සිම්බාබ්වේ
සිම්බාබ්වේ ජනරජය | |
|---|---|
 Flag
 Coat of arms
| |
| උද්යෝග පාඨය: "සමගිය, නිදහස, වැඩ"[1] | |
| ජාතික ගීය: "සිම්බාබ්වේ දේශයට ආශීර්වාද වේවා"[2] | |
.svg) Location of සිම්බාබ්වේ (dark green) | |
| අගනුවර සහ විශාලතම නගරය | හරාරේ 17°49′45″S 31°03′08″E / 17.82917°S 31.05222°E |
| නිල භාෂා(ව) | සිම්බාබ්වේ භාෂා:[3] |
| ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2017[4]) |
|
| ආගම (2017)[5] |
|
| ජාති නාම(ය) | සිම්බාබ්වේයන් සිම්බෝ[6] (වාචික) |
| රජය | |
• ජනාධිපති | එමර්සන් ම්නන්ගග්වා |
• උප ජනාධිපති | කොන්ස්ටන්ටිනෝ චිවෙන්ගා |
• දෙවන උප ජනාධිපති | කෙම්බෝ මෝහාදි |
| ව්‍යවස්ථාදායකය | පාර්ලිමේන්තුව |
| සෙනෙට් සභාව | |
| ජාතික සභාව | |
| එක්සත් රාජධානියෙන් නිදහස | |
• ඒකපාර්ශ්වික නිදහස් ප්‍රකාශය (රොඩේසියාව) | 1965 නොවැම්බර් 11 |
• රොඩේෂියාව | 1970 මාර්තු 2 |
• සිම්බාබ්වේ රොඩේසියාව | 1979 ජුනි 1 |
• ලැන්කැස්ටර් හවුස් ගිවිසුම | 1980 අප්‍රේල් 18 |
• වත්මන් ව්‍යවස්ථාව | 2013 මැයි 15 |
| වර්ග ප්‍රමාණය | |
• සම්පූර්ණ | 390,757 km2 (150,872 sq mi) (60 වෙනි) |
• ජලය (%) | 1 |
| ජනගහණය | |
• 2024 ජනවාරි ඇස්තමේන්තුව | 16,868,409[7] (73 වෙනි) |
• 2022 ජන සංගණනය | 15,178,957[8] |
• ජන ඝණත්වය | 39/km2 (101.0/sq mi) |
| දදේනි (ක්‍රශසා) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ |  ඇ.ඩො. බිලියන 44.448[9] (131 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 2,749[9] (175 වෙනි) |
| දදේනි (නාමික) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඇ.ඩො. බිලියන 32.424[9] (106 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 2,005[9] (149 වෙනි) |
| ගිනි (2019) |  50.3[10]ඉහළ |
| මාසද (2022) | ▼ 0.550[11] මධ්‍යම · 159 වෙනි |
| ව්‍යවහාර මුදල | සිම්බාබ්වේ රන්[12] එක්සත් ජනපද ඩොලරය ($) (USD)[13] දකුණු අප්‍රිකානු රැන්ඩ්;[13] වෙනත් මුදල් වර්ග[note 1] |
| වේලා කලාපය | UTC+2 (මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ වේලාව[14]) |
| දින ආකෘති | දිදි/මාමා/වවවව |
| රිය ධාවන මං තීරුව | වම |
| ඇමතුම් කේතය | +263 |
| අන්තර්ජාල TLD | .zw |
සිම්බාබ්වේ (/zɪmˈbɑːbweɪ,_ʔwi/; Shona pronunciation: [zi.ᵐba.ɓwe]), නිල වශයෙන් සිම්බාබ්වේ ජනරජය, දකුණු අප්‍රිකාවේ දකුණු අප්‍රිකාවට මායිම්ව පිහිටි සැම්බෙසි සහ ලිම්පෝපෝ ගංගා අතර ගොඩබිම් සහිත රටකි, බොට්ස්වානා නිරිත දෙසින්, උතුරින් සැම්බියාව සහ නැගෙනහිරින් මොසැම්බික් පිහිටා ඇත. අගනුවර සහ විශාලතම නගරය හරාරේ වන අතර දෙවන විශාලතම නගරය බුලවායෝ ය.
2022 සංගණනයට අනුව දළ වශයෙන් මිලියන 15 ක ජනගහනයක් සිටින රටකි,[15] සිම්බාබ්වේ හි විශාලතම ජනවාර්ගික කණ්ඩායම වන්නේ ජනගහනයෙන් 80% ක් වන ෂෝනා වන අතර, උතුරු එන්ඩබෙලේ සහ අනෙකුත් කුඩා සුළු ජාතීන් වේ. සිම්බාබ්වේ රාජ්ය භාෂා 16 ක් ඇති අතර ඉංග්‍රීසි, ෂෝනා සහ එන්ඩෙබෙල් වඩාත් පොදු වේ. සිම්බාබ්වේ එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, දකුණු අප්‍රිකානු සංවර්ධන ප්‍රජාව, අප්‍රිකානු සංගමය සහ නැගෙනහිර සහ දකුණු අප්‍රිකාව සඳහා පොදු වෙළඳපොලේ සාමාජිකයෙකි.
9 වැනි සියවසේ පටන්, එහි අවසාන යකඩ යුගයේදී, බන්ටු ජනතාව (ජනවාර්ගික ෂෝනා බවට පත් වනු ඇත) මහා සිම්බාබ්වේ නගර රාජ්‍යය ගොඩනඟා ගත්හ; 11 වන සියවස වන විට නගර රාජ්‍යය ප්‍රධාන අප්‍රිකානු වෙළඳ මධ්‍යස්ථානයක් බවට පත් වූ නමුත් 15 වන සියවසේ මැද භාගය වන විට එය අත්හැර දමන ලදී.[16] එතැන් සිට සිම්බාබ්වේ රාජධානිය ස්ථාපිත කරන ලද අතර පසුව රොස්වි සහ මුටාපා අධිරාජ්‍යයන් පිහිටුවන ලදී. සිසිල් රෝඩ්ස් හි බ්‍රිතාන්‍ය දකුණු අප්‍රිකානු සමාගම 1890 දී මෂෝනාලන්ඩ් සහ පසුව 1893 මාටබෙල්ලන්ඩ් යුද්ධයෙන් පසුව මාටබෙල්ලන්ඩ් යටත් කරගත් විට රොඩේෂියා කලාපය මායිම් කරන ලදී. 1923 දී දකුණු රොඩේෂියාව ස්වයං පාලන බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතයක් ලෙස පිහිටුවීමත් සමඟ සමාගම් පාලනය අවසන් විය. 1965 දී සුදු සුළුතර රජය ඒකපාර්ශ්විකව නිදහස රොඩේසියාව ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කළේය. රාජ්‍යය ජාත්‍යන්තර හුදකලාව සහ කළු ජාතිකවාදී බලවේග සමඟ අවුරුදු 15ක ගරිල්ලා යුද්ධයකට මුහුණ දුන්නේය. මෙය 1980 අප්‍රේල් මාසයේදී සිම්බාබ්වේ ලෙස ජූර් ස්වෛරීභාවය ස්ථාපිත කරන ලද සාම ගිවිසුමකින් අවසන් විය.
1980 දී රොබට් මුගාබේ සිම්බාබ්වේ අගමැති බවට පත් වූ අතර, ඔහුගේ ZANU-PF පක්ෂය සුදු සුළුතර පාලනය අවසන් වීමෙන් පසු පැවති මහ මැතිවරණයෙන් ජයග්‍රහණය කළ අතර එතැන් සිට රටේ ප්‍රමුඛ පක්ෂය ලෙස පවතී. ඔහු 1987 සිට සිම්බාබ්වේ ජනාධිපති විය, රටේ ආරම්භක පාර්ලිමේන්තු ක්‍රමය ජනාධිපති ක්‍රමයක් බවට පරිවර්තනය කිරීමෙන් පසුව, 2017 දී ඔහු ඉල්ලා අස්වන තුරුම විය. මුගාබේගේ ඒකාධිපති පාලනය යටතේ, රාජ්ය ආරක්ෂක යාන්ත්‍රණය රට තුළ ආධිපත්‍යය දැරූ අතර පුලුල්ව පැතිරුනු මානව හිමිකම් කඩකිරීම් වලට වගකිව යුතු විය.[17] 1997 සිට 2008 දක්වා ආර්ථිකය සිම්බාබ්වේ ඩොලරය හැර වෙනත් මුදල් වර්ග භාවිතයට අවසර දීමෙන් පසුව වේගවත් වර්ධනයක් දක්නට ලැබුණද, ආර්ථිකය අඛණ්ඩ පහත වැටීමක් (සහ අවසාන වසරවලදී, අධි උද්ධමනය) අත්විඳින ලදී. 2017 දී, ඔහුගේ රජයට මෙන්ම සිම්බාබ්වේ ශීඝ්‍රයෙන් පිරිහෙන ආර්ථිකයට එරෙහිව වසරක් පුරා පැවති විරෝධතා ඉක්බිතිව, කුමන්ත්‍රණයක් මුගාබේගේ ඉල්ලා අස්වීමට හේතු විය. එතැන් පටන් එමර්සන් ම්නන්ගග්වා සිම්බාබ්වේ ජනාධිපතිවරයා ලෙස කටයුතු කර ඇත.
නිරුක්තිය
[සංස්කරණය]"සිම්බාබ්වේ" යන නම පැමිණෙන්නේ රටේ ගිනිකොන දෙසින් පිහිටි මධ්‍යකාලීන නගරයක් (මැස්වින්ගෝ) මහා සිම්බාබ්වේ සඳහා වන ෂෝනා යෙදුමෙනි. විවිධ න්‍යායන් දෙකක් වචනයේ සම්භවය ආමන්ත්‍රණය කරයි. බොහෝ මූලාශ්‍ර අනුව "සිම්බාබ්වේ" ව්‍යුත්පන්න වී ඇත්තේ dzimba-dza-mabwe වෙතින් වන අතර එය ෂෝනා හි කරංග උපභාෂාවෙන් "ගල් ගෙවල්" ලෙස පරිවර්තනය කර ඇත (dzimba = imba හි බහු වචන, "නිවස"; mabwe = ibwe හි බහු වචන, "ගල්").[18][19][20] කරංග භාෂාව කතා කරන ෂෝනා ජනතාව නූතන මාස්වින්ගෝ පළාතේ මහා සිම්බාබ්වේ අවට ජීවත් වෙති. පුරාවිද්‍යාඥ පීටර් ගාර්ලේක් කියා සිටින්නේ "සිම්බාබ්වේ" යනු dzimba-hwe හි ගිවිසුම්ගත ස්වරූපයක් නියෝජනය කරන බවයි, එහි තේරුම ෂෝනා හි සෙසුරු උපභාෂාවෙන් "ගෞරවනීය නිවාස" යන්නයි, සාමාන්යයෙන් ප්‍රධානීන්ගේ නිවාස හෝ සොහොන් ගැන සඳහන් කරයි.[21]
සිම්බාබ්වේ කලින් හැඳින්වූයේ දකුණු රොඩේෂියා (1898), රොඩේෂියා (1965) සහ සිම්බාබ්වේ රොඩේෂියා (1979) ලෙසිනි. ජාතික යොමු පදයක් ලෙස "සිම්බාබ්වේ" ප්‍රථම වරට වාර්තාගත භාවිතය 1960 සිට ආරම්භ වන්නේ කළු ජාතිකවාදී මයිකල් මාවෙමා විසින්[22] කාසියක් ලෙසිනි, ඔහුගේ සිම්බාබ්වේ ජාතික පක්ෂය 1961 දී එම නම නිල වශයෙන් භාවිතා කළ ප්‍රථමයා බවට පත්විය.[23] "රොඩේෂියා" යන පදය - බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතකරණයේ මූලික උසිගැන්වීම්කරු වූ සිසිල් රෝඩ්ස්ගේ වාසගමෙන් ව්‍යුත්පන්න වී ඇත - අප්‍රිකානු ජාතිකවාදීන් විසින් එහි යටත් විජිත සම්භවය සහ ව්‍යංජන නිසා නුසුදුසු යැයි සැලකේ.[22]
මාවෙමා ට අනුව, කළු ජාතිකවාදීන් 1960 දී රට සඳහා විකල්ප නමක් තෝරා ගැනීම සඳහා රැස්වීමක් පැවැත්වූ අතර, ඔහුගේ යෝජනාව "සිම්බාබ්වේ" ක්‍රියාත්මක වීමට පෙර "මත්ශෝබනා" සහ "මොනොමෝටපා" වැනි නම් යෝජනා කළේය.[24] තෝරාගත් යෙදුම භාවිතා කරන්නේ කෙසේද යන්න මුලදී අපැහැදිලි විය - 1961 දී මාවෙමා විසින් ලියන ලද ලිපියක් "සිම්බාබ්වේලන්තය"[23] වෙත යොමු කරයි - නමුත් "සිම්බාබ්වේ" 1962 වන විට කළු ජාතිකවාදී ව්‍යාපාරයේ සාමාන්යයෙන් කැමති යෙදුම බවට පත්වීමට ප්‍රමාණවත් ලෙස ස්ථාපිත විය.[22] සීතල යුද්ධ සමයේදී නිදහස ලැබූ බොහෝ අප්‍රිකානු රටවල මෙන්, සිම්බාබ්වේ යනු ජනවාර්ගික වශයෙන් මධ්‍යස්ථ නාමයකි. සිම්බාබ්වේ, 80%කට වැඩි සමජාතීය ෂෝනා සහ විවිධ ප්‍රදේශවල ඔවුන්ගේ ආධිපත්‍යය දරන, ජාතික රාජ්‍යයක් ලෙස විස්තර කළ හැක්කේ කොතෙක් දුරට විවාදාත්මක ය.[25] ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් භාෂා 16ක් පිළිගෙන ඇතත් ඒවායින් ජාතික වශයෙන් වැළඳගෙන ඇත්තේ ෂෝනා සහ ඉංග්‍රීසි භාෂා දෙකක් පමණි. ෂෝනා එන්ඩෙබෙල් මෙන් නොව පාසල්වල බහුලව උගන්වනු ලැබේ. සිම්බාබ්වේට මීට අමතරව ෂෝනා නොවන රාජ්ය නායකයෙකු කිසිදා සිට නැත.[25][26]
ඉතිහාසය
[සංස්කරණය]පූර්ව යටත් විජිත යුගය
[සංස්කරණය]
පුරාවිද්‍යා වාර්තා අනුව වර්තමාන සිම්බාබ්වේ පුරාවිද්‍යා මානව ජනාවාස අවම වශයෙන් වසර 500,000කට පෙර විය.[27] සිම්බාබ්වේ හි මුල්ම දන්නා වැසියන් බොහෝ විට ඊතල සහ ගුහා සිතුවම්වල උරුමයක් ඉතිරි කළ සැන් ජනයා විය හැකිය. ආසන්න වශයෙන් වසර 2,000කට පෙර, බන්ටු ව්‍යාප්තිය අතරතුර ප්‍රථම බන්ටු කතා කරන ගොවීන් පැමිණියේය.[28][29]
ප්‍රොටෝ-ෂෝනා භාෂා කතා කරන සමාජයන් ප්‍රථමයෙන් මතු වූයේ සිම්බාබ්වේ උස්බිම් කරා යාමට පෙර 9 වැනි සියවසේ මැද ලිම්පෝපෝ ගංගා නිම්නයේ ය. සිම්බාබ්වේ සානුව 10 වැනි සියවසේ පමණ ආරම්භ වූ පසුකාලීන ෂෝනා රාජ්‍යවල කේන්ද්‍රස්ථානය බවට පත් විය. 10 වන ශතවර්ෂයේ මුල් භාගයේදී, ඉන්දියානු සාගර වෙරළ තීරයේ අරාබි වෙළඳුන් සමඟ වෙළඳාම වර්ධනය වූ අතර, 11 වන සියවසේදී මාපුංගුබ්වේ රාජධානිය දියුණු කිරීමට උපකාරී විය. මෙය 13 සිට 15 වන ශතවර්ෂ වලදී කලාපයේ ආධිපත්‍යය දැරූ ෂෝනා ශිෂ්ටාචාරයේ පූර්වගාමියා වූ අතර, මහා සිම්බාබ්වේ, මස්විංගෝ අසල සහ අනෙකුත් කුඩා ස්ථානවල නටබුන් මගින් සාක්ෂි දරයි. ප්‍රධාන පුරාවිද්‍යා භූමිය අද්විතීය වියළි ගල් ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පයක් භාවිතා කර ඇත. පෘතුගාලයේ සිට ප්‍රථම යුරෝපීය ගවේෂකයන් පැමිණෙන විට සිම්බාබ්වේහි වර්ධනය වී තිබූ වෙළඳ රාජ්ය මාලාවක පළමු ස්ථානය මාපුන්ගුබ්වේ රාජධානිය විය. මෙම රාජ්‍යයන් රෙදි සහ වීදුරු සඳහා රන්, ඇත්දළ සහ තඹ වෙළඳාම් කරන ලදී.[30]
1220 වන විට සිම්බාබ්වේ රාජධානිය මාපුංගුබ්වේ ග්‍රහණය කර ගත්තේය. මෙම ෂෝනා රාජ්‍යය මාපුංගුබ්වේගේ ගල් ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය මත තවදුරටත් පිරිපහදු කර පුළුල් විය. 1450 සිට 1760 දක්වා, මුටාපා රාජධානිය වත්මන් සිම්බාබ්වේ ප්‍රදේශයේ වැඩි ප්‍රදේශයක් සහ මධ්‍යම මොසැම්බික්හි කොටස් පාලනය කළේය. එය මුතාපා අධිරාජ්‍යය ඇතුළු බොහෝ නම් වලින් හඳුන්වනු ලබන අතර, මුවේන් මුතාපා හෝ මොනොමොටපා වගේ "මුංහුමුටපා" ලෙසද හැඳින්වේ, සහ අරාබි සහ පෘතුගාලය සමඟ එහි උපායමාර්ගික වෙළඳ මාර්ග සඳහා ප්‍රසිද්ධ විය. පෘතුගීසීන් මෙම බලපෑම ඒකාධිකාරී කිරීමට උත්සාහ කළ අතර 17 වන සියවසේ මුල් භාගයේදී අධිරාජ්‍යය බිඳ වැටීමට ආසන්න වූ යුද්ධ මාලාවක් ආරම්භ කරන ලදී.[30]
අභ්‍යන්තරයේ යුරෝපීය පැමිණීම වැඩි වීමට සෘජු ප්‍රතිචාරයක් ලෙස නව ෂෝනා රාජ්‍යයක් මතු වූ අතර එය රොස්වි අධිරාජ්‍යය ලෙස හැඳින්වේ. සියවස් ගණනාවක යුධමය, දේශපාලනික සහ ආගමික සංවර්ධනය මත විශ්වාසය තබමින්, රොස්වි (අර්ථය "විනාශ කරන්නන්") 1683 දී පෘතුගීසීන් සිම්බාබ්වේ සානුවෙන් නෙරපා හරින ලදී. 1821 දී පමණ ඛුමාලෝ වංශයේ සූලු ජෙනරාල් ම්සිලිකාසි ෂකා රජුට එරෙහිව සාර්ථකව කැරලි ගසා ඔහුගේම වංශයක් පිහිටුවා ගත්තේය.එන්ඩෙබෙල් ට්‍රාන්ස්වාල් වෙත උතුරු දෙසට සටන් කළ අතර, ඔවුන්ගේ අවදියේදී විනාශයේ මාවතක් ඉතිරි කර එම්ෆෙකේන් ලෙස හැඳින්වෙන පුළුල් විනාශයක යුගයක් ආරම්භ කළේය. 1836 දී ලන්දේසි ට්‍රෙක්බෝර්ස් ට්‍රාන්ස්වාල් වෙත එක් වූ විට, ඔවුන් ට්ස්වානා බැරොලොන්ග් රණශූරයන්ගේ සහ ග්‍රික්වා කමාන්ඩෝ භටයන්ගේ සහාය ඇතිව ගෝත්‍රය තවත් උතුරු දෙසට ධාවනය කළහ. 1838 වන විට එන්ඩෙබෙල් අනෙකුත් කුඩා ෂෝනා රාජ්‍යයන් සමඟ රොස්වි අධිරාජ්‍යය යටත් කර ගෙන ඒවා යටත් රාජ්ය බවට පත් කළේය.[31]
1840 දී ඔවුන්ගේ ඉතිරි දකුණු අප්‍රිකානු ඉඩම් අහිමි වීමෙන් පසු, ම්සිලිකාසි සහ ඔහුගේ ගෝත්‍රය වර්තමාන සිම්බාබ්වේ නිරිත දෙසින් මාටබෙල්ලන්ඩ් ලෙස හැඳින්වෙන ප්‍රදේශයේ ස්ථිරවම පදිංචි වූ අතර, ඔවුන්ගේ අගනුවර ලෙස බුලවායෝ පිහිටුවා ගත්හ. ම්සිලිකාසි පසුව ඔහුගේ සමාජය ෂාකාට සමාන රෙජිමේන්තු ක්‍රාල් සහිත හමුදා පද්ධතියකට සංවිධානය කළේය, එය තවදුරටත් බෝයර් ආක්‍රමණ මැඩපැවැත්වීමට තරම් ස්ථාවර විය. ම්සිලිකාසි 1868 දී මිය ගියේය. ප්‍රචණ්ඩ බල අරගලයකින් පසුව, ඔහුගේ පුත් ලොබෙන්ගුල ඔහුගෙන් පසුව පත් විය.
යටත් විජිත යුගය සහ රොඩේසියාව (1888-1964)
[සංස්කරණය]
1880 ගණන්වලදී, යුරෝපීය යටත් විජිතවාදීන් සිසිල් රෝඩ්ස්ගේ බ්‍රිතාන්‍ය දකුණු අප්‍රිකා සමාගම (1889 දී වරලත්) සමඟ පැමිණියහ. 1888 දී, රෝඩ්ස් එන්ඩෙබෙල් ජනයාගේ ලොබෙන්ගුලා රජුගෙන් පතල් අයිතිය සඳහා සහනයක් ලබා ගත්තේය.[32] ඔහු මෙම සහනය ඉදිරිපත් කළේ මාටබෙල්ලන්ඩ් සහ මශෝනලන්ඩ් වැනි එහි යටත් රාජ්‍යයන් හරහා සමාගමට රාජකීය ප්‍රඥප්තියක් ලබා දීමට එක්සත් රාජධානියේ රජය පෙළඹවීම සඳහා ය.[33] රොඩ්ස් 1890 දී මෙම ලේඛනය භාවිතා කළේ, හොඳින් සන්නද්ධ බ්‍රිතාන්‍ය දකුණු අප්‍රිකානු පොලිසිය (BSAP) විසින් ආරක්ෂා කරන ලද යුරෝපීයයන් කණ්ඩායමක් වන Pioneer Column, මාටබෙල්ලන්ඩ් හරහා සහ ෂෝනා ප්‍රදේශය තුළට සාලිස්බරි බලකොටුව (වර්තමානයේ හරාරේ) පිහිටුවීමට සහ එමගින් සමාගමක් පිහිටුවීමට සාධාරණීකරණය කිරීමට ය. ප්‍රදේශය පාලනය කරයි. 1893 සහ 1894 දී, ඔවුන්ගේ නව මැක්සිම් තුවක්කු ආධාරයෙන්, BSAP පළමු මාටබේලේ යුද්ධයේදී එන්ඩෙබෙල් පරාජය කිරීමට ඉදිරියට යනු ඇත. රෝඩ්ස් ඊට අමතරව ලිම්පෝපෝ ගඟ සහ එවකට "සැම්බේසියාව" ලෙස හැඳින්වූ ටැන්ගානිකා විල අතර ඇති සියලුම භූමි ප්‍රදේශ ආවරණය වන පරිදි සමාන සහන සාකච්ඡා කිරීමට අවසර ඉල්ලා සිටියේය.[33] ඉහත සඳහන් සහන සහ ගිවිසුම් වල නියමයන්ට අනුකූලව,[33] මහා ජනාවාස කිරීම දිරිමත් කරන ලද අතර, ශ්‍රමය කෙරෙහි මෙන්ම වටිනා ලෝහ සහ අනෙකුත් ඛනිජ සම්පත් කෙරෙහි බ්‍රිතාන්‍ය පාලනය පවත්වාගෙන ගියේය.[34]
1895 දී, BSAC විසින් රෝඩ්ස්ගේ ගෞරවය පිණිස භූමිය සඳහා "රොඩේෂියා" යන නම භාවිතා කරන ලදී. 1898 දී "සදර්න් රොඩේෂියා" යනු සැම්බේසිට දකුණින් පිහිටි ප්‍රදේශයේ නිල නාමය බවට පත් විය,[35][36] එය පසුව "සිම්බාබ්වේ" යන නම ලබා ගත්තේය. උතුරේ කලාපය, වෙනම පරිපාලනය, පසුව උතුරු රොඩේසියාව (වර්තමාන සැම්බියාව) ලෙස නම් කරන ලදී. දකුණු අප්‍රිකානු ජනරජයේ රෝඩ්ස්ගේ අනුග්‍රහය ලත් ව්‍යසනකාරී ජේම්සන් වැටලීමෙන් ටික කලකට පසු, එන්ඩෙබෙල් ඔවුන්ගේ ප්‍රචලිත ආගමික නායකයා වන මිලිමෝ විසින් නායකත්වය දුන් සුදු පාලනයට එරෙහිව කැරලි ගැසීය. 1896-1897 දෙවන මතබේලේ යුද්ධය මිලිමෝ ඇමරිකානු බාලදක්ෂ ෆෙඩ්රික් රසල් බර්න්හැම් විසින් ඝාතනය කරන තෙක් 1896 දක්වා මාටබෙල්ලන්ඩ් හි පැවතුනි. ෂෝනා උද්ඝෝෂකයින් 1896 සහ 1897 වකවානුවේ සමාගම් පාලනයට එරෙහිව අසාර්ථක කැරලි (චිමුරෙන්ගා ලෙස හැඳින්වේ) සිදු කළහ.[තහවුරු කර නොමැත] මෙම අසාර්ථක කැරලි වලින් පසුව, රෝඩ්ස් පරිපාලනය එන්ඩෙබෙල් සහ Shona කණ්ඩායම් යටත් කර ගත් අතර යුරෝපීයයන්ට අනුග්‍රහය දක්වන අසමානුපාතික පක්ෂග්‍රාහීත්වයකින් භූමිය සංවිධානය කළේය. බොහෝ ආදිවාසී ජනතාව.[37]
එක්සත් රාජධානිය 1923 සැප්තැම්බර් 12 දින දකුණු රොඩේෂියාව ඈඳා ගත්තේය.[38][39][40][41] ඈඳා ගැනීමෙන් ටික කලකට පසු, 1923 ඔක්තෝබර් 1 දින, දකුණු රොඩේෂියාවේ නව ජනපදය සඳහා වූ පළමු ව්‍යවස්ථාව බලාත්මක විය.[40][42] නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව යටතේ, 1922 ජනමත විචාරණයකින් පසුව දකුණු රොඩේෂියාව ස්වයං පාලන බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතයක් බවට පත් විය. 20 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේ පැවති ලෝක යුද්ධ දෙකේදී එක්සත් රාජධානිය වෙනුවෙන් සියලුම ජාතීන්ට අයත් රොඩේසියානුවන් සේවය කළහ. සුදු ජනගහණයට සමානුපාතිකව, බ්‍රිතාන්‍යය ඇතුළු අධිරාජ්‍යයේ වෙනත් ඕනෑම ප්‍රදේශයකට වඩා දකුණු රොඩේෂියාව පළමු හා දෙවන ලෝක යුද්ධ දෙකටම ඒක පුද්ගල දායකත්වය ලබා දුන්නේය.[43]
1930 ඉඩම් බෙදීමේ පනත මගින් කළු ජාතික ඉඩම් හිමිකම රටේ ඇතැම් කොටස්වලට සීමා කරන ලද අතර, සුදු සුළුතරය මිලදී ගැනීම සඳහා පමණක් විශාල ප්‍රදේශ වෙන් කරන ලදී. ශීඝ්‍රයෙන් ඉහළ යන අසමානතාවයට තුඩු දුන් මෙම පනත, පසුව ඉඩම් ප්‍රතිසංස්කරණ සඳහා නිතර කෙරෙන ඉල්ලීම්වලට විෂය විය.[44] 1953 දී, අප්‍රිකානු විරෝධය හමුවේ,[45] බ්‍රිතාන්‍යය, දකුණු රොඩේසියාව අත්‍යවශ්‍යයෙන්ම ආධිපත්‍යය දැරූ අවාසනාවන්ත මධ්‍යම අප්‍රිකානු සම්මේලනයේ රොඩේෂියාවරුන් දෙදෙනා නයසාලන්ඩ් (මලාවි) සමඟ ඒකාබද්ධ කළේය. වර්ධනය වන අප්‍රිකානු ජාතිකවාදය සහ සාමාන්‍ය විසම්මුතිය, විශේෂයෙන් නයසාලන්ඩ් හි, 1963 දී සංගමය විසුරුවා හැරීමට බ්‍රිතාන්‍යය පොළඹවන ලද අතර එය වෙනම බෙදීම් තුනක් ඇති කළේය. බහු වාර්ගික ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය අවසානයේ උතුරු රොඩේෂියාවට සහ නයසලන්තයට හඳුන්වා දෙන ලද අතර, යුරෝපීය සම්භවයක් ඇති දකුණු රොඩේසියානුවන් සුළුතර පාලනයක් භුක්ති විඳිමින් සිටියේය.[37]
සැම්බියානු නිදහසෙන් පසුව (ඔක්තෝබර් 1964 සිට ක්‍රියාත්මක වේ), සාලිස්බරි හි ඉයන් ස්මිත්ගේ රොඩේසියානු පෙරමුණ රජය 1964 දී "දකුණු" යන නාමය ඉවත් කළේය (වරක් උතුරු රොඩේසියාව එහි නම සැම්බියාව ලෙස වෙනස් කර ඇත, රොඩේෂියා යන නමට පෙර දකුණු යන වචනය අනවශ්‍ය වූ අතර රට සරල විය. පසුව රොඩේෂියාව ලෙස හඳුන්වනු ලැබීය. "බහුතර පාලනයට පෙර නිදහසක් නැත" යන මෑතදී අනුගමනය කරන ලද බ්‍රිතාන්‍ය ප්‍රතිපත්තිය ඵලදායී ලෙස ප්‍රතික්ෂේප කිරීමේ අභිප්‍රාය ඇතිව, ස්මිත් 1965 නොවැම්බර් 11 දින එක්සත් රාජධානියේ සිට ඒකපාර්ශ්වික නිදහස් ප්‍රකාශයක් (UDI) නිකුත් කළේය. කැරලිකාර බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතයක් විසින් අනුගමනය කරන ලද පළමු පාඨමාලාව මෙය විය. 1776 ඇමරිකානු ප්‍රකාශය, ස්මිත් සහ අනෙකුත් අය ඇත්ත වශයෙන්ම කියා සිටියේ ඔවුන්ගේම ක්‍රියාවන්ට සුදුසු පූර්වාදර්ශයක් සැපයූ බවයි.[43]
ස්වාධීනත්වය සහ සිවිල් යුද්ධය පිළිබඳ ප්‍රකාශය (1965-1980)
[සංස්කරණය]එක්සත් රාජධානිය රොඩේසියානු ප්‍රකාශය කැරැල්ලේ ක්‍රියාවක් ලෙස සැලකූ නමුත් බලහත්කාරයෙන් පාලනය නැවත ස්ථාපිත කළේ නැත. බ්‍රිතාන්‍ය රජය 1966 සහ 1968 දී ස්මිත්ගේ පරිපාලනය සමඟ අසාර්ථක සාකච්ජා පැවැත්වීමට නියමිතව තිබියදී රොඩේෂියාවට එරෙහිව සම්බාධක පැනවීම සඳහා එක්සත් ජාතීන්ට පෙත්සමක් ඉදිරිපත් කළේය. 1966 දෙසැම්බර් මාසයේදී, ස්වාධීන රාජ්‍යයක් මත පළමු අනිවාර්ය වෙළඳ සම්බාධක පැනවීමට එම සංවිධානය එකඟ විය.[46] මෙම සම්බාධක 1968 දී නැවත පුළුල් කරන ලදී.[46]
කොමියුනිස්ට් බලවතුන් සහ අසල්වැසි අප්‍රිකානු ජාතීන් විසින් සක්‍රීයව සහාය දක්වන ජෝෂුවා න්කොමෝගේ සිම්බාබ්වේ අප්‍රිකානු මහජන සංගමය (ZAPU) සහ රොබට් මුගාබේගේ සිම්බාබ්වේ අප්‍රිකානු ජාතික සංගමය (ZANU) රොඩේෂියාවේ ප්‍රධාන වශයෙන් සුදු ආන්ඩුවට එරෙහිව ගරිල්ලා මෙහෙයුම් ආරම්භ කළ විට සිවිල් යුද්ධයක් ඇති විය. ZAPU හට සෝවියට් සංගමය, වෝර්සෝ ගිවිසුම සහ කියුබාව වැනි ආශ්‍රිත ජාතීන් විසින් සහාය දක්වන ලද අතර මාක්ස්වාදී-ලෙනින්වාදී මතවාදයක් අනුගමනය කරන ලදී; මේ අතර ZANU මාඕවාදය සහ මහජන චීන සමූහාණ්ඩුවේ නායකත්වයෙන් යුත් කණ්ඩායම සමඟ පෙලගැසී ඇත. පෙර වසරේ ජනමත විචාරණයේ ප්‍රතිඵල අනුව 1970 දී ස්මිත් රොඩේෂියාව ජනරජයක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කළ නමුත් මෙය ජාත්‍යන්තරව පිළිගැනීමට ලක් නොවීය. මේ අතර, රොඩේෂියාවේ අභ්‍යන්තර ගැටුම උත්සන්න වූ අතර, අවසානයේ ඔහුට සටන්කාමී කොමියුනිස්ට්වාදීන් සමඟ සාකච්ඡා ආරම්භ කිරීමට සිදු විය.
1978 මාර්තු මාසයේදී ස්මිත්, බිෂොප් ආබෙල් මුසොරෙවාගේ නායකත්වයෙන් යුත් අප්‍රිකානු නායකයින් තිදෙනෙකු සමඟ එකඟතාවයකට පැමිණි අතර, ඔවුන් ද්විවාර්ගික ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයක් ස්ථාපිත කිරීම සඳහා සුදු ජාතිකයින් සුවපහසු ලෙස මුල් බැස ගැනීමට ඉදිරිපත් විය. අභ්‍යන්තර බේරුම්කරණයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, එක්සත් අප්‍රිකානු ජාතික කවුන්සිලය (UANC) බහුතර පාර්ලිමේන්තු ආසන සංඛ්‍යාවක් රැගෙන 1979 අප්‍රේල් මාසයේදී මැතිවරණය පැවැත්විණි. 1979 ජූනි 1 වන දින UANC ප්‍රධානියා වූ මුසොරෙවා අගමැති වූ අතර රටේ නම සිම්බාබ්වේ රොඩේෂියා ලෙස වෙනස් විය. අභ්‍යන්තර බේරුම්කරණය රොඩේසියානු ආරක්ෂක හමුදා, සිවිල් සේවය, අධිකරණය සහ පාර්ලිමේන්තු ආසනවලින් තුනෙන් එකක් සුදු ජාතිකයින්ට භාර දුන්නේය.[47] ජූනි 12 වෙනිදා, එක්සත් ජනපද සෙනෙට් සභාව කලින් රොඩේසියාව මත ආර්ථික පීඩනය ඉවත් කිරීමට ඡන්දය දුන්නේය.
1979 අගෝස්තු 1 සිට 7 දක්වා සැම්බියාවේ ලුසාකා හි පැවති පස්වන පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය රාජ්ය නායක රැස්වීමෙන් පසුව, බ්‍රිතාන්‍ය රජය ලැන්කැස්ටර් හවුස් හි ව්‍යවස්ථා සම්මන්ත්‍රණයකට සහභාගී වන ලෙස මුසොරෙවා, මුගාබේ සහ න්කොමෝට ආරාධනා කළේය. සමුළුවේ අරමුණ වූයේ ස්වාධීන ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක කොන්දේසි පිළිබඳව සාකච්ඡා කර එකඟතාවකට පැමිණීම සහ සිම්බාබ්වේ රොඩේසියාවට නීතිමය ස්වාධීනත්වය කරා යාමට ඉඩ සලසන බ්‍රිතාන්‍ය අධිකාරිය යටතේ අධීක්ෂණය කරන ලද මැතිවරණ සඳහා විධිවිධාන සැලසීමයි.[48] එක්සත් රාජධානියේ විදේශ හා පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය කටයුතු පිළිබඳ රාජ්ය ලේකම් සාමිවරයා වන කැරිංටන් මහතාගේ ප්‍රධානත්වයෙන්, මෙම සාකච්ඡා 1979 සැප්තැම්බර් 10 සිට දෙසැම්බර් 15 දක්වා පැවැත්වුණු අතර, සම්පූර්ණ සැසිවාර 47ක් සම්පාදනය විය.[48] 1979 දෙසැම්බර් 21 දින, නියෝජනය කරන සෑම ප්‍රධාන උනන්දුවක් දක්වන නියෝජිතයන් ලැන්කැස්ටර් හවුස් ගිවිසුමට එළැඹි අතර, ගරිල්ලා යුද්ධය ඵලදායී ලෙස අවසන් කරන ලදී.[49][50]
1979 දෙසැම්බර් 11 දින, රොඩේසියානු සභාව බි්රතාන්‍ය යටත් විජිත තත්ත්වයට ආපසු යාමට 90 ට බිංදු ලෙස ඡන්දය ප්‍රකාශ කළේය. 1979 දෙසැම්බර් 12 වන දින නව ආණ්ඩුකාරවරයා වූ ක්‍රිස්ටෝපර් සෝම්ස්ගේ පැමිණීමත් සමඟ බ්‍රිතාන්‍යය දකුණු රොඩේෂියාවේ යටත් විජිතයක් ලෙස සිම්බාබ්වේ රොඩේෂියාව විධිමත් ලෙස පාලනය කළේය. බ්‍රිතාන්‍යය දෙසැම්බර් 12 දින සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය දෙසැම්බර් 16 දින සම්බාධක ඉවත් කරන ලදී.[51][52] 1980 පෙබරවාරි මැතිවරණයේදී මුගාබේ සහ ZANU පක්ෂය විශිෂ්ට ජයග්‍රහණයක් ලබා ගත්හ.[53] බ්‍රිතාන්‍යයේ නියෝජිතයා ලෙස චාල්ස් කුමරු 1980 අප්‍රේල් මස හරාරේ හි පැවති උත්සවයකදී නව සිම්බාබ්වේ රාජ්‍යයට නිල වශයෙන් නිදහස ලබා දුන්නේය.[54]
නිදහස් යුගය (1980–වර්තමානය)
[සංස්කරණය]
සිම්බාබ්වේ නිදහසින් පසු එහි පළමු ජනාධිපතිවරයා වූයේ කානාන් බනානා ය, එය මුලින් රාජ්ය නායකයා ලෙස ප්‍රධාන වශයෙන් චාරිත්‍රානුකූල භූමිකාවක් විය. මුගාබේ රටේ පළමු අගමැති සහ රජයේ ප්‍රධානියා විය.[55] 1980 දී සැමෝරා මචෙල් මුගාබේට පැවසුවේ සිම්බාබ්වේ යනු "අප්‍රිකාවේ මැණික" බවයි, නමුත් "එය කැළැල් කරන්න එපා!".[56][57][58]
ස්ථාන 32ක් සඳහා නව නම් 1982 අප්‍රේල් 18 දින ගැසට් කරන ලදී[59] සහ 1984 පෙබරවාරි වන විට ගංගා තුනක් (උම්නියාටි/මුන්‍යාති; ලුන්ඩි/රුන්ඩේ; නුආනෙට්සි/මුවෙනිසි) සහ යටත් විජිත නම් වලින් වෙනස් කිරීම් 42ක් ඇතුළත් විය.(සැලිස්බරි/හරාරේ; එන්කල්ඩෝර්න්/චිව්හු; එසෙක්ස්වේල්/එසිගොඩිනි; වික්ටෝරියා කොටුව/මැස්වින්ගෝ වැනි)[60]
ෂෝනා අත්පත් කර ගැනීමක් ලෙස සැලකෙන දෙයට විරුද්ධත්වය වහාම මාටබෙල්ලන්ඩ් අවට පුපුරා ගියේය. මාටබේලේ නොසන්සුන්තාවය ගුකුරාහුන්ඩි (ශෝනා: 'වසන්ත වර්ෂාවට පෙර පිදුරු සෝදා හරින මුල් වර්ෂාව') ලෙසින් හඳුන්වනු ලැබූ දෙයට හේතු විය.[61] මුගාබේ වෙත සෘජුවම වාර්තා කළ උතුරු කොරියානු-පුහුණු ප්‍රභූ ඒකකයක් වන පස්වන බළකාය,[62] මාටබෙල්ලන්ඩ් වෙත ඇතුළු වූ අතර, "විසංමවාදීන්ට" සහාය දක්වන බවට චෝදනා එල්ල වූ සිවිල් වැසියන් දහස් ගණනක් සමූලඝාතනය කරන ලදී.[62][63] පස් අවුරුදු ගුකුරාහුන්ඩි ව්‍යාපාරය තුළ මියගිය සංඛ්‍යාව සඳහා ඇස්තමේන්තු 3,750[64] සිට 80,000 දක්වා පරාසයක පවතී.[63][65] තවත් දහස් ගණනක් හමුදා කඳවුරුවල වධ හිංසාවලට ලක් විය.[66][67] න්කොමෝ සහ මුගාබේ ඔවුන්ගේ පක්ෂ ඒකාබද්ධ කරමින් සිම්බාබ්වේ අප්‍රිකානු ජාතික සංගමය - දේශප්‍රේමී පෙරමුණ (ZANU-PF) නිර්මාණය කරමින් සමගි ගිවිසුමකට එළඹීමෙන් පසුව 1987 දී මෙම ව්‍යාපාරය නිල වශයෙන් අවසන් විය.[62][68][69] 1990 මාර්තු මැතිවරණයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මුගාබේ සහ ZANU-PF පක්ෂය තරඟ කළ ආසන 120 න් 117 කට හිමිකම් කියන තවත් ජයග්‍රහණයක් අත්කර දුන්නේය.[70][71]
1990 ගනන් වලදී, සිසුන්, වෘත්තීය සමිතිකරුවන් සහ අනෙකුත් කම්කරුවන් මුගාබේ සහ ZANU-PF පක්ෂ ප්‍රතිපත්ති කෙරෙහි ඔවුන්ගේ වැඩෙන අතෘප්තිය ප්‍රකාශ කිරීමට බොහෝ විට ප්‍රදර්ශනය කළහ. 1996 දී රාජ්ය සේවකයන්, හෙදියන් සහ කනිෂ්ඨ වෛද්‍යවරු වැටුප් ප්‍රශ්න මුල් කරගනිමින් වැඩවර්ජනයක නිරත වූහ.[72] ජනගහනයේ සාමාන්‍ය සෞඛ්‍යය ද සැලකිය යුතු ලෙස පහත වැටීමට පටන් ගත්තේය; 1997 වන විට ඇස්තමේන්තු කර ඇති පරිදි ජනගහනයෙන් 25%ක් දකුණු අප්‍රිකාවේ බොහෝ ප්‍රදේශවලට බලපාන වසංගතයක් තුළ HIV ආසාදනය වී ඇත.[73][74] 1997 දී පමණ ZANU-PF ආන්ඩුව සඳහා ඉඩම් යලි බෙදා හැරීම ප්‍රධාන ගැටලුව ලෙස නැවත මතු විය. 1980 ගණන්වල සිට "කැමැත්ත-ගැනුම්කරු-කැමැත්ත-විකිණුම්කරු" ඉඩම් ප්‍රතිසංස්කරණ වැඩසටහනක් පැවතුනද, 0.6% පමණ වූ සුලුතර සුදු සිම්බාබ්වේ ජනගහනය දිගටම පැවතුනි. රටේ වඩාත්ම සාරවත් කෘෂිකාර්මික භූමියෙන් 70% ක් අල්ලාගෙන සිටිති.[75]
2000 දී, රජය සිය වේගවත් ඉඩම් ප්‍රතිසංස්කරණ වැඩසටහන සමඟ ඉදිරියට තල්ලු විය, එය අනිවාර්ය ඉඩම් අත්පත් කර ගැනීම සම්බන්ධ ප්‍රතිපත්තියක් වන අතර එය සුළුතර සුදු ජනගහනයේ සිට බහුතර කළු ජනගහනයට ඉඩම් නැවත බෙදා හැරීම අරමුණු කර ගෙන ඇත.[76] සුදු ගොවිබිම් රාජසන්තක කිරීම, අඛණ්ඩ නියඟ, සහ බාහිර මූල්‍ය හා අනෙකුත් ආධාරවල බරපතල පහත වැටීම සාම්ප්‍රදායිකව රටේ ප්‍රමුඛතම අපනයන-නිෂ්පාදන අංශය වූ කෘෂිකාර්මික අපනයනවල තියුනු පහත වැටීමකට හේතු විය.[76] ස්වාධීන කළු ගොවීන් 58,000 ක් පමණ කුඩා පරිමාණයේ උත්සාහයන් තුළින් ගිලිහී ගිය මුදල් බෝග ක්ෂේත්‍ර පුනර්ජීවනය කිරීමේ සීමිත සාර්ථකත්වයක් අත්විඳ ඇත.[77]
ජනාධිපති මුගාබේ සහ ZANU-PF පක්ෂ නායකත්වය පුළුල් පරාසයක ජාත්‍යන්තර සම්බාධකවලට හසු විය.[78] 2002 දී, නොසැලකිලිමත් ගොවිපල අත්පත් කර ගැනීම් සහ අමු මැතිවරණ විකෘති කිරීම් හේතුවෙන් ජාතිය පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ජාතීන්ගේ සංවිධානයෙන් අත්හිටුවන ලදී.[79] ඊළඟ වසරේ, සිම්බාබ්වේ නිලධාරීන් ස්වේච්ඡාවෙන් එහි පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය සාමාජිකත්වය අවසන් කරන ලදී.[80] 2001 දී එක්සත් ජනපදය සිම්බාබ්වේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සහ ආර්ථික ප්‍රතිසාධන පනත (ZDERA) පනවන ලදී. එය 2002 දී ක්‍රියාත්මක වූ අතර සිම්බාබ්වේ රජයට ණය ලබා දීම අත්හිටුවා ඇත.[81]
2003 වන විට රටේ ආර්ථිකය කඩා වැටිලා. සිම්බාබ්වේ මිලියන 11 ක ජනගහනයෙන් හතරෙන් එකක් පමණ රට හැර ගොස් ඇති බවට ගණන් බලා ඇත. ඉතිරි සිම්බාබ්වේ වැසියන්ගෙන් හතරෙන් තුනක් දිනකට එක්සත් ජනපද ඩොලරයකට වඩා අඩුවෙන් ජීවත් විය.[82] 2005 මැතිවරණයෙන් පසුව, ආන්ඩුව "මුරම්බට්ස්විනා මෙහෙයුම" ආරම්භ කරන ලද අතර, නගර සහ නගරවල පැනනගින නීතිවිරෝධී වෙලඳපොලවල් සහ මුඩුක්කු මැඩලීමේ උත්සාහයක් වන අතර, නාගරික දිළිඳුන්ගෙන් සැලකිය යුතු කොටසකට නිවාස අහිමි විය.[83][84] ඇම්නෙස්ටි ඉන්ටර්නැෂනල් වැනි විවේචකයන්ට අනුව, බලධාරීන් තවමත් ඔවුන්ගේ ප්‍රකාශයන් නිසි ලෙස සනාථ කර නැතත්, සිම්බාබ්වේ රජය මෙම මෙහෙයුම විස්තර කර ඇත්තේ ජනගහනයට යහපත් නිවාස ලබා දීමේ උත්සාහයක් ලෙස ය.[85]
2008 මාර්තු 29 සිම්බාබ්වේ පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයක් සමඟ ජනාධිපතිවරණයක් පැවැත්වීය. මෙම මැතිවරණයේ ප්‍රතිඵල සති දෙකකට අත්හිටුවන ලද අතර, ඉන් පසුව ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී වෙනසක් සඳහා වූ ව්‍යාපාරය - Tsvangirai (MDC-T) පාර්ලිමේන්තුවේ පහළ මන්ත්‍රී මණ්ඩලයේ එක ආසනයක බහුතර බලයක් ලබා ගෙන ඇති බව සාමාන්යයෙන් පිළිගැනුණි.[86] 2008 සැප්තැම්බරයේදී, ෂ්වන්ගිරායි සහ ජනාධිපති මුගාබේ අතර බලය බෙදාගැනීමේ ගිවිසුමකට එළැඹුණු අතර, හිටපු අයට අගමැති ධුරය දැරීමට අවසර දුන්නේය. ඔවුන්ගේ දේශපාලන පක්ෂ අතර ඇති අමාත්‍ය මතභේද හේතුවෙන්, 2009 පෙබරවාරි 13 වන තෙක් ගිවිසුම සම්පුර්ණයෙන්ම ක්‍රියාත්මක නොවීය. 2010 දෙසැම්බර් වන විට, "බටහිර සම්බාධක" ඉවත් නොකළහොත් සිම්බාබ්වේ හි ඉතිරිව ඇති පුද්ගලික සමාගම් සම්පූර්ණයෙන්ම අත්පත් කර ගන්නා බවට මුගාබේ තර්ජනය කළේය.[87]
2008 අගභාගයේදී, සිම්බාබ්වේ හි ගැටලු ජීවන තත්වයන්, මහජන සෞඛ්‍යය (දෙසැම්බර් මාසයේදී විශාල කොලරාවක් පැතිර යාමත් සමඟ) සහ විවිධ මූලික කටයුතු සම්බන්ධයෙන් අර්බුදකාරී මට්ටම් කරා ළඟා විය.[88] මෙම කාල වකවානුවේදී රාජ්ය නොවන සංවිධාන විසින් සිම්බාබ්වේ හි ආහාර අනාරක්ෂිත භාවයේ මෙම කාල පරිච්ෙඡ්දය තුළ ප්‍රධාන ආහාර සැපයුම්කරුවෙකු ලෙස රජයෙන් භාර ගන්නා ලදී.[89] 2011 දී ෆ්‍රීඩම් හවුස් විසින් කරන ලද සමීක්ෂණයකින් යෝජනා වූයේ බලය බෙදාගැනීමේ ගිවිසුමෙන් පසු ජීවන තත්වයන් වැඩිදියුණු වී ඇති බවයි.[90] එක්සත් ජාතීන්ගේ මානුෂීය කටයුතු සම්බන්ධීකරණ කාර්යාලය එහි 2012-2013 සැලසුම් ලේඛනයේ සඳහන් කළේ "2009 සිට සිම්බාබ්වේහි මානුෂීය තත්වය වැඩිදියුණු වී ඇති නමුත් බොහෝ මිනිසුන් සඳහා කොන්දේසි අවිනිශ්චිතව පවතින" බවයි.[91]
2013 සිම්බාබ්වේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා ජනමත විචාරණයේදී අනුමත කරන ලද නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් ජනාධිපති බලතල කප්පාදු කරයි.[92] 2013 ජුලි සිම්බාබ්වේ මහ මැතිවරණයෙන් මුගාබේ නැවත ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් වූ අතර එය ද ඉකොනොමිස්ට් විස්තර කළේ "දූෂිත"[93] සහ ඩේලි ටෙලිග්‍රාෆ් "සොරකම්" ලෙසයි.[94] ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී වෙනසක් සඳහා වූ ව්‍යාපාරය දැවැන්ත වංචාවක් සිදු කළ බවට චෝදනා කළ අතර උසාවිය හරහා සහනයක් ලබා ගැනීමට උත්සාහ කළේය.[95] 2014 දෙසැම්බරයේ ZANU-PF කොන්ග්‍රසයේ විස්මිත මොහොතක, ජනාධිපති රොබට් මුගාබේ අහම්බෙන් 2008 විවාදාත්මක ඡන්ද විමසීමෙන් විස්මිත 73% කින් විපක්ෂය ජයග්‍රහණය කර ඇති බව ලිස්සා ගියේය.[96] මැතිවරණය ජයග්‍රහණය කිරීමෙන් පසුව, මුගාබේ ZANU-PF ආන්ඩුව එක් පක්ෂ පාලනයක් නැවත ස්ථාපිත කරන ලදී,[94] රාජ්ය සේවය දෙගුණ කළ අතර, ද ඉකොනොමිස්ට් පුවත්පතට අනුව, "වැරදි පාලනය සහ විස්මය දනවන දූෂණය" ආරම්භ කළේය.[93] ආරක්ෂක අධ්‍යයන ආයතනය (ISS) විසින් 2017 දී සිදු කරන ලද අධ්‍යයනයකින් නිගමනය වූයේ රජයේ සහ ආර්ථිකයේ පිරිහීම හේතුවෙන් "රජය තමන්ගේම ආයතනවලට අරමුදල් සැපයීමට ඇති නොහැකියාව පිරිමැසීමට දූෂණය දිරිමත් කරන" බවයි. මෙහි එක් ප්‍රකාශනයක් වීම සංචාරකයින්ට.[97]
2016 ජුලි මාසයේදී රටපුරා රටේ ආර්ථික කඩාවැටීම සම්බන්ධයෙන් විරෝධතා පැවැත්විණි.[98][99] 2017 නොවැම්බරයේදී, මුගාබේ නිවාස අඩස්සියේ තබා උප ජනාධිපති එමර්සන් ම්නන්ගග්වා නෙරපා හැරීමෙන් පසු හමුදාව කුමන්ත්‍රණයක් මෙහෙයවීය. ඔවුන්ගේ ක්‍රියාවන් කුමන්ත්‍රණයක් වූ බව හමුදාව ප්‍රතික්ෂේප කළේය.[100][101] 2017 නොවැම්බර් 19 වන දින, ZANU-PF විසින් රොබට් මුගාබේ පක්ෂ නායකත්වයෙන් ඉවත් කර ඔහු වෙනුවට හිටපු උප ජනාධිපති එමර්සන් ම්නන්ගග්වා පත් කළේය.[102] 2017 නොවැම්බර් 21 දින, මුගාබේ දෝෂාභියෝග ක්‍රියාවලිය අවසන් වීමට පෙර සිය ඉල්ලා අස්වීම ඉදිරිපත් කළේය.[103] සිම්බාබ්වේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව යටතේ ග්‍රේස් මුගාබේගේ ආධාරකරුවෙකු වන උප ජනාධිපති ෆෙලෙකෙසෙලා ම්පෝකෝ විසින් පත් කළ යුතු වුවද, ZANU-PF ප්‍රධාන සංවිධායක ලව්මෝර් මතුකේ රොයිටර් පුවත් ඒජන්සියට ප්‍රකාශ කළේ ම්නන්ගග්වා ජනාධිපති ලෙස පත් කරන බවයි.[103]
2018 ජූලි 30 දින සිම්බාබ්වේ එහි මහ මැතිවරණය පැවැත්විණි,[104] එය ජයග්‍රහණය කළේ ම්නන්ගග්වා විසින් නායකත්වය දුන් ZANU-PF පක්ෂය විසිනි.[105] ප්‍රධාන විරුද්ධ පක්ෂය වන MDC සන්ධානයේ නායකත්වය දැරූ නෙල්සන් චමිසා ඡන්ද ප්‍රතිඵලවලට ඉදිරිපත් වූ අතර,[106] ඡන්ද වංචා කළ බව පවසමින්, පසුව සිම්බාබ්වේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණයට පෙත්සමක් ගොනු කළේය.[107] මුගාබේට පසුව අලුතින් තේරී පත් වූ ජනාධිපතිවරයා බවට පත් කරමින් ම්නන්ගග්වාගේ ජයග්‍රහණය අධිකරණය විසින් තහවුරු කරන ලදී.[108][109]
2017 දෙසැම්බරයේ සිම්බාබ්වේ නිවුස් වෙබ් අඩවිය විවිධ සංඛ්‍යාලේඛන යොදා ගනිමින් මුගාබේ යුගයේ පිරිවැය ගණනය කරමින් කියා සිටියේ 1980 නිදහස ලබන විට රට වසරකට සියයට පහක පමණ ආර්ථික වර්ධනයක් පෙන්නුම් කළ බවත් එය සෑහෙන කාලයක් තිස්සේ සිදු කර ඇති බවත්ය. කාලය. ඉදිරි වසර 37 තුළ මෙම වර්ධන වේගය පවත්වා ගෙන ගියේ නම්, 2016 දී සිම්බාබ්වේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 52 ක් වනු ඇත. ඒ වෙනුවට එහි විධිමත් අංශයේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 14 ක් පමණක් වූ අතර එය අහිමි වූ වර්ධනයේ වියදම ඩොලර් බිලියන 38 කි. 1980 වසරේ ජනගහන වර්ධනය අප්‍රිකාවේ ඉහළම අගයක් වූ අතර එය වසරකට සියයට 3.5ක් පමණ වන අතර එය සෑම වසර 21කට වරක් දෙගුණ වේ. මෙම වර්ධනය පවත්වා ගෙන ගියේ නම්, ජනගහනය මිලියන 31 ක් වනු ඇත. ඒ වෙනුවට, 2018 වන විට එය මිලියන 13 ක් පමණ වේ. නොගැලපීම් අර්ධ වශයෙන් සාගින්නෙන් හා රෝගවලින් මිය යාමෙන් සහ අර්ධ වශයෙන් අඩු සාරවත් බව නිසා ඇති වූ බව විශ්වාස කෙරේ. ආයු අපේක්ෂාව අඩකින් අඩු වී ඇති අතර, 1980 සිට රජය විසින් අනුග්‍රහය දක්වන ලද දේශපාලනික අභිප්‍රේරිත ප්‍රචණ්ඩ ක්‍රියා හේතුවෙන් මිය ගිය සංඛ්‍යාව 200,000 ඉක්මවයි. මුගාබේ රජය වසර 37ක් තුළ අවම වශයෙන් සිම්බාබ්වේ වැසියන් මිලියන තුනකගේ මරණයට සෘජුව හෝ වක්‍රව හේතු වී ඇත.[110] ලෝක ආහාර වැඩසටහනට අනුව, රට මුහුණ දෙන මෑත කාලීන නියඟය හේතුවෙන් මිලියන දෙකකට අධික ජනතාවක් සාගින්නෙන් පෙළෙති.[111]
2018 දී, ජනාධිපති ම්නන්ගග්වා නිවේදනය කළේ, ඔහුගේ රජය පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලයට නැවත සම්බන්ධ වීමට උත්සාහ කරන බවයි, එය 2023 වන විට මහලේකම්වරයාගෙන් නිර්දේශයක් නිකුත් කරන ලෙස ඉල්ලා සිටීමට පෙර කරුණු සෙවීමේ මෙහෙයුමක් පවත්වයි.[112]
2023 අගෝස්තු මාසයේදී, විපක්ෂය විසින් ප්‍රතික්ෂේප කරන ලද සහ නිරීක්ෂකයින් විසින් ප්‍රශ්න කරන ලද මැතිවරණයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ජනාධිපති එමර්සන් ම්නන්ගග්වා දෙවන වාරය ජයග්‍රහණය කළේය.[113]
භූගෝලය
[සංස්කරණය]
සිම්බාබ්වේ යනු දකුණු අප්‍රිකාවේ ගොඩබිම් සහිත රටකි, අක්ෂාංශ 15° සහ 23°S සහ දේශාංශ 25° සහ 34°E අතර පිහිටා ඇත. එය දකුණින් දකුණු අප්‍රිකාව, බටහිරින් සහ නිරිත දෙසින් බොට්ස්වානා, වයඹ දෙසින් සැම්බියාව සහ නැගෙනහිර සහ ඊසාන දෙසින් මොසැම්බික් මායිම් වේ. එහි වයඹ කෙළවර නැමීබියාවේ සිට දළ වශයෙන් මීටර් 150 ක් පමණ දුරින්, ජාතීන් හතරකින් යුත් හතරැස් ලක්ෂයක් සාදයි. රටේ බොහෝ ප්‍රදේශ උසින් පිහිටා ඇති අතර, මධ්‍යම සානුවකින් (ඉහළ වෙල්ඩින්) නිරිත දෙසින් උතුරු දෙසට විහිදෙන උස මීටර් 1,000 ත් 1,600 ත් අතර වේ. රටේ අන්ත නැඟෙනහිර කඳුකරය, මෙම ප්‍රදේශය නැගෙනහිර කඳුකරය ලෙස හැඳින්වේ, නයංගනි කන්ද උසම ස්ථානය වන මීටර් 2,592කි.[114]
කඳුකරය ස්වභාවික පරිසරය සඳහා ප්‍රසිද්ධය, නයංග, ට්‍රවුට්බෙක්, චිමනිමනි, සෙලින්ඩා කන්දෙහි වූම්බා සහ චිරින්දා වනාන්තරය වැනි සංචාරක ගමනාන්තයන් ඇත. රටේ 20% ක් පමණ පහත් බිම් වලින් සමන්විත වේ, (පහළ වෙල්ඩින්) මීටර් 900 ට අඩු. වික්ටෝරියා දිය ඇල්ල, ලොව විශාලතම හා වඩාත්ම දර්ශනීය දිය ඇලි වලින් එකක් වන අතර, එය රටේ අන්ත වයඹ දෙසින් පිහිටා ඇති අතර එය සැම්බේසි ගඟේ කොටසකි.[115][116]
භූ විද්‍යාව
[සංස්කරණය]භූ විද්‍යාත්මක කාලය තුළ සිම්බාබ්වේ ප්‍රධාන පශ්චාත්-ගොන්ඩ්වානා ඛාදන චක්‍ර දෙකක් (අප්‍රිකානු සහ පශ්චාත්-අප්‍රිකානු ලෙස හැඳින්වේ) සහ ඉතා යටත් ප්ලියෝ-ප්ලයිස්ටොසීන චක්‍රයක් අත්විඳ ඇත.[117]
දේශගුණය
[සංස්කරණය]සිම්බාබ්වේ බොහෝ දේශීය වෙනස්කම් සහිත උපනිවර්තන දේශගුණයක් ඇත. දකුණු ප්‍රදේශ ඒවායේ උණුසුම සහ ශුෂ්ක බව සඳහා ප්‍රසිද්ධ වන අතර මධ්‍යම සානුවේ කොටස් ශීත ඍතුවේ දී තුහින ලබා ගනී. සැම්බේසි නිම්නය එහි අධික තාපය සඳහා ප්‍රසිද්ධය, නැගෙනහිර කඳුකරය සාමාන්යයෙන් සිසිල් උෂ්ණත්වයන් සහ රටේ ඉහළම වර්ෂාපතනය අත්විඳියි. රටේ වැසි සමය සාමාන්යයෙන් ඔක්තෝබර් අග සිට මාර්තු දක්වා දිවෙන අතර උෂ්ණ දේශගුණය උන්නතාංශය වැඩි වීම මගින් මධ්‍යස්ථ වේ. සිම්බාබ්වේ පුනරාවර්තන නියඟයකට මුහුණ දී සිටී. 2019 දී නියඟය නිසා අවම වශයෙන් අලි ඇතුන් 55ක් මිය ගොස් ඇත.[118] දරුණු කුණාටු දුර්ලභ වේ.[119]
ජෛව විවිධත්වය
[සංස්කරණය]
සිම්බාබ්වේ භෞමික පරිසර කලාප හතක් අඩංගු වේ: කලහාරි ෂිටිම්-බයිකියා වනාන්තර, දකුණු අප්‍රිකාවේ බුෂ්වෙල්ඩ්, දකුණු මියෝම්බෝ වනාන්තර, සැම්බේසියන් බයිකියා වනාන්තර, සැම්බේසියන් සහ මෝපේන් වනාන්තර, සැම්බේසියන් හැලෝෆිටික්ස්, සහ නැගෙනහිර සිම්බාබ්වේ වනාන්තරය.[120]
තෙත් සහ කඳුකර නැගෙනහිර උස්බිම් නිවර්තන සදාහරිත සහ දැවමය වනාන්තර ප්‍රදේශවලට ආධාර කරන නමුත් රට බොහෝ දුරට සැවානා වේ. නැඟෙනහිර කඳුකරයේ දක්නට ලැබෙන ගස් අතර තේක්ක, මහෝගනී, ස්ට්‍රැන්ග්ලර් අත්තික්කා විශාල නිදර්ශක, වනාන්තර නිව්ටෝනියා, ලොකු කොළ, සුදු දුගඳ, චිරින්ද දුගඳ, නොබ්තෝර්න් සහ තවත් බොහෝ ගස් ඇතුළත් වේ.
රටේ පහත් බිම්වල උණ ගස්, මෝපේන්, කොම්බ්‍රෙටම් සහ බයෝබාබ් බහුලව දක්නට ලැබේ. බ්‍රැචිස්ටෙජියා විශේෂ සහ වෙනත් අය විසින් ආධිපත්‍යය දරන මියෝම්බෝ වනාන්තරයෙන් රටේ බොහෝ ප්‍රදේශ ආවරණය වී ඇත. බොහෝ මල් සහ පඳුරු අතර හිබිස්කස්, ගිනි ලිලී, සර්ප ලිලී, මකුළු මානෙල්, ලියොනොටිස්, කැසියා, ගස් විස්ටෙරියා සහ දොඹෙයා වේ. සිම්බාබ්වේ හි ක්ෂීරපායින් විශේෂ 350 ක් පමණ සොයාගත හැකිය. සර්පයන් සහ කටුස්සන් ද, පක්ෂි විශේෂ 500 කට අධික ප්‍රමාණයක් සහ මත්ස්‍ය විශේෂ 131 ක් ද ඇත.
සිම්බාබ්වේහි විශාල ප්‍රදේශ කලක් වන සතුන් බහුල වනාන්තරවලින් වැසී තිබුණි. වන විනාශය සහ දඩයම් කිරීම නිසා වන සතුන්ගේ ප්‍රමාණය අඩු වී ඇත. ජනගහන වර්ධනය, නාගරික ව්‍යාප්තිය සහ ඉන්ධන සඳහා භාවිතා කිරීම හේතුවෙන් වන විනාශය සහ වනාන්තර විනාශය ප්‍රධාන අවධානයට ලක්වන[121] සහ සාරවත් පස ප්‍රමාණය අඩු කරන ඛාදනය වීමට හේතු වී ඇත. දේශීය ගොවීන් තම දුම්කොළ ගබඩා උණුසුම් කිරීම සඳහා වෘක්ෂලතාදිය පුළුස්සා දැමීම සම්බන්ධයෙන් පරිසරවේදීන්ගේ විවේචනයට ලක්ව ඇත.[122] රටෙහි 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 6.31/10 ක් තිබූ අතර, එය රටවල් 172 කින් ගෝලීය වශයෙන් 81 වැනි ස්ථානයට පත්ව ඇත.[123]
ආණ්ඩුව
[සංස්කරණය]
සිම්බාබ්වේ යනු ජනාධිපති ආණ්ඩු ක්‍රමයක් සහිත ජනරජයකි. 2013 දී ජනමත විචාරණයකින් පසු නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සම්මත කර ගැනීමත් සමඟ අර්ධ-ජනාධිපති ක්‍රමය අහෝසි විය. 2005 ව්‍යවස්ථාමය වෙනස්කම් යටතේ ඉහළ මන්ත්‍රී මණ්ඩලයක් වන සෙනෙට් සභාව නැවත ස්ථාපිත කරන ලදී.[124] සභාව යනු පාර්ලිමේන්තුවේ පහළ සභා ගර්භයයි.
1987 දී මුගාබේ ව්‍යවස්ථාව සංශෝධනය කර, විධායක ජනාධිපති ක්‍රමයක් - ජනාධිපති ක්‍රමයක් පිහිටුවීම සඳහා චාරිත්‍රානුකූල ජනාධිපති ක්‍රමය සහ අගමැති තනතුරු අහෝසි කළේය. ඔහුගේ ZANU-PF පක්ෂය නිදහසින් පසු සෑම මැතිවරණයක්ම ජයග්‍රහණය කර ඇත-1990 මැතිවරණයේ දී දෙවන ස්ථානයට පත් වූ පක්ෂය වන එඩ්ගාර් ටෙකෙරේගේ සිම්බාබ්වේ එක්සත් ව්‍යාපාරය (ZUM) ඡන්ද වලින් 20%ක් ලබා ගෙන ඇත.[125][126]
දේශපාලනය
[සංස්කරණය]1995 පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණය අතරතුර, ZUM ඇතුළු බොහෝ විරුද්ධ පක්ෂ ඡන්දය වර්ජනය කළ අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ආණ්ඩු පක්ෂයට ආසන්න වශයෙන් අතුගා දැමීමට සිදු විය.[127] 2000දී විපක්ෂය නැවත මැතිවරණයට පැමිණි විට, ඔවුන් ආසන 57ක් දිනා ගත් අතර, ZANU-PF ට වඩා අඩුවෙන් ආසන පහක් පමණි.[127] ඡන්ද කොල්ලකෑම්, බිය ගැන්වීම් සහ වංචා චෝදනා මධ්‍යයේ 2002 දී නැවත ජනාධිපතිවරණය පැවැත්විණි.[128] 2005 සිම්බාබ්වේ පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණය මාර්තු 31 වන දින පවත්වන ලද අතර, ඡන්ද මංකොල්ලකෑම්, මැතිවරණ වංචා සහ බිය ගැන්වීම් පිළිබඳ බහුවිධ ප්‍රකාශයන් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී වෙනසක් සඳහා වූ ව්‍යාපාරය සහ ජොනතන් මොයෝ විසින් සිදු කරන ලද අතර, මැතිවරණ කොට්ඨාශ 120 න් 32 ක්ම විමර්ශනය කරන ලෙස ඉල්ලා සිටියේය.[129] මොයෝ චෝදනා නොතකා මැතිවරණයට සහභාගී වූ අතර ස්වාධීන මන්ත්‍රීවරයෙකු ලෙස අසුනක් දිනා ගත්තේය.[130]
2005 දී, MDC කොටස් දෙකකට බෙදී ගියේය: ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී වෙනසක් සඳහා වූ ව්‍යාපාරය - මුතම්බරා (MDC-M), සෙනෙට් සභාවට මැතිවරණයට ඉදිරිපත් වූ ආතර් මුතම්බරාගේ නායකත්වයෙන්, සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී වෙනසක් සඳහා වූ ව්‍යාපාරය - ස්වන්ගිරායි (MDC-T) නායකත්වය. මැතිවරණවලට ඉදිරිපත් වීමට විරුද්ධ වූ මෝගන් ෂ්වන්ගිරායි, දූෂිත මැතිවරණයකට සහභාගී වීම පසුගිය මැතිවරණ නිදහස් හා සාධාරණ බවට මුගාබේ කළ ප්‍රකාශය අනුමත කිරීම හා සමාන බව ප්‍රකාශ කළේය. MDC කඳවුරු දෙක 2006 දී ඔවුන්ගේ සම්මේලන පැවැත්වුයේ MDC-T නායකත්වයට ස්වන්ගිරායි තේරී පත් වූ අතර එය අනෙක් කණ්ඩායමට වඩා ජනප්‍රිය විය.[131]
2008 මහ මැතිවරණයේදී නිල ප්‍රතිඵලවලට මුගාබේ සහ ෂ්වන්ගිරායි අතර තරගයක් අවශ්‍ය විය. MDC-T විසින් මෙම ප්‍රතිඵලවලට අභියෝග කරමින් මුගාබේ ආන්ඩුව විසින් පුලුල්ව පැතිරුනු මැතිවරණ වංචාවකට හිමිකම් කීවේය.[132][133] 2008 ජූනි 27 දිනට දෙවන තරඟය පැවැත්වීමට නියමිතව තිබුණි. ජූනි 22 දින, ක්‍රියාවලියේ අඛණ්ඩ අසාධාරණය උපුටා දක්වමින් සහ "මැතිවරණ ක්‍රියාවලියක ප්‍රචණ්ඩකාරී, නීත්‍යානුකූල නොවන ව්‍යාජයකට" සහභාගී වීම ප්‍රතික්ෂේප කරමින්, ෂ්වාන්ගිරායි ජනාධිපතිවරණ තරඟයෙන් ඉවත් විය, මැතිවරන කොමිසම දෙවන වාරය පැවැත් වූ අතර, ජනාධිපති මුගාබේට විශාල බහුතරයක් ලැබිණි.[134] MDC-T සෙනෙට් මැතිවරණයට සහභාගී නොවූ අතර MDC-M සෙනෙට් සභාවේ ආසන පහක් දිනා ගත්තේය. පාර්ලිමේන්තු මන්ත්‍රීවරුන් සහ ඔවුන්ගේ ප්‍රතිපත්ති ප්‍රකාශය නිසා කලකිරුණු පුද්ගලයන්ගේ පලායාම හේතුවෙන් MDC-M දුර්වල විය.[131] 2008 අප්‍රේල් 28 දින, ෂ්වන්ගිරායි සහ මුතම්බරා ජොහැන්නස්බර්ග්හි පැවති ඒකාබද්ධ ප්‍රවෘත්ති සාකච්ඡාවකදී MDC සංයුති දෙක සහයෝගයෙන් ක්‍රියා කරන බව නිවේදනය කරන ලද අතර, MDC හට පැහැදිලි පාර්ලිමේන්තු බහුතරයක් ලබා ගැනීමට හැකි විය.[135][136] ෂ්වන්ගිරායි පැවසුවේ පාර්ලිමේන්තු බහුතරය නොමැතිව මුගාබේට ජනාධිපතිව සිටිය නොහැකි බවයි.[136]
2008 සැප්තැම්බර් මැද භාගයේදී, දකුණු අප්‍රිකාවේ සහ මොසැම්බික්හි නායකයින් විසින් අධීක්ෂණය කරන ලද දිග්ගැස්සුනු සාකච්ඡා වලින් පසුව, මුගාබේ සහ ෂ්වන්ගිරායි බලය බෙදාගැනීමේ ගිවිසුමකට අත්සන් තැබූ අතර එහිදී මුගාබේ හමුදාවේ පාලනය රඳවා ගත්තේය. අවම වශයෙන් වසර පහක්වත් ගතවනු ඇතැයි ඇස්තමේන්තු කරන ලද නැවත ගොඩනැඟීමේ ප්‍රයත්නයන් සඳහා අරමුදල් සැපයීමට පෙර මෙම ඒකාබද්ධ කිරීම තුළින් සැබෑ වෙනසක් ඇති වනු දැකීමට අවශ්‍ය වූ පරිත්‍යාගශීලී ජාතීන් 'බලා සිටීම සහ බලන්න' ආකල්පයක් අනුගමනය කළහ. 2009 පෙබරවාරි 11 දින මුගාබේ විසින් ස්වන්ගිරායි අගමැති ලෙස දිවුරුම් දෙන ලදී.[137][138] 2008 නොවැම්බරයේදී, සිම්බාබ්වේ රජය විසින් ඒඩ්ස්, ක්ෂය රෝගය සහ මැලේරියාවට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා ගෝලීය අරමුදල විසින් පරිත්‍යාග කරන ලද ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 7.3ක් වැය කරන ලදී. සංවිධානයේ නියෝජිතයෙකු මුදල් වියදම් කළේ කෙසේදැයි අනුමාන කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කළේය, එය අපේක්ෂිත අරමුණ සඳහා නොවේ, සහ මුදල් ආපසු ලබා දෙන ලෙස කරන ලද ඉල්ලීම්වලට ගරු කිරීමට රජය අපොහොසත් වී ඇත.[139]
මුගාබේගේ 30 වසරක ජනාධිපති ධුර කාලය අවසන් කරමින් 2017 නොවැම්බරයේ සිදු වූ කුමන්ත්‍රණයකින් සිම්බාබ්වේ දේශපාලනයේ තත්ත්වය ප්‍රශ්න කර ඇත. මෙම කුමන්ත්‍රණයෙන් පසුව එමර්සන් ම්නන්ගග්වා ජනාධිපති ලෙස පත් කරන ලද අතර 2018 සිම්බාබ්වේ මහ මැතිවරණයෙන් 50.8% ක ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් ලබා ගනිමින් නිල වශයෙන් තේරී පත් වූ අතර, ඔහුව පරාජයක් වළක්වා සිම්බාබ්වේ තුන්වන ජනාධිපතිවරයා බවට පත් කළේය.
2020 ජූලි 31 වැනි දින සැලසුම් කරන ලද විරෝධතා මධ්‍යයේ සෑම විටම අන්තර්ජාලය වසා දැමීම සම්බන්ධයෙන් රජයට එහි පුරවැසියන් අතර සෘණාත්මක අදහස් ලැබී ඇත.[140]
2023 ජූලි මාසයේදී සිම්බාබ්වේ ජනාධිපති එමර්සන් ම්නන්ගග්වා යුක්රේනය රුසියානු ආක්‍රමණයට සහය පළ කළේය.[141]
සන්නද්ධ හමුදා
[සංස්කරණය]
සිම්බාබ්වේ ආරක්ෂක හමුදාවන් පිහිටුවන ලද්දේ කැරලිකාර හමුදා තුනක් - සිම්බාබ්වේ අප්‍රිකානු ජාතික විමුක්ති හමුදාව (ZANLA), සිම්බාබ්වේ මහජන විප්ලවවාදී හමුදාව (ZIPRA) සහ රොඩේසියානු ආරක්ෂක හමුදා (RSF) - දෙවන චිමුරෙන්ගා සහ සිම්බාබ්වේ නිදහසෙන් පසු 1980 දී එක්සත් කිරීමෙනි. 1982 දී විශ්‍රාම ගිය එයාර් මාර්ෂල් නෝමන් වෝල්ෂ්ගේ අණ යටතේ සිම්බාබ්වේ ජාතික හමුදාව (ZNA) සහ සිම්බාබ්වේ ගුවන් හමුදාව (AFZ) පිහිටුවීමට ඒකාබද්ධ කාල සීමාව සිදු විය. 1985 දී එයාර් චීෆ් මාර්ෂල් ජොෂියා තුංගමිරායි වෙත අණදෙන නිලධාරියා භාර දුන් ඩවුඩ්පොට 2003 දී ජෙනරාල් කොන්ස්ටන්ටයින් චිවෙන්ගා උසස් කර සිම්බාබ්වේ ආරක්ෂක හමුදාවේ ආඥාපති ලෙස පත් කරන ලදී. ඔහු වෙනුවට ලුතිනන් ජෙනරාල් පී.වී. සිබන්ඩා යුධ හමුදාපති ලෙස පත් විය.[142]
ZNA සතුව 30,000 ක සක්‍රීය රාජකාරි ශක්තියක් ඇත. ගුවන් හමුදාවේ ස්ථාවර පුද්ගලයින් 5,139ක් පමණ සිටී.[143] සිම්බාබ්වේ ජනරජ පොලිසිය (පොලිස් ආධාරක ඒකකය, පැරාමිලිටරි පොලිසිය ඇතුළුව) සිම්බාබ්වේ ආරක්ෂක බලකායේ කොටසක් වන අතර සංඛ්‍යාව 25,000කි.[144]
1980 මුල් භාගයේ බහුතර පාලනයෙන් පසුව, බ්‍රිතාන්‍ය හමුදා පුහුණුකරුවන් ගරිල්ලා සටන්කරුවන් දැනට පවතින රොඩේසියානු සන්නද්ධ හමුදාවන් මත ඇති බලඇණි ව්‍යුහයකට ඒකාබද්ධ කිරීම අධීක්ෂණය කළහ. පළමු වසර සඳහා, ඉහළම දක්ෂතා දක්වන අපේක්ෂකයා බලඇණි අණදෙන නිලධාරියා බවට පත්වන ක්‍රමයක් අනුගමනය කරන ලදී. ඔහු හෝ ඇය ZANLA වෙතින් නම්, ඔහුගේ හෝ ඇයගේ දෙවන අණ දෙන නිලධාරියා ඉහළම කාර්ය සාධනය කළ ZIPRA අපේක්ෂකයා විය, සහ අනෙක් අතට.[145] මෙමගින් විධාන ව්‍යුහයේ චලනයන් දෙක අතර සමබරතාවයක් සහතික විය.
ZNA මුලින් බලඇණි 28 කින් සමන්විත වූ බලසේනා හතරකට පිහිටුවන ලදී. බ්‍රිගේඩ් ආධාරක ඒකක සම්පූර්ණයෙන්ම පාහේ හිටපු රොඩේසියානු හමුදාවේ විශේෂඥයින්ගෙන් සමන්විත වූ අතර රොඩේසියානු අප්‍රිකානු රයිෆල්වල ඒකාබද්ධ නොවූ බලඇණි 1 වන, 3 වන සහ 4 වන බලසේනා වෙත අනුයුක්ත කරන ලදී. පස්වන බළකාය 1981 දී පිහිටුවන ලද අතර 1988 දී විසුරුවා හරින ලද්දේ ගුකුරාහුන්ඩි ලෙස හැඳින්වෙන මාටබෙල්ලන්ඩ් බ්‍රිගේඩය අත්පත් කර ගැනීමේදී සමූහ ම්ලේච්ඡත්වය සහ මිනීමැරුම් ප්‍රදර්ශනය කිරීමෙන් පසුවය.[146][147] බ්‍රිගේඩිය 2006 වන විට නැවත පිහිටුවන ලදී, එහි අණදෙන නිලධාරි බ්‍රිගේඩියර් ජෙනරාල් ජෝන් මුපාන්ඩේ එහි "සාරවත් ඉතිහාසය" අගය කළේය.[148]
මානව හිමිකම්
[සංස්කරණය]
මුගාබේ පරිපාලනය සහ ප්‍රමුඛ ZANU-PF පක්ෂය යටතේ සිම්බාබ්වේහි ක්‍රමානුකූලව සහ උග්‍රවන මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම් පිළිබඳ පුලුල්ව පැතිරුනු වාර්තා තිබේ.[150] ඇම්නෙස්ටි ඉන්ටර්නැෂනල්[151] සහ හියුමන් රයිට්ස් වොච්[152] වැනි මානව හිමිකම් සංවිධානවලට අනුව සිම්බාබ්වේ රජය නවාතැන්, ආහාර, ගමන් කිරීමේ සහ පදිංචියේ නිදහස, රැස්වීමේ නිදහස සහ නීතියේ ආරක්ෂාව පිළිබඳ අයිතිවාසිකම් උල්ලංඝනය කරයි. 2009 දී, ජාත්‍යන්තර ජන සංහාර විද්වතුන්ගේ සංගමයේ සභාපති ග්‍රෙගරි ස්ටැන්ටන් ප්‍රකාශ කළේ "මුගාබේ රජය මනුෂ්‍යත්වයට එරෙහි අපරාධ සම්බන්ධයෙන් වැරදිකරු බවට පැහැදිලි සාක්ෂි ඇති බවත්, මුගාබේ ජාත්‍යන්තරය ඉදිරියේ නඩු විභාගයට ගෙන ඒමට ප්‍රමාණවත් සාක්ෂි ඇති බවත්ය. අපරාධ අධිකරණය."[153]
සිම්බාබ්වේ හි පිරිමි සමලිංගිකත්වය නීති විරෝධී ය. 1995 සිට, රජය සමලිංගික පිරිමි සහ ගැහැණු යන දෙපාර්ශවයටම එරෙහිව උද්ඝෝෂණ ක්‍රියාත්මක කර ඇත.[154] ජනාධිපති මුගාබේ සිම්බාබ්වේ ප්‍රශ්න රැසකට සමලිංගිකයින්ට දොස් පවරා ඇති අතර සමලිංගිකත්වය "අප්‍රිකානු" සහ යුරෝපීය යටත් විජිතවාදීන් විසින් ගෙන ආ දුරාචාර සංස්කෘතියක් ලෙස සැලකූ අතර ඔහුගේ රටේ "සුදු ජාතිකයන් කිහිප දෙනෙකු" විසින් පමණක් ක්‍රියාත්මක කරන ලදී.[155]
2007 මාර්තු 11 MDC රැලියක් මර්දනය කිරීම සහ 2008 මැතිවරණ ව්‍යාපාරය අතරතුර තවත් කීපයකට එරෙහිව විරුද්ධ රැස්වීම් නිතරම පොලිස් බලකායේ පලිගැනීම් වලට ලක් වේ.[156] පොලිස් ක්‍රියා එක්සත් ජාතීන්ගේ මහලේකම් බෑන් කී මූන්, යුරෝපා සංගමය සහ එක්සත් ජනපදය විසින් දැඩි ලෙස හෙළා දැක ඇත.[157] ෆොක්ස් සවුත්වෙස්ට් මාධ්‍ය අයිතිවාසිකම් සහ ප්‍රවේශය පිළිබඳව ද කනස්සල්ලක් පවතී. සිම්බාබ්වේ රජයට මාධ්‍ය නිදහස සහ භාෂණයේ නිදහස යටපත් කරන බවට චෝදනා එල්ල වේ.[151] මහජන විකාශන ආයතනය වන සිම්බාබ්වේ විකාශන සංස්ථාව ප්‍රචාරක මෙවලමක් ලෙස භාවිතා කිරීම සම්බන්ධයෙන් එය නැවත නැවතත් චෝදනා කර ඇත.[158] ඩේලි නිවුස් වැනි රජය විවේචනය කරන පුවත්පත් වසා දැමුවේ ඔවුන්ගේ කාර්යාලවලට බෝම්බ පිපිරවීමෙන් පසුව සහ රජය ඔවුන්ගේ බලපත්‍රය අලුත් කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කිරීමෙනි.[159][160] BBC News, Sky News සහ CNN සිම්බාබ්වේ සිට රූගත කිරීම් හෝ වාර්තා කිරීම තහනම් කරන ලදී. 2009 දී BBC සහ CNN වාර්තා කිරීමේ සීමාවන් ඉවත් කරන ලදී.[161] Sky News සිම්බාබ්වේ තුල සිදුවන සිදුවීම් දකුණු අප්‍රිකාව වැනි අසල්වැසි රටවලින් දිගින් දිගටම වාර්තා කරයි.[162][163]
2020 ජූලි 24 වන දින, එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව හිමිකම් පිළිබඳ මහ කොමසාරිස් කාර්යාලය (OHCHR) අදහස් ප්‍රකාශ කිරීමේ නිදහස සහ වීදිවල සාමකාමීව එක්රැස් කිරීමේ නිදහස යටපත් කිරීමට සිම්බාබ්වේ බලධාරීන් COVID-19 අර්බුදය කඩතුරාවක් ලෙස භාවිතා කර ඇතැයි යෝජනා කරන චෝදනා සම්බන්ධයෙන් කනස්සල්ල පළ කළේය. OHCHR ප්‍රකාශක ලිස් ත්‍රොසෙල් ප්‍රකාශ කළේ දූෂණයට හෝ වෙනත් ඕනෑම දෙයකට විරෝධය දැක්වීමට ජනතාවට අයිතියක් ඇති බවයි. වඩා හොඳ වැටුප් සහ සේවා කොන්දේසි ඉල්ලා සාමකාමීව විරෝධතාවයේ නිරත වූ හෙදියන් සහ සෞඛ්‍ය සේවකයින් විසුරුවා හැරීමට සහ අත්අඩංගුවට ගැනීමට සිම්බාබ්වේ බලධාරීන් බලය යොදා ගත්හ. විරෝධතාවයකට සහභාගී වීම නිසා විරුද්ධ පක්ෂයේ සාමාජිකයින් කිහිප දෙනෙකු සහ ගවේෂණාත්මක මාධ්‍යවේදීන් ද අත්තනෝමතික ලෙස අත්අඩංගුවට ගෙන රඳවා තබා ගත් බව එම වාර්තා පෙන්වා දෙයි.[164]
2020 අගෝස්තු 5 වන දින, ට්විටර් හි #ZimbabweanLivesMatter ව්‍යාපාරය රට තුළ මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම් කෙරෙහි ජාත්‍යන්තර කීර්තිමත් පුද්ගලයින්ගේ සහ දේශපාලනඥයන්ගේ අවධානය යොමු කරමින් එමර්සන් ම්නන්ගග්වාගේ රජයට දැඩි පීඩනයක් එල්ල කළේය. දේශපාලන ක්‍රියාකාරීන් අත්අඩංගුවට ගැනීම්, පැහැර ගැනීම් සහ වධහිංසා පැමිණවීම් සහ මාධ්‍යවේදී හෝප්වෙල් චිනොනෝ සහ බුකර් ත්‍යාගය විසින් කෙටි ලැයිස්තුගත කර ඇති කතුවරිය ට්සිට්සි දංගරෙම්බ්ගා සිරගත කිරීම සම්බන්ධයෙන් මෙම ව්‍යාපාරය පැවැත්විණි.[165]
පරිපාලන අංශ
[සංස්කරණය]
සිම්බාබ්වේ මධ්‍යගත රජයක් ඇති අතර පරිපාලන අරමුණු සඳහා පළාත් අටකට සහ පළාත් තත්ත්වය සහිත නගර දෙකකට බෙදා ඇත. සෑම පළාතකටම රජයේ පරිපාලනය සාමාන්යයෙන් සිදු කෙරෙන පළාත් අගනුවරක් ඇත.
| පළාත | අගනුවර |
|---|---|
| බුලවායෝ | බුලවායෝ |
| හරාරේ | හරාරේ |
| මනිකලන්ඩ් | මුටාරේ |
| මශෝනලන්ඩ් මධ්‍යම | බින්දුර |
| මශෝනලන්ඩ් නැගෙනහිර | මැරොන්දෙරා |
| මශෝනලන්ඩ් බස්නාහිර | චින්හෝයි |
| මස්වින්ගෝ | මස්විංගෝ නගරය |
| මටබෙලෙලන්ඩ් උතුර | ලුපනේ දිස්ත්‍රික්කය |
| මටබෙලෙලන්ඩ් දකුණ | ග්වාන්ඩා |
| මිඩ්ලන්ඩ් | ග්වේරු |
බොහෝ පළාත්වල නම් ජනනය වූයේ යටත් විජිත සමයේදී මශෝනලන්ඩ් සහ මාටබෙල්ලන්ඩ් බෙදීමෙනි: මශෝනලන්ඩ් යනු බ්‍රිතාන්‍ය දකුණු අප්‍රිකානු සමාගම පුරෝගාමී තීරුව විසින් ප්‍රථමයෙන් අත්පත් කරගත් භූමි ප්‍රදේශය වන අතර පළමු මාටබේලේ යුද්ධයේදී යටත් කරගත් ප්‍රදේශය මාටබෙල්ලන්ඩ් විය. බොහෝ පළාත්වල සැලකිය යුතු වාර්ගික සුළු ජාතීන් සිටියද, මෙය දළ වශයෙන් ෂෝනා ජනයාගේ සහ මතබේලේ ජනයාගේ පූර්ව යටත් විජිත ප්‍රදේශයට අනුරූප වේ. සෑම පළාතකම ප්‍රධානත්වය දරනු ලබන්නේ ජනාධිපතිවරයා විසින් පත් කරනු ලබන පළාත් ආණ්ඩුකාරවරයෙකු විසිනි.[166] පළාත් රජය පාලනය කරනු ලබන්නේ රාජ්ය සේවා කොමිෂන් සභාව විසින් පත් කරන ලද පළාත් පරිපාලකයෙකු විසිනි. පළාත් මට්ටමින් අනෙකුත් රජයේ කාර්යයන් ජාතික රජයේ දෙපාර්තමේන්තු වල පළාත් කාර්යාල මගින් සිදු කෙරේ.[167]
පළාත් දිස්ත්‍රික්ක 59කට සහ වාට්ටු 1,200කට බෙදා ඇත (සමහර විට මහ නගර සභා ලෙසද හැඳින්වේ). සෑම දිස්ත්‍රික්කයකම ප්‍රධානත්වය දරන්නේ රාජ්ය සේවා කොමිෂන් සභාව විසින් පත් කරන ලද දිස්ත්‍රික් පරිපාලකයෙකු විසිනි. ප්‍රධාන විධායක නිලධාරියෙකු පත් කරන ග්‍රාමීය දිස්ත්‍රික් කවුන්සිලයක් ද ඇත. ග්‍රාමීය දිස්ත්‍රික් සභාව සමන්විත වන්නේ දිස්ත්‍රික්කයේ තේරී පත් වූ වාට්ටු මන්ත්‍රීවරුන්, දිස්ත්‍රික් පරිපාලක සහ ප්‍රධානීන්ගේ (සාම්ප්‍රදායික නීතිය යටතේ පත් කරන ලද සම්ප්‍රදායික නායකයින්) එක් නියෝජිතයෙකි. දිස්ත්‍රික් මට්ටමින් අනෙකුත් රජයේ කාර්යයන් ජාතික රජයේ දෙපාර්තමේන්තු දිස්ත්‍රික් කාර්යාල මගින් සිදු කෙරේ.[168]
වාට්ටු මට්ටමින් තේරී පත් වූ වාට්ටු මන්ත්‍රීවරයා, ක්‍රාල්හෙඩ් (ප්‍රධානීන්ට යටත් සම්ප්‍රදායික නායකයින්) සහ ගම් සංවර්ධන කමිටු නියෝජිතයන්ගෙන් සමන්විත වාට්ටු සංවර්ධන කමිටුවක් ඇත. වාට්ටු ගම්වලට බෙදා ඇති අතර, ඒ සෑම එකක්ම තේරී පත් වූ ගම් සංවර්ධන කමිටුවක් සහ ප්‍රධානියා (ක්‍රැල්හෙඩ්ට යටත් සම්ප්‍රදායික නායකයෙක්) ඇත.[169]
සම්බාධක
[සංස්කරණය]2000 දශකයේ මුල් භාගයේ සිට, සිම්බාබ්වේ දේශීය දේශපාලනය මෙන්ම බටහිර ජාතීන් සමඟ රටේ සබඳතා හැඩගස්වා ඇති එක්සත් ජනපදය සහ යුරෝපා සංගමය විසින් පනවන ලද සම්බාධකවලට යටත්ව සිම්බාබ්වේ පවතී.[170] 2002 දී සිම්බාබ්වේ මහ මැතිවරණය පැවැත්වූ අතර එම මැතිවරණයට පෙර යුරෝපා සංගමය නිරීක්ෂකයන් යවන ලද නමුත් මැතිවරණ නිරීක්ෂක කණ්ඩායමට රට හැර යාමට සිදු විය. 2002 පෙබරවාරියේදී EU විසින් සිම්බාබ්වේ වෙත ඉලක්කගත හෝ සීමාකාරී පියවර තැබීය. අවම වශයෙන් රාජ්ය නිලධාරීන් 20 දෙනෙකුට යුරෝපයට ඇතුළුවීම තහනම් කරන ලද අතර යුරෝපා සංගම් අරමුදල් නතර කරන ලදී. මැතිවරණයට පෙර 2002 සිට 2007 දක්වා සිම්බාබ්වේ රජයට ඩොලර් මිලියන 128ක් වැය වූ අතර එය අවලංගු විය. එසේ වුවද, EU විසින් රජයට සෘජුව අරමුදල් සැපයීම පමණක් නතර කළ නමුත් එය දිගටම මුදල් යැවීම සිදු කළේ ආධාර ආයතන සහ රාජ්ය නොවන සංවිධාන හරහා පමණි.[171]
වසර කිහිපයකට පසු, EU සහ සිම්බාබ්වේ ඔවුන්ගේ සමහර ආරවුල් විසඳා ගත් අතර EU සම්බාධක බොහොමයක් ඉවත් කරන ලදී. අනෙකුත් රාජ්ය නිලධාරීන් ඉවත් කරද්දී ලැයිස්තුවේ රැඳී සිටියේ මුගාබේ සහ ඔහුගේ බිරිඳ පමණි. කෙසේ වෙතත්, යුරෝපා සංගමය තවමත් සිම්බාබ්වේ මුදල් ලබා දුන්නේ නැත. එබැවින්, රජය 2019 මාර්තු 4 සිට 2019 මාර්තු 21 දක්වා ඉඩායි සුළි කුණාටුව දුටු පරිදි රාජ්ය නොවන සංවිධාන හරහා මුදල් යොමු කරයි.[172]
ඇමෙරිකාව සිම්බාබ්වේ රාජ්‍යයට ද සම්බාධක පැනවීය. සිම්බාබ්වේ මත එක්සත් ජනපද සම්බාධක වර්ග දෙකක් තිබේ. පළමු එක සිම්බාබ්වේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සහ ආර්ථික ප්‍රතිසාධන පනත (ZIDERA) වන අතර දෙවැන්න ඉලක්කගත සම්බාධක වැඩසටහනයි. ZIDERA ඉල්ලීම් කිහිපයක් ඉදිරිපත් කළා, පළමු එක තමයි සිම්බාබ්වේ මානව හිමිකම්වලට ගරු කළ යුතුයි, දෙවනුව සිම්බාබ්වේ කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයට කරන ඇඟිලි ගැසීම් නැවැත්විය යුතුයි, තුන්වන සිම්බාබ්වේ සුදු ගොවිපලවල් අත්පත් කර ගැනීම නැවැත්විය යුතුයි. මෙම ඉල්ලීම් කිසිවක් ඉටු නොකළේ නම්, එක්සත් ජනපදය IMF සහ ලෝක බැංකුව සිම්බාබ්වේ වෙත මුදල් ණයට දීම අවහිර කරනු ඇත.[173] 2018 දී නව ZIDERA ක්‍රියාත්මක වූයේ, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ප්‍රතිස්ථාපනය කිරීම හෝ මිත්‍රත්වයක් ඇති නොවේ, නිදහස් මැතිවරණ, නිදහස් මාධ්‍ය සහ මානව හිමිකම් තිබිය යුතුය යන ආදර්ශ පාඨය සමඟින්, සිම්බාබ්වේ SADC විනිශ්චය මණ්ඩලයේ තීන්දුව බලාත්මක කළ යුතුය. ඉලක්කගත සම්බාධක වැඩසටහන 2003 දී ක්‍රියාත්මක කරන ලද අතර, එය සිම්බාබ්වේ සමාගම් සහ එක්සත් ජනපද සමාගම් සමඟ ගනුදෙනු කිරීමට අවසර නැති පුද්ගලයින් ලැයිස්තුගත කරයි. සිම්බාබ්වේ සම්බාධක දශක දෙකකට වැඩි කාලයක් තිස්සේ පවතී. 2021 මාර්තු මාසයේදී, එක්සත් ජනපදය සිම්බාබ්වේ වෙත සිය සම්බාධක අලුත් කළේය.[173]
ආර්ථිකය
[සංස්කරණය]
සිම්බාබ්වේ හි ප්‍රධාන විදේශ අපනයන වන්නේ ඛනිජ, රත්‍රන්,[174] සහ කෘෂිකර්මාන්තයයි. සිම්බාබ්වේ හරහා අප්‍රිකානු ට්‍රාන්ස්-අප්‍රිකානු මෝටර් රථ මාර්ග දෙකක් හරහා ගමන් කරයි: කයිරෝ-කේප් ටවුන් අධිවේගී මාර්ගය සහ බේරා-ලොබිටෝ අධිවේගී මාර්ගය. සිම්බාබ්වේ මහාද්වීපයේ දකුණු අප්‍රිකාවේ විශාලතම වෙළඳ හවුල්කරු වේ.[175] පුද්ගලික ව්‍යවසායන් සඳහා බදු සහ තීරුබදු ඉහළ මට්ටමක පවතින අතර රාජ්ය ව්‍යවසායන් සඳහා දැඩි සහනාධාර ලබා දේ. රාජ්ය නියාමනය සමාගම් සඳහා මිල අධික වේ; ව්‍යාපාරයක් ආරම්භ කිරීම හෝ වසා දැමීම මන්දගාමී සහ මිල අධික වේ.[176] සංචාරක ව්‍යාපාරය ද ආර්ථිකයේ ප්‍රධාන භූමිකාවක් ඉටු කරයි.[177] නමුත් මෑත වසරවලදී අසාර්ථක වෙමින් පවතී. සිම්බාබ්වේ සංරක්ෂණ කාර්ය සාධක බලකාය 2007 ජුනි මාසයේදී වාර්තාවක් නිකුත් කළ අතර, දඩයම් කිරීම සහ වන විනාශය හේතුවෙන් 2000 වසරේ සිට සිම්බාබ්වේ වන සතුන්ගෙන් 60% ක් මිය ගොස් ඇති බව ඇස්තමේන්තු කර ඇත. පුලුල්ව පැතිරුනු වන විනාශය සමග එක්ව සිදුවන ජීවිත හානිය සංචාරක කර්මාන්තයට විනාශකාරී විය හැකි බවට වාර්තාව අනතුරු අඟවයි.[178] තොරතුරු හා සන්නිවේදන තාක්ෂණ අංශය වේගයෙන් වර්ධනය වෙමින් පවතී. 2011 දී ජංගම අන්තර්ජාල බ්‍රවුසර සමාගමක් වන ඔපෙරා විසින් කරන ලද වාර්තාවකින් සිම්බාබ්වේ අප්‍රිකාවේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන වෙළඳපොළ ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇත.[179][180]
2002 ජනවාරි මාසයේ සිට, 2001 සිම්බාබ්වේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සහ ආර්ථික ප්‍රතිසාධන පනත (ZDERA) නමින් හැඳින්වෙන එක්සත් ජනපද නීති සම්පාදනය හරහා රජය ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය ආයතනවල ණය රේඛා කැටි කර ඇත. 4C වගන්තිය මගින් සිම්බාබ්වේ රජයට ණය සහ ණය දීර්ඝ කිරීම නිශේධ කිරීමට ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය ආයතන යොමු කරන ලෙස භාණ්ඩාගාරයේ ලේකම්ට උපදෙස් දෙයි.[181] එක්සත් ජනපදයට අනුව, මෙම සම්බාධක ඉලක්ක වන්නේ රජයේ නිලධාරීන් සතු හෝ පාලනය වන විශේෂිත ව්‍යාපාර හතක් මිස සාමාන්‍ය පුරවැසියන් නොවේ.[182]
,_%25_of_world_average,_1960-2012;_Zimbabwe,_South_Africa,_Botswana,_Zambia,_Mozambique.png)
සිම්බාබ්වේ 1980 ගණන් (වසරකට 5% GDP වර්ධනය) සහ 1990s (වසරකට 4.3% GDP වර්ධනය) පුරා ධනාත්මක ආර්ථික වර්ධනයක් පවත්වා ගෙන ගියේය. ආර්ථිකය 2000 සිට පහත වැටුණි: 2000 දී 5%, 2001 දී 8%, 2002 දී 12% සහ 2003 දී 18%.[183] කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ යුද්ධයට 1998 සිට 2002 දක්වා සිම්බාබ්වේ මැදිහත් වීම නිසා ආර්ථිකයෙන් ඩොලර් මිලියන සිය ගනනක් කාන්දු විය.[184] 1999 සිට 2009 දක්වා සිම්බාබ්වේ වාර්ෂික දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය 6.1%ක අඩුම ආර්ථික වර්ධනයක් දුටුවේය.[185] ආර්ථිකයේ පහත වැටීමට ප්‍රධාන වශයෙන් හේතු වී ඇත්තේ රජයේ වැරදි කළමනාකරණය සහ දූෂණය සහ 2000 වසරේ මතභේදාත්මක ඉඩම් රාජසන්තක කිරීම් වලදී සුදු ගොවීන් 4,000 කට වැඩි පිරිසක් ඉවත් කිරීමයි.[186][187][188] සිම්බාබ්වේ රජය සහ එහි ආධාරකරුවන් සහතික කරන්නේ ආර්ථිකය කඩාකප්පල් කළ තම ඥාතීන් පලවා හැරීමේ පළිගැනීමේ බටහිර ප්‍රතිපත්ති බවයි.[189]
2005 වන විට, සාමාන්‍ය සිම්බාබ්වේ වැසියන්ගේ මිලදී ගැනීමේ ශක්තිය 1953 ට සමාන මට්ටම් වලට පහත වැටී ඇත.[190] 2005 දී මහ බැංකු අධිපති ගිඩියොන් ගොනෝගේ නායකත්වයෙන් යුත් ආන්ඩුව සුදු ගොවීන්ට නැවත පැමිණිය හැකි බවට ප්‍රකාශ කිරීමට පටන් ගත්තේය. 400 සිට 500 දක්වා තවමත් රට තුළ ඉතිරිව ඇත, නමුත් රාජසන්තක කර ඇති බොහෝ ඉඩම් තවදුරටත් ඵලදායී නොවීය.[191] 2016 වන විට, සුදු ගොවීන් සතු මුල් ගොවිපල 4,500 න් 300 ක් පමණ ඉතිරි විය. පිටත්ව ගිය ගොවිපල ඉතා දුරස්ථ විය, නැතහොත් ඒවායේ හිමිකරුවන් ආරක්ෂාව සඳහා මුදල් ගෙවා හෝ පාලන තන්ත්‍රය සමඟ සහයෝගයෙන් කටයුතු කර ඇත.[192] 2007 ජනවාරි මාසයේදී රජය සමහර සුදු ගොවීන්ට දිගුකාලීන බදු නිකුත් කළේය.[193] කෙසේ වෙතත්, ඒ සමගම, කලින් ඉවත් කිරීමේ දැන්වීම් ලබා දුන් ඉතිරි සුදු ගොවීන්ට ඉඩමෙන් ඉවත් වන ලෙස හෝ අත්අඩංගුවට ගැනීමේ අවදානමක් ඇති ලෙස රජය දිගින් දිගටම ඉල්ලා සිටියේය.[194][195] මුගාබේ විදේශ ආන්ඩු පෙන්වා දුන් අතර සිම්බාබ්වේ ආර්ථිකයේ වැටීමට හේතුව ලෙස "කඩාකප්පල්කාරිත්වය" චෝදනා කළ අතර රටේ 80% විධිමත් විරැකියා අනුපාතය ද විය.[196]
මධ්‍යම සංඛ්‍යාලේඛන කාර්යාලයට අනුව උද්ධමනය 1998 දී 32% ක වාර්ෂික අනුපාතයකින් 2008 අගෝස්තු මාසයේදී 11,200,000% ක ඇස්තමේන්තුගත ඉහළම අගයක් දක්වා ඉහළ ගියේය.[197] මෙය අධි උද්ධමන තත්ත්වයක් නියෝජනය කළ අතර මහ බැංකුව නව ඩොලර් ට්‍රිලියන 100 නෝට්ටුවක් හඳුන්වා දුන්නේය.[198] 2009 ජනවාරි මාසයේදී, පැන ගිය උද්ධමනය මැඩපැවැත්වීමේ උත්සාහයක් ලෙස, වැඩබලන මුදල් අමාත්‍ය පැට්‍රික් චයිනමාසා නිවේදනය කළේ, සිම්බාබ්වේ ඩොලරය සමඟ ව්‍යාපාර කිරීමට සිම්බාබ්වේ වැසියන්ට වෙනත්, වඩා ස්ථාවර මුදල් භාවිතා කිරීමට අවසර දෙන බවයි.[199] උද්ධමනය මැඩපැවැත්වීම සහ ආර්ථික වර්ධනය වර්ධනය කිරීම සඳහා, සිම්බාබ්වේ ඩොලරය 2009 අප්‍රේල් මාසයේදී දින නියමයක් නොමැතිව අත්හිටුවන ලදී.[200] 2016 දී, සිම්බාබ්වේ එක්සත් ජනපද ඩොලරය සහ රැන්ඩ් (දකුණු අප්‍රිකාව), පුලා (බොට්ස්වානා), යුරෝ සහ පවුම් ස්ටර්ලින් (එක්සත් රාජධානිය) වැනි විවිධ මුදල් වර්ග වල වෙළඳාම් කිරීමට අවසර දුන්නේය.[201] 2019 පෙබරවාරි මාසයේදී, සිම්බාබ්වේ රිසර්ව් බැංකුවේ ආණ්ඩුකාර ජෝන් මන්ගුඩියා, සිම්බාබ්වේ ආර්ථික හා මූල්‍ය අභියෝගවලට විසඳුම් සෙවීම සඳහා නව දේශීය මුදල් ඒකකයක්, තත්‍ය කාලීන දළ පියවීම් ඩොලරයක් හඳුන්වා දුන්නේය.[202]
යුනිටි රජය පිහිටුවීමෙන් පසුව සහ 2009 දී සිම්බාබ්වේ ඩොලරය වෙනුවට මුදල් වර්ග කිහිපයක් සම්මත කර ගැනීමෙන් පසුව, සිම්බාබ්වේ ආර්ථිකය යළිත් යථා තත්ත්වයට පත් විය. 2009 සහ 2012 අතර දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය වසරකට 8-9% කින් වර්ධනය විය.[203] 2010 නොවැම්බරයේදී, ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල සිම්බාබ්වේ ආර්ථිකය විස්තර කළේ "එහි උත්ප්‍රේරක ආර්ථික වර්ධනයේ දෙවන වසර සම්පූර්ණ කරමින්" ලෙසය.[204][205] පෑන්-අප්‍රිකා ආයෝජන බැංකුව IMARA විසින් 2011 පෙබරවාරි මාසයේ දී සිම්බාබ්වේ හි ආයෝජන අපේක්ෂාවන් පිළිබඳ වාසිදායක වාර්තාවක් නිකුත් කරන ලද අතර, වැඩි දියුණු කළ ආදායම් පදනමක් සහ ඉහළ බදු ලැබීම් උපුටා දක්වයි.[206] 2013 ජනවාරි මාසයේදී, මුදල් අමාත්‍යාංශය විසින් ඔවුන්ගේ භාණ්ඩාගාරයේ ඇත්තේ ඩොලර් 217ක් පමණක් බවත් ඉදිරි මැතිවරණ සඳහා මුදල් යෙදවීම සඳහා පරිත්‍යාග සඳහා ඉල්ලුම් කරන බවත් වාර්තා කළේය.[207] 2014 වන විට, සිම්බාබ්වේ 1990 ගණන්වල[203] දක්නට ලැබුණු මට්ටමට යථා තත්ත්වයට පත් වූ නමුත් 2012 සහ 2016 අතර වර්ධනය අඩාල විය.[208] උද්ධමනය 2018 දී 42%; 2019 ජූනි මාසයේදී උද්ධමන අනුපාතය 175% දක්වා ළඟා වූ අතර එය රට පුරා මහජන නොසන්සුන්තාවයට හේතු විය.[209]
ඛනිජ
[සංස්කරණය]ලොව විශාලතම ප්ලැටිනම් සංචිත සමහරක් ඇන්ග්ලෝ ඇමෙරිකන් පීඑල්සී, සිම්ප්ලැට්ස් සහ ඉම්පාලා ප්ලැටිනම් විසින් හෑරීමත් සමඟ පතල් අංශය ලාභදායී වේ.[210] ජාතියේ විශාලතම ප්ලැටිනම් සමාගම වන සිම්ප්ලැට්, සමාගම ජනසතු කරන බවට මුගාබේගේ තර්ජන නොතකා, ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 500 ක ව්‍යාප්තියක් සමඟ ඉදිරියට ගොස් ඇති අතර, වෙනම ඩොලර් බිලියන 2 ක ව්‍යාපෘතියක් දිගටම කරගෙන යයි.[211]
2006 දී සොයා ගන්නා ලද මාරන්ජ් දියමන්ති ක්ෂේත්‍ර සියවසකට වැඩි කාලයක් තුළ සොයාගත් විශාලතම දියමන්ති ලෙස සැලකේ.[212] ඔවුන්ට රටේ මූල්‍ය තත්ත්වය සැලකිය යුතු ලෙස වැඩිදියුණු කිරීමේ හැකියාව ඇත, නමුත් ක්ෂේත්‍රයෙන් ලැබෙන සියලුම ආදායම් පාහේ හමුදා නිලධාරීන්ගේ සහ ZANU-PF දේශපාලනඥයන්ගේ සාක්කුවලට අතුරුදහන් වී ඇත.[213] නිෂ්පාදනය කරන කැරට් සම්බන්ධයෙන් ගත් කල, මාරන්ජ් ක්ෂේත්‍රය ලොව විශාලතම දියමන්ති නිෂ්පාදන ව්‍යාපෘතිවලින් එකකි,[214] 2014 වර්ෂයේදී ඩොලර් මිලියන 350කට වඩා වටිනා කැරට් මිලියන 12ක් නිපදවා ඇතැයි ගණන් බලා ඇත.[215]
2014 ඔක්තෝබර් වන විට, මෙටලන් කෝපරේෂන් සිම්බාබ්වේහි විශාලතම රන් ආකරය විය.[216]
කෘෂිකර්ම
[සංස්කරණය]
සිම්බාබ්වේ වාණිජ ගොවිතැන් අංශය සම්ප්‍රදායිකව අපනයන සහ විදේශ විනිමය මූලාශ්‍රයක් වූ අතර රැකියා 400,000ක් ලබා දුන්නේය. කෙසේ වෙතත්, රජයේ ඉඩම් ප්‍රතිසංස්කරණ වැඩසටහන එම අංශයට දැඩි ලෙස හානි කළ අතර සිම්බාබ්වේ ආහාර නිෂ්පාදන ශුද්ධ ආනයනකරුවෙකු බවට පත් කළේය. උදාහරණයක් ලෙස, 2000 සහ 2016 අතර, වාර්ෂික තිරිඟු නිෂ්පාදනය ටොන් 250,000 සිට ටොන් 60,000 දක්වා පහත වැටුණි, බඩ ඉරිඟු ටොන් මිලියන දෙකක සිට ටොන් 500,000 දක්වා අඩු විය සහ හරක් මස් සඳහා ඝාතනය කරන ලද ගවයන් 605,000 සිට හිස 244,000 දක්වා පහත වැටුණි.[192] කෝපි නිෂ්පාදනය, වරක් වටිනා අපනයන භාණ්ඩයක් වූ අතර, 2000 දී සුදු ජාතිකයින් සතු කෝපි ගොවිපල අත්පත් කර ගැනීමෙන් හෝ අත්පත් කර ගැනීමෙන් පසු අතථ්‍ය ලෙස නතර වූ අතර එය කිසිදා යථා තත්ත්වයට පත් නොවීය.[217]
පසුගිය වසර දහය පුරාවට, අර්ධ ශුෂ්ක නිවර්තන කලාප සඳහා වන ජාත්‍යන්තර භෝග පර්යේෂණ ආයතනය සිම්බාබ්වේ ගොවීන්ට අස්වැන්න වැඩි කිරීමට උපකාර කළ හැකි තිරසාර ගොවිතැන් ක්‍රමයක් වන සංරක්ෂණ කෘෂිකාර්මික ශිල්පීය ක්‍රම අනුගමනය කිරීමට සහාය වේ. අවම පාංශු කැළඹීම, රනිල කුලයට අයත් බෝග වගාව සහ කාබනික වසුන් භාවිතය යන මූලධර්ම තුන යෙදීමෙන් ගොවීන්ට ආක්‍රමණය වැඩි දියුණු කිරීමට, වාෂ්පීකරණය සහ පාංශු ඛාදනය අඩු කිරීමට සහ කාබනික පාංශු අන්තර්ගතය ගොඩනැගීමට හැකිය.[218] 2005 සහ 2011 අතර, සිම්බාබ්වේ හි සංරක්ෂණ කෘෂිකර්මාන්තයේ යෙදෙන කුඩා වතු හිමියන්ගේ සංඛ්‍යාව 5,000 සිට 150,000 දක්වා වැඩි විය. විවිධ ප්‍රදේශ හරහා ධාන්‍ය අස්වැන්න සියයට 15ත් 100ත් අතර ප්‍රමාණයකින් ඉහළ ගියේය.[219] රජය විසින් 2012 දී ජාතික උපාය මාර්ගික ආහාර සුරක්ෂිත බෝගයක් ලෙස අර්තාපල් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[220]
සංචාරක කර්මාන්තය
[සංස්කරණය]
2000 වසරේ ඉඩම් ප්‍රතිසංස්කරණ වැඩසටහනේ සිට සිම්බාබ්වේ සංචාරක ව්‍යාපාරය ක්‍රමානුකූලව පහත වැටී ඇත. 2018 වසරේ සංචාරකයන් මිලියන 2.6ක් සමඟින් සංචාරක ව්‍යාපාරය උපරිමයට පැමිණියේය.[221] 2016 දී, සිම්බාබ්වේ වෙත සංචාරක ව්‍යාපාරයේ මුළු දායකත්වය ඩොලර් බිලියන 1.1 (USD) හෝ සිම්බාබ්වේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 8.1% ක් පමණ විය. සංචාරක සහ සංචාරක ව්‍යාපාරයේ මෙන්ම සංචාරක සහ සංචාරක ව්‍යාපාරයෙන් වක්‍රව සහාය දක්වන කර්මාන්ත ද ජාතික රැකියා වලින් 5.2% ක් විය.[222]
2000 සහ 2007 අතර ගුවන් සමාගම් කිහිපයක් සිම්බාබ්වේ වෙතින් ඉවත් විය. ඕස්ට්‍රේලියාවේ ක්වාන්ටාස්, ජර්මනියේ ලුෆ්තාන්සා සහ ඔස්ට්‍රියානු ගුවන් සේවය මුලින්ම ඉවත් වූ අතර 2007 දී බ්‍රිතාන්‍ය ගුවන් සේවය හරාරේ වෙත සියලුම සෘජු ගුවන් ගමන් අත්හිටුවන ලදී.[223][224] අප්‍රිකාව පුරා සහ යුරෝපයේ සහ ආසියාවේ ගමනාන්ත කිහිපයක ගුවන් ගමන් ක්‍රියාත්මක කළ රටේ ප්‍රමුඛතම ගුවන් සේවය වන එයාර් සිම්බාබ්වේ 2012 පෙබරවාරි මාසයේදී මෙහෙයුම් නතර කරන ලදී.[225] 2017 වන විට ප්‍රධාන වාණිජ ගුවන් සමාගම් කිහිපයක් සිම්බාබ්වේ වෙත ගුවන් ගමන් නැවත ආරම්භ කර ඇත.
සිම්බාබ්වේ හි ප්‍රධාන සංචාරක ආකර්ෂණ කිහිපයක් ඇත. සැම්බියාව සමඟ බෙදාගෙන ඇති සැම්බේසි හි වික්ටෝරියා දිය ඇල්ල පිහිටා ඇත්තේ සිම්බාබ්වේ හි වයඹ දෙසින් ය. වික්ටෝරියා දිය ඇල්ල ලොව විශාලතම දිය ඇල්ල ලෙස සැලකේ.[226] ආර්ථික වෙනස්කම් වලට පෙර, මෙම ස්ථාන සඳහා සංචාරක ව්‍යාපාරයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් සිම්බාබ්වේ පැත්තට පැමිණි නමුත් දැන් සැම්බියාව ප්‍රධාන ප්‍රතිලාභියා වේ. වික්ටෝරියා දිය ඇල්ල ජාතික වනෝද්‍යානය ද මෙම ප්‍රදේශයේ පිහිටා ඇති අතර එය සිම්බාබ්වේ හි ප්‍රධාන ජාතික වනෝද්‍යාන අටෙන් එකකි,[227] එයින් විශාලතම වන්නේ හ්වාංගේ ජාතික උද්‍යානයයි. සංචාරක ව්‍යාපාරය සඳහා තවත් ස්ථානයක් වන කරිබා විල ලොව විශාලතම ජලාශය වේ.[226]
නැගෙනහිර උස්බිම් යනු මොසැම්බික් දේශ සීමාව ආසන්නයේ පිහිටි කඳුකර ප්‍රදේශ මාලාවකි. සිම්බාබ්වේ හි උසම කඳු මුදුන වන නයංගනී කන්ද මීටර් 2,593 (අඩි 8,507) එහි මෙන්ම බුම්බා කඳු සහ නයංග ජාතික වනෝද්‍යානය ද පිහිටා ඇත. ලෝක දර්ශනය මෙම කඳුකරයේ පිහිටා ඇති අතර, කිලෝමීටර් 60-70 (සැතපුම් 37-43) පමණ දුරින් පිහිටි ස්ථාන දෘශ්‍යමාන වන අතර, පැහැදිලි දිනවලදී රුසාපේ නගරය දැකගත හැකිය.
සිම්බාබ්වේ අප්‍රිකාවේ අසාමාන්‍ය දෙයක් වන්නේ අද්විතීය වියළි ගල් ශෛලියකින් ඉදිකරන ලද පුරාණ හා මධ්‍යකාලීන නටඹුන් නගර ගණනාවක් තිබීමයි. මේවායින් වඩාත් ප්‍රසිද්ධ වන්නේ මස්විංගෝ හි මහා සිම්බාබ්වේ නටබුන් ය. අනෙකුත් නටබුන් අතර කාමි, ධ්ලෝ-ද්ලෝ සහ නලෙටලේ ඇතුළත් වේ. මාටෝබෝ කන්දs යනු දකුණු සිම්බාබ්වේ හි බුලවායෝ සිට දකුණට කිලෝමීටර් 35 (සැතපුම් 22) පමණ දුරින් ආරම්භ වන ග්‍රැනයිට් කොප්ජේස් සහ වනාන්තර නිම්න ප්‍රදේශයකි. වසර බිලියන දෙකකට පමණ පෙර මෙම කඳු සෑදී ඇත්තේ කළුගල් මතුපිටට බලහත්කාරයෙන් බලහත්කාරයෙන් ගෙන, පසුව ඛාදනය වී සුමට "තල්මසුන් ඩ්වාලා" සහ කැඩුණු කොප්ජේ නිපදවා, ගල් පර්වත වලින් වැසී ඇති අතර වෘක්ෂලතා පඳුරු වලින් වැසී ඇත. එන්ඩෙබෙල් ජාතියේ නිර්මාතෘ ම්සිලිකාසි, එම ප්‍රදේශයට එහි නම ලබා දුන්නේය, එහි තේරුම 'තට්ට හිස්' යන්නයි. ඔවුන්ගේ පෞරාණික හැඩයන් සහ දේශීය වන සතුන් නිසා ඔවුන් සංචාරක ආකර්ෂණයක් බවට පත්ව ඇත. සිසිල් රෝඩ්ස් සහ ලියාන්ඩර් ස්ටාර් ජේම්සන් වැනි අනෙකුත් මුල් සුදු යටත්විජිතවාදීන් මෙම කඳුකරයේ ලෝක දර්ශනයේ තැන්පත් කර ඇත.[228]
ජල සැපයුම සහ සනීපාරක්ෂාව
[සංස්කරණය]බොහෝ සාර්ථක කුඩා පරිමාණ ජල සැපයුම් සහ සනීපාරක්ෂක වැඩසටහන් ඇත, නමුත් සිම්බාබ්වේ බහුතරය සඳහා වැඩිදියුණු කළ ජල හා සනීපාරක්ෂක පද්ධතිවල සමස්ත හිඟයක් පවතී. 2012 වසරේ ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානයට අනුව, සිම්බාබ්වේ වැසියන්ගෙන් 80%කට වැඩිදියුණු කළ (එනම් පිරිසිදු) පානීය ජල මූලාශ්‍ර සඳහා ප්‍රවේශය තිබූ අතර, වැඩිදියුණු කළ සනීපාරක්ෂක පහසුකම් සඳහා ප්‍රවේශය තිබුණේ සිම්බාබ්වේ වැසියන්ගෙන් 40%කට පමණි.[229] වැඩිදියුණු කළ ජල සැපයුම සහ සනීපාරක්ෂාව සඳහා ප්‍රවේශය ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල සැලකිය යුතු ලෙස සීමා වී ඇත.[230] අපේක්ෂා කළ හැකි අනාගතය සඳහා සිම්බාබ්වේ ජල සැපයුමේ සහ සනීපාරක්ෂාවෙහි ස්වභාවය තීරණය කිරීමට බොහෝ සාධක තිබේ; ප්‍රධාන සාධක තුන නම් සිම්බාබ්වේ ආර්ථිකයේ දැඩි අවපාත තත්ත්වය, යටිතල පහසුකම් ව්‍යාපෘති ගොඩනැගීමට සහ මුදල් සැපයීමට විදේශ ආධාර සංවිධාන දක්වන අකමැත්ත සහ රාජ්‍යයේ දේශපාලන අස්ථාවරත්වයයි.[230][231]
විද්‍යාව සහ තාක්ෂණය
[සංස්කරණය]
සිම්බාබ්වේ සාපේක්ෂ වශයෙන් හොඳින් සංවර්ධිත ජාතික යටිතල පහසුකම් සහ පර්යේෂණ සහ සංවර්ධනය ප්‍රවර්ධනය කිරීමේ දිගුකාලීන සම්ප්‍රදායක් ඇති අතර, වෙළඳපල පර්යේෂණ ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා 1930 ගණන්වල සිට දුම්කොළ වගා කරන්නන් මත පනවා ඇති බද්දෙන් සනාථ වේ.[232][233]රටේ හොඳින් සංවර්ධිත අධ්‍යාපන ක්‍රමයක් ඇත, වැඩිහිටියන් 11 දෙනෙකුගෙන් එක් අයෙකු තෘතියික උපාධියක් දරයි. රටේ ශක්තිමත් දැනුම් පදනම සහ බහුල ස්වභාවික සම්පත් අනුව, සිම්බාබ්වේ විශාල වර්ධන විභවයක් ඇත.[232][233] සිම්බාබ්වේ 2023 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 117 වැනි ස්ථානයට පත් වූ අතර එය 2022 දී 107 වන ස්ථානයට වඩා පහත වැටුණි.[234][235]
එහි වර්ධන විභවය සාක්ෂාත් කර ගැනීම සඳහා, සිම්බාබ්වේ ව්‍යුහාත්මක දුර්වලතා කිහිපයක් නිවැරදි කිරීමට අවශ්‍ය වනු ඇත. නිදසුනක් වශයෙන්, නවෝත්පාදනය අවුලුවාලීමට අවශ්‍ය පර්යේෂකයන්ගේ විවේචනාත්මක ස්කන්ධය එහි නොමැත. සිම්බාබ්වේ සමාජ-ආර්ථික සංවර්ධනය සඳහා පර්යේෂණ සහ සංවර්ධනය උපයෝගී කර ගැනීම සඳහා යටිතල පහසුකම් ඇතත්, විශ්ව විද්‍යාල සහ පර්යේෂණ ආයතනවලට පර්යේෂණ පැවැත්වීමට මූල්‍ය හා මානව සම්පත් හිඟ වන අතර නියාමන පරිසරය ව්‍යාපාරික අංශයට නව තාක්ෂණයන් මාරු කිරීමට බාධා කරයි. ආර්ථික අර්බුදය, වැඩෙන කනස්සල්ලට හේතු වන ප්‍රධාන විශේෂඥ (වෛද්‍ය, ඉංජිනේරු, යනාදී) ක්ෂේත්‍රවල විශ්වවිද්‍යාල සිසුන් සහ වෘත්තිකයන් නික්මයාමකට තුඩු දී ඇත. සිම්බාබ්වේ තෘතීයික සිසුන්ගෙන් 22% කට වඩා 2012 දී විදේශයන්හි උපාධි සම්පූර්ණ කරමින් සිටි අතර, සමස්තයක් ලෙස උප සහරා අප්‍රිකාවේ සාමාන්‍ය 4% ට සාපේක්ෂව. 2012 දී, රාජ්ය අංශයේ පර්යේෂකයන් 200ක් (ප්‍රධාන සංඛ්‍යාව) සේවයේ යෙදී සිටි අතර, ඉන් හතරෙන් එකක් කාන්තාවන්ය. මෙය මහාද්වීපික සාමාන්‍යය මෙන් දෙගුණයකි (2013 දී 91) නමුත් දකුණු අප්‍රිකාවේ පර්යේෂක ඝනත්වයෙන් හතරෙන් එකක් පමණි (ජනතාව මිලියනයකට 818). සිම්බාබ්වේ හි රැකියා සහ ආයෝජන අවස්ථා පිළිබඳ ඩයස්පෝරාව සඳහා තොරතුරු සැපයීම සඳහා රජය විසින් සිම්බාබ්වේ හියුමන් කැපිටල් වෙබ් අඩවිය නිර්මාණය කර ඇත.[232][233]
රටේ දෙවන විද්‍යා හා තාක්ෂණ ප්‍රතිපත්තිය යුනෙස්කෝ සහාය ඇතිව විස්තාරණය කිරීමෙන් පසු 2012 ජුනි මාසයේදී දියත් කරන ලදී. එය 2002 සිට පෙර පැවති ප්‍රතිපත්තිය ප්‍රතිස්ථාපනය කරයි. 2012 ප්‍රතිපත්තිය ජෛව තාක්ෂණය, තොරතුරු සහ සන්නිවේදන තාක්ෂණය (ICT), අභ්‍යවකාශ විද්‍යාව, නැනෝ තාක්ෂණය, දේශීය දැනුම් පද්ධති, තවමත් මතුවී නොමැති තාක්ෂණ සහ මතුවන පාරිසරික අභියෝග සඳහා විද්‍යාත්මක විසඳුම් සඳහා ප්‍රමුඛත්වය ලබා දෙයි. දෙවන විද්‍යා හා තාක්ෂණ ප්‍රතිපත්තිය මඟින් දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් අවම වශයෙන් 1%ක් පර්යේෂණ හා සංවර්ධනය සඳහා වෙන් කිරීමටත්, විශ්වවිද්‍යාල අධ්‍යාපනයෙන් අවම වශයෙන් 60%ක් විද්‍යාව හා තාක්ෂණය පිළිබඳ කුසලතා වර්ධනය කිරීමටත් පාසල් සිසුන් අවම වශයෙන් 30%ක් කැප කරන බව සහතික කිරීමටත් රජයේ කැපවීම තහවුරු කරයි. විද්‍යා විෂයයන් හැදෑරීමට ඔවුන්ගේ කාලයයි.[232][233]
තොම්සන් රොයිටර්ස් වෙබ් ඔෆ් සයන්ස් (විද්‍යා උපුටා දැක්වීම් දර්ශකය පුළුල් කරන ලද) අනුව, 2014 දී සිම්බාබ්වේ, ජාත්‍යන්තර වශයෙන් නාමාවලිගත කරන ලද සඟරාවල වැසියන් මිලියනයකට ප්‍රකාශන 21ක් ගණන් කර ඇත. මෙය SADC රටවල් 15 න් සිම්බාබ්වේ හයවන ස්ථානයට පත් වූ අතර, නැමීබියාව (59), මොරිෂස් (71), බොට්ස්වානා (103) සහ, සියල්ලටම වඩා, දකුණු අප්‍රිකාව (175) සහ සීෂෙල්ස් (364) ට පසුව. උප සහරා අප්‍රිකාවේ සාමාන්‍යය ජනගහනය මිලියනයකට විද්‍යාත්මක ප්‍රකාශන 20ක් වූ අතර එය ගෝලීය සාමාන්‍ය මිලියනයකට 176ක් විය.[233]
ජනවිකාසය
[සංස්කරණය]ජනගහනය
[සංස්කරණය]1950 දී 2,746,396 ක ජනගහනයකින් පුළුල් වෙමින්, සිම්බාබ්වේ ජනගහනය වේගයෙන් වැඩි විය. ලෝක ජනගහන අපේක්ෂාවන් 2022 සංශෝධනය මත පදනම්ව, සිම්බාබ්වේ ජනගහනය එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් 2021 දී 15,993,524 ලෙස තක්සේරු කරන ලදී.
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
[සංස්කරණය]
2012 සංගණන වාර්තාවට අනුව, ජනගහනයෙන් 99.7% අප්‍රිකානු සම්භවයක් ඇත.[236] බහුතර ජනතාව, ෂෝනා, 82% කින් සමන්විත වන අතර, එන්ඩෙබෙල් ජනගහනයෙන් 14% කි.[237] එන්ඩෙබෙල් 19 වැනි සියවසේ සුලු සංක්‍රමණවලින් සහ ඔවුන් විවාහ වූ අනෙකුත් ගෝත්‍රවලින් පැවත එන අයයි. පසුගිය වසර පහ තුළ එන්ඩෙබෙල් මිලියනයක් දක්වා රට හැර ගොස් ඇත,[කවදාද?] ප්‍රධාන වශයෙන් දකුණු අප්‍රිකාවට. අනෙකුත් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් වලට වෙන්ඩා, ටොංගා, සොංගා, කලංගා, සෝතෝ, න්ඩෝ, නම්බියා, ස්වවානා, ෂෝසා සහ ලෝසි ඇතුළත් වේ.
සුළුතර ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්වලට සුදු සිම්බාබ්වේ ජාතිකයන් ඇතුළත් වන අතර ඔවුන් මුළු ජනගහනයෙන් 1% කට වඩා අඩුය. සුදු සිම්බාබ්වේ ජාතිකයන් බොහෝ දුරට බ්‍රිතාන්‍ය සම්භවයක් ඇති නමුත් අප්‍රිකානර්, ග්‍රීක, පෘතුගීසි, ප්‍රංශ සහ ලන්දේසි ප්‍රජාවන් ද ඇත. සුදු ජනගහණය 1975 දී 278,000 හෝ ජනගහනයෙන් 4.3%ක පමණ උච්චස්ථානයක සිට පහත වැටුණි.[238] 2012 සංගණනය මුළු සුදු ජනගහනය 28,782 (ජනගහනයෙන් 0.22%) ලෙස ලැයිස්තුගත කරයි, එහි උපරිමයෙන් විසියෙන් එකකි.[239] බොහෝ සංක්‍රමණය වී ඇත්තේ එක්සත් රාජධානියට (බ්‍රිතාන්‍යයන් 200,000 ත් 500,000 ත් අතර ප්‍රමාණයක් රොඩේසියානු හෝ සිම්බාබ්වේ සම්භවයක් ඇති අය), දකුණු අප්‍රිකාව, බොට්ස්වානා, සැම්බියාව,[240] මොසැම්බික්,[241] කැනඩාව, ඕස්ට්‍රේලියාව සහ නවසීලන්තය වෙත ය. වර්ණයන් ජනගහනයෙන් 0.5%ක් වන අතර, බොහෝ දුරට ඉන්දියානු සහ චීන සම්භවයක් ඇති විවිධ ආසියානු ජනවර්ග ද 0.5%කි.[242]
විශාලතම නගර
[සංස්කරණය]| ස්ථානය | Province | ජනගහණය | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Harare  Bulawayo |
1 | Harare | Harare | 2,123,132 |  Chitungwiza  Mutare | ||||
| 2 | Bulawayo | Bulawayo | 1,200,337 | ||||||
| 3 | Chitungwiza | Harare | 371,244 | ||||||
| 4 | Mutare | Manicaland | 224,802 | ||||||
| 5 | Gweru | Midlands | 158,200 | ||||||
| 6 | Kwekwe | Midlands | 119,863 | ||||||
| 7 | Kadoma | Mashonaland West | 116,300 | ||||||
| 8 | Ruwa | Mashonaland East | 94,083 | ||||||
| 9 | Chinhoyi | Mashonaland West | 90,800 | ||||||
| 10 | Masvingo | Masvingo | 90,286 | ||||||
භාෂා
[සංස්කරණය]සිම්බාබ්වේ රාජ්ය භාෂා 16ක් ඇති අතර ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව යටතේ පාර්ලිමේන්තු පනතක් මගින් නිල වශයෙන් පිළිගත් භාෂා ලෙස වෙනත් භාෂා නියම කළ හැක. අධ්‍යාපන හා අධිකරණ පද්ධතිවල භාවිතා වන ප්‍රධාන භාෂාව ඉංග්‍රීසි ය. බන්ටු භාෂා ෂෝනා සහ එන්ඩෙබෙල් සිම්බාබ්වේහි ප්‍රධාන දේශීය භාෂා වේ. ෂෝනා ජනගහනයෙන් 78% ක් කතා කරන අතර Ndebele 20% ක් කතා කරයි. අනෙකුත් සුළුතර බන්ටු භාෂාවන්ට වෙන්ඩා, සොංගා, ෂංගාන්, කලංග, සෝතෝ, න්ඩෝ සහ නැම්බියා ඇතුළත් වේ. 2.5% ට වඩා අඩු, ප්‍රධාන වශයෙන් සුදු සහ "වර්ණ" (මිශ්‍ර ජාතිය) සුළු ජාතීන්, ඉංග්‍රීසි තම මව් භාෂාව ලෙස සලකයි.[244] ෂෝනාට පොහොසත් වාචික සම්ප්‍රදායක් ඇත, එය 1956 දී ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද සොලමන් මුට්ස්වයිරෝ විසින් රචිත පළමු ෂෝනා නවකතාව වන ෆෙසෝ වෙත ඇතුළත් කරන ලදී.[245] ඉංග්‍රීසි භාෂාව මූලික වශයෙන් කතා කරන්නේ නගරවල නමුත් ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල අඩුවෙන්. ගුවන්විදුලි සහ රූපවාහිනී ප්‍රවෘත්ති විකාශනය කරනු ලබන්නේ ෂෝනා, සින්ඩබෙලේ සහ ඉංග්‍රීසි භාෂාවෙනි.[තහවුරු කර නොමැත]
ප්‍රධාන වශයෙන් මොසැම්බික් දේශසීමා ප්‍රදේශවල සහ ප්‍රධාන නගරවල පෘතුගීසි කථිකයන් විශාල ප්‍රජාවක් සිම්බාබ්වේ හි සිටී.[246] 2017 වසරේ පටන් පෘතුගීසි ඉගැන්වීම සිම්බාබ්වේහි ද්විතීයික අධ්‍යාපනයට ඇතුළත් විය.[247][248]
ආගම්
[සංස්කරණය]
සිම්බාබ්වේ ජාතික සංඛ්‍යාලේඛන ඒජන්සිය මගින් 2017 අන්තර් ජන සංගණන සමීක්ෂණයට අනුව, සිම්බාබ්වේ වැසියන්ගෙන් 84% ක් ක්‍රිස්තියානි, 10% කිසිදු ආගමකට අයත් නොවන අතර 0.7% මුස්ලිම් වේ.[249][250] ඇස්තමේන්තුගත ජනගහනයෙන් 62%ක් නිතිපතා ආගමික වතාවත්වලට සහභාගි වෙති.[251] සිම්බාබ්වේ වැසියන්ගෙන් ආසන්න වශයෙන් 69% ක් රෙපරමාදු ක්‍රිස්තියානි ආගමට අයත් වන අතර 8% ක් රෝමානු කතෝලික වේ. විශේෂයෙන්ම ක්‍රිස්තියානි ධර්මයේ පෙන්තකොස්ත-ආකර්ශනීය ආකාර මෑත වසරවලදී වේගයෙන් වර්ධනය වී ඇති අතර මහජන, සමාජීය සහ දේශපාලන ජීවිතයේ ප්‍රමුඛ කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි.[252] විශාලතම ක්‍රිස්තියානි පල්ලි වන්නේ ඇංග්ලිකන්, රෝමානු කතෝලික, සෙවන්ත්-ඩේ ඇඩ්වෙන්ටිස්ට්[253] සහ මෙතෝදිස්ත.
අනෙකුත් අප්‍රිකානු රටවල මෙන්, ක්‍රිස්තියානි ධර්මය කල්පවත්නා සම්ප්‍රදායික විශ්වාසයන් සමඟ මිශ්‍ර විය හැකිය. යටත් විජිතවාදයට පෙර පැවති ස්වදේශික ආගම සාපේක්ෂව ආන්තික වී ඇති නමුත් සිම්බාබ්වේ ආගමික ක්ෂේත්‍රයේ වැදගත් කොටසක් ලෙස දිගටම පවතී.[254][255] ආධ්‍යාත්මික මැදිහත්වීම ඇතුළත්, මුතුන් මිත්තන්ගේ නමස්කාරය වඩාත්ම ප්‍රායෝගික නොවන ක්‍රිස්තියානි ආගම වේ; බොහෝ චාරිත්‍රානුකූල ක්‍රියාදාමයන් සඳහා කේන්ද්‍රීය වන්නේ mbira dzavadzimu, එහි අර්ථය "මුතුන් මිත්තන්ගේ හඬ" යන්නයි, එය අප්‍රිකාව පුරා සෑම තැනකම ඇති බොහෝ ලැමෙලෝෆෝන් වලට සම්බන්ධ උපකරණයකි.
සෞඛ්‍ය
[සංස්කරණය]
නිදහසේ දී, වාර්ගික අසමානතාවයේ ප්‍රතිපත්ති කළු බහුතරයේ රෝග රටා තුල පිලිබිඹු විය. නිදහසින් පසු පළමු වසර පහ තුළ ප්‍රතිශක්තිකරණ ආවරණය, සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා ප්‍රවේශය සහ උපත් පාලන ව්‍යාප්තිය අනුපාතය වැනි ක්ෂේත්‍රවල වේගවත් ජයග්‍රහණ දක්නට ලැබුණි.[256] මේ අනුව සිම්බාබ්වේ සෞඛ්‍ය සංවර්ධනය පිළිබඳ හොඳ වාර්තාවක් අත්කර ගෙන ඇති බව ජාත්‍යන්තර වශයෙන් සලකනු ලැබීය.[257]
සිම්බාබ්වේ වරින් වර උග්‍ර රෝගවලට ගොදුරු විය. 1990 ගණන්වල ව්‍යුහාත්මක ගැලපීම්,[258] HIV/AIDS වසංගතයේ බලපෑම[259] සහ 2000 සිට ආර්ථික අර්බුදය ජාතික සෞඛ්‍යයේ ජයග්‍රහණ ඛාදනය විය. 2006 දී සිම්බාබ්වේ ලෝකයේ අඩුම ආයු අපේක්ෂාවෙන් එකකි. එක්සත් ජාතීන්ගේ සංඛ්‍යාලේඛනයට අනුව—පිරිමින් සඳහා 44 ක් සහ කාන්තාවන් සඳහා 43 ක්, 1990 දී 60 සිට අඩු වූ නමුත් 2015 දී 60 දක්වා යථා තත්ත්වයට පත් විය.[260][261] ශීඝ්‍ර පහත වැටීම ප්‍රධාන වශයෙන් HIV/AIDS වසංගතයට හේතු විය. ළදරු මරණ අනුපාතය 1990 ගණන්වල අග භාගයේ 6% සිට 2004 වන විට 12.3% දක්වා වැඩි විය.[259] පසුගිය දශකය තුළ නිල සාඵල්‍යතා අනුපාත 3.6 (2002),[262] 3.8 (2006)[263] සහ 3.8 (2012) විය.[236] සිම්බාබ්වේ සඳහා උපත් 100,000කට 2014 මාතෘ මරණ අනුපාතිකය 614[264] වූ අතර එය 2010-11[264] 960 හා 1990 දී 232 විය. උපත් 1,000කට පහට අඩු මරණ අනුපාතිකය, 0145 කින් 720කි.[264] සජීවී දරු උපත් 1,000කට වින්නඹු මාතාවන් සංඛ්‍යාව 2016 දී ලබා ගත නොහැකි වූ අතර ගර්භනී කාන්තාවන් 42 න් 1 ක් සඳහා ජීවිත කාලය තුළ මරණ අවදානමක් ඇත.[265]
2006 දී සිම්බාබ්වේ හි වෛද්‍යවරුන්ගේ සංගමයක් රෝගී සෞඛ්‍ය සේවයට සහාය වීමට පියවර ගන්නා ලෙස මුගාබේගෙන් ඉල්ලා සිටියේය.[266] සිම්බාබ්වේ හි HIV ආසාදන අනුපාතය 2009 දී වයස අවුරුදු 15-49 අතර පුද්ගලයින් සඳහා 14% ලෙස ගණන් බලා ඇත.[267] UNESCO විසින් 2002 දී 26% සිට 2004 දී 21% දක්වා ගර්භනී කාන්තාවන් අතර HIV ව්‍යාප්තිය අඩුවීමක් වාර්තා විය.[268] 1998 හි 40% ට සාපේක්ෂව 2016 වන විට HIV/AIDS ව්‍යාප්තිය 13.5%[260] දක්වා අඩු වී ඇත.[264]
2008 නොවැම්බර් මස අවසානයේදී, සිම්බාබ්වේ වෛද්‍ය විද්‍යාලය සමඟ සිම්බාබ්වේ හි ප්‍රධාන යොමු රෝහල් හතරෙන් තුනක සමහර මෙහෙයුම් වසා දමා තිබූ අතර, හතරවන ප්‍රධාන රෝහලට වාට්ටු දෙකක් තිබූ අතර ශල්‍යාගාර ක්‍රියා නොකරයි.[269] තවමත් විවෘතව පවතින එම රෝහල්වලට මූලික ඖෂධ සහ ඖෂධ ලබා ගැනීමට නොහැකි විය.[270] 2009 පෙබරවාරි මාසයේදී සමගි රජය සහ බහු-මුදල් ක්‍රමය හඳුන්වා දීමෙන් පසු තත්වය විශාල ලෙස වෙනස් විය, නමුත් දේශපාලන හා ආර්ථික අර්බුදය ද වෛද්‍යවරුන් සහ වෛද්‍ය දැනුම ඇති පුද්ගලයින් විදේශගත වීමට දායක විය.[271]
2008 අගෝස්තු මාසයේදී සිම්බාබ්වේහි විශාල ප්‍රදේශ අඛණ්ඩ කොලරා වසංගතයට ගොදුරු විය. 2008 දෙසැම්බර් වන විට සිම්බාබ්වේහි එක් පළාතක හැර අන් සියලුම ප්‍රදේශවල පුද්ගලයින් 10,000කට වඩා ආසාදනය වී ඇති අතර, බෝට්ස්වානා, මොසැම්බික්, දකුණු අප්‍රිකාව සහ සැම්බියාව දක්වා පැතිර ගියේය.[272][273] 2008 දෙසැම්බර් 4 වන දින සිම්බාබ්වේ රජය පුපුරා යාම ජාතික හදිසි අවස්ථාවක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර ජාත්‍යන්තර ආධාර ඉල්ලා සිටියේය.[274][275] 2009 මාර්තු 9 වන දින වන විට ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය ඇස්තමේන්තු කර ඇත්තේ පුපුරා යාම ආරම්භ වූ දා සිට 4,011 දෙනෙකු ජලයෙන් බෝවන රෝගයට ගොදුරු වී ඇති අතර, වාර්තා වූ මුළු රෝගීන් සංඛ්‍යාව 89,018 දක්වා ළඟා වී ඇති බවයි.[276] හරාරේ, නගර සභාව කොලරාවට ගොදුරු වූවන්ට නොමිලේ සොහොන් පිරිනමන ලදී.[277]
අධ්‍යාපනය
[සංස්කරණය]
නිදහසින් පසු අධ්‍යාපනය සඳහා වූ විශාල ආයෝජන හේතුවෙන් අප්‍රිකාවේ වැඩිම වැඩිහිටි සාක්ෂරතා අනුපාතය 2013 දී 90.70% ක් විය.[278] මෙය එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවර්ධන වැඩසටහන[279][280] විසින් 2010 දී වාර්තා කරන ලද 92% ට වඩා අඩුය.[281]
ජනගහනයේ ධනවත් කොටස සාමාන්යයෙන් තම දරුවන් ස්වාධීන පාසල්වලට යවයි, රජයෙන් සහනාධාර ලබා දෙන බැවින් බහුතරයක් අධ්‍යාපනය ලබන රජය විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන පාසල්වලට වඩා වෙනස් ය. පාසල් අධ්‍යාපනය 1980 දී නොමිලේ ලබා දුන් නමුත්, 1988 සිට, රජය පාසල් බඳවා ගැනීම් සඳහා අය කරන ගාස්තු 1980 දී සැබෑ ගාස්තුව ඉක්මවා යන තෙක් ක්‍රමානුකූලව වැඩි කර ඇත. සිම්බාබ්වේ අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය රජයේ පාසල් නඩත්තු කරයි, නමුත් ක්‍රියාත්මක කරයි. ස්වාධීන පාසල් විසින් අය කරන ගාස්තු සිම්බාබ්වේ කැබිනට් මණ්ඩලය විසින් නියාමනය කරනු ලැබේ. 2007 වසරේ සිට ගුරුවරුන් 20,000ක් සිම්බාබ්වේ හැර ගොස් ඇති බවත් සිම්බාබ්වේ දරුවන්ගෙන් අඩක් ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනයෙන් ඔබ්බට ගොස් නොමැති බවත් අධ්‍යාපන දෙපාර්තමේන්තුව ප්‍රකාශ කර ඇත.[282] 2000 වසරේ ඇති වූ ආර්ථික වෙනස්කම් වලින් පසු අධ්‍යාපනය තර්ජනයට ලක් විය, අඩු වැටුප් හේතුවෙන් ගුරුවරුන් වැඩ වර්ජනයක් කිරීම, කුසගින්න නිසා සිසුන්ට අවධානය යොමු කිරීමට නොහැකි වීම සහ නිල ඇඳුම් මිල ඉහළ යාම මෙම ප්‍රමිතිය සුඛෝපභෝගී එකක් බවට පත් කළේය. මුගාබේගේ ප්‍රහාරවල ප්‍රධාන ඉලක්කයක් වූයේ ගුරුවරුන් ද වූයේ ඔවුන් ප්‍රබල ආධාරකරුවන් නොවන බව ඔහු සිතූ බැවිනි.[283]
සිම්බාබ්වේ අධ්‍යාපන ක්‍රමය සමන්විත වන්නේ වසර දෙකක පෙර පාසල්, අවුරුදු හතක ප්‍රාථමික සහ වසර හයක ද්විතීයික අධ්‍යාපනය සිසුන්ට රට තුළ හෝ විදේශයන්හි විශ්ව විද්‍යාලයට ඇතුළත් වීමට පෙරය. සිම්බාබ්වේ හි අධ්‍යයන වර්ෂය ජනවාරි සිට දෙසැම්බර් දක්වා ක්‍රියාත්මක වන අතර වාර තුනකින්, මාසයක විවේකයකින් වෙන් කරනු ලැබේ, වසරකට පාසලේ මුළු සති 40 ක් ඇත. නොවැම්බර් මාසයේ තුන්වන වාරයේදී ජාතික විභාග ලියා ඇති අතර, "O" මට්ටම සහ "A" මට්ටමේ විෂයයන් ද ජුනි මාසයේදී පිරිනමනු ලැබේ.[284]
සිම්බාබ්වේ හි රාජ්ය (රජයේ) විශ්ව විද්‍යාල හතක් මෙන්ම පල්ලි ආශ්‍රිත විශ්ව විද්‍යාල හතරක් ජාත්‍යන්තරව ප්‍රතීතනය කර ඇත.[284] සිම්බාබ්වේ විශ්ව විද්‍යාලය, පළමු හා විශාලතම, 1952 දී ඉදිකරන ලද අතර එය පිහිටා ඇත්තේ හරාරේ උපනගරය වන මවුන්ට් ප්ලෙසන්ට් හි ය. සිම්බාබ්වේ විශ්ව විද්‍යාලවල කැපී පෙනෙන ආදි සිසුන් අතර වේල්ස්මන් එන්කියුබ්, පීටර් මොයෝ, ටෙන්ඩායි බිටි, චෙන්ජෙරායි හෝව් සහ ආතර් මුතම්බරා ඇතුළත් වේ. සිම්බාබ්වේ රාජ්‍යයේ සිටින බොහෝ දේශපාලනඥයන් ඇමෙරිකාවේ විශ්වවිද්‍යාලවලින් හෝ විදේශයන්හි වෙනත් විශ්වවිද්‍යාලවලින් උපාධි ලබා ඇත.
ජාතික විද්‍යා හා තාක්ෂණ විශ්ව විද්‍යාලය බුලවායෝ හි පිහිටි සිම්බාබ්වේ හි දෙවන විශාලතම මහජන පර්යේෂණ විශ්ව විද්‍යාලය වේ. එය 1991 දී පිහිටුවන ලදී. ජාතික විද්‍යා හා තාක්ෂණ විශ්ව විද්‍යාලය සිම්බාබ්වේ සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ පමණක් නොව විශ්ව විද්‍යාලවල ජාත්‍යන්තර සහෝදරත්වය අතර සමෘද්ධිමත් හා කීර්තිමත් ආයතනයක් බවට පත්වීමට උත්සාහ කරයි. අප්‍රිකා විශ්ව විද්‍යාලය යනු අවම වශයෙන් අප්‍රිකානු රටවල් 36 ක සිසුන් ආකර්ෂණය කර ගන්නා මැනිකලන්ඩ් හි එක්සත් මෙතෝදිස්ත විශ්ව විද්‍යාලයකි.
ස්ත්‍රී පුරුෂ සමානාත්මතාවය
[සංස්කරණය]සිම්බාබ්වේ හි කාන්තාවන් ආර්ථික, දේශපාලනික සහ සමාජීය ක්ෂේත්‍ර ඇතුළු බොහෝ පැතිවලින් අවාසි සහගත වන අතර ලිංගිකත්වය සහ ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය පදනම් කරගත් හිංසනය අත්විඳිති.[285] 2014 එක්සත් ජාතීන්ගේ වාර්තාවකින් සොයාගනු ලැබුවේ ගැඹුරු මුල් බැසගත් සංස්කෘතික ගැටළු, පීතෘමූලික ආකල්ප සහ ආගමික පිළිවෙත් රට තුළ කාන්තා අයිතිවාසිකම් සහ නිදහස කෙරෙහි අහිතකර ලෙස බලපෑ බවයි.[285] කාන්තාවන් කෙරෙහි ඇති මෙම නිෂේධනීය අදහස් මෙන්ම සමාජ සම්මතයන් කාන්තාවන්ට ආර්ථිකයට සහභාගී වීමට දිරිගැන්වීමට සහ ඔවුන්ගේ ආර්ථික නිෂ්පාදනයට බාධා කරයි.[285] සිම්බාබ්වේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ වැඩි ස්ත්‍රී පුරුෂ සමානාත්මතාවය සාක්ෂාත් කර ගැනීම සඳහා දිරිගැන්වීමක් ලබා දෙන ප්‍රතිපාදන ඇත, නමුත් දත්තවලින් පෙනී යන්නේ බලාත්මක කිරීම ලිහිල් සහ දරුකමට හදා ගැනීම මන්දගාමී වී ඇති බවයි.[285] 2016 දෙසැම්බරයේදී ජාත්‍යන්තර රතු කුරුස සහ රතු ක්‍රෙසන්ට් සමිති සම්මේලනය ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ සමානාත්මතා නීති ක්‍රියාත්මක කිරීම වැනි ගැටළු විසඳීම සඳහා ඵලදායී ප්‍රතිපත්තියක් ක්‍රියාත්මක කරන්නේ කෙසේද යන්න තීරණය කිරීම සඳහා සිද්ධි අධ්‍යයනයක් සිදු කරන ලදී.[286] කාන්තාවන්ට සහ ගැහැණු ළමයින්ට එරෙහි ලිංගිකත්වය සහ ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය පදනම් කරගත් ප්‍රචණ්ඩත්වය ව්‍යසන (ගංවතුර, නියඟය, රෝග) අත්විඳින ලද නමුත් එම වැඩිවීමේ ප්‍රමාණය ගණනය කිරීමට නොහැකි වූ ප්‍රදේශවල වැඩිවෙමින් පවතින බව සොයා ගන්නා ලදී.[286] මෙම ගැටළු වලට එරෙහිව සටන් කිරීමේදී ඇති සමහර බාධාවන් වන්නේ ලිංගිකත්වය සහ ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය පදනම් කරගත් ප්‍රචණ්ඩත්වය පිළිගත නොහැකි ලෙස ප්‍රකාශ කිරීමට ආර්ථික බාධාවන් මෙන්ම සමාජ බාධක තිබීමයි.[286] මීට අමතරව, මෙම ගැටළු පිළිබඳව ජනතාව දැනුවත් කිරීමට මෙන්ම වින්දිතයින්ට සේවා සැපයීම සඳහා ස්ථාපිත කරන ලද රජයේ සේවාවන්ට අරමුදල් නොමැති අතර ඔවුන්ගේ රාජකාරි ඉටු කිරීමට නොහැකි වේ.[286] සිම්බාබ්වේහි කාන්තාවන්ට අහිතකර ලෙස බලපෑ මෙම පිළිවෙත් අධෛර්යමත් කරන ප්‍රතිපත්ති අනුගමනය කිරීමට එක්සත් ජාතීන්ගේ ආර්ථික දිරිගැන්වීමක් ද ලබා දෙන ලදී.[287]
කාන්තාවන් බොහෝ විට පහත් ලෙස සලකනු ලැබේ, වස්තූන් ලෙස සලකනු ලැබේ, සහ ඉතිහාසයේ සහ දර්ශනයේ යටත් භූමිකාවන් ලෙස සැලකේ.[288] අප්‍රිකානු දර්ශනයේ අධ්‍යාත්මික අංශයක් වන උබුන්ටු, පිරිමි ළමයින් පරම්පරාවෙන් ගමන් කරන විට ගැහැණු ළමයින්ට වඩා පිරිමි ළමයින් අගය කළ යුතු බවට විශ්වාසය ඇති කරයි, සහ විශ්වාස පද්ධතිය කෙනෙකුගේ මුතුන්මිත්තන්ට ගරු කිරීම සඳහා ඉහළ වටිනාකමක් ලබා දෙයි.[288] උසාවියේ භාවිතා වන පොදු ප්‍රකාශනයක් වන "vakadzi ngavanyarare", "කාන්තාවන් නිශ්ශබ්දව සිටිය යුතුය" ලෙස පරිවර්තනය කර ඇති අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස තීරණ ගැනීමේදී කාන්තාවන්ගෙන් උපදෙස් නොලැබේ; ඔවුන් පිරිමින්ගේ කැමැත්ත ක්‍රියාත්මක කළ යුතුය.[288] සිම්බාබ්වේහි කාන්තාවන්ගේ යටත්වීම සහ ඔවුන් විය යුතු දේ නියම කරන සංස්කෘතික බලවේග, භාර්යාවන්, මව්වරුන් සහ යටත් නිලධාරීන් ලෙස ඔවුන්ගේ භූමිකාවන් ඉටු කිරීම සඳහා මරණ සහ වෘත්තීය දියුණුව කැප කිරීමට හේතු වී ඇත.[289][288] තම ස්වාමිපුරුෂයාගේ ලිංගික දියුණුව කිසි විටෙකත් ප්‍රතික්ෂේප නොකළ යුතු බව කාන්තාවන්ට උගන්වනු ලැබේ, ඔවුන් ද්‍රෝහිකම නිසා HIV ආසාදනය වී ඇති බව දැන සිටියද.[288] මෙම පිළිවෙතෙහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, වයස අවුරුදු 15-49 අතර සිම්බාබ්වේ කාන්තාවන් HIV පැතිරීමේ අනුපාතය 16.1% වන අතර එම වයස් කාණ්ඩයේ HIV ආසාදිත මුළු ජනගහනයෙන් 62%කි.[290]
සංස්කෘතිය
[සංස්කරණය]
සිම්බාබ්වේ විවිධ සංස්කෘතීන් ඇත, ෂෝනා විශ්වාසයන් සහ උත්සව ප්‍රමුඛ වේ. ෂෝනා ජනයාට බොහෝ ආකාරයේ මූර්ති සහ කැටයම් ඇත.[291]
සිම්බාබ්වේ ප්‍රථමයෙන් නිදහස සැමරුවේ 1980 අප්‍රේල් 18 වැනිදාය.[292] සැමරුම් ජාතික ක්‍රීඩා පිටියේදී හෝ හරාරේ හි රුෆාරෝ ක්‍රීඩාංගණයේදී පැවැත්වේ. පළමු නිදහස් සැමරුම 1980 දී සිම්බාබ්වේ ක්‍රීඩාංගණයේදී පැවැත්විණි. මෙම සැමරුම්වලදී, සාමය සංකේතවත් කිරීම සඳහා පරෙවියන් මුදා හරිනු ලැබේ, ප්‍රහාරක ජෙට් යානා ඉහළින් පියාසර කරයි, ජාතික ගීය ගායනා කරනු ලැබේ. සිම්බාබ්වේ ජනාධිපති පවුලේ සාමාජිකයන් සහ සන්නද්ධ හමුදා සාමාජිකයන් විසින් පෙළපාළිවලින් පසු ජනාධිපතිවරයා විසින් නිදහසේ ගිනිදැල් දැල්වෙයි. ක්‍රීඩාංගනයට පැමිණීමට නොහැකි වූවන් සඳහා රූපවාහිනියෙන් විකාශය වන සිම්බාබ්වේ ජනතාවට ජනාධිපතිවරයා විසින් දේශනයක් ද පවත්වනු ලැබේ.[293] සිම්බාබ්වේ ජාතික රූ රැජින තරඟයක් ද ඇත, මිස් හෙරිටේජ් සිම්බාබ්වේ තරඟය, එය 2012 සිට වාර්ෂිකව පවත්වනු ලැබේ.
කලාව
[සංස්කරණය]
සිම්බාබ්වේ සාම්ප්‍රදායික කලාවන්ට මැටි භාණ්ඩ, බාස්කට්, රෙදිපිළි, ස්වර්ණාභරණ සහ කැටයම් ඇතුළත් වේ. සුවිශේෂී ගුණාංග අතර සමමිතික රටා වියන ලද කූඩ සහ තනි ලී කැබැල්ලකින් කැටයම් කරන ලද පුටු වේ.[294] දිගු සංස්කෘතික ඉතිහාසයක් ඇති ෂෝනා මූර්ති 20 වැනි සියවසේ මැද භාගයේදී එහි නවීන ස්වරූපයට පරිණාමය වීමට පටන් ගත් අතර ජාත්‍යන්තර ජනප්‍රියත්වය වැඩි විය. ශෛලීගත පක්ෂීන්ගේ සහ මිනිස් රූපවල කැටයම් කරන ලද බොහෝ විෂයයන් සබන් ගල් වැනි අවසාදිත පාෂාණවලින් මෙන්ම සර්පන්ටයින් සහ දුර්ලභ ගල් වර්ඩයිට් වැනි දැඩි ආග්නේය පාෂාණවලින් සාදා ඇත. සිම්බාබ්වේ කෞතුක භාණ්ඩ සිංගප්පූරුව, චීනය සහ කැනඩාව වැනි රටවල දක්නට ලැබේ. උදා. සිංගප්පූරු උද්භිද උද්‍යානයේ ඩොමිනික් බෙන්හුරාගේ ප්‍රතිමාව.
ෂෝනා මූර්ති යුග ගණනාවක් පුරා නොනැසී පවතින අතර නූතන ශෛලිය යුරෝපීය බලපෑම් සමඟ අප්‍රිකානු ජනප්‍රවාදයේ සම්මිශ්‍රණයකි. ලෝක ප්‍රකට සිම්බාබ්වේ මූර්ති ශිල්පීන් අතර නිකලස් නෙස්බට් සහ ඇන්ඩර්සන් මුකොම්බරන්වා, ටැප්ෆුමා ගුට්සා, හෙන්රි මුන්යාරාඩ්සි සහලොකාර්ඩියා නන්දඩාරිකා ඇතුළත් වේ.
කතුවරුන් කිහිප දෙනෙකු සිම්බාබ්වේ සහ විදේශයන්හි ප්‍රසිද්ධය. චාල්ස් මුන්ගෝෂි ඉංග්‍රීසි සහ ෂෝනා භාෂාවෙන් සාම්ප්‍රදායික කථා ලිවීම සඳහා සිම්බාබ්වේ හි ප්‍රසිද්ධියක් උසුලන අතර ඔහුගේ කවි සහ පොත් කළු සහ සුදු ප්‍රජාවන් අතර හොඳින් අලෙවි වී ඇත.[295] කැතරින් බකල් 2000 ඉඩම් ප්‍රතිසංස්කරණය යටතේ ඇය විඳි කටුක දුක්ඛිත තත්වය ගැන පවසන ඇයගේ African Tears සහ Beyond Tears යන පොත් දෙක සමඟ ජාත්‍යන්තර පිළිගැනීමක් ලබා ඇත.[296] රොඩේෂියාවේ පළමු අගමැති ඉයන් ස්මිත් විසින් පොත් දෙකක් ලිවීය - The Great Betrayal and Bitter Harvest. දඹුඩ්සෝ මරේචෙරා විසින් රචිත The House of Hunger නම් පොත 1979 දී එක්සත් රාජධානියේ ගාඩියන් ප්‍රබන්ධ ත්‍යාගය දිනා ගත්තේය.[297] නොබෙල් ත්‍යාගලාභී කතුවරයා වන ඩොරිස් ලෙසින්ග්ගේ පළමු නවකතාව වන The Grass Is Singing රොඩේෂියාවේ පිහිටුවා ඇති අතර, ඇගේ ළමා ප්‍රචණ්ඩත්වය අනුපිළිවෙලෙහි පළමු වෙළුම් හතර සහ අප්‍රිකානු කතන්දර නම් කෙටිකතා එකතුව ද වේ. 2013 දී නොවයලට් බුලවායෝ ගේ නවකතාව We Need New Names, බුකර් ත්‍යාගය සඳහා කෙටි ලැයිස්තුවට ඇතුළත් විය. 2005 දී ආරම්භ වූ මුගාබේගේ මුඩුක්කු ඉවත් කිරීමේ වැඩසටහන වන මුරම්බට්ස්විනා මෙහෙයුමේදී තම නිවස අහිමි වූ දරුවෙකුගේ ඡායාරූපයකින් නවකතාවට ආභාෂය ලැබී ඇත.[298] බුලවායෝගේ දෙවන නවකතාව, Glory, රොබට් මුගාබේට එරෙහිව 2017 කුමන්ත්‍රණය පදනම් කරගත් උපහාසයකි,[299] ද බුකර් ත්‍යාගය සඳහා කෙටි ලැයිස්තුවට ඇතුළත් විය. සිම්බාබ්වේ කතුවරිය ට්සිට්සි දංගරෙම්බ්ගා ගේ නවකතා පුළුල් විචාරක පැසසුමට ලක්ව ඇති අතර ඇයගේ තුන්වන, This Mournable Body, 2020 දී බුකර් ත්‍යාගය සඳහා කෙටි ලැයිස්තුවට ඇතුළත් විය.
කැපී පෙනෙන සිම්බාබ්වේ කලාකරුවන් අතර හෙන්රි මුඩ්සෙන්ගෙරේරේ සහ නිකොලස් මුකොම්බරන්වා ඇතුළත් වේ. සිම්බාබ්වේ කලාවේ පුනරාවර්තන තේමාවක් වන්නේ මිනිසා මෘගයා බවට පරිවර්තනය වීමයි.[300] තෝමස් මැප්ෆුමෝ, ඔලිවර් මුතුකුඩ්සි, බුන්දු බෝයිස් වැනි සිම්බාබ්වේ සංගීතඥයන්; ස්ටෙලා චිවේෂේ, ඇලික් මචෙසෝ සහ ඕඩියස් මටාවාරිරා ජාත්‍යන්තර පිළිගැනීමක් ලබා ඇත. සුදු සුළුතර ප්‍රජාවේ සාමාජිකයන් අතර, රංග ශාලාවට විශාල අනුගාමික පිරිසක් සිටින අතර, බොහෝ නාට්‍ය සමාගම් සිම්බාබ්වේ නාගරික ප්‍රදේශවල රඟ දක්වයි.[301]
ආහාර පිසීම
[සංස්කරණය]
බොහෝ අප්‍රිකානු රටවල මෙන්, සිම්බාබ්වේ වැසියන්ගෙන් බහුතරයක් ප්‍රධාන ආහාර කිහිපයක් මත යැපේ. බඩ ඉරිඟු ලෙසද හැඳින්වෙන "මෑලි කෑම", සාඩ්සා හෝ ඉසිට්ස්වල මෙන්ම බෝටා හෝ ඉලඹසි ලෙස හඳුන්වන කැඳ පිළියෙළ කිරීමට භාවිතා කරයි. සඩ්සා හදන්නේ බඩ ඉරිඟු පිටි වතුරට මිශ්‍ර කරලා ඝන තලපයක්/කැඳක් හදන්න. තලපය විනාඩි කිහිපයක් පිසූ පසු, පේස්ට් එක උකු කිරීම සඳහා තවත් ඉරිඟු පිටි එකතු කරනු ලැබේ. මෙය සාමාන්යයෙන් දිවා ආහාරය හෝ රාත්‍රී ආහාරය ලෙස අනුභව කරනු ලැබේ, සාමාන්යයෙන් හොදි, එළවළු (නිවිති, චොමෝලියා, හෝ වසන්ත හරිතයන්/කරපටි කොළ), බෝංචි, සහ මස් (ස්ටූ කළ, ග්‍රිල් කරන ලද, බැදපු හෝ අව්වේ දමා) වැනි පැති සමඟ. සඩ්සා පොදුවේ "ලැක්ටෝ" (මුකකා වකාකෝර) ලෙස හඳුන්වනු ලබන කිරි (ඇඹුල් කිරි) හෝ වියළි ටැන්ගානිකා සාඩින්, දේශීයව කපෙන්ටා හෝ මාටෙම්බා ලෙස හඳුන්වනු ලැබේ. බොටා යනු තුනී කැඳකි, අතිරේක ඉරිඟු පිටිවලින් තොරව පිසූ අතර සාමාන්යයෙන් රටකජු බටර්, කිරි, බටර් හෝ ජෑම් සමඟ රස කර ඇත.[302] බොටා සාමාන්යයෙන් උදේ ආහාරය සඳහා අනුභව කරනු ලැබේ.
උපාධි ප්‍රදානෝත්සව, විවාහ මංගල්‍ය සහ වෙනත් ඕනෑම පවුලේ රැස්වීම් සාමාන්යයෙන් සමරනු ලබන්නේ එළුවෙකු හෝ එළදෙනකු මරා දැමීමෙනි, එය පවුලේ අය විසින් බාබකියු කර හෝ පුළුස්සනු ලැබේ.
අප්‍රිකානුවන් සුදු සුළුතර කණ්ඩායම තුළ කුඩා කණ්ඩායමක් (10%) වුවද, අප්‍රිකානු වට්ටෝරු ජනප්‍රියයි. බිල්ටොං, ජර්කි වර්ගයක්, ජනප්‍රිය කෙටි ආහාරයක් වන අතර, එය සෙවණෙහි වියළීම සඳහා කුළුබඩු සහිත අමු මස් කැබලි එල්ලීමෙන් පිළියෙළ කරනු ලැබේ.[303] බෝවර්වර්ස් සාඩ්සා සමඟ පිරිනමනු ලැබේ. එය දිගු සොසේජස්, බොහෝ විට හොඳින් කුළුබඩු සහිත, ඌරු මස් වලට වඩා හරක් මස් වලින් සමන්විත වේ, සහ බාබකියු කර ඇත.[තහවුරු කර නොමැත]
සිම්බාබ්වේ බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතයක් වූ නිසා එහි සමහර අය යටත් විජිත යුගයේ ඉංග්‍රීසි ආහාර පුරුදු අනුගමනය කර ඇත. නිදසුනක් වශයෙන්, බොහෝ මිනිසුන්ට උදේ කැඳ මෙන්ම 10 ට තේ (දහවල් තේ) ඇත. ඔවුන් දිවා ආහාරය ගනී, බොහෝ විට පෙර රාත්‍රියේ ඉතිරි වූ ආහාර, නැවුම්ව පිසූ සැඩ්සා හෝ සැන්ඩ්විච් (එය නගරවල බහුලව දක්නට ලැබේ). දිවා ආහාරයෙන් පසු, සාමාන්යයෙන් 4 ට තේ (දහවල් තේ), රාත්‍රී ආහාරයට පෙර සේවය කරනු ලැබේ. රාත්‍රී ආහාරයෙන් පසු තේ පානය කිරීම සාමාන්‍ය දෙයක් නොවේ.[තහවුරු කර නොමැත]
බත්, පැස්ටා සහ අර්තාපල් පදනම් වූ ආහාර (ප්‍රංශ ෆ්රයිස් සහ පොඩි කළ අර්තාපල්) ද සිම්බාබ්වේ ආහාරවල කොටසක් වේ. දේශීය ප්‍රියතම එකක් වන්නේ රටකජු බටර් සමග පිසූ බත් වන අතර එය ඝන හොදි, මිශ්‍ර එළවළු සහ මස් සමඟ ගනු ලැබේ.[තහවුරු කර නොමැත] නයිමෝ නමින් හඳුන්වන රටකජු මුටකුර නම් සාම්ප්‍රදායික කෑමක් සාදයි.
ක්‍රීඩා
[සංස්කරණය]
පාපන්දු සිම්බාබ්වේහි වඩාත්ම ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාවයි.[304] වොරියර්ස් පස් වතාවක් (2004, 2006, 2017, 2019, 2021) අප්‍රිකානු කුසලානය සඳහා සුදුසුකම් ලබා ඇති අතර අවස්ථා හයක් (2000, 2003, 2005, 2009, 2017, 2018) සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකා කුසලානය එක් වරක් (1985) ශූරතාව දිනා ඇත. කණ්ඩායම 2022 දී 68 වැනි ස්ථානයේ සිටී.[305] රග්බි සංගමය සිම්බාබ්වේහි සැලකිය යුතු ක්‍රීඩාවකි. ජාතික කණ්ඩායම 1987 සහ 1991 දී රග්බි ලෝක කුසලාන තරඟාවලි 2 කදී රට නියෝජනය කර ඇත.[306]
ක්‍රිකට් යනු සිම්බාබ්වේහි ද ඉතා ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාවකි. එය බොහෝ විට සුදු සුළුතරය අතර අනුගාමිකයින් සිටි නමුත් එය මෑතකදී බොහෝ සිම්බාබ්වේ ජාතිකයන් අතර පුළුල් ලෙස ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාවක් බවට වර්ධනය වී ඇත.[307] එය ටෙස්ට් ක්‍රිකට් ක්‍රීඩා කරන රටවල් දොළහෙන් එකක් වන අතර ICC පූර්ණ සාමාජිකයෙකි. සිම්බාබ්වේ හි කැපී පෙනෙන ක්‍රිකට් ක්‍රීඩකයින් අතර ඇන්ඩි ෆ්ලවර්, හීත් ස්ට්‍රීක් සහ බ්‍රෙන්ඩන් ටේලර් ඇතුළත් වේ.
සිම්බාබ්වේ ඔලිම්පික් පදක්කම් අටක් දිනා ඇත, 1980 මොස්කව්හි පැවති ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේදී කාන්තා කණ්ඩායම සමඟ ක්ෂේත්‍ර හොකී ක්‍රීඩාවෙන් එකක් සහ පිහිනුම් ක්‍රීඩිකා කිර්ස්ටි කොවෙන්ට්‍රි විසින් හතක්, 2004 ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේදී තුනක් සහ 2008 ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේදී හතරක් දිනා ඇත. සිම්බාබ්වේ පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ක්‍රීඩා උළෙලේ සහ සමස්ත අප්‍රිකානු ක්‍රීඩා උළෙලේ පිහිනුම් ක්‍රීඩාවේදී හොඳින් දස්කම් දක්වා ඇති අතර කොවෙන්ට්‍රි විවිධ තරඟවලින් රන් පදක්කම් 11ක් ලබාගෙන ඇත.[308][309][310] සිම්බාබ්වේ විම්බල්ඩන් සහ ඩේවිස් කුසලාන ටෙනිස් තරඟ සඳහා තරඟ කර ඇත, විශේෂයෙන් වේන් බ්ලැක්, බයිරන් බ්ලැක් සහ කාරා බ්ලැක්ගෙන් සමන්විත බ්ලැක් පවුල සමඟ. සිම්බාබ්වේ ජාතික නික් ප්‍රයිස් අප්‍රිකාවේ ඕනෑම ක්‍රීඩකයෙකුට වඩා නිල ලෝක අංක 1 ගොල්ෆ් තත්ත්වය හිමිකරගෙන සිටියේය.[311]
සිම්බාබ්වේ හි ක්‍රීඩා කරන අනෙකුත් ක්‍රීඩා වන්නේ පැසිපන්දු, වොලිබෝල්, නෙට්බෝල් සහ වෝටර් පෝලෝ මෙන්ම ස්කොෂ්, මෝටර් ක්‍රීඩා, සටන් කලාව, චෙස්, බයිසිකල් පැදීම, පොලොක්‍රොස්, කයාකිං සහ අශ්ව රේසිං ය. කෙසේ වෙතත්, මෙම ක්‍රීඩා බොහොමයකට ජාත්‍යන්තර නියෝජිතයන් නොමැති නමුත් ඒ වෙනුවට කනිෂ්ඨ හෝ ජාතික මට්ටමේ රැඳී සිටියි.
සිම්බාබ්වේ වෘත්තීය රග්බි ලීග් ක්‍රීඩකයන් වන්නේ එතෙර ක්‍රීඩා කරන මැසිම්බාෂේ මොටොන්ගෝ සහ ජුදා මැසිව්.[312][313] හිටපු ක්‍රීඩකයින් අතරට දැන් SANZAAR ප්‍රධාන විධායක නිලධාරී ඇන්ඩි මරිනෝස් ඇතුළත් වේ ඔහු සුපර් ලීග් වර්ල්ඩ් නයින්ස් හි දකුණු අප්‍රිකාව වෙනුවෙන් පෙනී සිටි අතර සිඩ්නි බුල්ඩෝග්ස් සඳහා මෙන්ම බ්‍රිස්බේන් බ්‍රොන්කෝ හි කාලය ගත කළ සිම්බාබ්වේ උපන් හිටපු Sස්කොට්ලන්ත රග්බි සංගමයේ ජාත්‍යන්තර ස්කොට් ග්‍රේ ද ඇතුළත් වේ.[314]
සිම්බාබ්වේ ක්‍රීඩක සැම්සන් මුරිපෝ 2009 වසරේ ජපානයේ ඔසාකාහිදී කියෝකුෂින් ලෝක ශූරයා වීමත් සමඟ සිම්බාබ්වේ කරාතේ ක්‍රීඩාව සාර්ථක වී ඇත. මුරිපෝ දෙවතාවක් ලෝක කියෝකුෂි කරාටේ ශූරයා වූ අතර ලෝක කියෝකුෂින් කරාටේ ශූරයා වූ ප්‍රථම කළු අප්‍රිකානු ජාතිකයා ද විය.[315]
මාධ්‍ය
[සංස්කරණය]2002 සහ 2008 අතර ආර්ථික හා දේශපාලන අර්බුදය තුළ රජය විසින් දැඩි සීමා කිරීම්වලට ලක් වූ සිම්බාබ්වේ මාධ්‍ය දැන් නැවත වරක් විවිධ වේ. සිම්බාබ්වේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් මාධ්‍ය නිදහස සහ අදහස් ප්‍රකාශ කිරීමට පොරොන්දු වේ. 2013 නව මාධ්‍ය සහ ප්‍රවෘත්ති අමාත්‍යවරයෙකු පත්කිරීමෙන් පසු මාධ්‍ය දේශපාලන මැදිහත්වීම් වලට මුහුණ දෙන්නේ අඩුවෙන් වන අතර, ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය විසින් දැඩි මාධ්‍ය නීතිවල සමහර කොටස් ව්‍යවස්ථා විරෝධී ලෙස තීන්දු කර ඇත.[316] 2009 ජූලි මාසයේදී BBC සහ CNN මෙහෙයුම් නැවත ආරම්භ කිරීමට සහ සිම්බාබ්වේ සිට නීත්‍යානුකූලව සහ විවෘතව වාර්තා කිරීමට හැකි විය. සිම්බාබ්වේ මාධ්‍ය, තොරතුරු සහ ප්‍රචාරක අමාත්‍යාංශය ප්‍රකාශ කළේ, "සිම්බාබ්වේ රජය කිසිවිටකත් සිම්බාබ්වේ තුළ නීත්‍යානුකූල ක්‍රියාකාරකම් සිදු කිරීම බීබීසීයට තහනම් නොකළ බවයි".[317][318]
2010 දී සිම්බාබ්වේ මාධ්‍ය කොමිසම ස්ථාපිත කරන ලද්දේ බලය බෙදාගැනීමේ රජය විසිනි. 2010 මැයි මාසයේදී කොමිෂන් සභාව විසින් කලින් තහනම් කරන ලද ඩේලි නිවුස් ඇතුළු පුද්ගලික පුවත්පත් තුනකට ප්‍රකාශනය සඳහා බලපත්‍ර ලබා දෙන ලදී.[319] දේශසීමා රහිත වාර්තාකරුවන් මෙම තීරණ විස්තර කළේ "ප්‍රධාන දියුණුවක්" ලෙසය.[320] 2010 ජූනි මාසයේදී NewsDay වසර හතකින් සිම්බාබ්වේ හි ප්‍රකාශයට පත් කළ පළමු ස්වාධීන දිනපතා පුවත්පත බවට පත් විය.[321] ZBC හි විකාශන අංශයේ ඒකාධිකාරය 2012 දී පුද්ගලික ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථාන දෙකකට බලපත්‍ර ලබා දීමත් සමඟ අවසන් විය.[322] ප්‍රධාන වශයෙන් ප්‍රකාශිත පුවත්පත් වන්නේ ද හෙරල්ඩ් සහ ද ක්‍රොනිකල් වන අතර ඒවා පිළිවෙලින් හරාරේ සහ බුලවායෝ හි මුද්‍රණය කෙරේ.
2002 තොරතුරු සඳහා ප්‍රවේශය සහ රහස්‍යතා සුරැකීමේ පනත සම්මත වූ දා සිට, ඩේලි නිව්ස් ඇතුළු පුද්ගලික පුවත් ආයතන ගණනාවක් රජය විසින් වසා දමන ලදී, එහි කළමනාකාර අධ්‍යක්ෂ විල්ෆ් ම්බන්ගා විසින් බලගතු The Zimbabwean පිහිටුවීමට ගියේය.[323][324] එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, පිටුවහල් කරන ලද සිම්බාබ්වේ ජාතිකයන් විසින් අසල්වැසි සහ බටහිර රටවල බොහෝ පුවත්පත් සංවිධාන පිහිටුවා ඇත. අන්තර්ජාලය සීමා රහිත බැවින්, බොහෝ සිම්බාබ්වේ වැසියන් පිටුවහල් කරන ලද මාධ්‍යවේදීන් විසින් පිහිටුවන ලද අන්තර්ජාල පුවත් වෙබ් අඩවි වෙත ප්‍රවේශ වීමට අවසර ඇත.[325] සිම්බාබ්වේ හි මාධ්‍ය පරිසරයට "සෝදිසි කිරීම්, තර්ජන, සිරගත කිරීම්, වාරණයන්, බ්ලැක්මේල්, බලය අනිසි ලෙස භාවිතා කිරීම සහ යුක්තිය ප්‍රතික්ෂේප කිරීම යන සියල්ල ප්‍රවෘත්ති කෙරෙහි දැඩි පාලනයක් තබා ගැනීම සඳහා ගෙන එනු ලැබේ."[323] එහි 2021 වාර්තාවේ සඳහන් වේ. දේශසීමා රහිත වාර්තාකරුවන් විසින් සිම්බාබ්වේ මාධ්‍ය 180න් 130 වැනි ස්ථානය ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇති අතර, "තොරතුරු සඳහා ප්‍රවේශය වැඩිදියුණු වී ඇති අතර ස්වයං-වාරණය අඩු වී ඇත, නමුත් මාධ්‍යවේදීන්ට තවමත් බොහෝ විට පහර දීම හෝ අත්අඩංගුවට ගැනීම් සිදු වේ".[323] CBC, Sky News, Channel 4, American Broadcasting Company, Australian Broadcasting Corporation සහ Fox News ඇතුළු බොහෝ විදේශීය විකාශන මධ්‍යස්ථාන රජය විසින් සිම්බාබ්වේ වෙතින් තහනම් කරයි. වෙනත් බටහිර රටවල සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ ප්‍රවෘත්ති ඒජන්සි සහ පුවත්පත් ද රටින් තහනම් කර ඇත.[තහවුරු කර නොමැත]
ජාතික සංකේත
[සංස්කරණය]
ගල් කැටයම් කළ සිම්බාබ්වේ කුරුල්ලා සිම්බාබ්වේ සහ රොඩේෂියා යන දෙරටේම ජාතික ධජවල සහ ලාංඡනවල මෙන්ම මුදල් නෝට්ටු සහ කාසිවල (පළමුව රොඩේසියානු පවුම් සහ පසුව රොඩේසියානු ඩොලරය මත) දිස්වේ. එය බොහෝ විට බැටලූර් රාජාලියා හෝ අප්‍රිකානු මාළු රාජාලියා නියෝජනය කරයි.[326][327] පුරාණ සිම්බාබ්වේ නගරයේ බිත්ති සහ ඒකලිත මත සුප්‍රසිද්ධ සබන් ගල් කුරුළු කැටයම් පිහිටා ඇත.[328]
සමතුලිත පාෂාණ යනු සිම්බාබ්වේ පුරා ඇති භූගෝලීය සැකැස්මයි. වෙනත් ආධාරක නොමැතිව පාෂාණ පරිපූර්ණ ලෙස සමතුලිත වේ. පෞරාණික ග්‍රැනයිට් ආක්‍රමණයන් කාලගුණයට නිරාවරණය වන විට ඒවා නිර්මාණය වන්නේ ඒවා වටා ඇති මෘදු පාෂාණ ඛාදනය වන බැවිනි. ඒවා සිම්බාබ්වේ සහ රොඩේසියානු ඩොලර් මුදල් නෝට්ටු දෙකෙහිම නිරූපණය කර ඇත. සිම්බාබ්වේ හි වත්මන් නෝට්ටු වල ඇති මුදල් නෝට්ටු පාෂාණ ලෙස නම් කර ඇති ඒවා හරාරේ සිට ආසන්න වශයෙන් කිලෝ මීටර 14 (සැතපුම් 9) ගිනිකොන දෙසින් එප්වර්ත් හි පිහිටා ඇත.[329] පාෂාණ තුනක හෝ වැඩි ගණනක තනි සහ යුගල තීරු ඇතුළත් වන පාෂාණවල විවිධ සංයුතීන් ඇත. මෙම ආකෘතීන් උතුරු දකුණු අප්‍රිකාවේ සිට උතුරට සුඩානය දක්වා දකුණු හා නැගෙනහිර නිවර්තන අප්‍රිකාවේ ලක්ෂණයකි. සිම්බාබ්වේ හි වඩාත් කැපී පෙනෙන සංයුති පිහිටා ඇත්තේ මාටබෙල්ලන්ඩ් හි මතෝබෝ ජාතික වනෝද්‍යානයේ ය.[330]
සිම්බාබ්වේ ජාතික ගීය "Raise the Flag of Zimbabwe". එය පැහැදිලිවම සිම්බාබ්වේ ගීතයක් ලෙස ඉෂේ කොම්බොරේරා අප්‍රිකාව වෙනුවට ජාතික මට්ටමේ තරඟයකින් පසුව 1994 මාර්තු මාසයේදී හඳුන්වා දෙන ලදී. ජයග්‍රාහී ප්‍රවේශය වූයේ මහාචාර්ය සොලමන් මුට්ස්වයිරෝ විසින් රචනා කරන ලද සහ ෆ්‍රෙඩ් චංගුන්දේගා විසින් රචනා කරන ලද ගීතයකි. එය සිම්බාබ්වේ ප්‍රධාන භාෂා තුනටම පරිවර්තනය කර ඇත.[330]
යොමු කිරීම්
[සංස්කරණය]- ^ "Zimbabwe". The Beaver County Times. 13 September 1981. සම්ප්‍රවේශය 2 November 2011.
- ^ "The World Factbook – Zimbabwe". Central Intelligence Agency. 2 December 2021.
- ^ "Constitution of Zimbabwe (final draft)" (PDF). Government of Zimbabwe. January 2013. 2 October 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. – via Kubatana.net.
- ^ උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;zimstat.co.zwනමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - ^ "Inter Censal Demography Survey 2017 Report" (PDF). Zimbabwe National Statistics Agency. 2017.
- ^ "Developments in English". International Association of University Professors of English Conference. Cambridge University Press. 31 October 2014. ISBN 9781107038509 – via Google Books.
- ^ "Zimbabwe Population Live". සම්ප්‍රවේශය 23 October 2023.
- ^ "2022 Population and Housing Census - Preliminary Report - Zimbabwe Data Portal". zimbabwe.opendataforafrica.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-08-09.
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Zimbabwe)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 15 October 2023.
- ^ "GINI Index". World Bank. සම්ප්‍රවේශය 16 June 2021.
- ^ "Human Development Report 2023/24" (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 13 March 2024. 19 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 March 2023.
- ^ "Zimbabwe introduces new currency as depreciation and rising inflation stoke economic turmoil". Associated Press News. 5 April 2024.
- ^ a b "Zimbabwe adopts new inflation rate based on U.S. dollar, local currency". Reuters. Harare. 3 March 2023. සම්ප්‍රවේශය 25 March 2023.
- ^ "Zimbabwe Time". Greenwich Mean Time. Greenwich 2000. 19 ජූලි 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 නොවැම්බර් 2017.
- ^ "UNFPA Zimbabwe | 2022 Population and Housing Census Preliminary Results".
- ^ "Who built Great Zimbabwe? And why? - Breeanna Elliott". TED-Ed (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-03-13.
- ^ "Zimbabwe 2015 Human Rights Report". United States Department of State Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 2015. සම්ප්‍රවේශය 6 May 2016.
- ^ "Zimbabwe – big house of stone". Somali Press. 3 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 December 2008.
- ^ Lafon, Michel (1994). "Shona Class 5 revisited: a case against *ri as Class 5 nominal prefix" (PDF). Zambezia. 21: 51–80.
- ^ Vale, Lawrence J. (1999). "Mediated monuments and national identity". Journal of Architecture. 4 (4): 391–408. doi:10.1080/136023699373774. ISSN 1360-2365.
- ^ Garlake, Peter (1973). Great Zimbabwe: New Aspects of Archaeology. London, UK: Thames & Hudson. p. 13. ISBN 978-0-8128-1599-3.
- ^ a b c Fontein, Joost (September 2006). The Silence of Great Zimbabwe: Contested Landscapes and the Power of Heritage (First ed.). London: University College London Press. pp. 119–20. ISBN 978-1844721238.
- ^ a b Ndlovu-Gatsheni, Sabelo J. (2009). Do "Zimbabweans" Exist? Trajectories of Nationalism, National Identity Formation and Crisis in a Postcolonial State (First ed.). Bern: Peter Lang AG. pp. 113–14. ISBN 978-3-03911-941-7.
- ^ "What's in a Name? Welcome to the 'Republic of Machobana'". Read on. Harare: Training Aids Development Group: 40. 1991.
- ^ a b Mlambo, Alois S. (2013). "Becoming Zimbabwe or Becoming Zimbabwean: Identity, Nationalism and State-building". Africa Spectrum. 48 (1): 49–70. doi:10.1177/000203971304800103. hdl:2263/41913. ISSN 0002-0397. JSTOR 43941319. S2CID 127302759.
- ^ "From a kingdom to a nation: A Shona awakening". Trad Magazine (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2020-11-29. සම්ප්‍රවේශය 2023-05-10.
- ^ "Zimbabwe - Cultural life | Britannica". www.britannica.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-02-11.
- ^ "Pre-colonial history of SA". South African History Online. 2 July 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 July 2016.
- ^ "Zimbabwe". South African History Online. 7 January 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 January 2019.
- ^ a b Hall, Martin; Stephen W. Silliman (2005). Historical Archaeology. Wiley Blackwell. pp. 241–44. ISBN 978-1-4051-0751-8.
- ^ Nelson, Harold (1983). Zimbabwe: A Country Study. The Studies. pp. 1–317.
- ^ Hensman, Howard (1901). Cecil Rhodes: A Study of a Career (reprint ed.). Creative Media Partners, LLC (published 2018). pp. 106–107. ISBN 9781376448528. සම්ප්‍රවේශය 12 July 2020.
- ^ a b c Parsons, pp. 178–81.
- ^ Bryce, James (2008). Impressions of South Africa. p. 170; ISBN 055430032X.
- ^ Southern Rhodesia Order in Council of 20 October 1898, which includes at section 4 thereof: "The territory for the time being within the limits of this Order shall be known as Southern Rhodesia."
- ^ Gray, J. A. (1956). "A Country in Search of a Name". The Northern Rhodesia Journal. 3 (1): 78. 30 April 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 May 2007.
- ^ a b "Zimbabwe | South African History Online". www.sahistory.org.za (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 January 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 February 2020.
- ^ Southern Rhodesia (Annexation) Order in Council, 30 July 1923 which provided by section 3 thereof: "From and after the coming into operation of this Order the said territories shall be annexed to and form part of His Majesty's Dominions, and shall be known as the Colony of Southern Rhodesia."
- ^ Stella Madzibamuto v Desmond William Larder – Burke, Fredrick Phillip George (1969) A.C 645 – Authority for date of annexation having been 12 September 1923, being the date the Rhodesia (Annexation) Order in Council came into effect
- ^ a b Collective Responses to Illegal Acts in International Law: United Nations Action in the Question of Southern Rhodesia by Vera Gowlland-Debbas
- ^ Stella Madzibamuto v Desmond William Larder – Burke, Fredrick Phillip George (1969) A.C 645
- ^ Southern Rhodesia Constitution Letters Patent, 1923
- ^ a b Moorcraft, Paul (31 August 1990). "Rhodesia's War of Independence". History Today. 40 (9).
[P]er head of (white) population Rhodesia had contributed more in both world wars than any other part of the empire, including the United Kingdom. ... There is little doubt now that after a few resignations here and there, the army, the Royal Navy and even the Royal Air Force (supposedly the most disaffected service) would have carried out any orders to subdue the first national treason against the Crown since the American War of Independence.
- ^ Machingaidze, Victor E.M. (1991). "Agrarian Change from above: The Southern Rhodesia Native Land Husbandry Act and African Response". The International Journal of African Historical Studies. 24 (3): 557–588. doi:10.2307/219092. JSTOR 219092.
- ^ Parsons, p. 292.
- ^ a b Hastedt, Glenn P. (2004) Encyclopedia of American Foreign Policy, Infobase Publishing, p. 537; ISBN 143810989X.
- ^ "On This Day". BBC News. 1 June 1979. සම්ප්‍රවේශය 14 December 2008.
- ^ a b Chung, Fay (2006). Re-living the Second Chimurenga: memories from the liberation struggle in Zimbabwe, Preben (INT) Kaarsholm. p. 242; ISBN 9171065512.
- ^ Preston, Matthew (2004). Ending Civil War: Rhodesia and Lebanon in Perspective. p. 25; ISBN 1850435790.
- ^ Lord Soames, "From Rhodesia to Zimbabwe." International Affairs 56#3 (1980): 405–419. online
- ^ Zimbabwe, May 1980/Joint Committee on Foreign Affairs and Defence, Canberra: Government Printer, 1980. p. 122.
- ^ Waddy, Nicholas (2014). "The Strange Death of 'Zimbabwe-Rhodesia': The Question of British Recognition of the Muzorewa Regime in Rhodesian Public Opinion, 1979". South African Historical Journal. 66 (2): 227–248. doi:10.1080/02582473.2013.846935. S2CID 159650816.
- ^ George M. Houser. "Letter by George M. Houser, Executive Director of the American Committee on Africa (ACOA), on the 1980 independence election in Rhodesia". සම්ප්‍රවේශය 1 December 2007.
- ^ Smith, Ian (2008). Bitter Harvest. London: John Blake Publishing Ltd. p. 367. ISBN 978-1-85782-604-3.
- ^ Godwin, Peter; Hancock, Ian (1995) [1993]. 'Rhodesians Never Die': The Impact of War and Political Change on White Rhodesia, c. 1970–1980. Harare: Baobab Books. p. 312. ISBN 978-0-908311-82-8.
- ^ Johnson, Boris (15 November 2017). "Robert Mugabe tarnished the jewel that is Zimbabwe. Now is its chance to shine again". The Telegraph. 10 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත – via www.telegraph.co.uk.
- ^ Lessing, Doris (10 April 2003). "The Jewel of Africa". The New York Review of Books.
- ^ Chifera, Irwin (17 April 2015). "What Happened to Zimbabwe, Once Known as The Jewel of Africa?".
- ^ Nelson, Harold D., ed. (August 1982). "Zimbabwe: A country study" (PDF). Area Handbook Series. United States Government. p. xvii.
Rev. ed. of: Area handbook for Southern Rhodesia. 1975
- ^ Davies, Hywel (1984). "Urban change in Zimbabwe". Africa Insight. 14 (3): 163.
- ^ Nyarota, Geoffrey (2006). Against the Grain, Zebra, p. 134; ISBN 1770071121.
- ^ a b c Meredith, Martin (September 2007) [2002]. Mugabe: Power, Plunder and the Struggle for Zimbabwe. New York: PublicAffairs. pp. 62–73. ISBN 978-1-58648-558-0.
- ^ a b Hill, Geoff (2005) [2003]. The Battle for Zimbabwe: The Final Countdown. Johannesburg: Struik Publishers. p. 77. ISBN 978-1-86872-652-3.
- ^ "Report on the 1980s disturbances in Matabeleland and the Midlands, by the Catholic Commission for Justice and Peace in Zimbabwe, March 1997 – Conclusion – FINAL ESTIMATE: The figure for the dead and missing is not less than 3000. This statement is now beyond reasonable doubt. Adding up the conservative suggestions made above, the figure is reasonably certainly 3750 dead. More than that it is still not possible to say, except to allow that the real figure for the dead could be possibly double 3000, or even higher. Only further research will resolve the issue" (PDF).
- ^ "Gukurahundi killed 80,000: Eddie Cross". 12 November 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2016.
- ^ Catholic Commission for Justice and Peace in Zimbabwe; Legal Resources Foundation (1 January 1997). "Breaking the Silence, Building True Peace" – via Internet Archive.
- ^ "Report on the 1980s Disturbances in Matabeleland & the Midlands". Catholic Commission for Justice and Peace in Zimbabwe. March 1997. සම්ප්‍රවේශය 8 August 2015.
- ^ "Chronology of Zimbabwe". badley.info. 23 November 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 December 2008.
- ^ "Timeline: Zimbabwe". BBC News. 15 October 2009. සම්ප්‍රවේශය 9 December 2008.
- ^ "Zimbabwe: 1990 General Elections". EISA. 5 December 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 December 2008.
- ^ Moyo, Jonathon N. "Voting for Democracy: A Study of Electoral Politics in Zimbabwe". University of Zimbabwe. 2 September 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 December 2008.
- ^ "Zimbabwe: ZANU PF hegemony and its breakdown (1990–1999)". EISA. 5 December 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 December 2008.
- ^ "History of Zimbabwe". infoplease.com.
- ^ "History of HIV & AIDS in Africa". AVERT. 20 July 2015. සම්ප්‍රවේශය 8 August 2015.
- ^ "Britain's troubles with Mugabe". BBC News. 3 April 2000.
- ^ a b "Fast Track Land Reform in Zimbabwe" (PDF). Human Rights Watch. (175 KB)
- ^ Polgreen, Lydia (20 July 2012). "In Zimbabwe Land Takeover, a Golden Lining". The New York Times. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2012.
- ^ "Council Common Position renewing restrictive measures against Zimbabwe" (PDF). Council of the European Union. 26 January 2009.
- ^ "Zimbabwe Suspended Indefinitely from Commonwealth". Human Rights First. 8 December 2003. 29 June 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Commonwealth website confirms Zimbabwe "terminated" its membership with effect from 7 December 2003". Thecommonwealth.org. 12 December 2003. 5 July 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Text of S. 494 (107th): Zimbabwe Democracy and Economic Recovery Act of 2001 (Passed Congress/Enrolled Bill version)". GovTrack. 12 December 2001. සම්ප්‍රවේශය 29 December 2016.
මෙම ලිපිය තුළ මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත් වන අතර එය පොදු වසම තුළ පවතියි.
- ^ "Searching for fuel and other tales from Zimbabwe". 1 October 2003.
- ^ "Zimbabwe destruction: One man's story". BBC. 30 August 2005. සම්ප්‍රවේශය 19 December 2008.
- ^ "Driving out the filth in Zimbabwe". 31 January 2007.
- ^ "Zimbabwe: Housing policy built on foundation of failures and lies – Amnesty International". 9 August 2006. 10 October 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2013.
- ^ Kenneth Ingham; Clyde William Sanger; Kenneth Bradley. "Zimbabwe - 2008 elections and aftermath | Britannica". Encyclopedia Britannica. 16 January 2023 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 January 2023.
- ^ "Mugabe wants sanctions removed". United Press International. 18 December 2010. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2011.
- ^ Jacobson, Celean (24 November 2008). "Carter warns situation appears dire in Zimbabwe". Fox News. Associated Press.
- ^ Ndlovu, Nompilo (2009). A case study of Non-Governmental Organisations' (NGOS) responses to food insecurity in Matabeleland, Zimbabwe (MSocSc). University of Cape Town. 24 February 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 February 2019.
- ^ Booysen, Susan (4 March 2011). Changing Perceptions in Zimbabwe – Nationwide Survey of the Political Climate in Zimbabwe November 2010 – January 2011 (PDF) (Report). Freedom House. 12 December 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 February 2012.
- ^ OCHA in 2012–2013: Plan and Budget: Zimbabwe (Report). United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. December 2011. 30 January 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 February 2012.
- ^ Dzirutwe, MacDonald. "Zimbabweans start voting to adopt new constitution". Reuters. 27 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2013.
{{cite news}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ^ a b "Bailing out bandits". The Economist. Vol. 420, no. 8997. 9 July 2016. pp. 43–44. ISSN 0013-0613. සම්ප්‍රවේශය 8 July 2016.
- ^ a b Fletcher, Martin (7 February 2017). "Out of House and Home". The Telegraph (Telegraph Magazine ed.). p. 39.
- ^ "Zimbabwe election: A guide to rigging allegations". BBC News. 7 August 2013. සම්ප්‍රවේශය 7 June 2016.
- ^ "As the House Burns, Whither the Zimbabwean Opposition? – By Nicole Beardsworth". 23 April 2015.
- ^ Matyszak, Derek (20 September 2017). "Zimbabwe's shady police roadblocks reflect its failing governance – ISS Africa". ISS Africa (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 22 September 2017.
- ^ "Zimbabwe 'shut down' over economic collapse". BBC News. සම්ප්‍රවේශය 7 July 2016.
- ^ Raath, Jan; Graham, Stuart (25 July 2016). "Mugabe at war with militias that keep him in power". The Times. සම්ප්‍රවේශය 25 July 2016.
- ^ McKenzie, David; Swails, Brent; Dewan, Angela. "Zimbabwe in turmoil after apparent coup". CNN. සම්ප්‍රවේශය 15 November 2017.
- ^ "Zimbabwe's Robert Mugabe confined to home as army takes control". The Guardian. 15 November 2017. සම්ප්‍රවේශය 15 November 2017.
- ^ "Ruling party sacks Mugabe as leader". BBC News. 19 November 2017. සම්ප්‍රවේශය 19 November 2017.
- ^ a b "Zimbabwe's President Mugabe 'resigns'". BBC News. 21 November 2017. සම්ප්‍රවේශය 21 November 2017.
- ^ Gondo, Talent. "BREAKING- Record 23 Presidential Candidates For Zimbabwe's July 30 Polls". zimeye.net (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 17 January 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 January 2019.
- ^ Mabhena, Charles (2 August 2018). "BREAKING NEWS: Emerson Mnangagwa wins Zimbabwe Presidential Elections 2018, ZEC". ZWNews (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 17 January 2019.
- ^ Bruce Mutsvairo; Cleophas T. Muneri (29 November 2019). Journalism, Democracy, and Human Rights in Zimbabwe. Rowman & Littlefield. pp. 14–. ISBN 978-1-4985-9977-1. OCLC 1128426040.
- ^ "Zimbabwe's Chamisa challenges election result". TRTWORLD. 10 August 2018. 17 January 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 September 2019.
- ^ "Zim ConCourt dismisses MDC's challenge, confirms Mnangagwa winner – SABC News – Breaking news, special reports, world, business, sport coverage of all South African current events. Africa's news leader". www.sabcnews.com. 24 August 2018. සම්ප්‍රවේශය 17 January 2019.
- ^ "Top Zimbabwe court confirms Mnangagwa's presidential election victory". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 25 August 2018. සම්ප්‍රවේශය 17 January 2019.
- ^ "The costs of the Robert Mugabe era". newzimbabwe.com. 1 February 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 12 March 2018.
- ^ Mark Chingono and Bukola Adebayo (7 August 2019). "Millions in Zimbabwe facing starvation after severe droughts, UN food agency says". CNN. සම්ප්‍රවේශය 14 August 2019.
- ^ "Canada and others debate Zimbabwe's bid to rejoin Commonwealth". The Globe and Mail. 7 Feb 2023. p. A4.
- ^ "Zimbabwe's President Mnangagwa wins second term, opposition rejects result". Al Jazeera (ඉංග්‍රීසි බසින්).
- ^ "Inyangani, Zimbabwe". Peakbagger. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2020.
- ^ Helicon, ed. (2018). The Hutchinson Unabridged Encyclopedia with Atlas and Weather Guide – via Credo Reference.
- ^ "Victoria Falls". Victoria Falls Tourism. 2019. සම්ප්‍රවේශය 3 December 2019.
- ^ Moore, A E; et al. (2009). "Landscape evolution in Zimbabwe from the Permian to present, with implications for kimberlite prospecting" (PDF). Geological Society of South Africa. 112 (1): 65. Bibcode:2009SAJG..112...65M. doi:10.2113/gssajg.112.1.65.
- ^ "At least 55 elephants die in Zimbabwe drought" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 21 October 2019. සම්ප්‍රවේශය 22 October 2019.
- ^ Baughan, M. (2005). Continent in the Balance: Zimbabwe-Juvenile literature. Philadelphia, PA: Mason Crest Publishers; ISBN 1590848101.
- ^ Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
- ^ Chipika, J; Kowero, G. (2000). "Deforestation of woodlands in communal areas of Zimbabwe: is it due to agricultural policies?". Agriculture, Ecosystems & Environment. 79 (2–3): 175. Bibcode:2000AgEE...79..175C. doi:10.1016/S0167-8809(99)00156-5.
- ^ "Chaos as tobacco sales start". NewsdezeZimbabwe. 27 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 March 2015.
- ^ Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
- ^ "Constitution of Zimbabwe Amendment (No. 17) Act, 2005". kubatana.net. NGO Network Alliance Project. 16 September 2005. 27 September 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Tekere says Mugabe 'insecure' in new book". 27 December 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2008.
- ^ Mugabe, Robert. (2007). Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite, Chicago: Encyclopædia Britannica.
- ^ a b Frankel, Matthew (26 May 2010). "Myanmar boycott is misguided". Los Angeles Times. 23 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Zimbabwe: Election Fraud Report, 04/18/05. University of Pennsylvania, 18 April 2005.
- ^ "Mugabe's former ally accuses him of foul play", Independent Online Zimbabwe, 12 March 2005.
- ^ Makgetlaneng, Sehlare. "ZIMBABWE'S 2005 PARLIAMENTARY ELECTIONS: Lessons for the Movement for Democratic Change" (PDF). Africa Institute of South Africa: 124.
- ^ a b Latham, Brian (4 March 2002). "Contrast in styles as contenders hold rallies in Harare townships". The Independent. UK. 29 December 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2024.
{{cite news}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ^ "Mugabe critics predict fraud in Zimbabwe elections". CNN. 28 March 2008.
- ^ "Zimbabwe stands 'on a precipice'". BBC News. 31 March 2008. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ "Mugabe rival quits election race". BBC News. 22 June 2008.
- ^ "Zimbabwe's MDC factions reunite". 2 May 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 February 2009., SABC News, 28 April 2008.
- ^ a b "Opposition reunites in Zimbabwe". BBC News. 28 April 2008. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ Services, Msnbc com News (2009-02-11). "Tsvangirai sworn in as Zimbabwe's PM". msnbc.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2020-07-10.
- ^ "Tsvangirai sworn in as Zimbabwe PM - CNN.com". www.cnn.com. සම්ප්‍රවේශය 2020-07-10.
- ^ Dugger, Celia W. (3 November 2008). "Aid Group Says Zimbabwe Misused $7.3 Million". The New York Times.
- ^ Shiangala, Mike (2020-07-31). "Zimbabwe to allegedly shutdown the Internet on 31st July". Smatt Geeks Media (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 10 August 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2020-07-31.
- ^ "Zimbabwe and Uganda leaders meet with Russian President Putin". Africanews. 28 July 2023.
- ^ "Zimbabwe Ministry of Defence". 2 November 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 November 2007.
- ^ "Zimbabwe Defence Forces News". ZDF News. සම්ප්‍රවේශය 17 April 2009.
- ^ Chari, Freeman Forward (24 December 2007). "MILITARISATION OF ZIMBABWE: Does the opposition stand a chance?". zimbabwejournalists.com. 5 January 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Godwin, Peter (1996). Mukiwa – A White Boy in Africa. London, UK: Macmillan. ISBN 978-0-333-67150-4.
- ^ Nyarota, Geoffrey (2006). Against the Grain, Zebra, p. 134; ISBN 1770071121.
- ^ "Ministry of Defence, Zimbabwe". 2 November 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2007.
- ^ "5th Brigade gets new commander". Zimbabwe Defence Forces News. 22 February 2006. සම්ප්‍රවේශය 18 April 2009.
- ^ "Police baton charge Harare protesters". ABC News. 3 December 2008.
- ^ Howard-Hassmann, Rhoda E. (24 November 2010). "Mugabe's Zimbabwe, 2000–2009: Massive Human Rights Violations and the Failure to Protect". Human Rights Quarterly. 32 (4): 898–920. doi:10.1353/hrq.2010.0030. ISSN 1085-794X. S2CID 143046672.
- ^ a b "Zimbabwe". Amnesty International. 3 December 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 December 2007.
- ^ "Zimbabwe – Events of 2006". Human Rights Watch. 11 October 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 December 2007.
- ^ Howard-Hassmann 2010, p. 909
- ^ "State Sponsored Homophobia 2016: A world survey of sexual orientation laws: criminalisation, protection and recognition" (PDF). International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and Intersex Association. 17 May 2016. 2 September 2017 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 April 2018.
- ^ "BBC News – Africa – Zimbabwe gay rights face dim future". news.bbc.co.uk.
- ^ Whitaker, Raymond (22 June 2008). "Zimbabwe election violence spreads to Harare". The New Zealand Herald. සම්ප්‍රවේශය 7 December 2008.
- ^ "Unbowed Tsvangirai urges defiance". BBC. 14 March 2007. සම්ප්‍රවේශය 2 December 2007.
- ^ Zimbabwe Press, Media, TV, Radio, Newspapers Press Reference, 2006.
- ^ "Zimbabwe newspaper bombed". BBC News. 28 January 2001. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ Wines, Michael (7 February 2004). "Zimbabwe: Newspaper Silenced". The New York Times. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ "Zimbabwe lifts reporting ban on BBC and CNN", The Daily Telegraph, 30 July 2009.
- ^ Nkosi, Milton (1 April 2005). "Why did Zimbabwe ban the BBC?". BBC News. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ "Al Jazeera kicked out of Zimbabwe". 23 June 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2016., zimbabwemetro.com, 22 June 2008.
- ^ "Zimbabwe: COVID-19 must not be used to stifle freedoms, says UN rights office". UN News. 24 July 2020. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2020.
- ^ "#ZimbabweanLivesMatter: celebrities join campaign against human rights abuses". The Guardian. 5 August 2020. සම්ප්‍රවේශය 5 August 2020.
- ^ "Constitution of the Republic of Zimbabwe" (PDF). Parliament of Zimbabwe. 21 December 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 December 2008.
- ^ "Provincial Councils and Administration Act (Chapter 29:11)" (PDF). Parliament of Zimbabwe. 27 December 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 December 2008.
- ^ "Rural District Councils Act (Chapter 29:13)" (PDF). Parliament of Zimbabwe. 27 December 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 December 2008.
- ^ "Traditional Leaders Act (Chapter 29:17)" (PDF). Parliament of Zimbabwe. 4 September 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 December 2008.
- ^ Ndakaripa, Musiwaro (2021-04-03). "Zimbabwe's Economic Meltdown: Are Sanctions Really to Blame?". The Washington Quarterly. 44 (2): 95–120. doi:10.1080/0163660X.2021.1934997. ISSN 0163-660X. S2CID 235465633.
- ^ "Zimbabwe: Background". www.everycrsreport.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-11-14.
- ^ "Cyclones Idai and Kenneth". OCHA (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-03-18. 5 December 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-11-14.
- ^ a b "Zimbabwe". EU Sanctions (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-11-14.
- ^ Baughan, M. (2005). Continent in the Balance: Zimbabwe-Juvenile literature. Philadelphia, PA: Mason Crest Publishers; ISBN 1590848101.
- ^ "Zimbabwe-South Africa economic relations since 2000". Africa News. 31 October 2007. 1 January 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 December 2007.
Zimbabwe remains South Africa's most important trading partner in Africa.
{{cite news}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ^ "Zimbabwe Economy: Facts, Data, & Analysis on Economic Freedom". Heritage.org. 12 January 2012. 25 May 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ "Country Profile – Zimbabwe". Foreign Affairs and International Trade Canada. 26 February 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 December 2007.
Since the country is well endowed with natural resources such as minerals, arable land and wildlife, many opportunities lie in resource-based activities such as mining, agriculture and tourism and their downstream industrial activities.
- ^ Wadhams, Nick (1 August 2007). "Zimbabwe's Wildlife Decimated by Economic Crisis". Nairobi: National Geographic News. 21 September 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 August 2007.
- ^ Zimbabwe Ranked Fastest growing Internet Market සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 දෙසැම්බර් 2019 at the Wayback Machine. Biztechafrica.com (10 August 2011); retrieved 4 July 2013.
- ^ Why ICT is critical in 'illiterate' Africa|BiztechAfrica Business, Telecom, Technology & IT News Africa සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2020-01-16 at the Wayback Machine. Biztechafrica.com (3 December 2012); retrieved 4 July 2013.
- ^ "Zimbabwe Democracy And Economic Recovery Act of 2001 at Govtrack.us News". 18 October 2011. 6 January 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 October 2011.
- ^ Boucher, Richard (2 March 2004). "Zimbabwe: Sanctions Enhancement" (Press release). United States Department of State.
- ^ Richardson, Craig J. "The loss of property rights and the collapse of Zimbabwe" (PDF). Cato Journal. 25: 541–565. 2 January 2011 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 November 2010.
- ^ "Organised Violence and Torture in Zimbabwe in 1999". Zimbabwe Human Rights NGO Forum. 2 June 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2007.
- ^ Glenday, Craig (2013). Guinness Book of Records 2014. Guinness World Records Limited. p. 123. ISBN 9781908843159.
- ^ "Zimbabwe President Mugabe labels white farmers 'enemies'". CNN.com. Harare, Zimbabwe. 18 April 2000. 29 June 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 September 2007.
- ^ Robinson, Simon (18 February 2002). "A Tale of Two Countries", Time; accessed 4 May 2016.
- ^ "White farmers under siege in Zimbabwe". BBC News. 15 August 2002. 6 January 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ Mugabe Interview: The Full Transcript, News.sky.com (24 May 2004); retrieved 4 July 2013.
- ^ Clemens, Michael; Moss, Todd (20 July 2005). Costs and Causes of Zimbabwe's Crisis (Report). Center for Global Development. 4 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2011.
- ^ Meldrum, Andrew (21 May 2005). "As country heads for disaster, Zimbabwe calls for return of white farmers". The Guardian. London, UK. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2011.
- ^ a b Fletcher, Martin (7 February 2017). "Out of House and Home". The Telegraph (Telegraph Magazine ed.). p. 39.
- ^ Timberg, Craig (6 January 2007). "White Farmers Given Leases in Zimbabwe". The Washington Post. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2011.
- ^ "Zimbabwe threatens white farmers". The Washington Post. Associated Press. 5 February 2007. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2011.
- ^ Chinaka, Cris (8 August 2007). "Zimbabwe threatens white farmers on evictions". Reuters. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2011.
- ^ "How to stay alive when it all runs out". The Economist. 12 July 2007. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ "Zimbabwe inflation hits 11,200,000 percent". CNN. 19 August 2008. සම්ප්‍රවේශය 4 May 2016.
- ^ "Zimbabwe to print first $100 trillion note". CNN. 16 January 2009. 27 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2019.
- ^ "Zimbabwe abandons its currency". BBC News. 29 January 2009. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2011.
- ^ "Zimbabwe Suspends Use of Own Currency". VOA News. 12 April 2009.
- ^ Giokos, Eleni (29 February 2016). "This country has nine currencies". CNNMoney. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2017.
- ^ Staff Reporter (20 February 2019). "RBZ introduces 'RTGS Dollars'". The Zimbabwe Mail (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 20 May 2019.
- ^ a b "Zimbabwe Overview". The World Bank. World Bank Group. 4 October 2016. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2017.
- ^ "Zimbabwe economy buoyant, more reform needed: IMF". Reuters. 8 November 2010. 11 November 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2024.
{{cite news}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ^ "Zimbabwe economy growing: IMF". talkzimbabwe.co. 9 November 2010. 12 November 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "IMARA: Global investors get upbeat briefing on Zim prospects" (Press release). IMARA. 17 February 2011. 11 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2011.
- ^ Nyathi, Kitsepile (30 January 2013). "Zimbabwe has only $217 in the bank, says finance minister". AfricaReview.com. Nation Media Group. 22 December 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Chitiyo, Knox; Vines, Alex; Vandome, Christopher (September 2016). "The Domestic and External Implications of Zimbabwe's Economic Reform and Re-engagement Agenda". Chatham House. Royal Institute for International Affairs. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2017.
- ^ Marima, Tendai (19 August 2019). "In Zimbabwe, An Economic Crisis With 175% Inflation Drives Discontent". NPR.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 20 August 2019.
- ^ Madslien, Jorn (14 April 2008). "No quick fix for Zimbabwe's economy". BBC. සම්ප්‍රවේශය 19 December 2008.
- ^ Dube, Jennifer (3 April 2011). "Zimplats ignores seizure threat". The Standard. Harare, Zimbabwe. 11 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2011.
{{cite news}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ^ "Diamond company in trouble with Harare MPs", Independent Online, South Africa, 2 February 2010.
- ^ "Diamonds in the rough, report by Human Rights Watch". Human Rights Watch. 26 June 2009. 8 September 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ "Ranking Of The World's Diamond Mines By Estimated 2013 Production" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 සැප්තැම්බර් 2013 at the Wayback Machine, Kitco, 20 August 2013.
- ^ "Zimbabwe diamond exports fell 34 pct in 2014: official". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 14 May 2015. 17 May 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 April 2019.
{{cite news}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ^ Marawanyika, Godfrey, Biggest Zimbabwe Gold Miner to Rule on London Trade by March, Bloomberg News, 17 October 2014. Retrieved 3 August 2016.
- ^ Mumera, Wisdom (9 January 2016). "Zimbabwe's Coffee Production Declines". newsofhesouth.com.
- ^ "|| ICRISAT || Impact". www.icrisat.org. 23 February 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2022-02-23.
- ^ Conservation agriculture and microdosing in Zimbabwe, WRENmedia, January 2013
- ^ University, Wageningen; form, Research Contact (2015-10-23). "Agronomic and environmental studies of potato (Solanum tuberosum L.) and analysis of its value chain in Zimbabwe". WUR (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 12 April 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2020-12-17.
- ^ "Zimbabwe 2018 tourist arrivals peak 2,6 million". The Sunday News. 17 March 2019.
- ^ "Travel and tourism: Economic impact 2017 Zimbabwe" (PDF). WTTC. March 2017. 10 November 2017 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Machipisa, Lewis (14 March 2001). "Sun sets on Zimbabwe tourism". BBC News. සම්ප්‍රවේශය 16 November 2007.
- ^ Berger, Sebastien (29 October 2007). "British Airways abandons flights to Zimbabwe". The Daily Telegraph. London, UK. 30 November 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 November 2007.
- ^ Sibanda, Tichaona (23 February 2012). "Zimbabwe: Air Zimbabwe Vanishes From the Skies Indefinitely". allAfrica.com. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ a b "Zimbabwe geography, maps, climate, environment and terrain from Zimbabwe | - CountryReports". www.countryreports.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-12.
- ^ "Zimbabwe Tourism Authority". zimbabwetourism.net. 3 December 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 November 2007.
- ^ "Zimbabwe: The Spirit of Matobo". zimbabwe.safari.co.za. 1 November 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Exposure Data by Country". World Health Organization. 4 March 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 October 2014.
- ^ a b "Water Supply and Sanitation in Zimbabwe, Turning Finance into Services for 2015 and beyond" (PDF). wsp.org. AMCOW (collaboratively published report). 2011. 30 January 2020 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 May 2016.
- ^ Troubled Water: Burst Pipes, Contaminated Wells, and Open Defecation in Zimbabwe's Capital (PDF). Human Rights Watch. 2013. ISBN 978-1-62313-0800. 30 August 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF).
- ^ a b c d Lemarchand, Guillermo A.; Schneegans, Susan, eds. (2014). Mapping Research and Innovation in the Republic of Zimbabwe (PDF). Paris: UNESCO. pp. Volume 2. GO–SPIN Profiles in Science, Technology and Innovation. ISBN 978-92-3-100034-8.
- ^ a b c d e UNESCO Science Report: towards 2030 (PDF). Paris: UNESCO. 2015. pp. 535–555. ISBN 978-92-3-100129-1.
- ^ WIPO. "Global Innovation Index 2023, 15th Edition". www.wipo.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). doi:10.34667/tind.46596. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-30.
- ^ "Global Innovation Index". INSEAD Knowledge (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2013-10-28. 2 September 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-09-02.
- ^ a b "Census 2012 National Report" (PDF). ZIMSTAT. 1 September 2014 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 May 2016.
- ^ "Ethnicity and Race by Countries". Infoplease. 21 May 2020.
- ^ Wiley, David and Isaacman, Allen F. (1981). Southern Africa: society, economy, and liberation. Michigan State University, University of Minnesota. p. 55
- ^ Quarterly Digest Of Statistics, Zimbabwe Printing and Stationery Office, 1999.
- ^ "Business Zimbabwe's land reform: Zambia's gain, a cautionary tale for South Africa?". Deutsche Welle. 16 January 2019.
- ^ "Zimbabwe's white farmers start anew in Mozambique". Al-Jazeera. 28 October 2015.
- ^ Quarterly Digest of Statistics, 1998, Zimbabwe Printing and Stationery Office.
- ^ "Zimbabwe Cities by Population 2022".
- ^ "Zimbabwe" (PDF). 25 March 2009 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2016., gapadventures.com; accessed 4 May 2016.
- ^ Williams, Angela A. (April 1998). "Mother Tongue: Interviews with Musaemura B. Zimunya and Solomon Mutswairo". The Journal of African Travel-Writing (4): 36–44. 26 March 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Martins, Margarida (12 March 2019). "Português em África" [Portuguese in Africa]. Diário de Notícias (පෘතුගීසි බසින්). Portugal.
- ^ "Português vai ser introduzido no ensino secundário no Zimbabué". SAPO 24 (පෘතුගීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2020-07-21.
- ^ "Zimbabwe: Português vai ser introduzido no ensino secundário do país - África - Angola Press - ANGOP". www.angop.ao (යුරෝපීය පෘතුගීසි බසින්). 6 August 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2020-07-21.
- ^ "Table: Religious Composition by Country" (PDF). pewforum.org. Washington, D.C.: Pew Research Center. 2012. 10 March 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Zimbabwe – International Religious Freedom Report 2005". U.S. Department of State. සම්ප්‍රවේශය 3 December 2007.
An estimated 1% of the total population is Muslim.
- ^ "MSN Encarta". MSN Encarta. http://encarta.msn.com/encyclopedia_761575825_3/Zimbabwe.html. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 13 November 2007.
- ^ Chitando, Ezra (2021). Innovation and Competition in Zimbabwean Pentecostalism. Bloomsbury. ISBN 978-1-3501-7601-0.
- ^ "Zimbabwe". 24 July 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 January 2008.
- ^ Shoko, Tabona (2007). Karanga Indigenous Religion in Zimbabwe: Health and Well-Being. London: Routledge. ISBN 978-0-754-65881-8.
- ^ Moyo, Method (2020). Traditional Religion and Its Impact on the Practices of Apostolic and Zionist Churches in Zimbabwe. GRIN Verlag. ISBN 978-3-346-21835-3.
- ^ Davies, R. and Sanders, D. (1998). "Adjustment policies and the welfare of children: Zimbabwe, 1980–1985". In: Cornia, G.A., Jolly, R. and Stewart, F. (eds.) Adjustment with a human face, Vol. II: country case studies. Clarendon Press, Oxford, pp. 272–99; ISBN 0198286112.
- ^ Dugbatey, K. (1999). "National health policies: sub-Saharan African case studies (1980–1990)". Soc. Sci. Med. 49 (2): 223–239. doi:10.1016/S0277-9536(99)00110-0. PMID 10414831.
- ^ Marquette, C.M. (1997). "Current poverty, structural adjustment, and drought in Zimbabwe". World Development. 25 (7): 1141–1149. doi:10.1016/S0305-750X(97)00019-3.
- ^ a b Madslien, Jorn (14 April 2008). "No quick fix for Zimbabwe's economy". BBC. සම්ප්‍රවේශය 19 December 2008.
- ^ a b "Zimbabwe in 10 numbers". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 18 November 2017. සම්ප්‍රවේශය 18 November 2017.
- ^ "United Nations Statistics Division". සම්ප්‍රවේශය 7 December 2008.
- ^ "Zimbabwe Profile based on the 2002 Population Census" (PDF). ZIMSTAT. 2 April 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Zimbabwe Demographic and Health Survey 2005–06" (PDF). ZIMSTAT. 2 April 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 May 2016.
- ^ a b c d "Zimbabwe Overview". The World Bank. World Bank Group. 4 October 2016. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2017.
- ^ "The State of the World's Midwifery". United Nations Population Fund. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2016.
- ^ Thornycroft, Peta (10 April 2006). "In Zimbabwe, life ends before 40". The Sydney Morning Herald. Harare. සම්ප්‍රවේශය 10 April 2006.
- ^ "Zimbabwe". UNAIDS. සම්ප්‍රවේශය 16 January 2011.
- ^ "HIV Prevalence Rates Fall in Zimbabwe". UNESCO. 30 March 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 December 2007.
- ^ Hungwe, Brian (7 November 2008). "The death throes of Harare's hospitals". BBC. සම්ප්‍රවේශය 3 December 2008.
- ^ "Zimbabwe: coping with the cholera outbreak". 26 November 2008. 6 May 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 December 2008.
- ^ "Zimbabwe cholera deaths near 500". BBC. 2 December 2008. සම්ප්‍රවේශය 2 December 2008.
- ^ "PM urges Zimbabwe cholera action". BBC News. 6 December 2008. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ "Miliband backs African calls for end of Mugabe" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2011-05-10 at the Wayback Machine, The Times, 5 December 2008.
- ^ "Zimbabwe declares national emergency over cholera". Reuters. 4 December 2008. සම්ප්‍රවේශය 4 December 2008.
- ^ "Zimbabwe declares cholera outbreak a national emergency". Agence France-Presse. 4 December 2008. 27 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 December 2008.
- ^ On the cholera frontline. IRIN. 9 March 2009
- ^ "Zimbabwe says cholera epidemic may spread with rain". Reuters. 30 November 2008. 6 December 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 December 2008.
{{cite news}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ^ "Ranking of African Countries By Literacy Rate: Zimbabwe No. 1". The African Economist.
- ^ "Zimbabwe: Unlicensed and outdoors or no school at all". irinnews.org. Epworth, Zimbabwe: OCHA. 23 July 2010. 11 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Nyathi, Kitsepile (14 July 2010). "Zimbabwe: Country Leads in Africa Literacy Race". AllAfrica.com.
- ^ Poverty Income Consumption and Expenditure Survey 2011/12 Report (Report). Zimstat. 2013. 27 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Nkepile Mabuse (28 September 2009). "Zimbabwe schools begin fightback". CNN. සම්ප්‍රවේශය 28 September 2009.
- ^ "BBC report on 40 years in Zimbabwe's schools". BBC News. 19 April 2007. සම්ප්‍රවේශය 3 November 2007.
- ^ a b "Zimbabwe US Embassy". 18 November 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 November 2007.
- ^ a b c d "Gender Equality | UN in Zimbabwe". www.zw.one.un.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). 14 August 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 October 2018.
- ^ a b c d "Effective law and policy on gender equality and protection from sexual and gender-based violence in disasters – Zimbabwe". International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 5 December 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 October 2018.
{{cite news}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ^ "7. Women's Empowerment, Gender Equality and Equity | UN in Zimbabwe". www.zw.one.un.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). 5 December 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 October 2018.
- ^ a b c d e Manyonganise, Molly (2015). "Oppressive and liberative: A Zimbabwean woman's reflections on ubuntu". Verbum et Ecclesia. 36 (2): 1–7. doi:10.4102/VE.V36I2.1438. ISSN 2074-7705.
- ^ Chabaya, O.; Rembe, S.; Wadesango, N. (1 January 2009). "The persistence of gender inequality in Zimbabwe: factors that impede the advancement of women into leadership positions in primary schools". South African Journal of Education (ඉංග්‍රීසි බසින්). 29 (2): 235–251. doi:10.15700/saje.v29n2a259. ISSN 2076-3433.
- ^ "Zimbabwe". www.unaids.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 4 December 2018.
- ^ Berliner, Paul (June 1993). The Soul of Mbira: Music and Traditions of the Shona People of Zimbabwe (ඉංග්‍රීසි බසින්). University of Chicago Press. ISBN 9780226043791.
zimbabwe shona.
- ^ Owomoyela, Oyekan (2002). Culture and Customs of Zimbabwe. Westport, Conn.: Greenwood Press. p. 77. ISBN 978-0-313-31583-1.
- ^ "Zimbabwe Celebrates 25 years of Independence". Konrad Adenauer Stiftung. 10 October 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2008.
- ^ "Art of Zimbabwe: Shona Sculpture - The Sculpture Park". Default Store View (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-03-06. සම්ප්‍රවේශය 2022-04-19.
- ^ "Charles Mungoshi". Zimbabwe – Poetry International Web. 16 October 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Tribute to Cathy Buckle". 30 October 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 November 2007.
- ^ "Book awards: Guardian Fiction Prize", Library Thing.
- ^ Guardian first book award 2013 (15 November 2013). "We Need New Names by NoViolet Bulawayo". The Guardian. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2023.
{{cite web}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link) - ^ Ladipo Manyika, Sarah (23 March 2022). "Glory by NoViolet Bulawayo review – a Zimbabwean Animal Farm". The Guardian (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 1 July 2023.
- ^ "Cultural Origins of art". 1 October 2000 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2008.
- ^ "African theatre – Southern and South Africa | art" (in en). Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/art/African-theatre-art/Southern-and-South-Africa. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 19 January 2018.
- ^ "Sadza ne Nyama: A Shona Staple Dish". Zambuko.com. සම්ප්‍රවේශය 3 November 2007.
- ^ Stephanie Hanes (20 September 2006). "Biltong: much more than just a snack". The Christian Science Monitor. සම්ප්‍රවේශය 3 October 2006.
- ^ Alao, Abiodun; Tofa, Moses (2015). "Zimbabwe". in Falola, Toyin; Jean-Jacques, Daniel. Africa: An Encyclopedia of Culture and Society [3 Volumes]. ABC-CLIO. pp. 1305–1326. . https://books.google.com/books?id=YjoVCwAAQBAJ&pg=PA1316.
- ^ "Men's Ranking". www.fifa.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-07-23.[භින්න වූ සබැඳිය]
- ^ worldrugby.org. "World Rugby".
- ^ VOA News (2 July 2023). "Black Cricket's Spiritual Home in Zimbabwe Becomes International Venue for Game".
- ^ "2004 Olympic Games swimming results". CNN. 9 May 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 July 2007.
{{cite news}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ^ "Montreal 2005 Results". 28 January 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 June 2007.
- ^ "12th FINA World Championships". 6 June 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 June 2007.
- ^ Gold, Jack Of (29 May 2012). "Africa punching above it's [sic] weight in golf". Free TV 4 Africa. 8 February 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ "From Zimbabwe to Hull FC: Masimbaashe Matongo's 'dream' journey is just beginning". Hull Daily Mail. 17 November 2015. 25 December 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 February 2017.
{{cite news}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ^ "Zimbabwe teenager Judah Mazive signs contract to play rugby in England". Zimbabwe Today. 13 January 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 February 2017.
{{cite news}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ^ "South Africa's Marinos appointed new SANZAR CEO – Super Rugby – Super 18 Rugby and Rugby Championship News, Results and Fixtures from Super XV Rugby". 23 November 2015. සම්ප්‍රවේශය 18 February 2017.
- ^ "The making of Samson Muripo | The Standard" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 22 October 2017. සම්ප්‍රවේශය 2021-07-21.
- ^ "Supreme Court strikes down repressive media legislation". Committee to Protect Journalist. 7 May 2003.
- ^ "Zimbabwe lifts reporting ban on BBC and CNN", The Daily Telegraph, 30 July 2009.
- ^ Williams, Jon (29 July 2009). "Resuming operations in Zimbabwe". BBC.
- ^ Banya, Nelson (26 May 2010). "Zimbabwe licenses new private newspapers". Reuters.
- ^ "independent dailies allowed to resume publishing", International Freedom of Expression Exchange, 28 May 2010.
- ^ Chinaka, Cris (4 June 2010). "Zimbabwe gets first private daily newspaper in years". Reuters.
- ^ "Finally, Zimbabwe's 'private' radio station goes on air". zimeye.org. 26 June 2012. 25 July 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2024.
{{cite news}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ^ a b c "Reporters without Borders Press Freedom Index". Reports Without Borders. සම්ප්‍රවේශය 24 February 2022.
- ^ Ruzengwe, Blessing (17 March 2005) "The nine lives of Wilf Mbanga", The London Globe via Metrovox.
- ^ "Freedom House 2007 Map of Press Freedom: Zimbabwe". Freedomhouse.org. 27 December 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2012.
- ^ Huffman, Thomas N. (1985). "The Soapstone Birds from Great Zimbabwe". African Arts. 18 (3): 68–73, 99–100. doi:10.2307/3336358. JSTOR 3336358.
- ^ Sinclair, Paul (2001). "Review: The Soapstone Birds of Great Zimbabwe Symbols of a Nation by Edward Matenga". The South African Archaeological Bulletin. 56 (173/174): 105–106. doi:10.2307/3889033. JSTOR 3889033.
- ^ Landow, George P. "Great Zimbabwe". Brown University. 9 August 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Balancing Rocks". 17 August 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 November 2007.
- ^ a b "Zimbabwe | History, Map, Flag, Population, Capital, & Facts". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 29 May 2020.
Geographic locale | |
|---|---|
සැකිල්ල:Niger-Congo-speaking nations |
උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: "note" නම් කණ්ඩායම සඳහා <ref> ටැග පැවතුණත්, ඊට අදාළ <references group="note"/> ටැග සොයාගත නොහැකි විය.