රශ්න පිළිබඳ විවාදය ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා, [168] "ඇන්ගෝලාවේ වත්මන් සන්දර්භය තුළ විදුලි සංදේශයේ අභියෝග" යන ආදර්ශ පාඨය යටතේ විදුලි සංදේශ සහ තොරතුරු තාක්ෂණ ප්‍රථම ඇන්ගෝලා සංසදය ලුආන්ඩා හි පැවැත්විණි.[169] සංසදයේ ඉදිරිපත් කරන ලද මෙම අංශය පිළිබඳ අධ්‍යයනයකින්, LTE පරීක්ෂා කිරීමට අප්‍රිකාවේ පළමු විදුලි සංදේශ ක්‍රියාකරු ඇන්ගෝලා සතුව ඇත - 400 Mbit/s දක්වා වේගය - සහ ජංගම විනිවිද යාම 75% ක් පමණ වේ; ඇන්ගෝලියානු වෙළඳපොලේ ස්මාර්ට් ෆෝන් මිලියන 3.5 ක් පමණ ඇත; රට තුළ කිලෝමීටර් 25,000 (සැතපුම් 16,000) පමණ ප්‍රකාශ තන්තු ස්ථාපනය කර ඇත.[170][171]

පළමු ඇන්ගෝලියානු චන්ද්‍රිකාව, AngoSat-1, 2017 දෙසැම්බර් 26 දින කක්ෂගත කරන ලදී.[172] එය කසකස්තානයේ බයිකොනූර් අභ්‍යවකාශ මධ්‍යස්ථානයේ සිට සෙනිට් 3එෆ් රොකට්ටුවකින් දියත් කරන ලදී. මෙම චන්ද්‍රිකාව නිපදවා ඇත්තේ රාජ්‍ය අභ්‍යවකාශ ක්ෂේත්‍රයේ නිරත වන රොස්කොස්මොස් හි අනුබද්ධිත රුසියාවේ RSC Energia විසිනි. චන්ද්‍රිකා පැටවීම එයාර්බස් ඩිෆෙන්ස් ඇන්ඩ් ස්පේස් විසින් සපයන ලදී.[173] සූර්ය පැනල යෙදවීමේදී යානයේ විදුලිය විසන්ධි වීම හේතුවෙන් දෙසැම්බර් 27 වන දින RSC Energia විසින් චන්ද්‍රිකාව සමඟ සන්නිවේදන සම්බන්ධතා නැති වූ බව අනාවරණය විය. පසුව චන්ද්‍රිකාව සමඟ සන්නිවේදනය යථා තත්ත්වයට පත් කිරීමට ගත් උත්සාහයන් සාර්ථක වුවද, චන්ද්‍රිකාව අවසානයේ දත්ත යැවීම නතර කළ අතර RSC Energia විසින් AngoSat-1 ක්‍රියා විරහිත බව තහවුරු කළේය. AngoSat-1 දියත් කිරීමේ අරමුණ වූයේ රට පුරා විදුලි සංදේශන සහතික කිරීමයි.[174] විදුලි සංදේශ කටයුතු පිළිබඳ රාජ්‍ය ලේකම් ඇරිස්ටයිඩස් සෆෙකාට අනුව, චන්ද්‍රිකාව විදුලි සංදේශ සේවා, රූපවාහිනිය, අන්තර්ජාලය සහ ඊ-ආණ්ඩුව සැපයීම අරමුණු කරගත් අතර වසර 18ක් "හොඳම" කක්ෂයේ රැඳී සිටීමට අපේක්ෂා කරන ලදී.[175] AngoSat-2 නම් ප්‍රතිස්ථාපන චන්ද්‍රිකාවක් වැඩ කරමින් පවතින අතර 2020 වන විට සේවයේ යෙදවීමට බලාපොරොත්තු විය.[176] 2021 පෙබරවාරි වන විට Ango-Sat-2 60%ක් පමණ සූදානම්ව තිබුණි. 2022 ජූලි මාසය වන විට දියත් කිරීම මාස 17කින් පමණ බලාපොරොත්තු වන බව නිලධාරීන් වාර්තා කළේය.[177]

තාක්ෂණය

[සංස්කරණය]

'.ao' ඉහළ මට්ටමේ වසමෙහි කළමනාකාරිත්වය නව නීති සම්පාදනය කිරීමෙන් පසු 2015 දී පෘතුගාලයේ සිට ඇන්ගෝලාව දක්වා සම්මත විය.[178] විදුලි සංදේශ සහ තොරතුරු තාක්ෂණ අමාත්‍ය හෝසේ කාර්වාලෝ ද රොචා සහ විද්‍යා හා තාක්ෂණ අමාත්‍ය මාරියා කැන්ඩිඩා පෙරෙයිරා ටෙක්සෙයිරා ගේ ඒකාබද්ධ නියෝගයක් මගින් එම ඇන්ගෝලියානු වසම "සම්පූර්ණ කිරීම යටතේ" "වසම් මූලය මාරු කිරීම සඳහා කොන්දේසි නිර්මානය කර ඇත."[179]

ජනවිකාශය

[සංස්කරණය]
ඇන්ගෝලාවේ ඓතිහාසික ජනවාර්ගික බෙදීම්

ඇන්ගෝලාවේ එහි 2014 සංගණනයේ මූලික සංඝණනය අනුව 24,383,301 ජනගහනයක් සිටී, එය 1970 දෙසැම්බර් 15 සිට පවත්වන ලද හෝ සිදු කරන ලද පළමු සංගණනයයි. එහි ඕවිඹුණ්ඩු (භාෂා උම්බුන්ඩු) 37%, අඹුණ්ඩු (භාෂා කිඹුන්ඩු) 23%, බකොන්ගෝ 13%, සහ 32% ක් අනෙකුත් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (චොක්වේ, ඕවම්බෝ, ගඟුල සහ සින්ඩොංගා ඇතුළුව) මෙන්ම 2% ක් මුලට්ටෝස් (මිශ්‍ර යුරෝපීය සහ අප්‍රිකානු), 1.6% ක් චීන සහ 1% ක් යුරෝපීයන් ගෙන් සමන්විත වේ.[180] අඹුණ්ඩු සහ ඕවිඹුණ්ඩු වාර්ගික කණ්ඩායම් ඒකාබද්ධව ජනගහනයෙන් බහුතරයක් වන අතර එය 62%කි.[181] 2014 ජනගහනය මෙන් 2.7 ගුණයකින් 2050 දී ජනගහනය මිලියන 60 කට වඩා වැඩි වනු ඇතැයි පුරෝකථනය කර ඇත.[182] කෙසේ වෙතත්, 2016 මාර්තු 23 දින, ඇන්ගෝලාවේ ජාතික සංඛ්‍යාලේඛන ආයතනය - ඉන්ස්ටිටුටෝ නැෂනල් ඩි එස්ටැටිස්ටිකා (INE) විසින් අනාවරණය කරන ලද නිල දත්ත ප්‍රකාශ කරන්නේ ඇන්ගෝලාවේ ජනගහනය 25,789,024 ක් බවයි.

2007 අවසානය වන විට ඇන්ගෝලාව සරණාගතයින් 12,100 කට සහ සරණාගතයින් 2,900 කට සත්කාරකත්වය ලබා දුන් බව ගණන් බලා ඇත. එම සරණාගතයින් 11,400 ක්ම මුලින් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයෙන් පැමිණි අය වන අතර ඔවුන් 1970 ගණන්වල පැමිණියහ.[183] 2008 වන විට කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ සංක්‍රමණික කම්කරුවන් 400,000ක් සිටී,[184] අවම වශයෙන් 220,000 පෘතුගීසි[185] සහ 259,000ක් පමණ චීන ජාතිකයන් ඇන්ගෝලාවේ ජීවත් වූ බව ගණන් බලා ඇත.[186] ඇන්ගෝලියානුවන් මිලියන 1 ක් මිශ්‍ර ජාතියකයන්ය.(කළු සහ සුදු)

2003 වසරේ සිට කොංගෝ සංක්‍රමණිකයන් 400,000කට වඩා ඇන්ගෝලාවෙන් නෙරපා හැර ඇත.[187] 1975 නිදහසට පෙර, ඇන්ගෝලාවේ දළ වශයෙන් 350,000 පෘතුගීසි ප්‍රජාවක් සිටි අතර,[188][189] අතිමහත් බහුතරයක් නිදහස ලැබීමෙන් පසු සහ පසුව ඇති වූ සිවිල් යුද්ධයෙන් ඉවත්ව ගියහ. කෙසේ වෙතත්, මෑත වසරවලදී ඇන්ගෝලාව එහි පෘතුගීසි සුළුතරය යථා තත්ත්වයට පත් කර ඇත. දැනට කොන්සල් කාර්යාලවල 200,000ක් පමණ ලියාපදිංචි වී ඇති අතර පෘතුගාලයේ ණය අර්බුදය සහ ඇන්ගෝලාවේ සාපේක්ෂ සමෘද්ධිය හේතුවෙන් එය වැඩි වේ.[190] චීන ජනගහනය 258,920 ක් වන අතර, බොහෝ දුරට තාවකාලික සංක්‍රමණිකයන්ගෙන් සමන්විත වේ.[191] එසේම, 5,000 ක පමණ කුඩා බ්‍රසීලියානු ප්‍රජාවක් ඇත.[192] රෝමාවරුන් පෘතුගාලයේ සිට ඇන්ගෝලාව වෙත පිටුවහල් කරන ලදී.[193]

2007 වන විට, ඇන්ගෝලාවේ සමස්ථ සශ්‍රීකත්ව අනුපාතය එක් කාන්තාවකට උපදින දරුවන් 5.54කි (2012 ඇස්තමේන්තු අනුව), එය ලෝකයේ 11 වැනි ඉහළම අගයයි.[194]

භාෂා

[සංස්කරණය]
ඇන්ගෝලාවේ භාෂා (2014 සංගණනය)[1]
භාෂා ප්‍රතිශතය
පෘතුගීසි
  
 71.1%
උම්බන්ඩු
  
 23.0%
කිකොංගෝ
  
 8.2%
කිඹුන්ඩු
  
 7.8%
චොක්වේ
  
 6.5%
නයනේකා
  
 3.4%
නැංගෙලා
  
 3.1%
ෆියෝට්
  
 2.4%
ක්වන්යාමා
  
 2.3%
මුහුම්බි
  
 2.1%
ලුවාලේ
  
 1.0%
වෙනත්
  
 4.1%

ඇන්ගෝලාවේ භාෂා යනු විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් විසින් මුලින් කතා කරන ලදදේ පෘතුගීසි යටත් විජිත යුගයේදී හඳුන්වා දුන් පෘතුගීසි භාෂාවයි. වැඩිපුරම කතා කරන දේශීය භාෂා වන්නේ උම්බන්දු, කිඹුන්ඩු සහ කිකොංගෝ යන අනුපිළිවෙලටයි. පෘතුගීසි භාෂාව රටේ නිල භාෂාවයි.

පෘතුගීසි භාෂාව චතුර ලෙස දන්නා හෝ පළමු භාෂාව ලෙස පෘතුගීසි කතා කරන අයගේ නිශ්චිත සංඛ්‍යාව නොදන්නා නමුත්, 2012 අධ්‍යයනයක සඳහන් වන්නේ ජනගහනයෙන් 39% ක ප්‍රථම භාෂාව පෘතුගීසි බව ය.[195] 2014 දී, ඇන්ගෝලා හි ඉන්ස්ටිටියුටෝ නැෂනල් ද එස්ටැටිස්ටිකා විසින් කරන ලද සංගණනයක සඳහන් වන්නේ ඇන්ගෝලාවේ මිලියන 25.8 කට ආසන්න වැසියන්ගෙන් 71.15% ක් (මිලියන 18.3 ක් පමණ වන) පෘතුගීසි පළමු හෝ දෙවන භාෂාව ලෙස භාවිතා කරන බවයි.[196]

2014 සංගණනයට අනුව, පෘතුගීසි කතා කරන්නේ ඇන්ගෝලියානුවන්ගෙන් 71.1% ක් උම්බන්ඩු, 23% ක් කිකොංගෝ, 8.2% ක් කිම්බන්ඩු, 7.8% ක් චොක්වේ, 6.5% ක් නයනේකා, 3.4% ක් න්ගංගෙලා, 3.1% ක් ෆියෝට්, 2.3% ක් ක්වන්යාමා, 2.1% ක් මුහුම්බි, 1% ක් ලුවාලේ සහ අනෙකුත් භාෂා 4.1% කි.[197]

ආගම

[සංස්කරණය]

ඇන්ගෝලාවේ බොහෝ විට ක්‍රිස්තියානි ආගමික ප්‍රජාවන් 1,000ක් පමණ ඇත.[199] විශ්වාසදායක සංඛ්‍යාලේඛන නොපවතින අතර, ඇස්තමේන්තු වලට අනුව ජනගහනයෙන් අඩකට වඩා කතෝලිකයන් වන අතර, හතරෙන් එකක් පමණ යටත් විජිත සමයේදී හඳුන්වා දුන් රෙපරමාදු පල්ලිවලට අනුගත වේ. ප්‍රධාන වශයෙන් මධ්‍යම කඳුකරයේ ඕවිඹුණ්ඩුවේ සහ වෙරළබඩ ප්‍රදේශයේ සිටින සභාවාදීන්. බටහිරින්, මෙතෝදිස්තවරුන් ලුආන්ඩා සිට මලන්ජේ දක්වා කිඹුන්දු කථා කරන තීරුව වෙත අවධානය යොමු කරන අතර, බැප්ටිස්ට්වරු වයඹ දෙසින් පිහිටි බකොන්ගෝ අතර (දැන් ලුආන්ඩාහි ද සිටිති) සහ ඇඩ්වෙන්ටිස්ට්වරුන්, ප්‍රතිසංස්කරණය සහ ලූතරන්වරුන් විසිරී ගියහ.

උකෝ කුන්ගෝ හි කතෝලික පල්ලිය

ලුආන්ඩා සහ ප්‍රදේශයේ "සමමුහුර්ත" ටෝකෝවාදීන්ගේ න්‍යෂ්ටියක් පවතින අතර වයඹ දෙසින් කොංගෝ/සයිරේ සිට පැතිරෙන කිම්බංගුවාදයේ ඉසීමක් සොයාගත හැකිය. නිදහසින් පසු, පෙන්තකොස්ත සහ ඒ හා සමාන ප්‍රජාවන් සිය ගණනක් නගරවල බිහි වී ඇති අතර, මේ වන විට ජනගහනයෙන් 50% ක් පමණ ජීවත් වෙති; මෙම ප්‍රජාවන්/පල්ලි කිහිපයක් බ්‍රසීලියානු සම්භවයක් ඇත.

2008 වන විට එක්සත් ජනපද රාජ්‍ය දෙපාර්තමේන්තුව විසින් මුස්ලිම් ජනගහනය 80,000-90,000 ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇති අතර එය ජනගහනයෙන් 1% ට වඩා අඩු වන අතර[200] ඇන්ගෝලාවේ ඉස්ලාමීය ප්‍රජාව එම සංඛ්‍යාව 500,000 ට ආසන්න වේ.[201] මුස්ලිම්වරුන් බොහෝ දුරට බටහිර අප්‍රිකාවෙන් සහ මැදපෙරදිගින් (විශේෂයෙන් ලෙබනනය) සංක්‍රමණිකයන්ගෙන් සමන්විත වේ, නමුත් සමහරක් දේශීය පරිවර්තනයන් වේ.[202] ඇන්ගෝලියානු රජය කිසිදු මුස්ලිම් සංවිධානයක් නීත්‍යානුකූලව පිළි නොගන්නා අතර බොහෝ විට පල්ලි වසා දැමීම හෝ ඒවා ඉදිකිරීම වළක්වයි.[203]

0 සිට 10 දක්වා පරාසයක ලකුණු සහිත ජාතීන්ගේ ආගමික නියාමන මට්ටම් සහ තාඩන පීඩන ඇගයීමේ අධ්‍යයනයක දී, 0 අඩු මට්ටමේ රෙගුලාසි හෝ පීඩා නියෝජනය කරන අතර, ඇන්ගෝලාව රජයේ ආගම නියාමනය පිළිබඳ 0.8, ආගමේ සමාජ නියාමනය පිළිබඳ 4.0, ලබා ගනී.[204]

1961 දී යටත් විජිත විරෝධී සටනේ ආරම්භයේ සිටම පෘතුගීසි යටත් විජිත බලධාරීන් රෙපරමාදු මිෂනාරිවරුන් මාලාවක් නෙරපා හරින ලද අතර මිෂනාරිවරුන් නිදහසට පක්ෂපාත හැඟීම් අවුස්සන බවට වූ විශ්වාසය මත දූත මණ්ඩල වසා දැමූ නමුත්, 1975 නිදහසට පෙර විදේශීය මිෂනාරිවරුන් ඉතා ක්‍රියාකාරී විය. 1990 දශකයේ මුල් භාගයේ සිට මිෂනාරිවරුන්ට නැවත රටට පැමිණීමට හැකි වී ඇත, නමුත් සිවිල් යුද්ධය හේතුවෙන් ආරක්ෂක තත්ත්වයන් 2002 දක්වා ඔවුන්ගේ පැරණි අභ්‍යන්තර දූත මණ්ඩල ස්ථාන බොහොමයක් ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීමට බාධාවක් විය.[205]

කතෝලික පල්ලිය සහ සමහර ප්‍රධාන රෙපරමාදු නිකායන් බොහෝ දුරට ක්‍රියාකාරීව අන්‍යාගමනය කරන "නව පල්ලි" වලට වෙනස්ව තමන් තුළම රැඳී සිටිති. කතෝලිකයන් මෙන්ම සමහර ප්‍රධාන රෙපරමාදු නිකායන් ද දුප්පතුන්ට බෝග බීජ, ගොවිපල සතුන්, වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර සහ අධ්‍යාපනය වැනි උපකාර සපයයි.[206][207]

නාගරීකරණය

[සංස්කරණය]
 
ඇන්ගෝලාව හි විශාලතම නගර
2014 සංගණනයට අනුව[208]
ස්ථානය පළාත ජනගහණය
ලුආන්ඩා
ලුආන්ඩා
ලුබන්ගෝ
ලුබන්ගෝ 		1 ලුආන්ඩා ලුවාන්ඩා 6,759,313 හුවාම්බෝ
හුවාම්බෝ
බෙන්ගුලා
බෙන්ගුලා
2 ලුබන්ගෝ හුයිලා 600,751
3 හුවාම්බෝ හුවාම්බෝ 595,304
4 බෙන්ගුලා බෙන්ගුලා 555,124
5 කැබින්ද කැබින්දා 550,000
6 මලංජේ මලංජේ 455,000
7 සෞරිමෝ ලුන්ඩා සුල් 393,000
8 ලොබිටෝ බෙන්ගුලා 357,950
9 කුයිටෝ බයි 355,423
10 උයිගේ උයිගේ 322,531

සෞඛ්‍ය

[සංස්කරණය]
ලුක්‍රේසියා පයිම් මාතෘ රෝහල.

කොලරාව, මැලේරියාව, ජලභීතිකා රෝග සහ මාර්බර්ග් රක්තපාත උණ වැනි අප්‍රිකානු රක්තපාත උණ වසංගත රටේ ප්‍රදේශ කිහිපයක බහුලව දක්නට ලැබෙන රෝග වේ. මේ රටේ බොහෝ ප්‍රදේශ වල ක්ෂය රෝගය වැළඳීමේ ඉහළ ප්‍රතිශතයක් සහ HIV ව්‍යාප්තිය ඉහළ මට්ටමක පවතී. ඩෙංගු, ෆයිලේරියාසිස්, ලීෂ්මේනියාසිස් සහ ඔන්චොසර්සියාසිස් (ගංගා අන්ධභාවය) කෘමීන් විසින් ගෙන යන අනෙකුත් රෝග වන අතර එය කලාපයේ ද දක්නට ලැබේ. ඇන්ගෝලාව ලෝකයේ වැඩිම ළදරු මරණ අනුපාතිකයන්ගෙන් එකක් වන අතර ලොව අඩුම ආයු අපේක්ෂාවෙන් එකකි. 2007 සමීක්ෂණයකින් නිගමනය වූයේ අඩු සහ ඌන නියාසින් තත්ත්වය ඇන්ගෝලාවේ බහුලව දක්නට ලැබෙන බවයි.[209] ජන විකාශන සහ සෞඛ්‍ය සමීක්ෂණ දැනට ඇන්ගෝලාවේ මැලේරියාව, ගෘහස්ථ හිංසනය සහ තවත් බොහෝ දේ පිළිබඳව සමීක්ෂණ කිහිපයක් පවත්වයි.[210]

2014 සැප්තැම්බර් මාසයේදී, පිළිකා පාලනය සඳහා වූ ඇන්ගෝලා ආයතනය (IACC) ජනාධිපති නියෝගයෙන් නිර්මාණය කරන ලද අතර, එය ඇන්ගෝලාවේ ජාතික සෞඛ්‍ය සේවය ඒකාබද්ධ කර ඇත.[211] මෙම නව මධ්‍යස්ථානයේ අරමුණ වන්නේ පිළිකා සමඟ කටයුතු කරන ඖෂධ ගබඩා කිරීම, ප්‍රතිපත්ති ක්‍රියාත්මක කිරීම, වැළැක්වීම සහ විශේෂිත ප්‍රතිකාර සඳහා වැඩසටහන් සහ සැලසුම් වල සෞඛ්‍ය සහ වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර සහතික කිරීමයි.[212] මෙම පිළිකා ආයතනය අප්‍රිකාවේ මධ්‍යම සහ දකුණු ප්‍රදේශ වල විමර්ශන ආයතනයක් ලෙස උපකල්පනය කරනු ලැබේ.[213]

2014 දී, ඇන්ගෝලාව සරම්ප වලට එරෙහිව එන්නත් කිරීමේ ජාතික ව්‍යාපාරයක් දියත් කළ අතර, එය වයස අවුරුදු දහයට අඩු සෑම දරුවෙකුටම ව්‍යාප්ත කරන ලද අතර රටේ සියලුම පළාත් 18ටම යාමේ අරමුණ විය.[214] මෙම පියවර ඇන්ගෝලියානු සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශය විසින් නිර්මාණය කරන ලද 2014-2020 සරම්ප තුරන් කිරීමේ උපායමාර්ගික සැලැස්මේ කොටසකි, එයට සාමාන්‍ය ප්‍රතිශක්තිකරණය ශක්තිමත් කිරීම, සරම්ප රෝගීන් සමඟ නිසි ලෙස කටයුතු කිරීම, ජාතික ව්‍යාපාර, ජාතික දෛනික එන්නත් කිරීමේදී දෙවන එන්නත් මාත්‍රාවක් හඳුන්වා දීම සහ සරම්ප සඳහා දින දර්ශනය සහ ක්‍රියාකාරී වසංගත රෝග නිරීක්ෂණ ඇතුළත් වේ. මෙම ව්‍යාපාරය පෝලියෝ වලට එරෙහිව එන්නත් කිරීම සහ විටමින් A අතිරේකය සමඟ එක්ව සිදු විය.[215]

කහ උණ පැතිරීම, දශක තුනකින් රට තුළ ඇති වූ දරුණුතම රෝගය 2015 දෙසැම්බරයේ ආරම්භ විය.[216] 2016 අගෝස්තු වන විට, පැතිරීම අඩු වීමට පටන් ගත් විට, 4,000 කට ආසන්න පිරිසක් ආසාදනය වී ඇති බවට සැක කරන ලදී. 369 ක් පමණ මිය යන්නට ඇත. මෙම පුපුරා යාම ලුආන්ඩා අගනුවරෙන් ආරම්භ වූ අතර අවම වශයෙන් පළාත් 18 න් 16 කට වත් පැතිර ගියේය.

අධ්‍යාපනය

[සංස්කරණය]
ඇගෝස්ටින්හෝ නෙටෝ විශ්ව විද්‍යාලය.

ඇන්ගෝලාවේ නීතිය අනුව අධ්‍යාපනය වසර අටක් සඳහා අනිවාර්ය සහ නොමිලේ වුවද, පාසල් ගොඩනැගිලි සහ ගුරුවරුන් නොමැතිකම හේතුවෙන් සිසුන්ගෙන් ප්‍රතිශතයක් නොපැමිණෙන බව රජය වාර්තා කරයි.[217] පොත් සහ සැපයුම් සඳහා ගාස්තු ඇතුළුව අමතර පාසල් ආශ්‍රිත වියදම් ගෙවීමට බොහෝ විට සිසුන් වගකිව යුතුය.[218]

1999 දී, දළ ප්‍රාථමික බඳවා ගැනීමේ අනුපාතය සියයට 74 ක් වූ අතර, දත්ත ලබා ගත හැකි මෑත වසර වන 1998 දී, ශුද්ධ ප්‍රාථමික බඳවා ගැනීමේ අනුපාතය සියයට 61 ක් විය.[219] දළ සහ ශුද්ධ ඇතුළත් වීමේ අනුපාත පදනම් වී ඇත්තේ ප්‍රාථමික පාසලේ විධිමත් ලෙස ලියාපදිංචි වූ සිසුන් සංඛ්‍යාව මත වන අතර එම නිසා සැබෑ පාසල් පැමිණීම ප්‍රතිබිම්බනය කිරීම අවශ්‍ය නොවේ.[220] ග්‍රාමීය හා නාගරික ප්‍රදේශ අතර බඳවා ගැනීමේ සැලකිය යුතු විෂමතා අඛණ්ඩව පවතී. 1995 දී, වයස අවුරුදු 7 සිට 14 දක්වා ළමුන්ගෙන් සියයට 71.2 ක් පාසල් යමින් සිටියහ.[221] ගැහැණු ළමයින්ට වඩා පිරිමි ළමයින්ගේ වැඩි ප්‍රතිශතයක් පාසල් යන බව වාර්තා වේ.[222]

ක්වාන්සා සුල් පළාතේ ප්‍රාථමික පාසලකි

ඇන්ගෝලියානු සිවිල් යුද්ධයේදී (1975-2002), සියලුම පාසල්වලින් අඩකට ආසන්න ප්‍රමාණයක් කොල්ලකෑමට හා විනාශයට පත් වූ බව වාර්තා වන අතර, එය අධික තදබදය පිළිබඳ වත්මන් ගැටලුවලට තුඩු දී ඇත.[223]

අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය විසින් 2005 වසරේ දී නව ගුරුවරුන් 20,000ක් බඳවා ගත් අතර ගුරු පුහුණුව අඛණ්ඩව ක්‍රියාත්මක කරන ලදී.[224] ගුරුවරුන්ට අඩු වැටුප්, ප්‍රමාණවත් නොවන පුහුණුවක් සහ අධික ලෙස වැඩ කිරීමට නැඹුරු වේ (සමහර විට දිනකට වැඩ මුර දෙකක් හෝ තුනක් උගන්වයි).[225] සමහර ගුරුවරුන් තම සිසුන්ගෙන් සෘජුවම ගෙවීම් හෝ අල්ලස් ඉල්ලා සිටින බව වාර්තා වේ.[226] බිම් බෝම්බ තිබීම, සම්පත් සහ හැඳුනුම්පත් නොමැතිකම සහ දුර්වල සෞඛ්‍ය තත්ත්වය වැනි වෙනත් සාධක නිසා දරුවන්ට නිතිපතා පාසල් පැමිණීමට නොහැකි වේ.[227] 2004 දී අධ්‍යාපනය සඳහා අයවැය ප්‍රතිපාදන වැඩි කළද, ඇන්ගෝලාවේ අධ්‍යාපන ක්‍රමය අතිශයින් අඩු අරමුදල් සහිත මට්ටමක පවතී.[228]

සංඛ්‍යාලේඛන සඳහා යුනෙස්කෝ ආයතනයේ ඇස්තමේන්තු වලට අනුව, 2011 දී වැඩිහිටි සාක්ෂරතා අනුපාතය 70.4% කි.[229] 2015 වන විට මෙය 71.1% දක්වා වැඩි විය.[230] 2001 වන විට පිරිමින්ගෙන් 82.9%ක් සහ කාන්තාවන්ගෙන් 54.2%ක් සාක්ෂරතාව ඇත.[231] 1975 දී පෘතුගාලයෙන් නිදහස ලැබූ දා සිට, ද්විපාර්ශ්වික ගිවිසුම් හරහා පෘතුගාලයේ සහ බ්‍රසීලයේ උසස් පාසල්, බහු තාක්‍ෂණික ආයතන සහ විශ්ව විද්‍යාලවලට සෑම වසරකම ඇන්ගෝලියානු සිසුන් ගනනාවක් ඇතුළත් කර ගන්නා ලදී. පොදුවේ ගත් කල, මෙම සිසුන් ප්‍රභූ පැලැන්තියට අයත් වේ.

2014 සැප්තැම්බර් මාසයේදී ඇන්ගෝලියානු අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය විසින් රට පුරා පන්තිකාමර 300කට අධික සංඛ්‍යාවක් පරිගණක ගත කිරීම සඳහා යුරෝ මිලියන 16ක ආයෝජනයක් නිවේදනය කරන ලදී. මෙම ව්‍යාපෘතියට ජාතික මට්ටමින් ගුරුවරුන් පුහුණු කිරීම ද ඇතුළත් වේ, "ප්‍රාථමික පාසල්වල නව තොරතුරු තාක්ෂණයන් හඳුන්වා දීම සහ භාවිතා කිරීමේ මාර්ගයක් ලෙස, එමගින් ඉගැන්වීමේ ගුණාත්මක භාවයේ දියුණුවක් පිළිබිඹු වේ".[232]

ඇන්ගෝලාවේ ලුආන්ඩා හි ලයිසියම් සැල්වදෝර් කොරියා (පාසලක්)

2010 දී ඇන්ගෝලා රජය ඇන්ගෝලියානු මාධ්‍ය පුස්තකාල ජාලය ගොඩනැගීම ආරම්භ කළ අතර, තොරතුරු සහ දැනුම සඳහා ජනතාවට ප්‍රවේශය පහසු කිරීම සඳහා දිවයිනේ පළාත් කිහිපයක් පුරා බෙදා හරින ලදී. සෑම වෙබ් අඩවියකම ග්‍රන්ථ නාමාවලියක්, බහුමාධ්‍ය සම්පත් සහ අන්තර්ජාල ප්‍රවේශය සහිත පරිගණක මෙන්ම කියවීම, පර්යේෂණ කිරීම සහ සමාජගත කිරීම සඳහා ක්ෂේත්‍ර ඇත.[233] 2017 වර්ෂය වන විට ඇන්ගෝලාවේ සෑම පළාතකම එක් මාධ්‍ය පුස්තකාලයක් පිහිටුවීම මෙම සැලැස්මෙන් අපේක්ෂා කෙරේ. ස්ථාවර මාධ්‍ය පුස්තකාලවල තිබෙන අන්තර්ගතයන් කිහිපයක් රටේ හුදකලා වූ ජනතාව වෙත ලබා දීම සඳහා මාධ්‍ය පුස්තකාල කිහිපයක් ක්‍රියාත්මක කිරීම මෙම ව්‍යාපෘතියට ඇතුළත් වේ.[234] මෙම අවස්ථාවේදී, ජංගම මාධ්‍ය පුස්තකාල දැනටමත් ලුආන්ඩා, මලන්ජේ, උයිගේ, කැබින්ඩා සහ ලුන්ඩා දකුණයන පළාත්වල ක්‍රියාත්මක වේ. REMA සම්බන්ධයෙන් ගත් කල, ලුආන්ඩා, බෙන්ගුලා, ලුබෑන්ගෝ සහ සෝයෝ යන පළාත්වල දැනට මාධ්‍ය පුස්තකාල ක්‍රියාත්මක වේ.[235]

සංස්කෘතිය

[සංස්කරණය]
ලුආන්ඩා හි ඇගෝස්ටින්හෝ නෙටෝ ජාතික අනුස්මරණය.

ඇන්ගෝලියානු සංස්කෘතිය පෘතුගීසි සංස්කෘතිය, විශේෂයෙන් භාෂාව සහ ආගම, සහ ඇන්ගෝලාවේ ස්වදේශික ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්වල සංස්කෘතිය, ප්‍රධාන වශයෙන් බන්ටු සංස්කෘතිය විසින් දැඩි ලෙස බලපා ඇත.

විවිධ ජනවාර්ගික ප්‍රජාවන් - ඕවිඹුණ්ඩු, අඹුන්ඩු, බකොන්ගෝ, චොක්වේ, ම්බුන්ඩා සහ අනෙකුත් ජනයා - විවිධ මට්ටම් වලට ඔවුන්ගේම සංස්කෘතික ලක්ෂණ, සම්ප්‍රදායන් සහ භාෂාවන් පවත්වා ගෙන යන නමුත්, දැන් ජනගහනයෙන් අඩකට වඩා තරමක් වැඩි ප්‍රමාණයක් ජීවත් වන නගරවල මිශ්‍ර වේ. යටත් විජිත යුගයේ සිට සංස්කෘතිය මතුවෙමින් තිබේ.

මෙම නාගරික සංස්කෘතිය තුළ පෘතුගීසි උරුමය වඩ වඩාත් ප්‍රමුඛ වී ඇත. අප්‍රිකානු මූලයන් සංගීතයෙන් සහ නැටුම්වලින් පැහැදිලි වන අතර පෘතුගීසි භාෂාව කතා කරන ආකාරය හැඩ ගන්වයි. මෙම ක්‍රියාවලිය සමකාලීන ඇන්ගෝලියානු සාහිත්‍යයේ, විශේෂයෙන් ඇන්ගෝලියානු කතුවරුන්ගේ කෘතිවල හොඳින් පිළිබිඹු වේ.

වසර 25 ක විවේකයකින් පසු 2014 දී ඇන්ගෝලා ජාතික ඇන්ගෝලියානු සංස්කෘතියේ උත්සවය නැවත ආරම්භ කළේය. උත්සවය සියලුම පළාත් අගනගරවල පැවති අතර "සංස්කෘතිය සාමයේ සහ සංවර්ධනයේ සාධකයක් ලෙස" යන තේමාවෙන් දින 20ක් පැවතුනි.[236]

සිනමාව

[සංස්කරණය]

1972 දී, ඇන්ගෝලාවේ පළමු වෘතාන්ත චිත්‍රපටවලින් එකක් වන සාරා මැල්ඩෝර්ගේ ජාත්‍යන්තරව සම-නිෂ්පාදනය කරන ලද සම්බිසංග, කාර්තේජ් චිත්‍රපට උළෙලේ දී නිකුත් කරන ලද අතර විචාරක පැසසුමට සහ උළෙලේ ඉහළම ත්‍යාගය වන Tanit d'Or දිනා ගත්තේය.[237]

ක්‍රීඩා

[සංස්කරණය]
බෙන්ගුලාහි ජාතික ක්‍රීඩාංගනය.

පැසිපන්දු යනු ඇන්ගෝලාවේ දෙවන වඩාත් ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාවයි. එහි ජාතික කණ්ඩායම AfroBasket 11 වතාවක් දිනා ඇති අතර වැඩිම ශූරතා වාර්තාවට හිමිකම් කියයි. අප්‍රිකාවේ ඉහළම කණ්ඩායමක් ලෙස, එය ගිම්හාන ඔලිම්පික් ක්‍රීඩා උළෙලේ සහ FIBA ලෝක කුසලානයේ නිත්‍ය තරඟකරුවෙකි. ඇන්ගෝලාව අප්‍රිකාවේ පළමු තරඟකාරී ලීග වලින් එකකි.[238]

පාපන්දු ක්‍රීඩාවේදී ඇන්ගෝලාව 2010 අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලානයේ සත්කාරකත්වය දැක්වීය. ඇන්ගෝලා ජාතික පාපන්දු කණ්ඩායම 2006 FIFA ලෝක කුසලානයට සුදුසුකම් ලබා ගත් අතර, ඔවුන්ගේ පළමු ලෝක කුසලාන අවසන් තරඟයට පෙනී සිටීමයි. ඔවුන් කණ්ඩායම් අදියරේදී එක් පරාජයක් සහ ජය පරාජයෙන් තොරව ඉවත් විය. ඔවුන් COSAFA කුසලාන තුනක් දිනා ගත් අතර 2011 අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ ශූරතාවලියේ අනුශූරතාව අවසන් කළහ.

ඇන්ගෝලාව වසර ගණනාවක් ලෝක කාන්තා හෑන්ඩ්බෝල් ශූරතාවලියට සහභාගි වී ඇත. රට වසර හතක් තිස්සේ ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලට ද පෙනී සිට ඇති අතර දෙදෙනාම නිතිපතා තරඟ කරන අතර වරක් FIRS රෝලර් හොකී ලෝක කුසලානයට සත්කාරකත්වය ලබා දී ඇත, එහිදී හොඳම නිමාව හයවන ස්ථානය වේ. ඇන්ගෝලාව බොහෝ විට අත්ලාන්තික් වහල් වෙළඳාමේ කොටසක් ලෙස ප්‍රවාහනය කරන ලද වහල්භාවයට පත් අප්‍රිකානු ඇන්ගෝලියානුවන් විසින් ප්‍රගුණ කරන ලද "කපෝයිරා ඇන්ගෝලා" සහ "බටුක්" යන සටන් කලාව තුළ ඓතිහාසික මූලයන් ඇති බව බොහෝ විට විශ්වාස කෙරේ.[239]

මූලාශ්‍ර

[සංස්කරණය]
  1. ^ a b 2014 population census (INE Angola) සංරක්ෂණය කළ පිටපත 6 මැයි 2016 at the Wayback Machine
  2. ^ a b c d "Report for Selected Countries and Subjects: Angola". International Monetary Fund.
  3. ^ "Gini Index". World Bank. 9 February 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  4. ^ "2018 Human Development Report". United Nations Development Programme. 2018. 14 සැප්තැම්බර් 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 සැප්තැම්බර් 2018.
  5. ^ "Transparency and Accountability in Angola". Human Rights Watch. 13 April 2010. 6 October 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
  6. ^ "Life expectancy at birth". World Fact Book. United States Central Intelligence Agency. 2014. 20 January 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 March 2010.
  7. ^ "Diplomat recognizes government's effort in fight against corruption". Agéncia Angola Press. 30 June 2021. 6 October 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 July 2021.
  8. ^ "Is Angola's Anti-Corruption Drive Real or Cosmetic?". VOA News. 10 January 2020. 28 June 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2021.
  9. ^ Heywood, Linda M.; Thornton, John K. (2007). Central Africans, Atlantic Creoles, and the Foundation of the Americas, 1585-1660. Cambridge University Press. p. 82. ISBN 978-0521770651. 20 March 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  10. ^ Leander (18 May 2016). "Kingdom of Kongo 1390–1914". South African History Online. 23 February 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2019.
  11. ^ Henderson, Lawrence (1979). Angola: Five Centuries of Conflict. Ithaca: Cornell University Press. pp. 40–42. ISBN 978-0812216202.
  12. ^ Miller, Josep h (1979). Kings and Kinsmen: Early Mbundu States in Angola. Ithaca: Cornell University Press. pp. 55–56. ISBN 978-0198227045.
  13. ^ "The Story of Africa". BBC. 24 May 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
  14. ^ Baynes, T. S., ed (1878). "Angola". Encyclopædia Britannica. 2 (9th ed.). New York: Charles Scribner's Sons. p. 45. 
  15. ^ Baynes, T. S., ed (1878). "Angola". Encyclopædia Britannica. 2 (9th ed.). New York: Charles Scribner's Sons. p. 45. 
  16. ^ Fleisch, Axel (2004). "Angola: Slave Trade, Abolition of". in Shillington, Kevin. Encyclopedia of African History. 1. Routledge. pp. 131–133.
    ISBN 1-57958-245-1
    .     
  17. ^ Global Investment and Business Center (1 January 2006). Angola in the Eighteenth Century: Slave trading in the 1700s. Int'l Business Publications. p. 153. ISBN 0739716069. {{cite book}}: |author= has generic name (help); |work= ignored (help)
  18. ^ World Bank. The History of Brazil–Africa Relations (PDF). p. 27. 30 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 14 May 2016. {{cite book}}: |work= ignored (help)
  19. ^ Collelo, Thomas, ed. (1991). Angola, a Country Study. Area Handbook Series (Third ed.). Washington, D.C.: Department of the Army, American University. pp. 14–26. ISBN 978-0160308444.
  20. ^ Baynes, T. S., ed (1878). "Angola". Encyclopædia Britannica. 2 (9th ed.). New York: Charles Scribner's Sons. p. 45. 
  21. ^ Iliffe, John (2007) Africans: the history of a continent සංරක්ෂණය කළ පිටපත 10 ජූනි 2016 at the Wayback Machine. Cambridge University Press. p. 68. ISBN 0-521-68297-5. For valuable complements for the 16th and 17th centuries see Beatrix Heintze, Studien zur Geschichte Angolas im 16. und 17. Jahrhundert, Colónia/Alemanha: Köppe, 1996
  22. ^ Collelo, Thomas, ed. (1991). Angola, a Country Study. Area Handbook Series (Third ed.). Washington, D.C.: Department of the Army, American University. pp. 14–26. ISBN 978-0160308444.
  23. ^ Baynes, T. S., ed (1878). "Angola". Encyclopædia Britannica. 2 (9th ed.). New York: Charles Scribner's Sons. p. 45. 
  24. ^ Collelo, Thomas, ed. (1991). Angola, a Country Study. Area Handbook Series (Third ed.). Washington, D.C.: Department of the Army, American University. pp. 14–26. ISBN 978-0160308444.
  25. ^ Collelo, Thomas, ed. (1991). Angola, a Country Study. Area Handbook Series (Third ed.). Washington, D.C.: Department of the Army, American University. pp. 14–26. ISBN 978-0160308444.
  26. ^ Collelo, Thomas, ed. (1991). Angola, a Country Study. Area Handbook Series (Third ed.). Washington, D.C.: Department of the Army, American University. pp. 14–26. ISBN 978-0160308444.
  27. ^ Corrado, Jacopo (2008). The Creole Elite and the Rise of Angolan Protonationalism: 1870–1920. Amherst, New York: Cambria Press. pp. 11–13. ISBN 978-1604975291.
  28. ^ See René Pélissier, Les guerres grises: Résistance et revoltes en Angola, (1845-1941), Éditions Pélissier, Montamets, 78630 Orgeval (France), 1977
  29. ^ Corrado, Jacopo (2008). The Creole Elite and the Rise of Angolan Protonationalism: 1870–1920. Amherst, New York: Cambria Press. pp. 11–13. ISBN 978-1604975291.
  30. ^ See René Pélissier, La colonie du Minotaure. Nationalismes et révoltes en Angola (1926–1961), éditions Pélissier, Montamets, 78630 Orgeval (France), 1979
  31. ^ Corrado, Jacopo (2008). The Creole Elite and the Rise of Angolan Protonationalism: 1870–1920. Amherst, New York: Cambria Press. pp. 11–13. ISBN 978-1604975291.
  32. ^ Rafael Coca de Campos Kakombola. O genocídio dos Mucubais na Angola colonial, 1930-1943, Ponta Grossa, 2021.
  33. ^ Okoth, Assa (2006). A History of Africa: African nationalism and the de-colonisation process. Nairobi: East African Educational Publishers. pp. 143–147. ISBN 9966-25-358-0.
  34. ^ Dowden, Richard (2010). Africa: Altered States, Ordinary Miracles. London: Portobello Books. pp. 207–208. ISBN 978-1-58648-753-9.
  35. ^ Okoth, Assa (2006). A History of Africa: African nationalism and the de-colonisation process. Nairobi: East African Educational Publishers. pp. 143–147. ISBN 9966-25-358-0.
  36. ^ Cornwell, Richard (1 November 2000). "The War of Independence" (PDF). Pretoria: Institute for Security Studies. 21 February 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
  37. ^ Dowden, Richard (2010). Africa: Altered States, Ordinary Miracles. London: Portobello Books. pp. 207–208. ISBN 978-1-58648-753-9.
  38. ^ Stockwell, John (1979) [1978]. In Search of Enemies. London: Futura Publications Limited. pp. 44–45. ISBN 978-0393009262.
  39. ^ Hanlon, Joseph (1986). Beggar Your Neighbours: Apartheid Power in Southern Africa. Bloomington: Indiana University Press. p. 155. ISBN 978-0253331311.
  40. ^ Chabal, Patrick (2002). A History of Postcolonial Lusophone Africa. Bloomington: Indiana University Press. p. 142. ISBN 978-0253215659.
  41. ^ Chabal, Patrick (2002). A History of Postcolonial Lusophone Africa. Bloomington: Indiana University Press. p. 142. ISBN 978-0253215659.
  42. ^ Chabal, Patrick (2002). A History of Postcolonial Lusophone Africa. Bloomington: Indiana University Press. p. 142. ISBN 978-0253215659.
  43. ^ Hanlon, Joseph (1986). Beggar Your Neighbours: Apartheid Power in Southern Africa. Bloomington: Indiana University Press. p. 155. ISBN 978-0253331311.
  44. ^ Chabal, Patrick (2002). A History of Postcolonial Lusophone Africa. Bloomington: Indiana University Press. p. 142. ISBN 978-0253215659.
  45. ^ Cornwell, Richard (1 November 2000). "The War of Independence" (PDF). Pretoria: Institute for Security Studies. 21 February 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
  46. ^ Hanlon, Joseph (1986). Beggar Your Neighbours: Apartheid Power in Southern Africa. Bloomington: Indiana University Press. p. 155. ISBN 978-0253331311.
  47. ^ Stockwell, John (1979) [1978]. In Search of Enemies. London: Futura Publications Limited. pp. 44–45. ISBN 978-0393009262.
  48. ^ Cornwell, Richard (1 November 2000). "The War of Independence" (PDF). Pretoria: Institute for Security Studies. 21 February 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
  49. ^ Cornwell, Richard (1 November 2000). "The War of Independence" (PDF). Pretoria: Institute for Security Studies. 21 February 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
  50. ^ Cornwell, Richard (1 November 2000). "The War of Independence" (PDF). Pretoria: Institute for Security Studies. 21 February 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
  51. ^ Rothschild, Donald (1997). Managing Ethnic Conflict in Africa: Pressures and Incentives for Cooperation. Washington: The Brookings Institution. pp. 115–120. ISBN 978-0815775935.
  52. ^ Rothschild, Donald (1997). Managing Ethnic Conflict in Africa: Pressures and Incentives for Cooperation. Washington: The Brookings Institution. pp. 115–120. ISBN 978-0815775935.
  53. ^ Rothschild, Donald (1997). Managing Ethnic Conflict in Africa: Pressures and Incentives for Cooperation. Washington: The Brookings Institution. pp. 115–120. ISBN 978-0815775935.
  54. ^ Domínguez, Jorge (1989). To Make a World Safe for Revolution: Cuba's Foreign Policy. Cambridge: Harvard University Press. pp. 131–133. ISBN 978-0674893252.
  55. ^ Rothschild, Donald (1997). Managing Ethnic Conflict in Africa: Pressures and Incentives for Cooperation. Washington: The Brookings Institution. pp. 115–120. ISBN 978-0815775935.
  56. ^ Weigert, Stephen (2011). Angola: A Modern Military History. Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 56–65. ISBN 978-0230117778.
  57. ^ Weigert, Stephen (2011). Angola: A Modern Military History. Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 56–65. ISBN 978-0230117778.
  58. ^ Weigert, Stephen (2011). Angola: A Modern Military History. Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 56–65. ISBN 978-0230117778.
  59. ^ Weigert, Stephen (2011). Angola: A Modern Military History. Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 56–65. ISBN 978-0230117778.
  60. ^ Rothschild, Donald (1997). Managing Ethnic Conflict in Africa: Pressures and Incentives for Cooperation. Washington: The Brookings Institution. pp. 115–120. ISBN 978-0815775935.
  61. ^ Rothschild, Donald (1997). Managing Ethnic Conflict in Africa: Pressures and Incentives for Cooperation. Washington: The Brookings Institution. pp. 115–120. ISBN 978-0815775935.
  62. ^ Weigert, Stephen (2011). Angola: A Modern Military History. Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 56–65. ISBN 978-0230117778.
  63. ^ Weigert, Stephen (2011). Angola: A Modern Military History. Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 56–65. ISBN 978-0230117778.
  64. ^ Vanneman, Peter (1990). Soviet Strategy in Southern Africa: Gorbachev's Pragmatic Approach. Stanford: Hoover Institution Press. pp. 48–49. ISBN 978-0817989026.
  65. ^ Vanneman, Peter (1990). Soviet Strategy in Southern Africa: Gorbachev's Pragmatic Approach. Stanford: Hoover Institution Press. pp. 48–49. ISBN 978-0817989026.
  66. ^ Domínguez, Jorge (1989). To Make a World Safe for Revolution: Cuba's Foreign Policy. Cambridge: Harvard University Press. pp. 131–133. ISBN 978-0674893252.
  67. ^ Vanneman, Peter (1990). Soviet Strategy in Southern Africa: Gorbachev's Pragmatic Approach. Stanford: Hoover Institution Press. pp. 48–49. ISBN 978-0817989026.
  68. ^ Vanneman, Peter (1990). Soviet Strategy in Southern Africa: Gorbachev's Pragmatic Approach. Stanford: Hoover Institution Press. pp. 48–49. ISBN 978-0817989026.
  69. ^ Weigert, Stephen (2011). Angola: A Modern Military History. Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 56–65. ISBN 978-0230117778.
  70. ^ Rothschild, Donald (1997). Managing Ethnic Conflict in Africa: Pressures and Incentives for Cooperation. Washington: The Brookings Institution. pp. 115–120. ISBN 978-0815775935.
  71. ^ Vanneman, Peter (1990). Soviet Strategy in Southern Africa: Gorbachev's Pragmatic Approach. Stanford: Hoover Institution Press. pp. 48–49. ISBN 978-0817989026.
  72. ^ Ferreira, Manuel (2002). Brauer, Jurgen; Dunne, J. Paul (eds.). Arming the South: The Economics of Military Expenditure, Arms Production and Arms Trade in Developing Countries. Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 251–255. ISBN 978-0-230-50125-6.
  73. ^ Ferreira, Manuel (2002). Brauer, Jurgen; Dunne, J. Paul (eds.). Arming the South: The Economics of Military Expenditure, Arms Production and Arms Trade in Developing Countries. Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 251–255. ISBN 978-0-230-50125-6.
  74. ^ Ferreira, Manuel (2002). Brauer, Jurgen; Dunne, J. Paul (eds.). Arming the South: The Economics of Military Expenditure, Arms Production and Arms Trade in Developing Countries. Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 251–255. ISBN 978-0-230-50125-6.
  75. ^ Ferreira, Manuel (2002). Brauer, Jurgen; Dunne, J. Paul (eds.). Arming the South: The Economics of Military Expenditure, Arms Production and Arms Trade in Developing Countries. Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 251–255. ISBN 978-0-230-50125-6.
  76. ^ Akongdit, Addis Ababa Othow (2013). Impact of Political Stability on Economic Development: Case of South Sudan. Bloomington: AuthorHouse Ltd, Publishers. pp. 74–75. ISBN 978-1491876442.
  77. ^ Tucker, Spencer (2013). Encyclopedia of Insurgency and Counterinsurgency: A New Era of Modern Warfare. Santa Barbara: ABC-CLIO Ltd, Publishers. pp. 374–375. ISBN 978-1610692793.
  78. ^ Scholtz, Leopold. The SADF in the Border War : 1966-1989. ISBN 0-624-05411-X. OCLC 1018146095. 22 August 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 March 2022.
  79. ^ Tucker, Spencer (2013). Encyclopedia of Insurgency and Counterinsurgency: A New Era of Modern Warfare. Santa Barbara: ABC-CLIO Ltd, Publishers. pp. 374–375. ISBN 978-1610692793.
  80. ^ Tordoff, William (1997). Government and Politics in Africa (Third ed.). Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 97–98. ISBN 978-0333694749.
  81. ^ Tordoff, William (1997). Government and Politics in Africa (Third ed.). Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 97–98. ISBN 978-0333694749.
  82. ^ Tordoff, William (1997). Government and Politics in Africa (Third ed.). Basingstoke: Palgrave-Macmillan. pp. 97–98. ISBN 978-0333694749.
  83. ^ W. James, Martin (2004). Historical Dictionary of Angola. Rowman & Littlefield. pp. 161–162. ISBN 978-1538111239.
  84. ^ Lari (2004), Human Rights Watch (2005)
  85. ^ For an overall analysis see Ricardo Soares de Oliveira, Magnificent and Beggar Land: Angola since the Civil War, London: Hurst, 2015
  86. ^ "Who is Angola's new president Joao Lourenco? | DW | 26.09.2017". DW.COM. 3 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 February 2021.
  87. ^ "José Eduardo dos Santos: State funeral for Angola ex-president". BBC News. 28 August 2022.
  88. ^ "Angola's MPLA ruling party wins elections and presidency". www.aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්).
  89. ^ "Country Comparisons -- Area". The World Factbook. United States Central Intelligence Agency. 4 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  90. ^ "Cabinda". Global Security. 8 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  91. ^ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
  92. ^ Public Domain මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: Collelo, Thomas, ed (1989). "Angola: a country study" (in English). Angola: a country study. Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress. pp. 57–61.
    OCLC 44357178
    . https://www.loc.gov/item/90003244/. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 19 June 2022.     
  93. ^ Public Domain මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: Collelo, Thomas, ed (1989). "Angola: a country study" (in English). Angola: a country study. Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress. pp. 57–61.
    OCLC 44357178
    . https://www.loc.gov/item/90003244/. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 19 June 2022.     
  94. ^ Public Domain මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: Collelo, Thomas, ed (1989). "Angola: a country study" (in English). Angola: a country study. Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress. pp. 57–61.
    OCLC 44357178
    . https://www.loc.gov/item/90003244/. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 19 June 2022.     
  95. ^ Public Domain මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: Collelo, Thomas, ed (1989). "Angola: a country study" (in English). Angola: a country study. Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress. pp. 57–61.
    OCLC 44357178
    . https://www.loc.gov/item/90003244/. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 19 June 2022.     
  96. ^ Public Domain මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: Collelo, Thomas, ed (1989). "Angola: a country study" (in English). Angola: a country study. Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress. pp. 57–61.
    OCLC 44357178
    . https://www.loc.gov/item/90003244/. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 19 June 2022.     
  97. ^ Public Domain මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: Collelo, Thomas, ed (1989). "Angola: a country study" (in English). Angola: a country study. Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress. pp. 57–61.
    OCLC 44357178
    . https://www.loc.gov/item/90003244/. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 19 June 2022.     
  98. ^ Public Domain මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: Collelo, Thomas, ed (1989). "Angola: a country study" (in English). Angola: a country study. Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress. pp. 57–61.
    OCLC 44357178
    . https://www.loc.gov/item/90003244/. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 19 June 2022.     
  99. ^ Public Domain මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: Collelo, Thomas, ed (1989). "Angola: a country study" (in English). Angola: a country study. Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress. pp. 57–61.
    OCLC 44357178
    . https://www.loc.gov/item/90003244/. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 19 June 2022.     
  100. ^ "Angola General Information". geohive.com. 2016-09-30 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 March 2022.
  101. ^ "Resultados Definitivos Recenseamento Geral da População e Habitação - 2014" (PDF). Instituto Nacional de Estatística, República de Angola. 14 December 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 May 2020.
  102. ^ "Angola profile". BBC News. 22 December 2013. 24 June 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2018.
  103. ^ Der neue Fischer Weltalmanach 2019. Fischer. 1 July 2018. p. 38. ISBN 978-3-596-72019-4.
  104. ^ Angolan Leader Dos Santos to Step Down After 38 Years in Power සංරක්ෂණය කළ පිටපත 7 අප්‍රේල් 2017 at the Wayback Machine. Bloomberg (3 February 2017). Retrieved on 26 April 2017.
  105. ^ Thiefaine, Charles (2016-12-05). "En Angola, le ministre de la Défense devrait succèder au président Dos Santos" [In Angola, the minister of defense is to succeed President Dos Santos]. Lefigaro.fr (ප්‍රංශ බසින්). 25 March 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 April 2017.
  106. ^ "Angola : une purge au sein de la Sonangol emporte Isabel dos Santos". BENIN WEB TV (ප්‍රංශ බසින්). 15 November 2017. සම්ප්‍රවේශය 21 November 2017. [permanent dead link]
  107. ^ "Angola's Lourenco replaces police and intelligence chiefs". Reuters. 20 November 2017. 20 November 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 November 2017.
  108. ^ "Angola sacks Africa's richest woman". BBC News. British Broadcasting Corporation. 15 November 2017. 18 November 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 November 2017.
  109. ^ "José Filomeno dos Santos: Son of Angola's ex-leader jailed for five years". BBC News. 14 August 2020. 7 June 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 June 2022.
  110. ^ "Angola". State.gov. US Department of State. 10 February 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 November 2016.
  111. ^ "Angola". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 15 May 2007. (Archived 2007 edition)
  112. ^ Péclard, Didier (ed.) (2008) L'Angola dans la paix: Autoritarisme et reconversions, special issue of Politique africains (Paris), p. 110.
  113. ^ Miranda, Jorge (2010) "A Constituição de Angola de 2010", O Direito (Lisbon), vol. 142.
  114. ^ Amundsen, Inge (2011). Angola Party Politics: Into the African Trend (PDF). Chr. Michelsen Institute (CMI) and Centro de Estudos e Investigação Científica (CEIC).
  115. ^ The Hutchinson Unabridged Encyclopedia with Atlas and Weather guide. Abington, UK: Helicon. 2018. ISBN 978-1-84972-716-7.
  116. ^ AfricaNews (2020-07-06). "DRC: Angolan soldier killed in Kasai". Africanews (ඉංග්‍රීසි බසින්). 10 May 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-10.
  117. ^ "Angola to join SADC military mission to Mozambique - Xinhua | English.news.cn". www.xinhuanet.com. 25 October 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-10.
  118. ^ Angola com novo Código Penal ainda este ano සංරක්ෂණය කළ පිටපත 15 දෙසැම්බර් 2014 at the Wayback Machine, Notícias ao Minuto, 24 September 2014
  119. ^ Ribeiro, João Ruela (16 October 2014). "Angola eleita para o Conselho de Segurança da ONU" [Angola elected to the UN Security Council]. publico.pt (පෘතුගීසි බසින්). 6 September 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 June 2017. Public, 16 October 2014
  120. ^ "Angola deve servir de exemplo para os países da CIRGL – Ntumba Luaba". 5 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 June 2017. Expansion, 8 January 2015
  121. ^ "Angola". Freedom in the World 2014. Freedom House. 7 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 February 2015.
  122. ^ "Angola". Freedom in the World 2014. Freedom House. 7 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 February 2015.
  123. ^ "Angola". Freedom in the World 2014. Freedom House. 7 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 February 2015.
  124. ^ 2012 Country Reports on Human Rights Practices: Angola, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor, U.S. Department of State, https://2009-2017.state.gov/documents/organization/204298.pdf, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 12 June 2019 
  125. ^ Condon, Madison (2012-01-01). "China in Africa: What the Policy of Nonintervention Adds to the Western Development Dilemma". PRAXIS: The Fletcher Journal of Human Security. 27: 5. 26 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 November 2020.
  126. ^ Williams, Sophie (24 January 2019). "Angola decriminalises homosexuality and bans discrimination based on sexual orientation". The Evening Standard. 24 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 January 2019.
  127. ^ "The Increasing Importance of African Oil". Power and Interest Report. 20 March 2006. 5 May 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  128. ^ "Angolo". Global Trade Logistic. 21 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 January 2019.
  129. ^ "Luanda, capital of Angola, retains title of world's most expensive for expats. The Daily Telegraph. Retrieved 9 August 2013". 5 September 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2018.
  130. ^ "Angola". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 15 May 2007. (Archived 2007 edition)
  131. ^ Angola's economy to grow by 3.9 percent-IMF සංරක්ෂණය කළ පිටපත 13 ජූලි 2015 at the Wayback Machine StarAfrica, 4 September 2014
  132. ^ Angola: Sector bancário mantém crescimento em 2013 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 6 ඔක්තෝබර් 2014 at the Wayback Machine, Angola Press (26 September 2014)
  133. ^ Angola seen growing average 5 percent: Central Bank සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 දෙසැම්බර් 2017 at the Wayback Machine, Reuters (Africa), 10 June 2014
  134. ^ Anti-corruption watchdog Transparency International rates Angola one of the 10 most corrupt countries in the world.
  135. ^ Dolan, Kerry A. (23 January 2013). "Isabel Dos Santos, Daughter Of Angola's President, Is Africa's First Woman Billionaire" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 15 අගෝස්තු 2017 at the Wayback Machine. Forbes.
  136. ^ This process is well analyzed by authors like Christine Messiant, Tony Hodges and others. For an eloquent illustration, see the Angolan magazine Infra-Estruturas África 7/2010.
  137. ^ País ao raios X. Angola Exame. 12 November 2010
  138. ^ Udelsmann Rodrigues, Cristina (2006) O Trabalho Dignifica o Homem: Estratégias de Sobrevivência em Luanda, Lisbon: Colibri.
  139. ^ As an excellent illustration see Luanda: A vida na cidade dos extremos, in: Visão, 11 November 2010.
  140. ^ The HDI 2010 lists Angola in the 146th position among 169 countries—one position below that of Haiti. MLP l Human Development Index and its components. සංරක්ෂණය කළ පිටපත 28 අප්‍රේල් 2011 at the Wayback Machine
  141. ^ Forsythe, Michael; Gurney, Kyra; Alecci, Scilla; Hallman, Ben (19 January 2020). "How U.S. Firms Helped Africa's Richest Woman Exploit Her Country's Wealth". The New York Times. The New York Times. 2020-01-19 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 January 2020.
  142. ^ Fitzgibbon, Will (28 January 2022). "Dos Santos and clique still appearing in leaks". Business - News. namibian.com.na. The Namibian. 3 February 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 February 2022.
  143. ^ Manuel Alves da Rocha (2010) Desigualdades e assimetrias regionais em Angola: Os factores da competitividade territorial සංරක්ෂණය කළ පිටපත 18 මාර්තු 2015 at the Wayback Machine, Luanda: Centro de Estudos e Investigação Científica da Universidade Católica de Angola.
  144. ^ "A força do kwanza", Visão (Lisbon), 993, 15 May 2012, pp. 50–54
  145. ^ The New Prosperity: Strategies for Improving Well-Being in Sub-Saharan Africa සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 ජූලි 2015 at the Wayback Machine Tony Blair Africa Governance Initiative 1 May 2013
  146. ^ The New Prosperity: Strategies for Improving Well-Being in Sub-Saharan Africa සංරක්ෂණය කළ පිටපත 13 ජූලි 2015 at the Wayback Machine Report by The Boston Consulting Group and Tony Blair Africa Governance Initiative, May 2013
  147. ^ Angola is the third-largest sub-Saharan financial market සංරක්ෂණය කළ පිටපත 14 අගෝස්තු 2014 at the Wayback Machine, MacauHub, 23 July 2014
  148. ^ CMC prepares launch of debt secondary market සංරක්ෂණය කළ පිටපත 18 මාර්තු 2015 at the Wayback Machine Angola Press Agency, 16 December 2014
  149. ^ "Marching towards riches and democracy?" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 31 ඔක්තෝබර් 2014 at the Wayback Machine The Economist. 30 August 2008. p. 46.
  150. ^ "Angola: Country Admitted As Opec Member". Angola Press Agency. 14 December 2006. 19 October 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 December 2006.
  151. ^ Alt, Robert. "Into Africa: China's Grab for Influence and Oil". Heritage.org. 13 March 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
  152. ^ "Angola's Political and Economic Development". Council on Foreign Relations. 21 April 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  153. ^ "Angola: Explain Missing Government Funds". Human Rights Watch. 20 December 2011. 21 December 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 December 2011.
  154. ^ Hanson, Stephanie (21 July 2008). "Angola's political and economical development". Council of Foreign Relations. 21 April 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  155. ^ "Business | Angola fines Chevron for pollution". BBC News. 1 July 2002. 13 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 September 2020.
  156. ^ "Angolan Diamond Centenary Conference 2013 Highlights Endiama and Alrosa Joint Venture for Future Geological Exploration of diamond deposits of Angola's Territory" (PDF) (Press release). angolancentenary.com. 14 November 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  157. ^ "Country Trends". Global Footprint Network. 8 August 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 June 2020.
  158. ^ Lin, David; Hanscom, Laurel; Murthy, Adeline; Galli, Alessandro; Evans, Mikel; Neill, Evan; Mancini, MariaSerena; Martindill, Jon; Medouar, FatimeZahra; Huang, Shiyu; Wackernagel, Mathis (2018). "Ecological Footprint Accounting for Countries: Updates and Results of the National Footprint Accounts, 2012-2018". Resources. 7 (3): 58. doi:10.3390/resources7030058.
  159. ^ "Country Trends". Global Footprint Network. 8 August 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 June 2020.
  160. ^ Muzima, Joel. Mazivila, Domingos. "Angola 2014" Retrieved from www.africaneconomicoutlook.org සංරක්ෂණය කළ පිටපත 30 මැයි 2018 at the Wayback Machine
  161. ^ "Country partnership strategy for the Republic of Angola" (15 August 2013). World Bank (Report No. 76225-A0)
  162. ^ Redvers, Louise POVERTY-ANGOLA: Inter Press Service News Agency – NGOs Sceptical of Govt's Rural Development Plans සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 මැයි 2010 at the Wayback Machine.
  163. ^ "The top eight busiest ports in Africa (Photos and Infographic)". African Business Central. 4 February 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 February 2020.
  164. ^ ec.europa.eu: 1992 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 මැයි 2021 at the Wayback Machine
  165. ^ "Sectores Económicos Prioritários" (පෘතුගීසි බසින්). ANIP. 11 April 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  166. ^ "Angola Cables e parceiros estrangeiros anunciam construção de cabo submarino" (පෘතුගීසි බසින්). ANGOP. 14 October 2014. 25 November 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 November 2014.
  167. ^ Machado, André (30 January 2014). "Cabo submarino que ligará Brasil à África terá capacidade de 40 terabits por segundo". O Globo (පෘතුගීසි බසින්). 12 October 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 November 2014.
  168. ^ Inácio, Adelina (12 March 2015). "Nação está mais ligada" (පෘතුගීසි බසින්). Jornal de Angola. 19 March 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 March 2015.
  169. ^ "Angola has about 14 million mobile phone network users – Minister". ANGOP. 12 March 2015. 18 March 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 March 2015.
  170. ^ "Angola com crescimento anual superior a 55% no sector das TIC" (පෘතුගීසි බසින්). Platina Line. 12 March 2015. 13 July 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2015.
  171. ^ "Sector das TIC com crescimento anual superior a 55 por cento na última década" (පෘතුගීසි බසින්). Ver Angola. 13 March 2015. 16 April 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2015.
  172. ^ "Satbeams - World of Satellites at your fingertips". Satbeams Web and Mobile. 17 September 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 September 2018.
  173. ^ "AngoSat 1". space.skyrocket.de. 17 September 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 September 2018.
  174. ^ "Conclusion works of "Angosat" project set for 2016". ANGOP. 8 September 2014. 15 December 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 December 2014.
  175. ^ Agência Lusa (4 November 2014). "Primeiro satélite angolano pronto para ser lançado em 2016" (පෘතුගීසි බසින්). Observador. 29 November 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 December 2014.
  176. ^ "GGPEN - Leia Mais". www.ggpen.gov.ao. 17 September 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 September 2018.
  177. ^ ["AngoSat-2 More Than 60 per cent Ready; Launch in 17 Months". February 2021. 14 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 April 2021.
  178. ^ Angola to manage own internet domain from 2015 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 13 ජූලි 2015 at the Wayback Machine Telecompaper, 16 September 2014
  179. ^ Angola manages its own Internet domain සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 දෙසැම්බර් 2014 at the Wayback Machine Macauhub, 16 September 2014
  180. ^ As no reliable census data exist at this stage (2011), all these numbers are rough estimates only, subject to adjustments and updates.
  181. ^ 2050 Population as a Multiple of 2014 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 අප්‍රේල් 2015 at the Wayback Machine. PRB 2014 World Population Data Sheet
  182. ^ 2050 Population as a Multiple of 2014 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 අප්‍රේල් 2015 at the Wayback Machine. PRB 2014 World Population Data Sheet
  183. ^ U.S. Committee for Refugees and Immigrants. "World Refugee Survey 2008". p. 37
  184. ^ World Refugee Survey 2008 – Angola සංරක්ෂණය කළ පිටපත 10 මැයි 2011 at the Wayback Machine, UNHCR. NB: This figure is highly doubtful, as it makes no clear distinction between migrant workers, refugees and immigrants.
  185. ^ "José Eduardo dos Santos diz que trabalhadores portugueses são bem-vindos em Angola". Observatório da Emigração. 20 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 July 2013. …presença de cerca de 200 mil trabalhadores portugueses no país…
  186. ^ "Angola: Cerca de 259.000 chineses vivem atualmente no país". Visão. 25 April 2012. 9 May 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 January 2013.
  187. ^ "Calls for Angola to Investigate Abuse of Congolese Migrants සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 මැයි 2013 at the Wayback Machine". Inter Press Service. 21 May 2012
  188. ^ Bender, Gerald; Yoder, Stanley (1974). "Whites in Angola on the Eve of Independence. The Politics of Numbers". Africa Today. 21 (4): 23–27. JSTOR 4185453.
  189. ^ Flight from Angola සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 පෙබරවාරි 2013 at the Wayback Machine, The Economist , 16 August 1975 puts the number at 500,000, but this is an estimate lacking appropriate sources.
  190. ^ Siza, Rita (6 June 2013). "José Eduardo dos Santos diz que trabalhadores portugueses são bem-vindos em Angola". Público. Lisbon. 12 June 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 June 2013.
  191. ^ Phillips, Tom (26 August 2012). "Chinese 'gangsters' repatriated from Angola". The Daily Telegraph. 2018-04-22 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  192. ^ "Angola, Brazil: A culture shock divide · Global Voices". 17 August 2008. 16 March 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 August 2017.
  193. ^ "ROMANINET- A MULTIMEDIA ROMANI COURSE FOR PROMOTING LINGUISTIC DIVERSITY AND IMPROVING SOCIAL DIALOGUE: REPORT ON ROMA PEOPLE" (PDF). romaninet. 14 November 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 19 June 2022.
  194. ^ "Angola". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 15 May 2007. (Archived 2007 edition)
  195. ^ Silva, José António Maria da Conceição (2004) Angola සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 ජූලි 2017 at the Wayback Machine. 7th World Urban Forum
  196. ^ "Angola: português é falado por 71,15% de angolanos" (PDF). 26 December 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  197. ^ "Resultados Definitivos Recenseamento Geral da População e Habitação - 2014" (PDF). Instituto Nacional de Estatística, República de Angola. 14 December 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 May 2020.
  198. ^ "Angola". Association of Religion Data Archives. 2012-11-16. 30 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 October 2020.
  199. ^ Viegas, Fátima (2008) Panorâmica das Religiões em Angola Independente (1975–2008), Ministério da Cultura/Instituto Nacional para os Assuntos Religiosos, Luanda
  200. ^ "Angola". State.gov. 19 September 2008. 3 August 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 July 2014.
  201. ^ Surgimento do Islão em Angola සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 අප්‍රේල් 2012 at the Wayback Machine. O Pais. 2 September 2011. p. 18
  202. ^ Oyebade, Adebayo O. Culture And Customs of Angola, 2006. pp. 45–46.
  203. ^ Angola 2012 International Religious Freedom Report, United States Department of State, https://2009-2017.state.gov/documents/organization/208328.pdf, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 24 June 2017 
  204. ^ Angola: Religious Freedom Profile at the Association of Religion Data Archives සංරක්ෂණය කළ පිටපත 11 අප්‍රේල් 2010 at the Wayback Machine Brian J Grim and Roger Finke. "International Religion Indexes: Government Regulation, Government Favoritism and Social Regulation of Religion". Interdisciplinary Journal of Research on Religion. 2 (2006) Article 1: www.religjournal.com.
  205. ^ "International Religious Freedom Report – Angola". U.S. Department of State. 1 January 2004. 31 January 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
  206. ^ Culture and customs of Angola. Westport, Connecticut: Greenwood Press. 2007. p. 40. ISBN 978-0-313-33147-3. 26 July 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 May 2020.
  207. ^ "International Grants 2005" (PDF). 13 November 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  208. ^ "Angola: Provinces, Major Cities, Urban Localities & Urban Agglomerations - Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information". 22 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 December 2021.
  209. ^ Seal, Andrew J.; Creeke, Paul I; Dibari, Filippo; et al. (2007). "Low and deficient niacin status and pellagra are endemic in postwar Angola". The American Journal of Clinical Nutrition. 85 (1): 218–224. doi:10.1093/ajcn/85.1.218. hdl:10144/125625. PMID 17209199.
  210. ^ Angola Surveys සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 නොවැම්බර් 2010 at the Wayback Machine, measuredhs.com
  211. ^ Novo instituto oncológico de Angola quer ser referência em África සංරක්ෂණය කළ පිටපත 18 මාර්තු 2015 at the Wayback Machine, Notícias ao Minuto (Source: Lusa Agency), 9 September 2014
  212. ^ Novo instituto oncológico de Angola quer ser referência em África සංරක්ෂණය කළ පිටපත 3 මාර්තු 2016 at the Wayback Machine, Diário Digital (Source: Lusa Agency), 9 September 2014
  213. ^ Novo instituto oncológico angolano quer ser instituição de referência no continente සංරක්ෂණය කළ පිටපත 6 ඔක්තෝබර් 2014 at the Wayback Machine, Ver Angola, 11 September 2014
  214. ^ Angola: Over 30,000 Children Vaccinated Against Measles in Huila සංරක්ෂණය කළ පිටපත 6 ඔක්තෝබර් 2014 at the Wayback Machine, All Africa, 30 September 2014
  215. ^ "Angola lança vacinação nacional contra sarampo" [Angola launches national measles vaccination]. Notícias ao Minuto (පෘතුගීසි බසින්). Lusa. 18 September 2014. 6 October 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  216. ^ Goldschmidt, Debra (19 May 2016). "WHO: Yellow fever outbreak is 'serious and of great concern'". CNN. 29 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2016.
  217. ^ "Botswana". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  218. ^ "Botswana". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  219. ^ "Botswana". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  220. ^ "Botswana". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  221. ^ "Botswana". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  222. ^ "Botswana". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  223. ^ "Botswana". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  224. ^ "Botswana". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  225. ^ "Botswana". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  226. ^ "Botswana". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  227. ^ "Botswana". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  228. ^ "Botswana". 2005 Findings on the Worst Forms of Child Labor. Bureau of International Labor Affairs, U.S. Department of Labor (2006). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  229. ^ "National adult literacy rates (15+), youth literacy rates (15–24) and elderly literacy rates (65+)". UNESCO Institute for Statistics. 29 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 July 2013.
  230. ^ UIS. "Education". data.uis.unesco.org. 5 September 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 October 2017.
  231. ^ "Angola – Statistics". UNICEF. 13 June 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
  232. ^ Angola investe 16 milhões na informatização de 300 salas de aula em todo o país සංරක්ෂණය කළ පිටපත 7 ඔක්තෝබර් 2014 at the Wayback Machine, jornal i (28 September 2014)
  233. ^ (in pt) Sumário Executivo do Plano Director da ReMA, Rede de Mediatecas de Angola, May 2013, http://mediatecas.ao/wp-content/uploads/2013/11/Plano_Director_Maio_2013.pdf 
  234. ^ Government to open digital libraries in every province සංරක්ෂණය කළ පිටපත 18 මාර්තු 2015 at the Wayback Machine Angola Press Agency, 8 January 2015
  235. ^ Mediateca móvel aberta ao público සංරක්ෂණය කළ පිටපත 9 පෙබරවාරි 2015 at the Portuguese Web Archive Jornal de Angola, 9 January 2015
  236. ^ Retrospect2014: Fenacult marks cultural year සංරක්ෂණය කළ පිටපත 31 දෙසැම්බර් 2014 at the Wayback Machine Angola Press Agency, 18 December 2014
  237. ^ Dovey, Lindiwe (11 March 2015). Curating Africa in the Age of Film Festivals. New York, NY: Palgrave MacMillan. ISBN 978-1137404145. 15 September 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 September 2018.
  238. ^ Nxumalo, Lee (20 December 2020). "Basketball's next frontier is Africa". New Frame. 16 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 January 2021.
  239. ^ Poncianinho, Mestre; Almeida, Ponciano (2007). Capoeira: The Essential Guide to Mastering the Art. New Holland Publishers. pp. 18–. ISBN 978-1-84537-761-8. 20 March 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 October 2015.
අප්‍රිකාවේ ස්වෛරී රාජ්‍ය සහ යැපෙන භූමි ප්‍රදේශ ලැයිස්තුව
"https://si.wikipedia.org/w/index.php?title=ඇන්ගෝලාව&oldid=722604" වෙතින් සම්ප්‍රවේශනය කෙරිණි