Jump to content

ඝානාව

සබැඳි සංස්කරණය කරන්න
විකිපීඩියා වෙතින්
ඝානා ජනරජය
Flag of ඝානාව
Flag
Coat of arms of ඝානාව
Coat of arms
උද්යෝග පාඨය: "නිදහස සහ යුක්තිය"
ජාතික ගීය: "God Bless Our Homeland Ghana" (දෙවියන් වහන්සේ අපගේ මව්බිම ඝානාවට ආශීර්වාද කරයි)
ඝානාව හි පිහිටීම
අගනුවර
සහ විශාලතම නගරය
ඇක්රා
05°33′18″N 00°11′33″W / 5.55500°N 0.19250°W / 5.55500; -0.19250
නිල භාෂා(ව)ඉංග්‍රීසි[1][2]
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
(2021 සංගණනය[3])
ආගම
(2021 සංගණනය[3])
71.3% ක්‍රිස්තියානි

-- 49.0% ප්‍රොතෙස්තන්ත්‍ර
-- 22.3% වෙනත් ක්‍රිස්තියානි
19.9% ඉස්ලාම්
3.2% සාම්ප්‍රධායික ඇදහිලි
1.1% අනාගමික

4.5% වෙනත්
ජාති නාම(ය)ඝානියානු
රජයඒකීය, ජනාධිපති, ජනරජය
• ජනාධිපති
නානා අකුෆො-අඩ්ඩෝ
• උප ජනාධිපති
මහමුදු බවුමියා
• කථානායක
ඇල්බන් බැග්බින්
• අගවිනිසුරු
ගර්ට්රූඩ් ටොකෝර්නූ
ව්‍යවස්ථාදායකයපාර්ලිමේන්තුව
එක්සත් රාජධානිය වෙතින් නිදහස
• පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය රාජධානිය
1957 මාර්තු 6
• ජනරජය
1960 ජූලි 1
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ
239,567[4] km2 (92,497 sq mi) (80 වෙනි)
• ජලය (%)
4.61 (11,000 km2; 4,247 mi2)
ජනගහණය
• 2023 ඇස්තමේන්තුව
34,237,620 [5] (48 වෙනි)
• ජන ඝණත්වය
101.5/km2 (262.9/sq mi) (66 වෙනි)
දදේනි (ක්‍රශසා)2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ
Increase ඇ.ඩො. බිලියන 227.189[6] (68 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල
Increase ඇ.ඩො. 6,905[6] (136 වෙනි)
දදේනි (නාමික)2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ
Increase ඇ.ඩො. බිලියන 76.628[6] (89 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල
Increase ඇ.ඩො. 2,328[6] (149 වෙනි)
ගිනි (2016)43.5[7]
මධ්‍යම
මාසද (2021)0.632[8]
මධ්‍යම · 133 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදලඝානා සීඩී (GHS)
වේලා කලාපයUTC (GMT)
දින ආකෘතිදිදි/මාමා/වවවව
රිය ධාවන මං තීරුවදකුණ
ඇමතුම් කේතය+233
ISO 3166 codeGH
අන්තර්ජාල TLD.gh

ඝානාව (අසන්නi/ˈɡɑːnə/), නිල වශයෙන් ඝානා ජනරජය, බටහිර අප්‍රිකාවේ රටකි.[9] එය දකුණින් ගිනියා බොක්ක සහ අත්ලාන්තික් සාගරය, බටහිරින් අයිවරි කෝස්ට්, උතුරින් බුර්කිනා ෆාසෝ සහ නැගෙනහිරින් ටෝගෝ සමඟ මායිම් බෙදා ගනී.[10] ඝානාව වර්ග කිලෝ මීටර 239,567 (වර්ග සැතපුම් 92,497 ) ක ප්‍රදේශයක් ආවරණය කරයි, වෙරළබඩ සැවානා සිට නිවර්තන වැසි වනාන්තර දක්වා විහිදෙන විවිධ ජෛව ප්‍රමාණයන් විහිදේ. මිලියන 32 කට අධික ජනගහනයක් සිටින ඝානාව බටහිර අප්‍රිකාවේ දෙවන වැඩිම ජනගහනය සහිත රට වේ.[11] අගනුවර සහ විශාලතම නගරය ඇක්රා ය; අනෙකුත් නගර වන්නේ කුමාසි, තමලේ සහ සෙකොන්ඩි-ටකෝරාඩි වේ.

ඝානාවේ බිහි වූ මුල්ම රාජධානි වූයේ උතුරේ ඩග්බොන් රාජධානිය සහ බොනෝ ප්‍රාන්තය වන අතර 11 වන සියවසේදී බොනෝ රාජ්‍යය ප්‍රදේශයේ පැවතුනි.[12][13] අශාන්ති අධිරාජ්‍යය සහ දකුණේ අනෙකුත් අකාන් රාජධානි සියවස් ගණනාවක් පුරා බිහි විය.[14] 15 වන ශතවර්ෂයේ පටන්, පෘතුගීසි අධිරාජ්‍යය, අනෙකුත් යුරෝපීය බලවතුන් අනුගමනය කරමින්, 19 වන සියවස වන විට බ්‍රිතාන්‍යයන් අවසානයේ වෙරළ තීරයේ පාලනය පිහිටුවන තෙක් වෙළඳ අයිතිවාසිකම් සඳහා ප්‍රදේශයට තරඟ කළහ. සියවසකට වැඩි යටත් විජිත ප්‍රතිරෝධයෙන් පසුව, රටෙහි වත්මන් දේශසීමා, වෙනම බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත ප්‍රදේශ 4ක් ආවරණය කරමින් හැඩගැසුණි: ගෝල්ඩ් කෝස්ට්, අශාන්ති, උතුරු ප්‍රදේශ සහ බ්‍රිතාන්‍ය ටෝගෝලන්තය. මේවා පොදු රාජ්‍ය මණ්ඩලීය ජාතීන් තුළ ස්වාධීන ආධිපත්‍යයක් ලෙස ඒකාබද්ධ විය. 1957 මාර්තු 6 වන දින ඝානාව උප සහරා අප්‍රිකාවේ ස්වෛරීත්වය අත්කර ගත් පළමු රට බවට පත්විය.[15][16][17] ඝානාව පසුව යටත් විජිතකරණ ප්‍රයත්නයන් සහ පෑන්-අප්‍රිකානු ව්‍යාපාරය කෙරෙහි බලපෑවේය.[18]

ඝානාව යනු භාෂාමය සහ ආගමික කණ්ඩායම් සහිත බහු වාර්ගික රටකි;[19] අකාන් විශාලතම ජනවාර්ගික කණ්ඩායම වන අතර, ඔවුන් බහුත්වයක් සමන්විත වේ. බොහෝ ඝානාවේ ක්‍රිස්තියානීන් (71.3%); පහෙන් එකක් පමණ මුස්ලිම් ය; දහවන පිළිවෙත සම්ප්‍රදායික ඇදහිලි හෝ ආගමක් වාර්තා නොකරයි. ඝානාව යනු රාජ්‍ය නායකයා සහ රජයේ ප්‍රධානියා වන ජනාධිපතිවරයෙකු විසින් නායකත්වය දෙන ඒකීය ව්‍යවස්ථාපිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයකි.[20] අප්‍රිකාවේ දේශපාලන ස්ථාවරත්වය සඳහා, ඝානාව අප්‍රිකානු පාලනයේ 2012 ඊබ්‍රාහිම් දර්ශකයේ 7 වන ස්ථානය සහ 2012 බිඳෙනසුලු රාජ්‍ය දර්ශකයේ 5 වැනි ස්ථානයට පත්විය. එය 1993 සිට මහාද්වීපයේ නිදහස් හා වඩාත්ම ස්ථාවර රජයක් ලෙස පවත්වා ගෙන යන අතර එය සෞඛ්‍ය ආරක්ෂණය, ආර්ථික වර්ධනය සහ මානව සංවර්ධනය සම්බන්ධයෙන් සාපේක්ෂව හොඳින් ක්‍රියා කරයි,[18] එබැවින් එය බටහිර අප්‍රිකාවේ සහ සමස්ත අප්‍රිකාවේ සැලකිය යුතු බලපෑමක් ඇති කරයි.[21] ඝානාව ජාත්‍යන්තර කටයුතුවලදී බෙහෙවින් ඒකාබද්ධ වී ඇත, නොබැඳි ව්‍යාපාරයේ ආරම්භක සාමාජිකයෙක්, අප්‍රිකානු සංගමය සහ බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යයන්ගේ ආර්ථික ප්‍රජාව, 24 කණ්ඩායම සහ පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ජාතීන්ගේ සාමාජිකයෙකි.[22]

ඉතිහාසය

[සංස්කරණය]

මධ්‍යකාලීන රාජධානි

[සංස්කරණය]
1850 සිතියමක් බටහිර අප්‍රිකාවේ ගිනියා කලාපය සහ අවට ප්‍රදේශ තුළ අශාන්ති හි ආකාන් රාජධානිය පෙන්නුම් කරයි
18 වැනි සියවසේ අශාන්ති පිත්තල කුඩු. පුද්ගලික වටිනාකමක් සහ වැදගත්කමක් ඇති අනෙකුත් භාණ්ඩ මෙන්ම රන් කුඩු සහ කුඩූවල තබා ඇත. ඔවුන්ගේ අයිතිකරුවන්ගේ ක්‍රා හෝ ජීව බලය සඳහා භාජන ලෙස, කුඩුඕ එම පුද්ගලයාට ගෞරව කිරීම සහ ආරක්ෂා කිරීම සඳහා නිර්මාණය කර ඇති උත්සවවල ප්‍රමුඛ ලක්ෂණ විය.

නූතන ඝානාවේ බිහි වූ මුල්ම වාර්තාගත රාජධානි වූයේ මවුල-ඩැග්බොන් රාජ්‍යයන්ය.[23] ඩග්බොන් එක්සත් වීමට පෙර, සමාජ විමධ්‍යගත කරන ලද අතර, ඒවා ප්‍රධානියා වූයේ ටින්දඹ (ඒක වචන: ටින්දන) විසිනි.[24] මෙම විමධ්‍යගත රාජ්‍යයන් දිගු කලක් ජීවත් වූ ගබේවා රජු විසින් එක්සත් කරන ලද අතර ස්ථාවර, සාමකාමී සමාජයක් පිහිටුවන ලදී.[25] ඩග්බොන් වර්තමාන ඝානාවේ සීමාවෙන් ඔබ්බට විහිදේ.[26][27][28] ඩග්බොන් වෙතින් මතු වූ රාජධානි අතර බුර්කිනා ෆාසෝහි මොසි රාජධානි,[29] සහ අයිවරි කෝස්ට්හි බෝනා රාජධානිය ඇතුළත් වේ.[30] ඝානාවේ මුල්ම අධ්‍යාපන ක්‍රම ස්ථාපිත කරමින්,[31] සහ යුරෝපීය ආක්‍රමණයට පෙර ලිඛිත පිටපතක්[32][33] භාවිතා කරමින් රාජධානිය විශාල සමෘද්ධියක් භුක්ති වින්දා. පිරිමි යටත්වැසියන් පාලනය කරන කාන්තා ප්‍රධානීන් රාජධානියේ සිටින අතර,[34] උරුමය යන දෙකම පීතෘමූලික දැන්වීම් මාතෘ මූලික වේ.[35] යා නා යනු ඩග්බොන් හි රජු වන අතර ගුන්ඩෝ නා යනු රැජිනයි.[36][37] රාජධානිය යටත් විජිතයකින් තොරව පැවතුනි. 1896 දී ජර්මනිය නැගෙනහිර ඩැග්බොන් (නයා) ආක්‍රමණය කර ඇඩිබෝ සටනේදී එහි අගනුවර වන යෙන්ඩි[38][39] ගිනිබත් කළේය.[40][41]

අකාන් භාෂාව කතා කරන ජනයා පසුව ඝානාව බවට පත් වූ 15 වන සියවස දක්වා ගමන් කිරීමට පටන් ගත්හ.[23][42] 16 වන සියවස වන විට, අකාන්වරුන් බොනොමන් නම් අකාන් ප්‍රාන්තයේ ස්ථාපිත කරන ලද අතර, ඒ සඳහා බ්රෝං-අහෆෝ කලාපය නම් කරන ලදී.[23][43] 17 වන ශතවර්ෂයේ සිට, අකාන් ප්‍රධාන වශයෙන් රන් වෙළඳාම මත පදනම් වූ, අකාන් රාජ්‍යයන් නිර්මාණය කිරීම සඳහා, බොනොමන් ප්‍රදේශය ලෙස සැලකෙන ප්‍රදේශයෙන් මතු විය.[44] මෙම ප්‍රාන්තවලට බොනොමන් (බ්රෝං-අහෆෝ කලාපය), අශාන්ති (අශාන්ති කලාපය), ඩෙන්කියිරා (බටහිර උතුරු කලාපය), මැන්කෙසිම් රාජධානිය (මධ්‍යම කලාපය) සහ අක්වමු (නැගෙනහිර කලාපය) ඇතුළත් විය.[23] 19 වන සියවස වන විට, ඝානාවේ දකුණු කොටසේ භූමි ප්‍රදේශය අශාන්ති රාජධානියට ඇතුළත් විය. අශාන්ති අධිරාජ්‍යයේ රජය මුලින්ම ලිහිල් ජාලයක් ලෙස ක්‍රියාත්මක වූ අතර අවසානයේ කුමාසි අගනුවර කේන්ද්‍ර කරගත් විශේෂිත නිලධාරි තන්ත‍්‍රයක් සහිත මධ්‍යගත රාජධානියක් ලෙස ක්‍රියාත්මක විය.[23] යුරෝපීයයන් සමඟ ආකාන් සම්බන්ධ වීමට පෙර, අකාන් ජනතාව ප්‍රධාන වශයෙන් රත්‍රන් සහ රන් බාර් භාණ්ඩ මත පදනම් වූ ආර්ථිකයක් නිර්මාණය කළ අතර, ඒවා අප්‍රිකාවේ අනෙකුත් ප්‍රාන්ත සමඟ වෙළඳාම් කරන ලදී.[23][45] ගා-ඩැන්ග්මේ සහ එව් නිරිතදිග නයිජීරියාවේ සිට බටහිර දෙසට සංක්‍රමණය විය. එව් ඔවුන්ගේ ජීබී-කතා කරන ඥාතීන් (ඇඩ්ජා, ෆොන්, ෆෙරා ගන්) සමඟ ඔයෝ ප්‍රදේශයෙන් සංක්‍රමණය වූ අතර, සංක්‍රාන්තියේදී, බෙනින් ජනරජයේ කෙටූ, ටෝගෝ හි ටාඩෝ සහ නෝර්ට්සි (වර්තමාන ටෝගෝ හි තාප්ප සහිත නගරයක්) සමඟ පදිංචි විය. විසරණ ලක්ෂ්යය. නෝර්සි වෙතින් ඔවුන් විසුරුවා හැරීම අගෝර්කෝලි රජුගේ (අගෝර් අකෝර්ලි) ඉහළ පාලනය මගින් අවශ්‍ය විය. ගා-ඩන්ග්මේ ග්‍රේටර් ඇක්‍රා ප්‍රදේශය සහ නැඟෙනහිර කලාපයේ සමහර කොටස් අල්ලාගෙන සිටින අතර, ඊව් වෝල්ටා කලාපයේ මෙන්ම අසල්වැසි ටෝගෝ, බෙනින් ජනරජය සහ නයිජීරියාවේ (බඩග්‍රි ප්‍රදේශය අවට) දක්නට ලැබේ.

යුරෝපීය සබඳතා සහ යටත්විජිතවාදය

[සංස්කරණය]
1482 දී ඩියෝගෝ ද අසම්බුජා විසින් එල්මිනා කාසල් (කැස්ටෙලෝ ඩා මිනා) ඉදි කිරීමත් සමඟ පෘතුගීසීන් විසින් පෘතුගීසි ගෝල්ඩ් කෝස්ට් පිහිටුවන ලද අතර එය උප සහරා අප්‍රිකාවේ පැරණිතම යුරෝපීය ගොඩනැගිල්ල බවට පත් කළේය.

යුරෝපීය රාජ්‍යයන් සමඟ අකාන් වෙළඳාම ආරම්භ වූයේ 15 වැනි සියවසේ පෘතුගීසීන් සමඟ සම්බන්ධ වීමෙන් පසුවය.[46] 15 වැනි සියවසේ ගෝල්ඩ් කෝස්ට් ප්‍රදේශයට වෙළෙඳාම සඳහා පැමිණි පෘතුගීසි ජනතාව යුරෝපීය සබඳතා ඇති කර ගත්හ. පසුව පෘතුගීසීන් විසින් පෘතුගීසි ගෝල්ඩ් කෝස්ට් (කොස්තා දෝ Ouro) පිහිටුවන ලදී, රත්‍රන් ලබා ගැනීම කෙරෙහි අවධානය යොමු කරන ලදී. පෘතුගීසීන් වෙරළබඩ ජනාවාසයක අනෝමන්සා (සදාකාලික පානය) නමින් වෙළඳ නවාතැනක් ඉදිකළ අතර එය ඔවුන් සාඕ ජෝර්ජ් ඩා මිනා ලෙස නම් කරන ලදී.[47]1481 දී පෘතුගාලයේ II වන ජෝන් රජු විසින් එල්මිනා මාලිගාව ඉදිකිරීමට ඩියෝගෝ ද අසම්බුජාට පැවරූ අතර එය වසර 3 කින් නිම කරන ලදී.[47] 1598 වන විට, ලන්දේසීන් පෘතුගීසීන් සමඟ රන් වෙළඳාමට සම්බන්ධ වූ අතර, ඕලන්ද ගෝල්ඩ් කෝස්ට් (Nederlandse Bezittingen ter Kuste van Guinea - 'ගිනියා වෙරළ තීරයේ ලන්දේසි දේපල') සහ කොමෙන්ඩා සහ කෝර්මන්සි හි බලකොටු ගොඩනඟා ගත්හ.[48] 1617 දී, ලන්දේසීන් විසින් එල්මිනා මාලිගය පෘතුගීසීන්ගෙන් සහ 1642 දී ඇක්සිම් (සාන්ත අන්තෝනි කොටුව) විසින් අල්ලා ගන්නා ලදී.[48]

යුරෝපීය වෙළෙන්දෝ 17 වන සියවස වන විට ස්වීඩන ජාතිකයන් ඇතුළුව රන් වෙළඳාමට සම්බන්ධ වී, ස්වීඩන් ගෝල්ඩ් කෝස්ට් (ස්වෙන්ස්කා ගුල්ඩ්කුස්ටන්) සහ ඩෙන්මාර්කය-නෝර්වේ, ඩෙන්මාර්ක ගෝල්ඩ් කෝස්ට් (ඩෑන්ස්කේ ගුල්ඩ්කිස්ට් හෝ ඩැන්ස්ක් ගිනියාව) ස්ථාපිත කළහ.[49] මෙම ප්‍රදේශයේ අත්ලාන්තික් සාගරයේ වහල් වෙළඳාමට යුරෝපීය වෙළඳුන් සහභාගී විය.[50] වෙළඳුන් විසින් බලකොටු සහ මාලිගා 30 කට වඩා ඉදිකරන ලදී. ජර්මානුවන් විසින් බ්‍රැන්ඩන්බර්ගර් ගෝල්ඩ් කෝස්ට් හෝ Groß Friedrichsburg පිහිටුවන ලදී.[51] 1874 දී, මහා බ්‍රිතාන්‍යය රටේ සමහර ප්‍රදේශවල පාලනය ස්ථාපිත කළ අතර, මෙම ප්‍රදේශවලට බ්‍රිතාන්‍ය ගෝල්ඩ් කෝස්ට් තත්ත්වය පවරන ලදී.[52] බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත බලවතුන් සහ අකාන් ජාතික රාජ්‍යයන් අතර හමුදා කටයුතු සිදු විය. අශාන්ති රාජධානිය වසර 100ක් පුරා පැවති ඇංග්ලෝ-අශාන්ති යුද්ධවලදී බ්‍රිතාන්‍යයන් කිහිප වතාවක් පරාජය කළ අතර අවසානයේ 1900 දී රන් පුටු යුද්ධයෙන් පරාජයට පත් විය.[53][54][55]

ස්වාධීනත්වයට මාරුවීම

[සංස්කරණය]

1947 දී, "The Big Six" විසින් නායකත්වය දුන් අලුතින් පිහිටුවන ලද යුනයිටඩ් ගෝල්ඩ් කෝස්ට් සම්මුතිය 1946 ගෝල්ඩ් කෝස්ට් ව්‍යවස්ථාදායක මැතිවරණයෙන් පසුව "හැකි කෙටිම කාලය තුළ ස්වයං පාලනයක්" ඉල්ලා සිටියේය.[49][56] 1957 සිට 1966 දක්වා ඝානාවේ ප්‍රථම අගමැති සහ ජනාධිපති ලෙස නායකත්වය දුන් ඝානා ජාතිකවාදියෙකු වන ක්වාමේ න්ක්‍රුමා 1949 දී "දැන් ස්වයං පාලනයක්" යන ආදර්ශ පාඨය සමඟින් සම්මුති ජනතා පක්ෂය පිහිටුවීය.[49] පක්ෂය ප්‍රචණ්ඩ නොවන විරෝධතා, වැඩ වර්ජන සහ බ්‍රිතාන්‍ය බලධාරීන් සමඟ සහයෝගී නොවීම ඇතුළත් “ධනාත්මක ක්‍රියාමාර්ග” ව්‍යාපාරයක් ආරම්භ කළේය. මෙම කාලය තුළ න්ක්රුමා අත්අඩංගුවට ගෙන වසරක සිර දඬුවමක් නියම කරන ලදී. ගෝල්ඩ් කෝස්ට් හි 1951 මහා මැතිවරණයෙන් ඔහු පාර්ලිමේන්තුවට තේරී පත් වූ අතර සිරෙන් නිදහස් විය. ඔහු 1952 දී අගමැති වී අප්‍රිකානුකරණයේ ප්‍රතිපත්තියක් ආරම්භ කළේය.[තහවුරු කර නොමැත]

1957 මාර්තු 6 මධ්‍යම රාත්‍රියේදී, ගෝල්ඩ් කෝස්ට්, අශාන්ති, උතුරු ප්‍රදේශ සහ බ්‍රිතාන්‍ය ටෝගෝලන්තය ඝානා නමින් බ්‍රිතාන්‍ය පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලය තුළ තනි ස්වාධීන ආධිපත්‍යයක් ලෙස ඒකාබද්ධ කරන ලදී. මෙය 1957 ඝානා නිදහස් පනත යටතේ සිදු කරන ලදී. රතු, රන්වන්, කොළ සහ කළු පැහැති තාරකාවකින් සමන්විත ඝානාවේ වත්මන් ධජය මෙම එක්සත් කිරීම දක්වා දිව යයි.[57] 1960 ජුලි 1 දින, ඝානා ව්‍යවස්ථාමය ජනමත විචාරණයෙන් සහ ඝානා ජනාධිපතිවරනයෙන් පසුව, නක්රුමා ඝානාව ජනරජයක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කර ජනාධිපති ධූරයට පත් විය.[58][59][60][49] මාර්තු 6 ජාතියේ නිදහස් දිනය වන අතර ජූලි 1 ජනරජ දිනය ලෙස සමරනු ලැබේ.[61][62]

න්ක්රුමාහ් විසින් ඝානාවේ ඒකාධිපති පාලනයක් මෙහෙයවීය, ඔහු දේශපාලන විරුද්ධත්වය මර්දනය කර නිදහස් හා සාධාරණ නොවන මැතිවරණ පැවැත්වූයේය.[63][64][65][66][67] 1964 දී, ව්‍යවස්ථාමය සංශෝධනයක් මගින් ඝානාව ඒක-පක්ෂ රාජ්‍යයක් බවට පත් කරන ලද අතර, ජාතියේ සහ එහි පක්‍ෂයේ ජීවිත කාලය සඳහා නක්‍රුමා ජනාධිපති විය.[68] එක්සත් ජනපදයේ පෙන්සිල්වේනියාවේ ලින්කන් විශ්ව විද්‍යාලයේ ඔහුගේ අධ්‍යයන කාලය තුළ මාකස් ගාර්වේ "නැවත අප්‍රිකාවට" ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ අවධියේදී ඔහු හඳුන්වා දුන් Pan-Africanism සංකල්පය ප්‍රවර්ධනය කළ පළමු අප්‍රිකානු රාජ්‍ය නායකයා න්ක්රුමාහ් විය.[49] ඔහු ගාර්වේ, මාර්ටින් ලූතර් කිං ජූනියර් සහ ස්වභාවිකකරණය වූ ඝානා විද්‍යාඥ ඩබ්ලිව්.ඊ.බී. ඩූ බොයිස්ගේ ඉගැන්වීම් 1960 ගණන්වල ඝානාව පිහිටුවීමට ඒකාබද්ධ කළේය.[49] ඔසාග්යෙෆෝ ආචාර්ය ක්වාමේ න්ක්රුමාහ්, ඔහු ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ පරිදි, නොබැඳි ව්‍යාපාරය ආරම්භ කිරීමේදී සහ කොමියුනිස්ට්වාදය සහ සමාජවාදය පිළිබඳ ඔහුගේ මතවාදයන් ඉගැන්වීම සඳහා ක්වාමේ න්ක්රුමාහ් මතවාදී ආයතනය පිහිටුවීමෙහිලා මූලික කාර්යභාරයක් ඉටු කළේය.[69] ඔහුගේ ශත සංවත්සර උපන්දින සැමරුමේදී ඔහුගේ ජීවිත ජයග්‍රහණ ඝානා ජාතිකයන් විසින් පිළිගනු ලැබූ අතර, එම දිනය ඝානාවේ (ආරම්භක දිනය) රජයේ නිවාඩු දිනයක් ලෙස ස්ථාපිත කරන ලදී.[70]

ඔපරේෂන් කෝල්ඩ් චොප් සහ ඉන් පසු

[සංස්කරණය]

පසුව ඝානා සන්නද්ධ හමුදාවන් විසින් "ඔපරේෂන් කෝල්ඩ් චොප්" යන සංකේත නාමයෙන් කුමන්ත්‍රණයකින් න්ක්රුමාහ් රජය පෙරලා දමන ලදී. මෙය සිදු වූයේ වියට්නාම යුද්ධය අවසන් කිරීමට උදව් කිරීම සඳහා වියට්නාමයේ හැනෝයි වෙත පල රහිත මෙහෙයුමක් සඳහා න්ක්රුමාහ් මහජන චීන සමූහාණ්ඩුවේ Zhou Enlai සමඟ විදේශගතව සිටියදීය. කර්නල් එමානුවෙල් ක්වාසි කොටෝකා සහ බ්‍රිගේඩියර් අක්වාසි අෆ්රිෆාගේ නායකත්වයෙන් 1966 පෙබරවාරි 24 දින කුමන්ත්‍රණය සිදුවිය. ජාතික විමුක්ති කවුන්සිලය පිහිටුවනු ලැබුවේ, ලුතිනන් ජෙනරාල් ජෝශප් ඒ. අන්ක්‍රාගේ සභාපතිත්වය යටතේය.[71]

බොහෝ විට ආර්ථික අස්ථාවරත්වය නිසා පීඩාවට පත් වූ ප්‍රත්‍යාවර්ත මිලිටරි සහ සිවිල් ආණ්ඩු මාලාවක්,[72] 1966 සිට ඝානාව පාලනය කළ අතර, 1981 දී තාවකාලික ජාතික ආරක්ෂක කවුන්සිලයේ ෆ්ලයිට් ලුතිනන් ජෙරී ජෝන් රෝලින්ග්ස් බලයට පත්වීමත් සමඟ අවසන් විය. මෙම වෙනස්කම් 1981 දී ව්‍යවස්ථාව අත්හිටුවීමට සහ දේශපාලන පක්ෂ තහනම් කිරීමට හේතු විය.[73] ආර්ථිකය ඉක්මනින්ම පහත වැටුණු අතර, එබැවින් රෝලින්ග්ස් ව්‍යුහාත්මක ගැලපුම් සැලැස්මක් සාකච්ඡා කළේය, බොහෝ පැරණි ආර්ථික ප්‍රතිපත්ති වෙනස් කළේය, සහ 1980 ගණන්වල මැද භාගයේ වර්ධනය යථා තත්ත්වයට පත් විය.[74] බහු-පක්ෂ ක්‍රම දේශපාලනය ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කරන නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් 1992 ජනාධිපතිවරණයේදී ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද අතර, එහිදී රෝලිං තේරී පත් වූ අතර, නැවතත් 1996 මහ මැතිවරණයේදීද ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[75]

2015 දී සාම්ප්‍රදායික ප්‍රධානීන්

1994 දී උතුරු ඝානාවේ පැවති කොන්කොම්බා සහ නානුම්බා, දාගොම්බා සහ ගොන්ජා ඇතුළු අනෙකුත් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් අතර ගෝත්‍රික යුද්ධයකදී මිනිසුන් 1,000 ත් 2,000 ත් අතර ප්‍රමාණයක් මිය ගිය අතර 150,000 ක් අවතැන් විය.[76]

2000 මහ මැතිවරණයෙන් පසුව, නව දේශප්‍රේමී පක්ෂයේ ජෝන් කුෆූර් 2001 ජනවාරි 7 වන දින ඝානාවේ ජනාධිපති බවට පත් වූ අතර 2004 දී නැවත තේරී පත් වූ අතර, එමඟින් ඝානාවේ ජනාධිපති ලෙස වාර දෙකක් (කාල සීමාව) සේවය කළ අතර පළමු වරට එය සනිටුහන් කළේය. හතරවන ජනරජය, නීත්‍යානුකූලව තේරී පත් වූ එක් රාජ්‍ය නායකයෙකුගෙන් සහ රජයේ ප්‍රධානියාගෙන් තවත් රාජ්‍ය නායකයෙකුට බලය මාරු කරන ලදී.[75]

Nana Akufo-Addo, පාලක පක්ෂ අපේක්ෂකයා, ජාතික ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී කොංග්‍රසයේ ජෝන් අටා මිල්ස් විසින් ඉතා ආසන්න 2008 මහා මැතිවරණයකින් පරාජයට පත් කරන ලදී.[77][78] මිල්ස් ස්වභාවික හේතූන් මත මිය ගිය අතර උප ජනාධිපති ජෝන් මහාමා විසින් 2012 ජූලි 24 දින පත් විය.[79] 2012 මහා මැතිවරණයෙන් පසුව, මහාමා තමාගේම අයිතියෙන් ජනාධිපති බවට පත් විය,[80] සහ ඝානාව "ස්ථාවර ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයක්" ලෙස විස්තර කරන ලදී.[81][82] 2016 මහ මැතිවරණයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස,[83] Nana Akufo-Addo 2017 ජනවාරි 7 දින ජනාධිපති බවට පත් විය.[84] 2020 දී දැඩි තරඟකාරී මැතිවරණයකින් පසුව ඔහු නැවත තේරී පත් විය.[85]

වනාන්තර විනාශයට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා, 2021 ජුනි 11 වන දින Ghana විසින් හරිත ඝානා දිනය ආරම්භ කරන ලද අතර, රටේ වැසි වනාන්තර ආවරණය ආරක්ෂා කිරීමේ සාන්ද්‍රගත ප්‍රයත්නයක් ලෙස ගස් මිලියන 5 ක් සිටුවීමේ අරමුණින්.[86]

භූගෝලය

[සංස්කරණය]

ඝානාව සමකයට අංශක කිහිපයක් උතුරින් ගිනියා බොක්කෙහි පිහිටා ඇත.[87] එය වර්ග කිලෝ මීටර 239,535 (වර්ග සැතපුම් 92,485)[88] ක ප්‍රදේශයක් පුරා විහිදෙන අතර එහි දකුණට අත්ලාන්තික් සාගරයේ ගිනියා බොක්කෙහි කිලෝමීටර 560 (සැතපුම් 350) විහිදෙන අත්ලාන්තික් වෙරළ තීරයක් ඇත.[87] ඩොඩි දූපත සහ බොබෝවාසි දූපත දකුණු වෙරළට ආසන්නයේ පිහිටා ඇත.[89] එය 4°45'N සහ 11°N අක්ෂාංශ අතර පිහිටා ඇති අතර දේශාංශ 1°15'E සහ 3°15'W අතර පිහිටා ඇත. ප්‍රධාන මැරිඩියන් (දේෂාංශ රේඛාවක්) ඝානාව හරහා විශේෂයෙන්ම තේමා (නගරයක්) හරහා ගමන් කරයි.[87] ඝානාව වෙනත් ඕනෑම රටකට වඩා ප්‍රයිම් මෙරිඩියන් සහ සමක ඡේදනයට භූගෝලීය වශයෙන් සමීප වේ, මෙම ලක්ෂ්‍යය, (0°, 0°), ඝානාවේ ගිනිකොනදිග වෙරළට කිලෝමීටර් 614ක් (සැතපුම් 382) ඔබ්බෙන් අත්ලාන්තික් සාගරයේ පිහිටා ඇත.

දකුණු වෙරළබඩ පඳුරු හා වනාන්තර සමඟ මිශ්‍ර වූ තෘණ බිම් ඝානාවේ ආධිපත්‍යය දරයි, වනාන්තර වෙරළේ සිට උතුරු දෙසට කිලෝ මීටර 320 (සැතපුම් 200) සහ නැගෙනහිර දෙසට උපරිම වශයෙන් කිලෝ මීටර 270 (සැතපුම් 170) කි. කාර්මික ඛනිජ සහ දැව කැණීම සඳහා ස්ථාන සහිත වේ.[87] ඝානාව භෞමික පරිසර කලාප 5කට නිවහන වේ: නැගෙනහිර ගිනියානු වනාන්තර, ගිනියානු වනාන්තර-සැවානා මොසෙයික්, බටහිර සුඩාන සැවානා, මධ්‍යම අප්‍රිකානු කඩොලාන සහ ගිනියානු කඩොලාන.[90] එහි 2018 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 4.53/10ක් තිබූ අතර එය රටවල් 172ක් අතරින් ගෝලීය වශයෙන් 112 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[91]

වයිට් වෝල්ටා ගංගාව සහ එහි අතු ගංගාව වන බ්ලැක් වෝල්ටා, ඝානාව හරහා දකුණට ගලා යන වෝල්ටා විලට වැටේ. පරිමාව අනුව ලොව තුන්වන විශාලතම ජලාශය වන අතර මතුපිට ප්‍රමාණයෙන් විශාලතම ජලාශය වන අතර, 1965 දී නිම කරන ලද ජලවිදුලි අකොසොම්බෝ වේල්ලෙන්[92] සෑදී ඇත. වෝල්ටා විලෙන් වෝල්ටා ගග පිටතට ගලා ගොස් ගිනියා බොක්ක තුලින් මුහුදට වැටේ.[93] ඝානාවේ උතුරු කෙළවර පුල්මකොං වන අතර ඝානාවේ දකුණු කෙළවර කේප් ත්‍රී පොයින්ට්ස් වේ.[87]

බිම් සලකුණු, මායිම් සහ කලාප
වෙරළබඩ තැන්න ඇක්රා, අපම්, කේප් වෙරළ, එල්මිනා, කකුම් ජාතික වනෝද්‍යානය, කොක්‍රොබයිට්, න්සුලෙසෝ, සෙකොන්ඩි-ටකෝරාඩි, ඇඩා ෆෝහ් රජයේ සහ අගනුවර, බලකොටු සහ බලකොටු සහ වැසි වනාන්තර සහිත ගිනියා බොක්ක වෙරළබඩ තැනිතලාව
අශාන්ති-ක්වාහු කොෆොරිදුවා, කුමාසි, ඔබාසි, සුන්යානි වනාන්තර කඳු සහ අශාන්ති රාජධානිය
වෝල්ටා ද්‍රෝණිය තමලේ වෝල්ටා විල, එය පෝෂණය කරන ගංගා පද්ධතිය සහ ඝානාවේ නැගෙනහිර දේශසීමා හරස් කිරීම
උතුරු තැන්න වා, බොල්ගතංග, මොලේ ජාතික උද්‍යානය සවානා තැනිතලා සහ උතුරු ඝානා වෙළඳ මාර්ගය සහ දේශසීමා හරස් කිරීම
ජාතික මායිම, භූගෝලීය කලාප සහ භූමිෂ්ඨ තැනිතලා වර්ණ කේත සහිත සිතියම
ජනාවාස
ඇක්රා රජයේ ආසනය සහ අගනුවර.
බොල්ගතංග පග කිඹුල් පොකුණ ස්ථානය.
කේප් වෙරළ කේප් කෝස්ට් කාසල් යනු යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම අඩවියකි.
එල්මිනා එල්මිනා කාසල් සමඟ වෙරළබඩ නගරය.
කොෆෝරිදුවා අබුරි උද්භිද උද්‍යානයේ පිහිටීම.
කුමාසි අශාන්ති රාජධානියේ සාම්ප්‍රදායික මධ්‍යස්ථානය.
ඔබාසි ලෝකයේ 9 වැනි විශාලතම රන් ආකර ස්ථානය; සහ පතල් නගරය.
සෙකොන්ඩි-ටකෝරාඩි බුසුවා වෙරළ වැනි සර්ෆින් වෙරළ[94] සහ යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම අඩවි
තමලේ ඩග්බොන් රාජධානියේ විශාලතම ජනාවාස සහ මෝල් ජාතික වනෝද්‍යානයේ දොරටුව.
යෙන්ඩි ඩග්බොන් රාජධානියේ සාම්ප්‍රදායික අගනුවර සහ යා නා ආසනය

ඝානාවේ දේශගුණය නිවර්තන කලාපීය වන අතර තෙත් සමය සහ වියළි කාලය පවතී.[95] ඝානාව ජල දේශගුණික කලාප 3ක මංසන්ධියේ පිහිටා ඇත.[96] වර්ෂාපතනයේ වෙනස්වීම්, කාලගුණික තත්ත්වයන් සහ මුහුදු මට්ටම ඉහළ යාම වෙරළබඩ ජලයේ ලවණතාවයට බලපායි. මෙය ගොවිතැනට සහ ධීවර කර්මාන්තයට අහිතකර ලෙස බලපානු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ.[97]

2015 දී රජය විසින් "ඝානාවේ අපේක්ෂිත ජාතික වශයෙන් නිර්ණය කළ දායකත්වය"[98] නමින් ලේඛනයක් ඉදිරිපත් කරන ලදී. ඉන් අනතුරුව ඝානාව 2016 දී පැරිස් දේශගුණ ගිවිසුමට අත්සන් තැබීය.

දේශපාලනය

[සංස්කරණය]
ඝානා පාර්ලිමේන්තු මන්දිරය, ඝානාවේ ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය සහ ඝානා ගොඩනැගිලිවල අධිකරණය සහ ජුබිලි මන්දිරය ජනාධිපති මන්දිරයයි.
ඝානා ජනරජයේ පළමු ජනාධිපති න්ක්රුමා සහ 4 වන ඝානා ජනරජයේ 1 වන, 2 වන, 3 වන සහ 4 වන ජනාධිපතිවරු රෝලිංස්; කුෆූර්; මිල්ස් සහ මහාමා.

ඝානාව යනු ජාතික ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී කොංග්‍රසය (NDC) සහ නව දේශප්‍රේමී පක්ෂය (NPP) විසින් ආධිපත්‍යය දරන පාර්ලිමේන්තු බහු-පක්ෂ පද්ධතියක් සහිත ඒකීය ජනාධිපති ව්‍යවස්ථාපිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයකි. 1992 අග භාගයේ ජනාධිපතිවරණ සහ පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයෙන් පසුව හමුදා ආන්ඩුව ඝානා හතරවන ජනරජයට ඉඩ දෙන තෙක්, 1993 ජනවාරි වන තෙක් ඝානාව සිවිල් සහ හමුදා ආන්ඩු අතර මාරුවෙන් මාරුවට මාරු විය. හමුදා (ඝානාවේ ජනාධිපති), පාර්ලිමේන්තුව (ඝානා පාර්ලිමේන්තුව), කැබිනට් (ඝානා කැබිනට්), රාජ්‍ය සභාව (ඝානා රාජ්‍ය කවුන්සිලය) සහ ස්වාධීන අධිකරණයක් (ඝානාවේ අධිකරණය). සෑම වසර හතරකට වරක්ම සර්වජන ඡන්ද බලයෙන් රජය තෝරා පත් කර ගනී.[99] නානා අකුෆො-අඩ්ඩො 2016 මහ මැතිවරණයේදී වත්මන් ජෝන් මහාමා පරාජය කරමින් ජනාධිපති ධුරයට පත් විය. එන්ඩීසීයේ ධජය දරන්නා වූ ජෝන් මහාමා විසින් ජනාධිපතිවරණ ප්‍රතිඵල ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයේදී අභියෝගයට ලක් කිරීමෙන් පසු 2020 මැතිවරණයෙන් ද ඔහු ජයග්‍රහණය කළේය. ජනාධිපතිවරුන් වසර හතරක නිල කාලය දෙකකට සීමා වේ. ජනාධිපතිවරයාට දෙවන ධුර කාලය ගත කළ හැක්කේ නැවත තේරී පත්වීමෙන් පසුව පමණි. 2012 බිඳෙනසුලු රාජ්‍ය දර්ශකය පෙන්වා දුන්නේ ඝානාව ලෝකයේ 67 වැනි-අඩුම බිඳෙනසුලු රාජ්‍යය සහ අප්‍රිකාවේ පස්වන-අඩුම බිඳෙන සුළු රාජ්‍යය ශ්‍රේණිගත කර ඇති බවයි. ඝානාව මෙම දර්ශකයේ රටවල් 177 කින් 112 වැනි ස්ථානයට පත්ව ඇත. 2012 ට්‍රාන්ස්පේරන්සි ඉන්ටර්නැෂනල් දූෂිත සංජානන දර්ශකයේ රටවල් 53ක් අතරින් අප්‍රිකාවේ පස්වන-අඩුම දූෂිත සහ දේශපාලනිකව දූෂිත රට ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇති අතර[100][101] ඝානාව රටවල් 174කින් ලෝකයේ 64 වැනි-අඩුම දූෂිත සහ දේශපාලනිකව දූෂිත රට ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇත. අප්‍රිකානු පාලනයේ 2012 ඉබ්‍රාහිම් දර්ශකයේ රටවල් 53 කින් ඝානාව අප්‍රිකාවේ 7 වැනි ස්ථානයට පත්විය. ඉබ්‍රාහිම් දර්ශකය යනු අප්‍රිකානු ආන්ඩුවේ විස්තීරණ මිනුමක් වන අතර, රජයන් තම පුරවැසියන්ට අත්‍යවශ්‍ය දේශපාලන භාණ්ඩ ලබා දීමේ සාර්ථකත්වය පිළිබිඹු කරන විචල්‍යයන් මත පදනම් වේ.[102]

විදේශ සබඳතා

[සංස්කරණය]
කොෆි අනන්, ඝානා රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ මහ ලේකම් 1997-2006

නිදහසින් පසු, ඝානාව නොබැඳී සිටීමේ පරමාදර්ශ සඳහා කැපවී ඇති අතර නොබැඳි ව්‍යාපාරයේ ආරම්භක සාමාජිකයෙකි. ඝානාව ජාත්‍යන්තර සහ කලාපීය දේශපාලන සහ ආර්ථික සහයෝගීතාවයට කැමති අතර එක්සත් ජාතීන්ගේ සහ අප්‍රිකානු සංගමයේ ක්‍රියාකාරී සාමාජිකයෙකි.[103]

ඝානාව එක්සත් ජනපදය සමඟ ශක්තිමත් සබඳතාවයක් ඇත. මෑත කාලීන එක්සත් ජනපද ජනාධිපතිවරුන් තිදෙනෙකු - බිල් ක්ලින්ටන්, ජෝර්ජ් ඩබ්ලිව් බුෂ්, සහ බැරැක් ඔබාමා සහ උප ජනාධිපති - කමලා හැරිස් ඝානාවට රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික චාරිකාවල නිරත විය.[104] බොහෝ ඝානා රාජ්‍ය තාන්ත්‍රිකයින් සහ දේශපාලඥයින් ජාත්‍යන්තර සංවිධානවල තනතුරු දරයි, ඝානා රාජ්‍ය තාන්ත්‍රිකයෙකු සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ හිටපු මහලේකම් කොෆි අනන්, ජාත්‍යන්තර අපරාධ අධිකරණ විනිසුරු අකුවා කුනෙයිහියා මෙන්ම හිටපු ජනාධිපති ජෙරී ජෝන් රෝලින්ග්ස් සහ හිටපු ජනාධිපති ජෝන් ඇගිකුම් කුෆූර් ද එක්සත් ජාතීන්ගේ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රිකයන් ලෙස සේවය කර ඇත.[99]

2010 සැප්තැම්බර් මාසයේදී ජනාධිපති ජෝන් අටා මිල්ස් නිල සංචාරයක් සඳහා චීනයට ගියේය. මිල්ස් සහ චීනයේ හිටපු ජනාධිපති හු ජින්ටාඕ විසින් ජාතීන් දෙක අතර රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතාවල 50 වැනි සංවත්සරය මහජන මහා ශාලාවේදී සනිටුහන් කරන ලදී.[105] ඝානාවට ගොස් ඝානාවේ ජනාධිපති ජෝන් මහාමා හමුවූ චීනයේ ජාතික මහජන කොංග්‍රසයේ ස්ථාවර කමිටුවේ උප සභාපති ෂෝ ටියෙනොන්ග් විසින් 2011 නොවැම්බර් මාසයේදී නිල සංචාරයක් සඳහා චීනය ප්‍රතිචාර දැක්වූවා. ඉරාන ජනාධිපති මහමුද් අහමදිනෙජාඩ් 2013 දී මහමා හමුවී නොබැඳි ව්‍යාපාරය ශක්තිමත් කිරීම පිළිබඳ සාකච්ඡා කිරීමට සහ ඝානා ජනාධිපති මන්දිරයේ ධජකාගාරයේ දී ඝානාව සහ ඉරානය අතර ද්විපාර්ශ්වික රැස්වීමක සම සභාපතිත්වය දරයි.[106][107][108][109][110]

තිරසාර සංවර්ධන ඉලක්ක (SDG) ඝානාවේ සංවර්ධන න්‍යාය පත්‍රයට සහ අයවැයට ඒකාබද්ධ විය. වාර්තා වලට අනුව, SDGs විමධ්‍යගත සැලසුම් ප්‍රවේශයක් හරහා ක්‍රියාත්මක කරන ලදී. මෙය එක්සත් ජාතීන්ගේ නියෝජිතායතන, සම්ප්‍රදායික නායකයින්, සිවිල් සමාජ සංවිධාන, ශාස්ත්‍රාලිකයින් සහ වෙනත් අය වැනි පාර්ශවකරුවන්ගේ සහභාගීත්වයට ඉඩ සලසයි.[111] SDGs 17 අන් අය අතර දරිද්‍රතාවය තුරන් කිරීම සඳහා ක්‍රියා කිරීමට ගෝලීය කැඳවීමක් වන අතර, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය සහ රට තුළ එහි හවුල්කරුවන් ඒවා සාක්ෂාත් කර ගැනීමට කටයුතු කරමින් සිටී.[112] ජනාධිපති නානා අකුෆො-අඩ්ඩො ට අනුව, ඝානාව යනු "සහස්‍ර සංවර්ධන ඉලක්කවල 1 වන ඉලක්කයේ අඩංගු වන පරිදි දරිද්‍රතාවය අඩකින් අඩු කිරීමේ ඉලක්කය සපුරා ගත් පළමු උප සහරා අප්‍රිකානු රටයි"[113]

යුධමය

[සංස්කරණය]

1957 දී, ඝානා සන්නද්ධ හමුදා (GAF) එහි මූලස්ථානය, ආධාරක සේවා, පාබල බලඇණි තුනකින් සහ සන්නද්ධ වාහන සහිත ඔත්තු බැලීමේ බලඝණයකින් සමන්විත විය.[114] ජනාධිපති න්ක්රුමාහ් එක්සත් ජනපදයේ අප්‍රිකානු අභිලාෂයන්ට සහාය වීම සඳහා GAF ශීඝ්‍රයෙන් ව්‍යාප්ත කිරීම අරමුණු කළේය. මේ අනුව, 1961 දී, 4 වන සහ 5 වන බලඇණි ස්ථාපිත කරන ලද අතර, 1964 දී 6 වන බලඇණිය පිහිටුවන ලදී, මුලින් 1963 දී මතු කරන ලද පැරෂුට් ගුවන් ඒකකයකින්.[115] අද, ඝානාව ප්‍රාදේශීය බලවතා සහ කලාපීය ආධිපත්‍යයකි.[116] කැනේඩියානු හමුදා අණදෙන නිලධාරි රෝමියෝ ඩලෙයාර් ඔහුගේ Shake Hands with the Devil පොතේ GAF සොල්දාදුවන් සහ හමුදා නිලධාරීන් ඉතා ඉහලින් ඇගයීමට ලක් කළේය.[114]

GAF හි මිලිටරි මෙහෙයුම් සහ මිලිටරි මූලධර්මය ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් සංකල්පගත කර ඇත, සන්නද්ධ හමුදා මිලිටරි උපාය මාර්ග පිළිබඳ ඝානා නීතිය සහ GAF සහතික කරන ලද කොෆි අනන් ජාත්‍යන්තර සාම සාධක පුහුණු මධ්‍යස්ථාන ගිවිසුම් ගත කර ඇත.[117][118][119] GAF හමුදා මෙහෙයුම් ක්‍රියාත්මක කරනු ලබන්නේ ආරක්ෂක අමාත්‍යාංශයේ අනුග්‍රහය සහ අධිරාජ්‍යය යටතේය.[117][120] ඝානාව සාපේක්ෂ වශයෙන් සාමකාමී වන අතර බොහෝ විට කලාපයේ ප්‍රචණ්ඩත්වය අවම රටක් ලෙස සලකනු ලැබුවද, ඝානාව අතීතයේ දේශපාලන ප්‍රචණ්ඩත්වය අත්විඳ ඇති අතර 2017 මේ වන විට දේශපාලන දුක්ගැනවිලි මගින් පෙළඹවූ සිදුවීම්වල ඉහළ ප්‍රවණතාවක් දැක ඇත.[121]

නීති ක්‍රියාත්මක කිරීම්

[සංස්කරණය]
ඝානා පොලිස් සේවයේ මිලිටරීකෘත පොලිස් ඒකකය

ඝානා පොලිස් සේවය සහ අපරාධ විමර්ශන දෙපාර්තමේන්තුව ප්‍රධාන නීතිය ක්‍රියාත්මක කරන ආයතන වන අතර, අපරාධ හඳුනාගැනීම, නීතිය හා සාමය පවත්වාගෙන යාම සහ අභ්‍යන්තර සාමය සහ ආරක්ෂාව පවත්වාගෙන යාම සඳහා වගකිව යුතු වේ.[122] ඝානා පොලිස් සේවයට විශේෂිත පොලිස් ඒකක එකොළහක් ඇත, මිලිටරිකෘත පොලිස් කඩිනම් යෙදවීමේ බලකායක් සහ සමුද්‍ර පොලිස් ඒකකයක් ඇත.[123][124] ඝානා පොලිස් සේවය අංශ 12කින් ක්‍රියාත්මක වේ: ඝානාවේ ප්‍රදේශ දහයක් ආවරණය කරයි, එකක් විශේෂයෙන් තේමා හි වරාය සහ කාර්මික කේන්ද්‍රස්ථානයට පවරා ඇති අතර දොළොස්වැන්න වන්නේ දුම්රිය, වරාය සහ වරාය අංශයයි.[124] ඝානා පොලිස් සේවයේ සමුද්‍ර පොලිස් ඒකකය සහ අංශය රටේ අක්වෙරළ තෙල් හා ගෑස් කර්මාන්තයෙන් පැන නගින ගැටලු හසුරුවයි.[124]

ඝානා බන්ධනාගාර සේවය සහ බාල වයස්කරුවන් සඳහා වන උප අංශය බෝර්ස්ටල් ආයතනය සිරගත කිරීම් පරිපාලනය කරයි.[125] ඝානාව රාජද්‍රෝහීත්වය, දූෂණය, මංකොල්ලකෑම්, මුහුදු කොල්ලකෑම්, මත්ද්‍රව්‍ය ජාවාරම්, ස්ත්‍රී දූෂණ සහ මිනීමැරුම් සඳහා මරණීය දණ්ඩනය රඳවා තබාගෙන ක්‍රියාත්මක කරයි.[126][127] එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් සම්මත කරන ලද නව තිරසාර සංවර්ධන ඉලක්ක, නීතියේ ආධිපත්‍යය ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාවට එක්වන ලෙස ඉල්ලා සිටී; සැමට යුක්තිය සඳහා සමාන ප්‍රවේශයට සහාය වීම; දූෂණය අවම කිරීම; සහ සෑම තරාතිරමකම ඵලදායී, වගවීම සහ විනිවිද පෙනෙන ආයතන සංවර්ධනය කිරීම.[128]

මත්ද්‍රව්‍ය ජාවාරම්කරුවන් (තැඹිලි පැහැයෙන් පෙන්වා ඇත) භාවිතා කරන බටහිර අප්‍රිකාවේ ස්වෛරී රාජ්‍යයන් අතර ඝානාව ද වේ.

ඝානාව ප්‍රධාන මත්ද්‍රව්‍ය කර්මාන්තය ප්‍රතිනැව්ගත කිරීමේ මධ්‍යස්ථානයක් ලෙස ජාවාරම්කරුවන් විසින් භාවිතා කරනු ලැබේ, සාමාන්‍යයෙන් දකුණු ඇමරිකාවෙන් මෙන්ම වෙනත් අප්‍රිකානු ජාතීන්ගෙන් සමහරක්.[129] 2013 දී, එක්සත් ජාතීන්ගේ මත්ද්‍රව්‍ය හා අපරාධ පිළිබඳ කාර්යාලයේ ප්‍රධානියා ප්‍රකාශ කළේ "දේශසීමා පාලනය සම්බන්ධයෙන් බටහිර අප්‍රිකාව සම්පූර්ණයෙන්ම දුර්වල බවත් කොලොම්බියාවේ සහ ලතින් ඇමරිකාවේ විශාල මත්ද්‍රව්‍ය ජාවාරම්කරුවන් යුරෝපයට පැමිණීමට මාර්ගයක් ලෙස අප්‍රිකාව තෝරාගෙන ඇති බවත්ය."[130] ඝානාව තුළ මත්ද්‍රව්‍ය කර්මාන්තය සහ තහනම් කරන ලද මත්ද්‍රව්‍ය පිළිබඳ පුළුල් හෝ ජනප්‍රිය දැනුමක් නොමැත, මන්ද එය භූගත ආර්ථිකයක් වන බැවිනි. ඝානාවේ මත්ද්‍රව්‍ය ජාවාරම, ගබඩා කිරීම, ප්‍රවාහනය සහ නැවත ඇසුරුම් පද්ධති පවතින සමාජ සන්දර්භය සහ ගිනියා බොක්ක ආශ්‍රිත රාජ්‍යයේ පිහිටීම ඝානාව මත්ද්‍රව්‍ය ව්‍යාපාරය සඳහා ආකර්ශනීය රටක් බවට පත් කරයි.[129][131] මත්ද්‍රව්‍ය නාශක පාලන මණ්ඩලය විසින් තකෝරාඩි වරායේ සෙකොන්ඩි නාවික හමුදා කඳවුරේ කන්ටේනර් නෞකා අත්අඩංගුවට ගෙන ඇත. මෙම නැව්වල කොකේන් කිලෝග්‍රෑම් දහස් ගණනක් රැගෙන ගිය අතර වීදි වටිනාකම ඝානා සීඩීස් බිලියන ගණනක් දක්වා දිව යයි. කෙසේ වෙතත්, 2011 දී මත්ද්‍රව්‍ය අල්ලා ගැනීම් අඩුවීමක් දක්නට ලැබුණි.[129][131] ඝානා ආරක්ෂක ආයතන මග හැරීම සඳහා මත්ද්‍රව්‍ය ජාවාරම්කරුවන් මත්ද්‍රව්‍ය නිෂ්පාදනය සහ මත්ද්‍රව්‍ය අපනයනය කිරීමේදී නව ක්‍රම භාවිතා කරයි.[129][131] ඌන සංවර්ධිත ආයතන, සිදුරු සහිත විවෘත දේශසීමා සහ ස්ථාපිත ජාවාරම් සංවිධානවල පැවැත්ම මත්ද්‍රව්‍ය කර්මාන්තයේ ඝානාවේ තත්වයට දායක වේ.[129] ජනාධිපති මිල්ස් ඝානාවේ මත්ද්‍රව්‍ය වෙළඳාමේ ගුවන් තොටුපලවල භූමිකාව අඩු කිරීමට අඛණ්ඩ උත්සාහයන් ආරම්භ කළේය.[129]

මානව හිමිකම්

[සංස්කරණය]

ඝානාවේ නීතියෙන් සමලිංගික ක්‍රියා තහනම්‍ ‍ය.[132] Pew පර්යේෂණ මධ්‍යස්ථානය විසින් 2013 කරන ලද සමීක්ෂණයකට අනුව, ඝානා වැසියන්ගෙන් 96% ක් විශ්වාස කරන්නේ සමලිංගිකත්වය සමාජය විසින් පිළිගත යුතු නැති බවයි.[133] සමහර විට ඝානාවේ වයෝවෘද්ධ කාන්තාවන්ට මන්ත්‍ර ගුරුකම් සම්බන්ධයෙන් චෝදනා එල්ල වේ, විශේෂයෙන් ග්‍රාමීය ඝානාවේ. මන්ත්‍ර ගුරුකම් පිළිබඳ ගැටලු ප්‍රධාන වශයෙන් පවුල් තුළ පවතින මිථ්‍යා විශ්වාස මත පදනම් වූ උපකල්පන ලෙස පවතී. උතුරු ඝානාවේ සමහර ප්‍රදේශවල මායාකාරියන් ලෙස හඳුන්වන කඳවුරු තිබේ. මන්තර ගුරුකම් සම්බන්ධයෙන් චෝදනා ලැබූ පුද්ගලයන් 1000ක් පමණ මෙහි සිටින බව පැවසේ.[134] කඳවුරු වසා දැමීමට අදහස් කරන බව ඝානා රජය නිවේදනය කර ඇත.[134]

ආර්ථිකය

[සංස්කරණය]
ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ වෙනස් වීම, 1870-2018. සංඛ්‍යා උද්ධමනය 2011 ජාත්‍යන්තර ඩොලරයට ගැලපී ඇත
අපනයනවල සමානුපාතික නියෝජනයක්, 2019
ඝානා ඛනිජ තෙල් සහ භාණ්ඩ; ප්‍රතිශතයෙන් අපනයනය කරයි

ඝානාව සතුව කාර්මික ඛනිජ, හයිඩ්‍රොකාබන සහ වටිනා ලෝහ ඇත. එය මිශ්‍ර ආර්ථික දෙමුහුන්කරණයක් සහ නැගී එන වෙළඳපොළක් සහිත නැගී එන නම් කරන ලද ඩිජිටල් ආර්ථිකයකි. එය "Ghana Vision 2020" ලෙස හඳුන්වන ආර්ථික සැලසුම් ඉලක්කයක් ඇත. මෙම සැලැස්ම ඝානාව 2020 සහ 2029 අතර සංවර්ධිත රටක් බවට පත් වූ පළමු අප්‍රිකානු රට ලෙසත් 2030 සහ 2039 අතර අලුතින් කාර්මිකකරණය වූ රටක් ලෙසත් අපේක්ෂා කරයි.[135] මෙය සාමාජිකයින් 24 දෙනෙකුගෙන් (G24) යුත් සෙසු කණ්ඩායම සහ අලුතින් කාර්මිකකරණය වූ රටක් වන දකුණු අප්‍රිකාව උප සහරානු අප්‍රිකානු රට බැහැර කරයි.[136]

ඝානාවේ ආර්ථිකය චීන යුවාන් රෙන්මින්බි සමඟ ඝානාවේ විශාල රන් සංචිත සමඟ බැඳී ඇත. 2013 හි, ඝානා බැංකුව විසින් රෙන්මින්බි ඝානා රාජ්‍ය බැංකු හරහා සහ ඝානා මහජනතාවට දෘඪ මුදල් ලෙස දෙවන ජාතික වෙළඳ මුදල් සඳහා ජාතික ඝානා සීඩී සමඟ බෙදා හැරීම ආරම්භ කළේය.[137]

2012 සහ 2013 අතර ග්‍රාමීය වැසියන්ගෙන් 38%ක් දරිද්‍රතාවය අත්විඳින අතර නාගරික වැසියන්ගෙන් 11%ක් පමණි.[138] නාගරික ප්‍රදේශවල රැකියා සඳහා වැඩි අවස්ථාවක් ඇත, විශේෂයෙන්ම අවිධිමත් වෙළෙඳාමේදී, "ග්‍රාමීය දිළිඳු කුටුම්භවලින්" සියලුම (සියයට 94) පමණ කෘෂිකාර්මික අංශයට සහභාගී වේ.[139]

වෝල්ටා ගංගා අධිකාරිය සහ ඝානා ජාතික ඛනිජ තෙල් සංස්ථාව යන දෙකම රජය සතු, ප්‍රධාන විදුලි නිෂ්පාදකයින් දෙක වේ.[140] 1965 දී වෝල්ටා ගංගාව මත ඉදිකරන ලද අකොසොම්බෝ වේල්ල, බුයි වේල්ල, ක්පොං වේල්ල සහ තවත් ජල විදුලි වේලි කිහිපයක් සමඟින් ජල විදුලිය සපයයි.[141][142] මීට අමතරව, රජය අප්‍රිකාවේ දෙවන න්‍යෂ්ටික බලාගාරය ඉදිකිරීමට උත්සාහ කළේය.

ඝානා කොටස් වෙළෙඳපොළ යනු මහාද්වීපික අප්‍රිකාවේ 5 වන විශාලතම සහ උප-සහාරා අප්‍රිකාවේ 3 වන විශාලතම වෙළඳපල ප්‍රාග්ධනීකරණය සමඟින් GH¢ බිලියන 57.2 හෝ CN¥180.4 වේ. 2012 දී සීමාසහිත දකුණු අප්‍රිකානු JSE Limited පලමු එක වේ.[143] ඝානා කොටස් හුවමාරුව 2013 දී උප සහරා අප්‍රිකාවේ 2 වැනි හොඳම ක්‍රියාකාරී කොටස් හුවමාරුව විය.[144]

ඝානාව උසස් තත්ත්වයේ කොකෝවා නිෂ්පාදනය කරයි.[145] එය ගෝලීය වශයෙන් 2 වැනි විශාලතම කොකෝවා නිෂ්පාදකයා වේ.[146] ඝානාව මධ්‍යම ආදායම් ලබන රටක් ලෙස වර්ගීකරණය කර ඇත.[147] සේවා දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 50% ක් වන අතර, නිෂ්පාදන (24.1%), නිස්සාරණ කර්මාන්ත (5%) සහ බදු (20.9%) වේ.[140] ඝානාවේ වැඩිවන ප්‍රාථමික නිෂ්පාදන ආර්ථිකයක් සහ ඩිජිටල් තාක්‍ෂණික භාණ්ඩ අපනයනය සමඟින් මෝටර් රථ සහ නැව් එකලස් කිරීම සහ අපනයනය කිරීම, විවිධ සම්පත් පොහොසත් කාර්මික ඛනිජ අපනයනය, කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන මූලික වශයෙන් කොකෝවා, පෙට්‍රෝලියම් සහ ස්වාභාවික වායු,[148] සහ තොරතුරු සහ සන්නිවේදන වැනි කර්මාන්ත ඇත. තාක්ෂණය මූලික වශයෙන් ඝානාවේ රාජ්‍ය ඩිජිටල් තාක්‍ෂණ සංස්ථාව හරහා ස්මාර්ට්ෆෝන් සහ විවිධ පාරිභෝගික ඉලෙක්ට්‍රොනික උපකරණ සහිත ටැබ්ලට් පරිගණක නිෂ්පාදනය කරයි.[140][149] නාගරික විදුලි මෝටර් රථ 2014 සිට ඝානාවේ නිෂ්පාදනය කර ඇත.[150][151]

එය 2021 සරත් සෘතුවේ දී සමාජ සහ හරිත බැඳුම්කර මගින් රජයේ ණය නිකුත් කිරීමට සැලසුම් කරන බව නිවේදනය කරන ලද අතර, එය එසේ කරන පළමු අප්‍රිකානු රට බවට පත් විය.[152][153] ජාත්‍යන්තර වෙළඳපොලේ ඩොලර් බිලියන 5ක් දක්වා ණය ගැනීමට සැලසුම් කරමින් සිටි රට,[කවදාද?] මෙම තිරසාර බැඳුම්කරවලින් ලැබෙන ආදායම සමාජ හා පාරිසරික ව්‍යාපෘති සඳහා භාවිතා කරන ණය ප්‍රතිමූල්‍යකරණය කිරීමට සහ අධ්‍යාපන හෝ සෞඛ්‍ය සඳහා ගෙවීමට යොදා ගනී. චිලී සහ ඉක්වදෝරය ඇතුළු තවත් රටවල් කිහිපයක් පමණක් ඒවා මේ වන විට විකුණා ඇත. 2020 වසර 37 තුළ අඩුම ආර්ථික වර්ධන වේගය වාර්තා කර තිබියදීත්, අනෙකුත් වැඩසටහන් අතර 2017 දී ආරම්භ කරන ලද නොමිලේ ද්විතීයික පාසල් මුලපිරීමක් සමඟ ඉදිරියට යාමට රට භාවිතා කරනු ඇත.[154]

දකුණු අත්ලාන්තික් සාගරයේ බටහිර කලාපයේ වෙරළට ඔබ්බෙන් පිහිටා ඇති ඝානා ජාතික ඛනිජ තෙල් සංස්ථාව (GNPC) සහ ජාතික ඛනිජ තෙල් අධිකාරියේ ජුබිලි තෙල් නිධිය

එය මිහිරි බොරතෙල් සහ ස්වාභාවික වායු වැනි හයිඩ්‍රොකාබන නිෂ්පාදනය කර අපනයනය කරයි.[155][156] 100%-රජයට අයත් පිරවුම්හල් සමාගම, ඝානා තෙල් සමාගම, අංක 1 ඛනිජ තෙල් සහ ගෑස් පිරවුම්හල වන අතර, 100%-රජයට අයත් රාජ්‍ය තෙල් සමාගමක් වන ඝානා ජාතික ඛනිජ තෙල් සංස්ථාව හයිඩ්‍රොකාබන් ගවේෂණය සහ ඛනිජ තෙල් සහ ස්වාභාවික වායු නිෂ්පාදනය අධීක්ෂණය කරයි. සංචිත. ඝානා විසින් දිනකට තෙල් නිෂ්පාදනය බැරල් මිලියන 2.2 (m3) දක්වා සහ ගෑස් ඝන මීටර් 34,000,000 (1.2×109 cu ft) දක්වා වැඩි කිරීමට අපේක්ෂා කරයි.[157] මිහිරි බොරතෙල් බැරල් බිලියන 3 ක් (480,000,000 m3) දක්වා අඩංගු ජුබිලි තෙල් ක්ෂේත්‍රය 2007 දී සොයා ගන්නා ලදී.[158] ඝානාවේ සංචිතවල පෙට්‍රෝලියම් බැරල් බිලියන 5 (790,000,000 m3) සිට බැරල් බිලියන 7 (1.1×109 m3) දක්වා ඇති බව විශ්වාස කෙරේ,[159] එය අප්‍රිකාවේ පස්වන විශාලතම සහ ලොව 21 සිට 25 දක්වා විශාලතම එක බව ඔප්පු වී ඇත. ලෝකයේ සංචිත. එහි සංචිතවල ඝන මීටර් 1.7×1011 (6×1012 cu ft) දක්වා ස්වභාවික වායු ද ඇත.[160] රජයේ ආදායම ඉහළ නැංවීම සඳහා ඛනිජ තෙල් සහ ස්වභාවික වායු සංචිත ජනසතු කිරීමට රජය සැලසුම් සකස් කර ඇත.[161]

2019 වන විට, ඝානාව එම වසරේ ටොන් 140 ක් නිෂ්පාදනය කරමින් ලොව 7 වැනි විශාලතම රන් නිෂ්පාදකයා විය.[162] මෙම වාර්තාව ප්‍රථම වරට නිෂ්පාදනයෙන් දකුණු අප්‍රිකාව අභිබවා ගිය ඝානාව අප්‍රිකාවේ විශාලතම රන් නිෂ්පාදකයා බවට පත් කළේය.[163] රත්තරන් වලට අමතරව, ඝානාව රිදී, දැව, දියමන්ති, බොක්සයිට් සහ මැංගනීස් අපනයනය කරන අතර අනෙකුත් ඛනිජ නිධිද ඇත.[164] ඝානාව දියමන්ති අපනයනයෙන් සහ සංචිත ප්‍රමාණයෙන් ලොව 9 වැනි ස්ථානයේ සිටී.[165] රජයේ ආදායම ඉහළ නැංවීම සඳහා පතල් කර්මාන්තය ජනසතු කිරීමට රජය සැලසුම් සකස් කර ඇත.[166][167]

2015 සහ 2016 වසරවල "විදුලි හිඟය" ඩම්සෝර් ("ස්ථීර, අක්‍රමවත් සහ අනපේක්ෂිත" විදුලි බල ඇනහිටීම්),[168] පුනර්ජනනීය ද්‍රව්‍ය කෙරෙහි ඇති උනන්දුව වැඩි කිරීමට හේතු විය.[169] 2019 වන විට විදුලි අතිරික්තයක් පවතී.[170]

ඝානාවේ අධිකරණ පද්ධතිය දූෂණය, ආර්ථික අක්‍රමිකතා සහ ආර්ථික විනිවිදභාවය නොමැතිකම සම්බන්ධයෙන් කටයුතු කරයි.[171] ට්‍රාන්ස්පේරන්සි ඉන්ටර්නැෂනල් හි 2018 දූෂණ සංජානන දර්ශකයට අනුව, රටවල් 180 කින්, ඝානාව 78 වැනි ස්ථානයට පත්ව ඇති අතර, 0-9 ලකුණු ඉතා දූෂිත යැයි අදහස් කරන පරිමාණයෙන් ලකුණු 41 ක් ලබා ගත් අතර ලකුණු 90-100 යනු ඉතා පිරිසිදුයි. මෙය රාජ්‍ය අංශයේ දූෂන මට්ටම් මත පදනම් විය.[172]

විද්‍යාව හා තාක්ෂණය

[සංස්කරණය]

එය සෙලියුලර් ජංගම දුරකථන ජාලයක් දියත් කළේය (1992). එය අන්තර්ජාලයට සම්බන්ධ කර ADSL බ්‍රෝඩ්බෑන්ඩ් සේවා හඳුන්වා දෙන ලදී.[173] එය 2023 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 99 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[174][175]

ඝානා අභ්‍යවකාශ විද්‍යා හා තාක්ෂණ මධ්‍යස්ථානය (GSSTC) සහ ඝානා අභ්‍යවකාශ ඒජන්සිය (GhsA) අභ්‍යවකාශ ගවේෂණය සහ අභ්‍යවකාශ වැඩසටහන් අධීක්ෂණය කරයි. GSSTC සහ GhsA ජාතික ආරක්‍ෂක නිරීක්ෂණ චන්ද්‍රිකාවක් 2015 දී කක්ෂගත කිරීමට කටයුතු කළහ.[176][177] ඝානාවේ වාර්ෂික අභ්‍යවකාශ ගවේෂණ වියදම් එහි දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 1% ක් වී ඇති අතර එය විද්‍යාව හා තාක්‍ෂණය පිළිබඳ පර්යේෂණ සඳහා සහාය වේ. 2012 දී, ඝානාව දකුණේ තිරසාර සංවර්ධනය සඳහා වූ විද්‍යා හා තාක්ෂණ කොමිසමේ (කොම්සැට්ස්) සභාපතිත්වයට තේරී පත් විය; ඝානාව දකුණු අප්‍රිකානු ජාතික අභ්‍යවකාශ ඒජන්සිය සමඟ අභ්‍යවකාශ ගවේෂණයේ හවුල් ප්‍රයත්නයක් දරයි.[176]

සංචාරක කර්මාන්තය

[සංස්කරණය]
බටහිර කලාපයේ බුසුවා වෙරළේ සැරිසරන්නන් සහ රළ පදින්නන් රළ පැදීම[178]

2011 වසරේ සංචාරකයින් 1,087,000 ඝානාවට පැමිණියා.[179] සංචාරක පැමිණීම් අතරට දකුණු ඇමරිකානුවන්, ආසියානුවන්, යුරෝපීයයන් සහ උතුරු ඇමරිකානුවන් ඇතුළත් වේ.[180] ආකර්ශනීය ස්ථාන සහ සංචාරක ගමනාන්ත අතර කින්ටම්පෝ දියඇලි සහ බටහිර අප්‍රිකාවේ විශාලතම දිය ඇල්ල, දිය ඇලි, වෙරළබඩ තාල වර්ගයේ වැලි සහිත වෙරළ, ගුහා, කඳු, ගංගා සහ ජලාශ සහ බොසුම්ට්වි විල වැනි ජලාශ සහ විල් සහ විශාලතම මිනිසා විසින් සාදන ලද විල් ඇතුළත් වේ. මතුපිට ප්‍රමාණය අනුව ලෝකයේ විල, වෝල්ටා විල, දුසිම් ගනනක් බලකොටු, ලෝක උරුම අඩවි, ස්වභාව රක්ෂිත සහ ජාතික වනෝද්‍යාන.[180] සමහර බලකොටු කේප් කෝස්ට් කාසල් සහ එල්මිනා කාසල් වේ.[181] වහල් වෙළඳාමේ දී ලේ වැගිරුණු ස්ථානය මාලිගා සලකුණු කරන අතර වහල් වෙළඳාම හරහා සොරකම් කර විනාශ කරන ලද අප්‍රිකානු උරුමය ආරක්ෂා කර ප්‍රවර්ධනය කරයි.[182] මෙහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම සම්මුතිය මගින් ඝානාවේ බලකොටු සහ බලකොටු ලෝක උරුම ස්මාරක ලෙස නම් කරන ලදී.[182]

2010 වසරේ ලෝක ආර්ථික සංසදයේ සංඛ්‍යාලේඛන පෙන්වා දුන්නේ ලෝකයේ ප්‍රියතම සංචාරක ගමනාන්ත අතරින් ඝානාව රටවල් 139ක් අතරින් 108 වැනි ස්ථානයට පත්ව ඇති බවයි.[183]2009 ශ්‍රේණිගත කිරීම්වලට වඩා රට ස්ථාන 2ක් ඉදිරියට පැමිණ තිබුණි. 2011 දී Forbes සඟරාව ප්‍රකාශයට පත් කළේ ඝානාව ලෝකයේ මිත්‍රශීලීම රට ලෙස එකොළොස්වන ස්ථානයට පත්ව ඇති බවයි. ප්‍රකාශය පදනම් වූයේ 2010 දී සංචාරකයින්ගේ හරස්කඩක් පිළිබඳ සමීක්ෂණයක් මත ය. සමීක්ෂණයට ඇතුළත් වූ සියලුම අප්‍රිකානු රටවල් අතුරින්, ඝානාව ඉහළම ස්ථානයට පත් විය.[183] සංචාරක ව්‍යාපාරය රටට විදේශ විනිමය උපයන සිව්වන ආකාරයයි.[183] 2017 දී ඝානාව ලෝකයේ 43 වැනි සාමකාමීම රට ලෙස ශ්‍රේණිගත විය.[184]

වෙරළ තීරයේ ඉහළට සහ පහළට, රළ පැදීමේ ස්ථාන දේශීය හා ජාත්‍යන්තර පුද්ගලයින් විසින් හඳුනාගෙන ඇත. සාම්ප්‍රදායික ධීවර යාත්‍රා මධ්‍යයේ සැරිසරන්නන් තම පුවරු රැගෙන යයි.[185]

Destination Pride අනුව[186] (ලෝකයේ LGBTQ+ නීති, අයිතිවාසිකම් සහ සමාජ හැඟීම් දෘශ්‍යමාන කිරීමට භාවිත කරන දත්ත මත පදනම් වූ සෙවුම් වේදිකාවක්) ඝානාව ලකුණු 22 (100න්) ක් ලබා ගනී.[187]

ජනවිකාසය

[සංස්කරණය]
ඝානාවේ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම ප්‍රතිශතය
අකාන්
  
 47.5%
මවුල්-ඩග්බානි
  
 16.6%
එව්
  
 13.9%
ගා-ඩැන්ග්මේ
  
 7.4%
ගුර්මා
  
 5.7%
ගුවාන්
  
 3.7%
ගෲසි
  
 2.5%
මැන්ඩේ
  
 1.1%
වෙනත්
  
 1.4%

2019 වන විට, ඝානාවේ ජනගහනය 30,083,000කි.[188] ජනගහනයෙන් 29% ක් පමණ වයස අවුරුදු 15 ට අඩු අය වන අතර, වයස අවුරුදු 15-64 අතර පුද්ගලයින් ජනගහනයෙන් සියයට 57.8 ක් වේ.[189] 2010 සංගණනය වාර්තා කළේ විශාලතම ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් වන්නේ අකාන් (47.3%), මෝල්-ඩග්බානි (16.6%), ඊව් (13.9%), ගා-ඩැන්ග්මේ (7.4%), ගුර්මා (5.7%) සහ ගුවාන් (3.7%).[190]

ඝානා පුරවැසියන්ගේ මධ්‍ය වයස අවුරුදු 30 ක් වන අතර සාමාන්‍ය ගෘහ ප්‍රමාණය පුද්ගලයන් 3.6 කි.

ඝානා කාඩ්පත් හිමි පුහුණු ශ්‍රමිකයන්ගේ මෑත කාලීන නීත්‍යානුකූල සංක්‍රමණ සමඟ, චීන, මැලේසියානු, ඉන්දියානු, මැද පෙරදිග සහ යුරෝපීය ජාතිකයන් කුඩා ජනගහනයක් ඇත. 2010 දී, ඝානා ආගමන සේවය බොහෝ ආර්ථික සංක්‍රමණිකයන් සහ නීති විරෝධී සංක්‍රමණිකයන් ඝානාවේ වාසය කරන බව වාර්තා කළේය: ඝානාවේ 2010 ජනගහනයෙන් 14.6% (හෝ මිලියන 3.1) (ප්‍රධාන වශයෙන් නයිජීරියානුවන්, බුර්කිනාබේ පුරවැසියන්, ටෝගෝලියානු පුරවැසියන් සහ මාලියන් පුරවැසියන්). 1969 දී, අගමැති කොෆි අබ්‍රෙෆා බුසියා විසින් පනවන ලද "ඝානා විදේශික අනුකූලතා නියෝගය" යටතේ,[191] දේශසීමා ආරක්ෂක ඒකකය මාස තුනකදී විදේශිකයන් සහ නීති විරෝධී සංක්‍රමණිකයන් 3,000,000 කට අධික සංඛ්‍යාවක් පිටුවහල් කළේ ඔවුන් එකල ජනගහනයෙන් 20% ක් වූ බැවිනි.[191][192][193] 2013 දී, නීතිවිරෝධී පතල්කරුවන් විශාල වශයෙන් පිටුවහල් කිරීමක් සිදු වූ අතර, ඔවුන්ගෙන් 4,000 කට වැඩි පිරිසක් චීන ජාතිකයන් විය.[194][195]

භාෂා

[සංස්කරණය]
ඝානාවේ වාර්ගික භාෂාමය ප්‍රදේශ වල සිතියමක්.

ඉංග්‍රීසි ඝානාවේ නිල භාෂාවයි.[196][197] මීට අමතරව, රජයේ අනුග්‍රහය ලබන භාෂා තත්ත්වය ඇති භාෂා එකොළහක් ඇත:

  • අකාන් භාෂා (අසන්ටේ ට්වි, අකුපෙම් ට්වි, ඉහළ අන්‍යෝන්‍ය අවබෝධයක් ඇති ෆැන්ටේ සහ ඉහත සඳහන් දේ සමඟ අඩු අවබෝධයක් ඇති න්සෙමා)
  • ඩැන්ග්මේ
  • එව්
  • ගා
  • ගුවාන්
  • කසෙම්
  • මවුල්-ඩග්බානි භාෂා (දගාරේ සහ දග්බන්ලිව්)[[198][199]

මේ අතරින් අසන්ටේ ට්වි තමයි වැඩිපුරම කතා කරන භාෂාව.[200]

ඝානාව ප්‍රංශ භාෂාව කතා කරන රටවලින් වටවී ඇති නිසා, ප්‍රංශ භාෂාව පාසල්වල බහුලව උගන්වනු ලබන අතර වාණිජ හා ජාත්‍යන්තර ආර්ථික හුවමාරු සඳහා භාවිතා කරයි. 2006 සිට, ඝානාව ප්‍රංශ භාෂාව කතා කරන රටවල් (මහද්වීප හයේ ජාතීන් 84) එක්සත් කරන ගෝලීය සංවිධානය වන ඉන්ටර්නැෂනල් ඩි ලා ෆ්‍රැන්කොෆෝනි,[201] සංවිධානයේ ආශ්‍රිත සාමාජිකයෙකි. 2005 දී 350,000 කට වඩා වැඩි ගානා දරුවන් පාසල්වල ප්‍රංශ ඉගෙන ගත්හ. එතැන් සිට, එහි තත්ත්වය සෑම කනිෂ්ඨ උසස් පාසලකම අනිවාර්ය භාෂාවක් ලෙස ක්‍රමානුකූලව යාවත්කාලීන කර ඇත,[202] එය නිල භාෂාවක් බවට පත්වීමේ ක්‍රියාවලියක පවතී.[203][204]

ඝානියානු පිඩ්ජින් ඉංග්රීසි, හෙවත් කෘ ඉංග්‍රිසි (හෝ අකාන්, ක්‍රූ බ්‍රෝෆෝ) ලෙසින්ද හඳුන්වනු ලබන්නේ, ඇක්රා හි සහ දකුණු නගරවල කථා කරන බටහිර අප්‍රිකානු පිඩ්ජින් ඉංග්‍රීසි ප්‍රභේදයකි. එය ප්‍රභේද දෙකකට බෙදිය හැකි අතර, "උගත්" හෝ "ආයතනික නොවන" පිඩ්ජින් සහ "උගත්" හෝ "ආයතනික" පිඩ්ජින් ලෙස හැඳින්විය හැක, පළමුවැන්න නූගත් හෝ නූගත් පුද්ගලයින් සමඟ සම්බන්ධ වූ අතර දෙවැන්න විශ්ව විද්‍යාල වැනි ආයතනවල ලබාගෙන භාවිතා කරයි.[205]

ආගම්

[සංස්කරණය]

ඝානාවේ විශාලතම ආගම ක්‍රිස්තියානි ධර්මය වන අතර, 2021 සංගණනයට අනුව ජනගහනයෙන් 71.3% ක් විවිධ ක්‍රිස්තියානි නිකායන් වල සාමාජිකයන් වේ.[206] මුළු ජනගහනයෙන් 19.9%ක් ඉස්ලාම් අදහති. පිව් පර්යේෂණය හි 2012 වාර්තාවකට අනුව, මුස්ලිම්වරුන්ගෙන් 51%ක් සුන්නි ඉස්ලාමයේ අනුගාමිකයින් වන අතර, ආසන්න වශයෙන් 16%ක් අහමදියා ව්‍යාපාරයට අයත් වන අතර 8%ක් පමණ ෂියා ඉස්ලාම් ආගමට අයත් වන අතර, ඉතිරි පිරිස නිකායට අයත් නොවන මුස්ලිම්වරුන් වේ[207][208] "ඝානාවේ වාර්ගිකත්වය සහ ආගම අතර සැලකිය යුතු සම්බන්ධයක් නොමැත".[209]

විශ්වීය සෞඛ්‍ය රැකවරණය සහ ආයු අපේක්ෂාව

[සංස්කරණය]
ආයු අපේක්ෂාව සංවර්ධනය, 1921 සිට 2019 දක්වා

ඝානාවේ ජාතික සෞඛ්‍ය රක්‍ෂණ ක්‍රමය (NHIS) ඝානා ජාතිකයන් සඳහා දැඩි ලෙස නම් කර ඇති විශ්වීය සෞඛ්‍ය සේවා පද්ධතියක් ඇත.[210] ඝානාව පුරා සෞඛ්‍ය රැකවරණය විචල්‍ය වන අතර 2012 දී මිලියන 12කට අධික ඝානා ජාතිකයන් NHIS විසින් ආවරණය කරන ලදී.[211] නාගරික මධ්‍යස්ථාන හොඳින් සේවය කර ඇති අතර රෝහල්, සායන සහ ෆාමසි බොහොමයක් අඩංගු වේ. රෝහල් 200කට අධික ප්‍රමාණයක් ඇති අතර ඝානාව වෛද්‍ය සංචාරක ගමනාන්තයකි.[212] 2010 දී පුද්ගලයන් 1,000 කට වෛද්‍යවරුන් 0.1 ක් සිටි අතර 2011 වන විට පුද්ගලයන් 1,000 කට රෝහල් ඇඳන් 0.9 ක් විය.[189] ඝානාවේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 5.2% ක් 2010 දී සෞඛ්‍ය සඳහා වියදම් කර ඇත.[213] 2020 දී, ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය නිවේදනය කළේ ඝානාව ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානයේ අප්‍රිකානු කලාපයේ නියාමන පද්ධතිය "පරිණත මට්ටම 3" ලබා ගත් දෙවන රට බවට පත් වූ අතර එය ජාතික ඖෂධ නියාමන පද්ධතිවල ස්ථර හතරකින් යුත් WHO වර්ගීකරණයේ දෙවන ඉහළම ස්ථානයයි.[214]

2020 වසරේ උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව ස්ත්‍රියකගේ 71ක් සහ පිරිමියෙකුට 65ක් විය.[215] 2013 දී, ළදරු මරණ අනුපාතය සජීවී උපත් 1,000කට 39ක් විය.[216] උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව මත මූලාශ්‍ර වෙනස් වේ; ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය (WHO) 2016 වසරේ උපත ලද පිරිමින් සඳහා අවුරුදු 62 ක් සහ කාන්තාවන් සඳහා අවුරුදු 64 ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[217] නාගරික කලාපයේ 2.78ක් සහ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශයේ 3.94ක් සමඟ 3.99 (2000) සිට 3.28 (2010) දක්වා සාඵල්‍යතා අනුපාතය අඩු විය.[190] එක්සත් ජාතීන් විසින් 2017 දී එක් කාන්තාවකට සජීවී උපත් 6.95 (1970) සිට 4.82 (2000) දක්වා 3.93 දක්වා සරු භාවය අඩුවීමක් වාර්තා කරයි.[218]

2012 වන විට, HIV/AIDS ව්‍යාප්තිය වයස්ගත වැඩිහිටියන් අතර 1.40%ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[219]

අධ්‍යාපනය

[සංස්කරණය]
ඝානා විශ්ව විද්‍යාලයේ අධ්‍යාපන පද්ධතියේ තොරතුරු සහ සන්නිවේදන තාක්ෂණය ක්‍රියාත්මක කිරීම

අධ්‍යාපන ක්‍රමය කොටස් තුනකට බෙදා ඇත: මූලික අධ්‍යාපනය, ද්විතියික චක්‍රය සහ තෘතීයික අධ්‍යාපනය. "මූලික අධ්‍යාපනය" වසර 11 (වයස 4-15) පවතී.[220] එය ළදරු පාසල (අවුරුදු 2), ප්‍රාථමික පාසල (අවුරුදු 3 ක මොඩියුල 2) සහ කනිෂ්ඨ උසස් (අවුරුදු 3) ලෙස බෙදා ඇත. කනිෂ්ඨ උසස් පාසල මූලික අධ්‍යාපන සහතික විභාගයෙන් අවසන් වේ.[220][221] සහතික කළ පසු, ශිෂ්‍යයාට ද්විතියික චක්‍රය වෙත යා හැක.[222] එබැවින්, සාමාන්‍ය අධ්‍යාපනය (ජ්‍යෙෂ්ඨ උසස් පාසල විසින් පිරිනමනු ලබන) සහ වෘත්තීය අධ්‍යාපනය (තාක්ෂණික ජ්‍යෙෂ්ඨ උසස් පාසල හෝ තාක්ෂණික සහ වෘත්තීය ආයතන විසින් පිරිනමනු ලබන) අතර තේරීම ශිෂ්‍යයාට ඇත. ජ්‍යෙෂ්ඨ උසස් පාසල වසර 3ක් පවතින අතර බටහිර අප්‍රිකානු ජ්‍යෙෂ්ඨ පාසල් සහතික පත්‍ර විභාගයට යොමු කරයි, එය විශ්ව විද්‍යාල ප්‍රථම උපාධි වැඩසටහනකට ඇතුළත් වීමට පූර්ව අවශ්‍යතාවයකි.[223] පොලිටෙක්නික් වෘත්තීය සිසුන් සඳහා විවෘත වේ.[224]

උපාධියක් සඳහා වසර 4 ක අධ්‍යයනයක් අවශ්‍ය වේ. එය වසර 1- හෝ 2 ක ශාස්ත්‍රපති උපාධි වැඩසටහනක් අනුගමනය කළ හැකි අතර, එය අවම වශයෙන් වසර 3 ක ආචාර්ය උපාධි පාඨමාලාවක් අනුගමනය කළ හැකිය.[223] පොලිටෙක්නික් වැඩසටහනක් වසර 2ක් හෝ 3ක් පවතී.[224] ඝානාව සතුව අධ්‍යාපන විද්‍යාල ඇත.[225] සමහර විශ්ව විද්‍යාල වන්නේ ඝානා විශ්ව විද්‍යාලය, ක්වාමේ නක්‍රුමා විද්‍යා හා තාක්ෂණ විශ්ව විද්‍යාලය සහ කේප් කෝස්ට් විශ්ව විද්‍යාලයයි.[226]

පාසලේ ළමුන්ගෙන් 95% කට වැඩි ප්‍රමාණයක් සිටිති.[227][228] වයස අවුරුදු 15-24 අතර කාන්තා සහ පිරිමි සාක්ෂරතා අනුපාතය 2010 දී 81%ක් වූ අතර පිරිමින් 82%ක්,[229] සහ කාන්තාවන් 80%ක් විය.[230] අධ්‍යාපන ක්‍රමයක් වාර්ෂිකව විදේශීය සිසුන් විශේෂයෙන් විශ්වවිද්‍යාල අංශයට ආකර්ෂණය කරයි.[231][232]ඝානා වයස අවුරුදු 6 සිට නිදහස් අධ්‍යාපනය 6 වසරක ප්‍රාථමික පාසල් අධ්‍යාපන ක්‍රමයක් ඇත.[233] රජයේ ප්‍රාථමික පාසල් සහ රජයේ කනිෂ්ඨ උසස් පාසල් ඇතුළත් මූලික අධ්‍යාපනය සඳහා රජය විශාල වශයෙන් අරමුදල් සපයයි. 2017/2018 අධ්‍යයන වර්ෂය දක්වා ජ්‍යෙෂ්ඨ උසස් පාසල් සඳහා රජය විසින් සහනාධාර ලබා දුන් අතර ජ්‍යෙෂ්ඨ උසස් අධ්‍යාපනය නොමිලේ විය.[234] උසස් අධ්‍යාපන මට්ටමේදී, රජයේ විශ්වවිද්‍යාල, බහු තාක්ෂණ සහ ගුරු පුහුණු විද්‍යාල සඳහා සපයන සම්පත්වලින් 80%කට වඩා රජය අරමුදල් සපයයි. නොමිලේ අනිවාර්ය විශ්ව මූලික අධ්‍යාපනයේ කොටසක් ලෙස, Fcube, රජය විසින් සියලුම මූලික අධ්‍යාපන පාසල් සඳහා ඔවුන්ගේ සියලුම පෙළපොත් සහ අභ්‍යාස පොත් වැනි අනෙකුත් අධ්‍යාපනික සැපයුම් සපයයි. ජ්‍යෙෂ්ඨ උසස් පාසල්වලට ඔවුන්ගේ සියලුම පෙළපොත් අවශ්‍යතා රජය විසින් සපයනු ලැබේ. පුද්ගලික පාසල් ඔවුන්ගේ අධ්‍යාපනික ද්‍රව්‍ය පුද්ගලික සැපයුම්කරුවන්ගෙන් ලබා ගනී.[235]

සංස්කෘතිය

[සංස්කරණය]
වෝල්ටා කලාපයේ හොග්බෙට්සෝට්සෝ උත්සවය

කෑම බීම

[සංස්කරණය]

ඝානියානු ආහාරවලට විවිධ මුහුදු ආහාර සහිත සුප් සහ ඉස්ටුවක් ඇතුළත් වේ; බොහෝ ඝානාවේ සුප් වර්ග එළවළු, මස්, කුකුළු මස් හෝ මාළු සමඟ සකස් කර ඇත.[236] මාළු, තිලාපියා, බැදපු සහ බැදපු සුදු බයිට්, දුම් මාළු සහ පොකිරිස්සා සමඟ ආහාර වේලෙහි වැදගත් වේ, මේ සියල්ල ඝානියානු කෑමවල පොදු සංරචක වේ.[236] බංකු (ඇක්පල්) යනු බිම ඉරිඟු (ඉරිඟු) වලින් සාදන ලද සාමාන්‍ය පිෂ්ඨමය ආහාරයකි,[236] සහ බඩ ඉරිඟු මත පදනම් වූ ප්‍රධාන ආහාර වන kɔmi (කෙන්කි) සහ බංකු (ඇක්පල්) සාමාන්‍යයෙන් යම් ආකාරයක බැදපු මාළු (චිනම්) හෝ ග්‍රිල් කළ තිලාපියා සහ අමු රතු සහ කොළ මිරිස්, ළූණු සහ තක්කාලි (ගම්මිරිස් සෝස්) වලින් සාදන ලද ඉතා කුළුබඩු සහිත අහාරයකි.[236] බංකු සහ තිලාපියා යනු බොහෝ ආපනශාලා වල පිරිනමන සංකලනයකි.[236] ෆුෆු යනු වඩාත් සුලභ අපනයනය කරන ලද ඝානා ආහාරයක් වන අතර එය අප්‍රිකානු ඩයස්පෝරාව පුරා ප්‍රණීත ආහාරයකි.[236] බත් රට පුරා ස්ථාපිත ප්‍රධාන ආහාර වේලක් වන අතර, උදේ ආහාරය, දිවා ආහාරය සහ රාත්‍රී ආහාරය ලෙස විවිධ සහල් මත පදනම් වූ කෑම වර්ග, ප්‍රධාන ප්‍රභේද වන්නේ වාක්යේ, ප්ලේන් රයිස් සහ ඉස්ටුවක් (කොන්ටොමියර් හෝ තක්කාලි හොදි අටක්), ෆ්‍රයිඩ් රයිස් සහ ජොලොෆ් රයිස් ය.[237]

සාහිත්‍යය

[සංස්කරණය]

ඝානා සාහිත්‍යය යනු ඝානාවේ හෝ ඝානා ඩයස්පෝරාවේ කතුවරුන් විසින් නිෂ්පාදනය කරන ලද සාහිත්‍යයකි. සාහිත්‍ය සම්ප්‍රදාය දිගු වාචික සම්ප්‍රදායකින් ආරම්භ වන අතර, යටත් විජිත පාලන සමයේදී බටහිර සාහිත්‍යයේ දැඩි බලපෑමට ලක් වූ අතර, 20 වැනි සියවසේ මැද භාගයේදී පශ්චාත් යටත් විජිත ජාතිකවාදී සම්ප්‍රදායක් සමඟින් ප්‍රමුඛ විය.[238][239][240] වර්තමාන සාහිත්‍ය ප්‍රජාව චිත්‍රපට, රංග ශාලාව සහ බ්ලොග්කරණය වැනි නවීන ඩිජිටල් ආකෘති ඇතුළුව අද රට තුළ සහ ඉන් පිටත විවිධ හඬවල් ජාලයක් සමඟින් ඉදිරියට යයි.[239][240]

ඉතියෝපියා අන්බවුන්ඩ් (1911), ද බියුටිෆුල් ඕන්ස් ආර් නට් තව බෝන් (1968) සහ ටේල් ඔෆ් ද බ්ලූ බර්ඩ් (2009) යන පොත් සමඟින් ජාත්‍යන්තර පිළිගැනීමක් ලබා ගත් නවකතාකරුවන් වන පිළිවෙලින් ජේ.ඊ. කේස්ලි හේෆෝර්ඩ්, අයි ක්වේ අර්මා සහ නී අයික්වේ පාර්ක්ස් වඩාත් කැපී පෙනෙන කතුවරුන් ය.[241] නවකතා වලට අමතරව, නාට්‍ය හා කවි වැනි අනෙකුත් සාහිත්‍ය කලාවන්ද ප්‍රමුඛ නාට්‍ය රචකයින් සහ කවියන් වන ජෝ ඩි ග්‍රාෆ්ට් සහ එෆුවා සදර්ලන්ඩ් සමඟ ජාතික මට්ටමින් ඉතා හොඳ වර්ධනයක් සහ සහයෝගයක් ලබා ඇත.[241]

ඝානා ජාතික සාහිත්‍ය ගුවන් විදුලි වැඩසටහන සහ ඊට අනුබද්ධ Voices of Ghana (1955-1957) ප්‍රකාශනය අප්‍රිකානු මහාද්වීපයේ පැරණිතම එකක් වූ අතර, ඝානාවේ සමකාලීන සාහිත්‍ය සම්ප්‍රදායේ විෂය පථය ස්ථාපිත කිරීමට උපකාරී විය.[242]

ඇඳුම්

[සංස්කරණය]
රොබට් සදර්ලන්ඩ් රැට්‍රේ විසින් ඇඩින්ක්‍රා සංකේත

13 වන ශතවර්ෂයේ දී, ඝානා වැසියන් ඔවුන්ගේ අද්විතීය ඇඩින්ක්‍රා මුද්‍රණ කලාව දියුණු කළහ. අතින් මුද්‍රණය කරන ලද සහ අතින් එම්බ්‍රොයිඩර් කළ ඇඩින්ක්‍රා ඇඳුම් සාදන ලද අතර භක්ති උත්සව සඳහා රාජකීයයන් විසින් පමණක් භාවිතා කරන ලදී. ඇඩින්ක්‍රා සංකේතවාදයේ කෝපස් සෑදෙන සෑම චේතනාවකටම හිතෝපදේශයක්, ඓතිහාසික සිදුවීමක්, මානව ආකල්ප, සදාචාරය, ශාක ජීව ස්වරූපය හෝ අප්‍රාණික සහ මිනිසා විසින් සාදන ලද වස්තූන්ගේ හැඩතල වලින් ව්‍යුත්පන්න වූ නමක් සහ අර්ථයක් ඇත. මෝස්තරවල අර්ථයන් සෞන්දර්යය, ආචාර ධර්ම, මානව සබඳතා සහ සංකල්ප ලෙස වර්ගීකරණය කළ හැක.[243] අදින්ක්‍රා සංකේත පච්ච ලෙස අලංකාර කාර්යයක් ඇති නමුත් සම්ප්‍රදායික ප්‍රඥාව, ජීවිතයේ පැතිකඩ හෝ පරිසරය ප්‍රකාශ කරන උද්වේගකර පණිවිඩ කැටයම් කරන වස්තූන් ද නියෝජනය කරයි. බොහෝ විට හිතෝපදේශ සමඟ සම්බන්ධ වූ, විවිධ අර්ථයන් සහිත බොහෝ සංකේත තිබේ. ඇන්තනි අප්පියා ගේ වචන වලින් කිවහොත්, ඔවුන් "සංකීර්ණ හා සූක්ෂ්ම පරිචයක් සහ විශ්වාසයක් සම්ප්‍රේෂණය කිරීමට සහාය වීම" සඳහා පූර්ව-සාක්ෂර සමාජයක එක් මාධ්‍යයක් විය.[244]

ඝානාවේ සාම්ප්‍රදායික හෝ ජාතික රෙද්ද වන කෙන්ටේ රෙදි, අකාන්, ගා සහ ඊව් ඇතුළු බොහෝ දකුණු ඝානා ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් විසින් පැළඳ සිටී.

ඇඩින්ක්‍රා රෙදි සමගින්, ඝානියානුවන් ඔවුන්ගේ සාම්ප්‍රදායික ඇඳුම් සඳහා බොහෝ රෙදි රෙදි භාවිතා කරයි.[245] විවිධ ජනවර්ගවලට ඔවුන්ගේම තනි රෙදි ඇත. වඩාත්ම ප්‍රචලිත වන්නේ කෙන්ටේ රෙද්දයි[245] කෙන්ටේ යනු ඉතා වැදගත් ජාතික ඇඳුමක් සහ ඇඳුමක් වන අතර මෙම ඇඳුම් සාම්ප්‍රදායික හා නවීන කෙන්ටේ ඇඳුම් සෑදීමට යොදා ගනී.[245] විවිධ සංකේත සහ විවිධ වර්ණ විවිධ දේවල් අදහස් කරයි.[245] කෙන්ටේ යනු සියලුම ඝානා ඇඳුම් අතරින් වඩාත් ප්‍රසිද්ධියකි.[245] කෙන්ටේ යනු තිරස් ට්‍රෙඩ්ල් ලූම් එකක අතින් වියන ලද චාරිත්‍රානුකූල රෙද්දක් වන අතර අඟල් 4ක් පමණ පළල තීරු විශාල රෙදි කැබලිවලට එකට මසා ඇත.[245] රෙදි විවිධ වර්ණ, ප්‍රමාණ සහ මෝස්තර වලින් යුක්ත වන අතර ඉතා වැදගත් සමාජීය සහ ආගමික අවස්ථාවන්හිදී අඳිනු ලැබේ.[245] සංස්කෘතික සන්දර්භයක් තුළ, කෙන්ටේ යනු හුදෙක් රෙදිකඩකට වඩා වැදගත් වන්නේ එය ඉතිහාසයේ දෘශ්‍ය නිරූපණයක් වන අතර රෙදි විවීම හරහා ලිඛිත භාෂාවක් වන බැවිනි.[245] කෙන්ටේ යන පදය එහි මූලයන් වන්නේ අකාන් වචනය kɛntɛn වන අතර එහි අර්ථය කූඩයක් වන අතර පළමු කෙන්ටේ වියන්නන් කෙන්ටේ (basket) වැනි රෙදි විවීම සඳහා රෆියා තන්තු භාවිතා කළහ; සහ ඒ අනුව කෙන්ටේ න්ටොමා ලෙස සඳහන් කරන ලදී; තේරුම කූඩ රෙදි.[245] රෙදි වල මුල් අකාන් නම nsaduaso හෝ nwontoma, එහි අර්ථය "වියන ලද රෙදි වියන ලද රෙදි"; කෙසේ වෙතත්, "කෙන්ටේ" යනු වර්තමානයේ බහුලව භාවිතා වන යෙදුමයි. කෙන්ටේ ද වියන ලද්දේ වොල්ටා කලාපයේ එව් මිනිසුන් (එව් කෙන්ටේ) විසිනි. ප්‍රධාන රෙදි විවීම මධ්‍යස්ථාන වන්නේ අගෝර්ටයිම් ප්‍රදේශය සහ අග්බෝසුමේ ය. අග්බෝසුමේ හට බටහිර අප්‍රිකාවේ සහ ඩයස්පෝරාවේ සිට අනුග්‍රාහකයින් ආකර්ෂණය කර ගන්නා විචිත්‍රවත් කෙන්ටේ වෙළඳපොලක් ඇත.[245]

සමකාලීන ඝානා විලාසිතාවට සම්ප්‍රදායික හා නවීන විලාසිතා සහ රෙදිපිළි ඇතුළත් වන අතර අප්‍රිකානු සහ ගෝලීය විලාසිතා දර්ශනයට පිවිස ඇත. අප්‍රිකානු මුද්‍රණ රෙදි ලෙස හඳුන්වන රෙදි නිර්මාණය කර ඇත්තේ ලන්දේසි ඉටි රෙදි වලින්. 19 වන සියවසේ අගභාගයේදී, ඉන්දුනීසියානු බතික් අනුකරණය කරන යන්ත්‍රවලින් සාදන ලද රෙදිපිළි තොගයක් ආසියාවට යමින් සිටි ලන්දේසි නැව් බොහෝ බටහිර අප්‍රිකානු වරායන්හි නතර වූ බව විශ්වාස කෙරේ. රෙදිපිළි ආසියාවේ හොඳ නැත. කෙසේ වෙතත්, බටහිර අප්‍රිකාවේ - ප්‍රධාන වශයෙන් ඝානාවේ රෙදිපිළි සහ රෙදිපිළි සඳහා දැනටමත් ස්ථාපිත වෙළඳපොළක් පැවතී ඇත - සේවාදායක පදනම වර්ධනය වූ අතර නව පාරිභෝගිකයින්ගේ රුචිකත්වයට සරිලන පරිදි දේශීය සහ සම්ප්‍රදායික මෝස්තර, වර්ණ සහ රටා ඇතුළත් කිරීමට එය වෙනස් කරන ලදී.[246] අද අප්‍රිකාවෙන් පිටත එය "අන්කාරා" ලෙස හඳුන්වන අතර, එය සමස්තයක් ලෙස ඝානාව සහ අප්‍රිකාවෙන් ඔබ්බට සේවාදායක පදනමක් ඇත. එය කැරිබියානු ජනතාව සහ අප්‍රිකානු ඇමරිකානුවන් අතර ජනප්‍රියයි; සොලංගේ නෝල්ස් සහ ඇයගේ සහෝදරිය බියොන්සේ වැනි ප්‍රසිද්ධ පුද්ගලයන් අප්‍රිකානු මුද්‍රණ ඇඳුමෙන් සැරසී සිටිනු දැක ඇත.[247] උතුරු ඇමරිකාවේ සහ යුරෝපයේ රටවල් වලින් බොහෝ නිර්මාණකරුවන් දැන් අප්‍රිකානු මුද්‍රණ භාවිතා කරන අතර ඔවුන් ගෝලීය උනන්දුවක් ලබා ඇත.[248] බ්‍රිතාන්‍ය සුඛෝපභෝගී විලාසිතා මන්දිරයක් වන බර්බෙරි ඝානියානු විලාසිතාවන් වටා එකතුවක් නිර්මාණය කළේය.[249] ඇමරිකානු සංගීතඥ ග්වෙන් ස්ටෙෆානි නැවත නැවතත් අප්‍රිකානු මුද්‍රණ ඇගේ ඇඳුම් පෙළට ඇතුළත් කර ඇති අතර බොහෝ විට එය පැළඳ සිටිනු දැකිය හැකිය.[250] ජාත්‍යන්තරව පිළිගත් ඝානා-බ්‍රිතාන්‍ය නිර්මාණකරුවෙකු වන ඔස්වල්ඩ් බෝටෙන්ග් ඔහුගේ 2012 එකතුවෙහි අප්‍රිකානු මුද්‍රණ ඇඳුම් කට්ටල හඳුන්වා දුන්නේය.[251]

සංගීතය සහ නැටුම්

[සංස්කරණය]
අදෝවා නර්තන ආකෘතිය සහ සංගීත සංදර්ශනය.

සංගීතයට කතා කරන බෙර සංගීත භාණ්ඩ, අකාන් ඩ්‍රම්, ගොජේ ෆිඩල් සහ කොලකෝ වීණාව වැනි සංගීත භාණ්ඩ වර්ග, අකාන් සේපෙරේවා, අකාන් ඇටුම්පන්, ගා ක්පන්ලොගෝ ස්ටයිල් සහ අසොන්කෝ සංගීතයේ භාවිතා වන ලොග් සයිලෝෆෝන් ඇතුළු උසාවි සංගීතය ඇතුළත් වේ.[252] අප්‍රිකානු ජෑස් නිර්මාණය කරන ලද්දේ කොෆි ගානාබා විසිනි.[253] ලෞකික සංගීතයේ ආකාරයක් උසස් ජීවිතයකි.[252] හයිලයිෆ් 19 වැනි සහ 20 වැනි සියවස්වල ආරම්භ වූ අතර බටහිර අප්‍රිකාව පුරා ව්‍යාප්ත විය.[252]

1990 දශකයේ දී, හයිලයිෆ්, ඇෆ්‍රෝ-රෙගේ, ඩාන්ස්හෝල් සහ හිප් හොප් වල බලපෑම් ඇතුළත් කරමින් සංගීත ප්‍රභේදයක් නිර්මාණය විය.[252] මෙම දෙමුහුන් වර්ගය හිප්ලයිෆ් ලෙස හැදින්විය.[252]

සැමරුම් සඳහා නැටුම් ඇත.[254] සැමරුම් සඳහා නැටුම් අතර ඇඩෝවා, ක්පන්ලෝගෝ, ඇසොන්ටෝ, ක්ලමා, අග්බඩ්සා, බෝර්බෝර් සහ බමායා ඇතුළත් වේ.[254] නානා ඔටෆ්රිජා පල්බෙයාරින් සේවා, නැටුම් පල්ලියර්ස් ලෙසද හැඳින්වේ, වෙරළබඩ නගරයක් වන ප්‍රම්ප්‍රම් වෙතින් පැමිණේ. මෙම කණ්ඩායම 2017 දී BBC විශේෂාංග කතාවක ප්‍රදර්ශනය කරන ලද අතර, එම කතාවේ දර්ශන COVID-19 ලෝක වසංගතය හමුවේ අන්තර්ජාල මතකයේ කොටසක් බවට පත් විය.[255]

මාධ්‍ය

[සංස්කරණය]
රූපවාහිනිය මගින් සපයන ජන මාධ්‍ය, ප්‍රවෘත්ති සහ තොරතුරු.

1992 ඝානා ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ 12 වන පරිච්ඡේදය මාධ්‍ය නිදහස සහ මාධ්‍ය ස්වාධීනත්වය සහතික කරන අතර 2 වන පරිච්ඡේදය වාරණය තහනම් කරයි.[256] නිදහසින් පසු, හමුදා ආන්ඩු සමයේදී පුද්ගලික අලෙවිසැල් වැසී ගිය අතර, මාධ්‍ය නීති මගින් රජය විවේචනය කිරීම වැළැක්වීය.[257] 1992 දී මාධ්‍ය නිදහස යථා තත්ත්වයට පත් කරන ලද අතර 2000 කුෆූර් මැතිවරණයෙන් පසු පෞද්ගලික මාධ්‍ය සහ රජය අතර ආතතීන් අඩු විය. කුෆූර් මාධ්‍ය නිදහසට සහය දුන් අතර අපහාස නීතියක් අවලංගු කළ අතර මාධ්‍ය වගකීමෙන් ක්‍රියා කළ යුතු බව කියා සිටියේය.[258] මාධ්‍ය අප්‍රිකාවේ "වඩාත්ම අසීමිත එකක්" ලෙස විස්තර කර ඇත.[259]

1948 දී ගෝල්ඩ් කෝස්ට් චිත්‍රපට ඒකකය තොරතුරු සේවා දෙපාර්තමේන්තුවේ පිහිටුවන ලදී.[260]

නිර්මාණ ශිල්පය

[සංස්කරණය]
අගනුවර වන ඇක්රාහි උස් ගොඩනැගිලි

ඉදිකිරීම් වර්ග 2ක් ඇත: පොදු එකක් වටා ඇති ආවරණයක යාබද ගොඩනැගිලි මාලාව සහ තණකොළ වහලක් සහිත රවුම් පැල්පත්.[261] තණකොළ වහල ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය සහිත වටකුරු පැල්පත් උතුරු ප්‍රදේශවල පිහිටා ඇති අතර යාබද ගොඩනැගිලි මාලාව දකුණු ප්‍රදේශවල පිහිටා ඇත. පශ්චාත් නූතන ගෘහනිර්මාණ ශිල්පය සහ අධි තාක්‍ෂණික ගෘහනිර්මාණ ගොඩනැඟිලි දකුණු ප්‍රදේශවල පවතින අතර, විලියම් කොටුව සහ ඇම්ස්ටර්ඩෑම් කොටුව වැනි බලකොටු සහ බලකොටු 30කට වැඩි ප්‍රමාණයක උරුම ස්ථාන පැහැදිලිව දක්නට ලැබේ. ඝානාවේ මාලිගා තුළ කෞතුකාගාර ඇති අතර 2ක් බලකොටුවක් තුළ පිහිටා ඇත.[262] හමුදා කෞතුකාගාරය සහ ජාතික කෞතුකාගාරය තාවකාලික ප්‍රදර්ශන සංවිධානය කරයි.[262]

ඝානාවේ විශේෂිත ප්‍රදේශ පිළිබඳ ගැඹුරු බැල්මක් පෙන්වන කෞතුකාගාර ඇත. භූගෝලීය ප්‍රදේශවල සම්ප්‍රදායන් සහ ඉතිහාසය පිළිබඳ අවබෝධයක් ලබා දෙන කෞතුකාගාර ගණනාවක් තිබේ.[262] කේප් කෝස්ට් කාසල් කෞතුකාගාරය සහ ශාන්ත ජෝර්ජ් කාසල් (එල්මිනා කාසල්) කෞතුකාගාරය මාර්ගෝපදේශ සංචාර ඉදිරිපත් කරයි. විද්‍යා හා තාක්‍ෂණ කෞතුකාගාරය එහි නරඹන්නන්ට විද්‍යාත්මක හා තාක්‍ෂණික උනන්දුවක් දක්වන වස්තු ප්‍රදර්ශන හරහා විද්‍යාත්මක සංවර්ධනයේ වසම දෙස බැලීමක් සපයයි.[262]

ක්‍රීඩා

[සංස්කරණය]
2010 ශීත ඍතු ඔලිම්පික් උළෙලේ සමාරම්භක උත්සවයේදී ඝානා ශීත ක්‍රීඩා ඔලිම්පික් කණ්ඩායම

සංගම් පාපන්දු යනු ඝානාවේ ඉහළම ප්‍රේක්ෂක ක්‍රීඩාවයි.[263] ඝානාව අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලානය සිව් වතාවක්ද, FIFA U-20 ලෝක කුසලානය එක් වරක්ද, සහ 2006, 2010, සහ 2014 වසරවලදී පිට පිටම FIFA ලෝක කුසලාන තුනකට සහභාගි වී ඇත.[263] ජාත්‍යන්තර පාපන්දු ඉතිහාසය සහ සංඛ්‍යාලේඛන සම්මේලනය 20 වැනි සියවසේ අප්‍රිකානු සමාජය ලෙස අසන්ටේ කොටෝකෝ SC කිරුළු පැළඳුවේය.[264]

ඝානාව පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ක්‍රීඩා උළෙලට තරඟ කරයි, 1954 සිට (1986 තරඟ සඳහා හැර) සෑම සංස්කරණයකටම ක්‍රීඩක ක්‍රීඩිකාවන් යවයි. ඝානාව පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ක්‍රීඩා උළෙලේදී රන් පදක්කම් 15ක් ඇතුළුව පදක්කම් 57ක් දිනාගෙන ඇති අතර, එක් පදක්කමක් හැර අනෙකුත් සියලුම පදක්කම් මලල ක්‍රීඩා සහ බොක්සිං ක්‍රීඩාවෙන් පැමිණ තිබේ. අසුමා නෙල්සන් තුන් වරක් ලෝක ශූරියක්,[265][266] නානා යව් කොනාඩු තුන් වරක් ලෝක ශූරියක්,[266] අයික් ක්වාටේ,[266] සහ ජෝෂුවා ක්ලෝටේ ඇතුළු බොක්සිං ක්‍රීඩකයින් ගණනාවක් ද රට විසින් නිෂ්පාදනය කර ඇත.[266]

යොමු කිරීම්

[සංස්කරණය]
  1. ^ "Language and Religion". Ghana Embassy. 1 March 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2017. English is the official language of Ghana and is universally used in schools in addition to nine other local languages. The most widely spoken local languages are Dagbanli, Ewe, Ga and Twi.
  2. ^ "Ghana – 2010 Population and Housing Census" (PDF). Government of Ghana. 2010. 25 September 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2013.
  3. ^ a b "2021 PHC General Report Vol 3C, Background Characteristics" (PDF). Ghana Statistical Service. 2021-12-27 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF).
  4. ^ "Ghana country profile". BBC News. 17 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 17 October 2023.
  5. ^ "Ghana". The World Factbook (2025 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2023. (Archived 2023 edition)
  6. ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Ghana)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 14 October 2023.
  7. ^ "GINI index (World Bank estimate)". data.worldbank.org. World Bank. 25 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2021.
  8. ^ "Human Development Report 2020" (PDF). United Nations Development Programme. 15 December 2020. 2020-12-15 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 15 December 2020.
  9. ^ "Ghana country profile" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). BBC News. 11 December 2020. 26 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 January 2022.
  10. ^ Jackson, John G. (2001) Introduction to African Civilizations, Citadel Press, p. 201, ISBN 0-8065-2189-9.
  11. ^ Ghana a country to study. Library of Congress Cataloging-in-Publication Data. 1995. p. 63.
  12. ^ Meyerowitz, Eva L. R. (1975). The Early History of the Akan States of Ghana. Red Candle Press. ISBN 9780608390352.
  13. ^ Danver, Steven L (10 March 2015). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues. Routledge. p. 25. ISBN 978-1-317-46400-6. 4 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 March 2023.
  14. ^ "Asante Kingdom". Afrika-Studiecentrum, Leiden. 15 June 2002. 12 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 June 2014.
  15. ^ Video: A New Nation: Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07 (1957). Universal Newsreel. 1957. 28 January 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2012.
  16. ^ "First For Sub-Saharan Africa". BBC. 1 November 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 February 2012.
  17. ^ "Exploring Africa – Decolonization". Exploring Africa - Michigan State University. 2 June 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 February 2012.
  18. ^ a b Ateku, Abdul-Jalilu (March 7, 2017). "Ghana is 60: An African success story with tough challenges ahead". The Conversation. Jun 29, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2021.
  19. ^ "2020 Population Projection by Sex, 2010–2020". Ghana Statistical Service. 24 April 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2018.
  20. ^ "Ghana". CIA World FactBook. Jan 9, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 May 2016.
  21. ^ Kacowicz, Arie M. (1998). Zones of Peace in the Third World: South America and West Africa. SUNY Press. p. 144. ISBN 978-0-7914-3957-9. 4 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 March 2023.
  22. ^ "Ghana-US relations". United States Department of State. 13 February 2013. 5 April 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2013.
  23. ^ a b c d e f "Pre-Colonial Period". Ghanaweb.com. 23 November 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 December 2010.
  24. ^ "Tradition and Religion in Africa: Exploring the Changing Roles of the Tindana in Dagbon".
  25. ^ W, Jessica (15 November 2011). "Invasion of the Peoples of the North". GhanaNation. 8 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2014.
  26. ^ Curtis M. (19 November 2011). "Ghana Articles: Dagomba". GhanaNation.com. 19 October 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 August 2014.
  27. ^ "Dagomba: Background". BristolDrumming. 14 July 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  28. ^ "Mamprusi". Sim.org. 14 July 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2014.
  29. ^ "The Mossi Kingdoms of West Africa - Right for Education" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2018-01-25. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-13.
  30. ^ "Bouna | African kingdom | Britannica". www.britannica.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-10-13.
  31. ^ "Science and Technology in 18th Century Moliyili ) Dagomba) and the Timbuktiu Intellectual Tradition".
  32. ^ Lauer, Helen (November 2007). "Depreciating African Political Culture". Journal of Black Studies (ඉංග්‍රීසි බසින්). 38 (2): 288–307. doi:10.1177/0021934706286905. ISSN 0021-9347. S2CID 146634078.
  33. ^ "Dagbanli Ajami and Arabic Manuscripts of Northern Ghana". open.bu.edu. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-13.
  34. ^ "Female Chiefs in Dagbon Traditional Area: Role and Challenges in the Northern Region of Ghana" (PDF).
  35. ^ Refugees, United Nations High Commissioner for. "Refworld | Ghana: Information about the Dagomba tribe in Ghana". Refworld (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-10-13.
  36. ^ "The Yaa-Naa". www.adrummerstestament.com. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-13.
  37. ^ "Jan 20: In Yendi, the Yaa Naa, GundoNaa and Babatu – Interim on Slavery: Tamale-Ghana 2020" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2020-02-03. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-13.
  38. ^ "German Colonialism in West Africa: Implications for German-West African Partnership in Development | H-Soz-Kult. Kommunikation und Fachinformation für die Geschichtswissenschaften | Geschichte im Netz | History in the web". H-Soz-Kult. Kommunikation und Fachinformation für die Geschichtswissenschaften (ජර්මන් බසින්). 2023-10-13. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-13.
  39. ^ "Different Ideas of Borders and Border Construction in Northern Ghana: Historical and Anthropological Perspectives".
  40. ^ Pukariga, Dasana (2005). "Dagbon recalling history, the battle of Adibo" (ඉංග්‍රීසි බසින්). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  41. ^ "The Battle of Adibo fought in 1896". Sanatu Zambang (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2020-04-20. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-13.
  42. ^ "Pre-European Mining at Ashanti, Ghana" (PDF) (PDF). Pdmhs.com. October 1996. 22 November 2014 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2015.
  43. ^ Tvedten, Ige; Hersoug, Bjørn (1992). Fishing for Development: Small Scale Fisheries in Africa. Nordic Africa Institute. pp. 60–. ISBN 978-91-7106-327-4. 12 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2015.
  44. ^ Dennis M. Warren, The Techiman-Bono of Ghana: An Ethnography of an Akan Society. Kendall/Hunt Publishing Company, 1975.
  45. ^ "A Short History of Ashanti Gold Weights". Rubens.anu.edu.au. 2 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2015.
  46. ^ "History of the Ashanti People". Modern Ghana. 31 July 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2013.
  47. ^ a b "History of Ghana". TonyX. 1 May 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 May 2012.
  48. ^ a b Levy, Patricia; Wong, Winnie (2010). Ghana. Marshall Cavendish. p. 24. ISBN 978-0-7614-4847-1.
  49. ^ a b c d e f "History of Ghana". ghanaweb.com. 15 December 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 January 2011.
  50. ^ Emmer, Pieter C. (2018). The Dutch in the Atlantic Economy, 1580–1880: Trade, Slavery, and Emancipation (Variorum Collected Studies). Variorum Collected Studies (Book 614) (1st ed.). Abingdon-on-Thames: Routledge. p. 17. ISBN 978-0-86078-697-9.
  51. ^ "Bush Praises Strong Leadership of Ghanaian President Kufuor". iipdigital.usembassy.gov. 15 September 2008. 12 May 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 June 2010.
  52. ^ MacLean, Iain (2001), Rational Choice and British Politics: An Analysis of Rhetoric and Manipulation from Peel to Blair, p. 76, ISBN 0-19-829529-4.
  53. ^ Puri, Jyoti (2008). Encountering Nationalism. Wiley. pp. 76–. ISBN 978-0-470-77672-8. 15 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2015.
  54. ^ Chronology of world history: a calendar of principal events from 3000 BC to AD 1973, Part 1973, Rowman & Littlefield, 1975, ISBN 0-87471-765-5.
  55. ^ Ashanti Kingdom, Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2009, Archived 31 October 2009.
  56. ^ Gocking, Roger (2005). The History of Ghana. Greenwood Publishing Group. pp. 92–. ISBN 978-0-313-31894-8. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2015.
  57. ^ "Ghana flag and description". worldatlas.com. 24 December 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2013.
  58. ^ Video: A New Nation: Gold Coast becomes Ghana In Ceremony, 1957/03/07 (1957). Universal Newsreel. 1957. 28 January 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2012.
  59. ^ "First For Sub-Saharan Africa". BBC. 1 November 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 February 2012.
  60. ^ "Exploring Africa – Decolonization". Exploring Africa - Michigan State University. 2 June 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 February 2012.
  61. ^ "5 Things To Know About Ghana's Independence Day". Africa.com. 10 July 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 July 2018.
  62. ^ Oquaye, Mike (10 January 2018). "What is Republic Day in Ghana?". GhanaWeb. 29 June 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 June 2018.
  63. ^ Mazrui, Ali (1966). "Nkrumah: The Leninist Czar". Transition (26): 9–17. doi:10.2307/2934320. ISSN 0041-1191. JSTOR 2934320.
  64. ^ Kilson, Martin L. (1963). "Authoritarian and Single-Party Tendencies in African Politics". World Politics (ඉංග්‍රීසි බසින්). 15 (2): 262–294. doi:10.2307/2009376. ISSN 1086-3338. JSTOR 2009376. S2CID 154624186. 1 February 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2023.
  65. ^ Bretton, Henry L. (1958). "Current Political Thought and Practice in Ghana*". American Political Science Review (ඉංග්‍රීසි බසින්). 52 (1): 46–63. doi:10.2307/1953012. ISSN 1537-5943. JSTOR 1953012. S2CID 145766298. 1 February 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2023.
  66. ^ "Ghana's Kwame Nkrumah: visionary, authoritarian ruler and national hero". Deutsche Welle (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2016. 1 February 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2023.
  67. ^ "Portrait of Nkrumah as Dictator". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 1964-05-03. ISSN 0362-4331. 1 February 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-02-19.
  68. ^ "VII. The Reluctant Nation", One-Party Government in the Ivory Coast (Princeton: Princeton University Press): pp. 219–249, 1964-12-31,
    doi:10.1515/9781400876563-012
    ,
    ISBN 978-1-4008-7656-3
     
  69. ^ "Of Nkrumah's Political Ideologies: Communism, Socialism, Nkrumaism". Ghana Web. 20 September 2006. 25 July 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 June 2015.
  70. ^ "When it was made a Holiday". Modern Ghana. 22 September 2012. 25 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2014.
  71. ^ "The political and social thought of Kwame Nkrumah" (PDF). Libyadiary. 2011. 29 April 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 28 April 2014.
  72. ^ David, Owusu-Ansah (1994). A Country Study: Ghana. La Verle Berry.
  73. ^ "Ghana: Flight Lieutenant Jerry John Rawlings (J.J Rawlings)". Africa Confidential. 29 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2013.
  74. ^ "Rawlings: The legacy". BBC News. 1 December 2000. 28 August 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2013.
  75. ^ a b "Elections in Ghana". Africanelections.tripod.com. 30 May 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2013.
  76. ^ Refugees, United Nations High Commissioner for (26 September 2000). "Refworld | Ghana: Conflict between the Konkomba and Nanumba tribes and the government response to the conflict (1994 – September 2000)". Refworld. 26 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2022.
  77. ^ Kokutse, Francis (3 January 2009). "Opposition leader wins presidency in Ghana". USA Today. Associated Press. 9 December 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2014.
  78. ^ Emmanuel Gyimah-Boadi, "The 2008 Freedom House Survey: Another Step Forward for Ghana." Journal of Democracy 20.2 (2009): 138–152 excerpt සංරක්ෂණය කළ පිටපත 18 අගෝස්තු 2022 at the Wayback Machine.
  79. ^ "Atta Mills dies". The New York Times. 25 July 2012. 9 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2014.
  80. ^ "Ghanaian President John Dramani Mahama sworn in". Sina Corp. 7 January 2013. 5 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2013.
  81. ^ "Ghana - Economy: Keep calm and carry on: A strong and stable democracy has been built over the years". Oxford Business Group. 2013. 23 April 2023 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 April 2023.
  82. ^ "BTI 2016: Ghana Country Report" (PDF). BTI Transformation Index. Gütersloh: Bertelsmann Stiftung. 2016. 27 January 2022 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 April 2023.
  83. ^ "What the world media is saying about Ghana's 2016 elections – YEN.COM.GH". yen.com.gh. 7 December 2016. 8 December 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 December 2016.
  84. ^ "2016 Presidential Results". Ghana Electoral Commission. 19 May 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 March 2017.
  85. ^ "Ghana election: Nana Akufo-Addo re-elected as president". BBC News. 9 December 2020. 9 December 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2021.
  86. ^ "Planting of Five Million Tres on 11th June, 2021 the Green Ghana in the Bosomtwe Constituency | Bosomtwe District Assembly". www.bosomtwe.gov.gh. 16 February 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 February 2022.
  87. ^ a b c d e "Ghana: Geography Physical". photius.com. 21 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2013., "Ghana: Location and Size". photius.com. 21 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2013.
  88. ^ "Ghana". August 2023.
  89. ^ "Ghana low plains". photius.com. 21 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2013.
  90. ^ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant; Noss, Reed; Hansen, Matt; Locke, Harvey; Ellis, Erle C; Jones, Benjamin; Barber, Charles Victor; Hayes, Randy; Kormos, Cyril; Martin, Vance; Crist, Eileen; Sechrest, Wes; Price, Lori; Baillie, Jonathan E. M.; Weeden, Don; Suckling, Kierán; Davis, Crystal; Sizer, Nigel; Moore, Rebecca; Thau, David; Birch, Tanya; Potapov, Peter; Turubanova, Svetlana; Tyukavina, Alexandra; de Souza, Nadia; Pintea, Lilian; Brito, José C.; Llewellyn, Othman A.; Miller, Anthony G.; Patzelt, Annette; Ghazanfar, Shahina A.; Timberlake, Jonathan; Klöser, Heinz; Shennan-Farpón, Yara; Kindt, Roeland; Lillesø, Jens-Peter Barnekow; van Breugel, Paulo; Graudal, Lars; Voge, Maianna; Al-Shammari, Khalaf F.; Saleem, Muhammad (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
  91. ^ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
  92. ^ "Top 10 biggest dams". Water Technology. 29 September 2013. 30 November 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 December 2021.
  93. ^ "Profile of Major Rivers in Ghana" (PDF). Ghana Maritime Authority. 2017-12-15 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 5 December 2021.
  94. ^ Hinson, Tamara (28 August 2014). "11 of the world's most unusual surf spots". edition.cnn.com. CNN. 11 April 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 March 2016.
  95. ^ "UNDP Climate Change Country Profile: Ghana". ncsp.undp.org. 21 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2013.
  96. ^ "Ghana". Climatelinks (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 April 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-04-22.
  97. ^ "Climate Risk Profile: Ghana". Climatelinks (ඉංග්‍රීසි බසින්). USAID. January 2017. 25 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-04-22.
  98. ^ "NDC Registry(interim)". 28 March 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 November 2020.
  99. ^ a b "Government and Politics". A Country Study: Ghana සංරක්ෂණය කළ පිටපත 13 ජූලි 2012 at archive.today (La Verle Berry, editor). Library of Congress Federal Research Division (November 1994). This article incorporates text from this source, which is in the public domain. Lcweb2.loc.gov සංරක්ෂණය කළ පිටපත 10 ජූලි 2012 at archive.today
  100. ^ "Corruption Perceptions Index 2012". Transparency International Corruption Perception Index. 2012. 28 May 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2013.
  101. ^ Agyeman-Duah, Baffour. "Curbing Corruption and Improving Economic Governance: The Case of Ghana" (PDF). Ghana Center for Democratic Development. p. 5. 10 May 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2013.
  102. ^ "Mo Ibrahim Foundation – 2012 Ibrahim Index of African Governance (IIAG)". Moibrahimfoundation.org. 2012. 30 May 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2013.
  103. ^ "Official page of Nations Permanent Mission of Ghana to the United Nations". United Nations. 20 September 2011. 1 May 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 May 2012.
  104. ^ "US Vice President Kamala Harris' full speech upon arrival in Ghana - MyJoyOnline.com". www.myjoyonline.com (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023-03-26. 29 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-03-29.
  105. ^ "Hu Jintao Holds Talks with President of Ghana Mills". Ministry of Foreign Affairs of the People's Republic of China. 20 September 2010. 27 June 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 January 2012.
  106. ^ "Ahmadinejad: Iran's populist and pariah leaves the stage". BBCNews. 4 June 2013. 14 April 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  107. ^ "Iranian leader Ahmadinejad's West Africa tour defended". BBC News. 17 April 2013. 22 September 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  108. ^ "CPP welcomes President Ahmadinejad visit to Ghana". Ghana News Agency. 18 April 2013. 12 May 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  109. ^ "Ghana welcomed Iran's President Mahmoud Ahmadinejad". iafrica.tv. 17 April 2013. 12 May 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  110. ^ "President Mahmoud Ahmadinejad To Visit Ghana". Government of Ghana. 2013. 29 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  111. ^ "Ghana .:. Sustainable Development Knowledge Platform". sustainabledevelopment.un.org. 17 May 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-09-21.
  112. ^ "Sustainable Development Goals | United Nations in Ghana". ghana.un.org. 18 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-09-21.
  113. ^ "SDGs implementation: Ghana will be a shinning example' – Akufo-Addo". Graphic Online (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 30 April 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-09-22.
  114. ^ a b Kilford, Christopher R. (2010), The Other Cold War: Canada's Military Assistance to the Developing World 1945–75 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 20 ඔක්තෝබර් 2013 at the Wayback Machine, Kingston, Ontario: Canadian Defence Academy Press, p. 138, ISBN 1-100-14338-6.
  115. ^ Baynham, Simon (1988), The Military and Politics in Nkumrah's Ghana, Westview, Chapter 4, ISBN 0-8133-7063-9.
  116. ^ Kacowicz, Arie M. (1998). Zones of Peace in the Third World: South America and West Africa. SUNY Press. p. 144. ISBN 978-0-7914-3957-9. 4 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 March 2023.
  117. ^ a b "Defence". Ministry of Finance and Economic Planning. 26 April 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  118. ^ "Ghana's Regional Security Policy: Costs, Benefits and Consistency". Kofi Annan International Peacekeeping Training Centre. p. 33. 8 May 2014 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  119. ^ "KAIPTC". Kofi Annan International Peacekeeping Training Centre. 12 May 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  120. ^ "Vision and Mission of the Ministry of Defence (MoD)". gaf.mil.gh. Ghana Armed Forces. 21 July 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  121. ^ "Real-time Analysis of African Political Violence" (PDF). Armed Conflict Location & Event Data Project. May 2017. 13 June 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 13 June 2018.
  122. ^ "The Ghana Police Service". mint.gov.gh. 12 May 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2013.
  123. ^ "Ghana Police Service sets up Marine Police Unit". modernghana.com. 2 January 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2013.
  124. ^ a b c "Police Administration". ghanapolice.info. 18 February 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 June 2013.
  125. ^ "Ghana Prisons Service General Information". ghanaprisons.gov.gh. 24 October 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 31 July 2013.
  126. ^ "Ghana – Death Penalty". handsoffcain.info. 20 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 31 July 2013.
  127. ^ "Ghana Criminal Code and Courts". country-data.com. 15 May 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 31 July 2013.
  128. ^ Perriello. "Promoting Peace, Justice, and Strong Institutions in the Great Lakes". DIPNote. US Department of state. 20 May 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 May 2016.
  129. ^ a b c d e f "Ghana hit by illegal drug trade". Gulf News. 28 September 2013. 12 December 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 December 2013.
  130. ^ Gerra. "Illegal drug use on the rise in Africa". DW Made for minds. Deutsche Welle. 14 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 May 2016.
  131. ^ a b c "Ghana could be taken over by drug barons if". myjoyonline.com. 20 November 2013. 10 December 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 December 2013.
  132. ^ "Here are the 10 countries where homosexuality may be punished by death". The Washington Post. 16 June 2016. 11 November 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 March 2017.
  133. ^ "The Global Divide on Homosexuality." සංරක්ෂණය කළ පිටපත 3 නොවැම්බර් 2013 at the Wayback Machine Pew Research Center. 4 June 2013.
  134. ^ a b "Ghana witch camps: Widows' lives in exile". BBC News. 1 සැප්තැම්බර් 2012. 20 ඔක්තෝබර් 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 ජූලි 2018.
  135. ^ "Ghana". Vizocom – Satellite Internet and VSAT Solutions. 8 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2020.
  136. ^ "Is Ghana the next African economic tiger?". standardmedia.co.ke. 4 September 2012. 3 April 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 September 2013.
  137. ^ "BoG introduce Chinese Yuan onto the FX market". Bank of Ghana. 2013. 26 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 September 2013.
  138. ^ Sy, Temesgen Deressa and Amadou (30 November 2001). "Ghana's Request for IMF Assistance". 13 June 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 June 2018.
  139. ^ Diao, Xinshen. "Economic Importance of Agriculture for Sustainable Development and Poverty Reduction: Findings from a Case Study of Ghana". Global Forum on Agriculture 29–30 November 2010 – Policies for Agricultural Development, Poverty Reduction and Food Security. Paris. http://www.oecd.org/agriculture/agricultural-policies/46341169.pdf. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 13 June 2018. 
  140. ^ a b c "Ghana – Gross Domestic Product" (PDF). statsghana.gov.gh. 17 April 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 June 2012.
  141. ^ "A new era of transformation in Ghana" (PDF). ifpri.org. 9 April 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 February 2012.:12
  142. ^ "New fuel for faster development". worldfolio.co.uk. 24 June 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 31 May 2013.
  143. ^ "Ghana Market Update" (PDF). Intercontinental Bank. 4 July 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 March 2012.:13
  144. ^ "Top-Performing African Stock Markets in 2013". africastrictlybusiness.com. 2013. 21 March 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 July 2014.
  145. ^ "Is Ghana Entering A Sweet, Golden Era?". African Business. September 2011. 18 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  146. ^ "Cocoa facts and figures - Kakaoplattform". www.kakaoplattform.ch. 17 June 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-08-20.
  147. ^ Forrest, Paul (September 2011). Ghana Market Update (PDF). Intercontinental Bank. p. 13. 4 July 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 March 2012.
  148. ^ "Ghana's Jubilee oil field nears output plateau -operator". Reuters. 25 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 31 May 2013.
  149. ^ "The Top 5 Countries for ICT4D in Africa". ictworks.org. 14 June 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 May 2013.
  150. ^ Kofi Adu Domfeh (13 April 2013). "Ghana's model vehicle unveiled by Suame Magazine artisans". Modernghana.com. 27 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 September 2013.
  151. ^ "Ghana's model car attracts Dutch government support". Myjoyonline.gh. 15 ජූලි 2013. 23 සැප්තැම්බර් 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 සැප්තැම්බර් 2013.
  152. ^ "Ghana to Sell Sustainable Bonds for up to $1 Billion by July". Bloomberg.com. 25 May 2021. 18 July 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 July 2021.
  153. ^ "Ghana Mulls Africa's First Social Bonds with $2 Billion Sale". Bloomberg.com. 5 July 2021. 6 July 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 July 2021.
  154. ^ "Ghana plans to issue Africa's first social bonds with $2B sale". www.aljazeera.com. 6 July 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-07-06.
  155. ^ "Five Countries to Watch". individual.troweprice.com. 12 April 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2013.
  156. ^ "Africa". Aluworks.com. 3 September 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 June 2010.
  157. ^ Clark, Nancy L. "Petroleum Exploration". A Country Study: Ghana සංරක්ෂණය කළ පිටපත 13 ජූලි 2012 at archive.today (La Verle Berry, editor). Library of Congress Federal Research Division (November 1994). This article incorporates text from this source, which is in the public domain. Lcweb2.loc.gov සංරක්ෂණය කළ පිටපත 10 ජූලි 2012 at archive.today
  158. ^ "Ghana leader: Oil reserves at 3B barrels". Yahoo News. 22 December 2007. 26 December 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 December 2010.
  159. ^ McLure, Jason. Ghana Oil Reserves to Be 5 billion barrels (790,000,000 m3) in 5 years as fields develop සංරක්ෂණය කළ පිටපත 29 ඔක්තෝබර් 2013 at the Wayback Machine. Bloomberg Television, 1 December 2010.
  160. ^ Aklorbortu, Moses Dotsey (13 May 2013). "Atuabo gas project to propel more growth". Daily Graphic. 3 May 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2013.
  161. ^ "Ghana: Why Privatise Ghana Oil?". allafrica.com. 29 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 September 2013.
  162. ^ "Ghana Gold Production". CEIC Data. 29 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 October 2020.
  163. ^ Whitehouse, David (8 October 2019). "Ghana now Africa's largest gold producer, but reforms await". The Africa Report. 29 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 October 2020.
  164. ^ Ghana Mineral and Mining Sector Investment and Business Guide. International Business Publications, USA. 7 February 2007. ISBN 978-1-4330-1775-9. සම්ප්‍රවේශය 16 May 2014.[permanent dead link]
  165. ^ "Ghana". Extractive Industries Transparency Initiative. 9 July 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-07-06.
  166. ^ Ghana Mineral and Mining Sector Investment and Business Guide. International Business Publications. 2007. ISBN 978-1-4330-1775-9. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2013. {{cite book}}: |work= ignored (help)[permanent dead link]
  167. ^ "Ghana Minerals and Mining Act". ghanalegal.com. 21 October 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 May 2014.
  168. ^ "I've been named 'Mr Dumsor' in Ghana – Prez Mahama tells Ghanaians in Germany – See more at". Graphic Online. Graphic Communications Group Ltd (GCGL). 21 January 2015. 24 April 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 March 2015.
  169. ^ Agbenyega, E. (10 April 2014). "Ghana's power crisis: What about renewable energy?". graphic.com.gh. 1 July 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 February 2015.
  170. ^ Sarkodie, Samuel Asumadu (5 August 2019). "Lessons to be learnt from Ghana's excess electricity shambles". The Conversation. 8 January 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 December 2019.
  171. ^ "Ghana Economy". heritage.org. 8 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 April 2013.
  172. ^ "OUR WORK IN Ghana". Transparency.org. Transparency International. 8 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2020.
  173. ^ "Science & Technology". Ghanaweb. 24 June 2015. 23 June 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2016.
  174. ^ WIPO (2 November 2023). Global Innovation Index 2023, 15th Edition (ඉංග්‍රීසි බසින්). World Intellectual Property Organization. doi:10.34667/tind.46596. ISBN 9789280534320. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-29. {{cite book}}: |website= ignored (help)
  175. ^ "Global Innovation Index". INSEAD Knowledge. 28 October 2013. 2 September 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2021.
  176. ^ a b "Africa's journey to space begins on the ground". BBC News. 2012. 13 June 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2013.
  177. ^ "Ghana's Home-Grown Space Program Takes Off". United States: Voice of America. 2013. 28 June 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2013.
  178. ^ Hinson, Tamara (28 August 2014). "11 of the world's most unusual surf spots". edition.cnn.com. CNN. 11 April 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 March 2016.
  179. ^ "We Are Serious About Overcoming The Challenges Confronting Tourism Development". Ministry of Tourism Ghana. ghana.gov.gh. 18 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 June 2013.
  180. ^ a b "Trade Expo International Ghana". uniquetrustex.com. 1 May 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 June 2013.
  181. ^ "Visit Ghana | Forts and Castles in Ghana". Visit Ghana (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 23 May 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 September 2020.
  182. ^ a b Centre, UNESCO World Heritage. "Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions". UNESCO World Heritage Centre. 27 October 2005 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 September 2020.
  183. ^ a b c "Forbes: Ghana is eleventh friendliest nation". vibeghana.com. 28 July 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 31 May 2011.
  184. ^ "About the Global Peace Index" (PDF). Vision of Humanity. 2015. 6 October 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  185. ^ Saxena, Kanika (2018-12-21). "Wish To Experience The Thrill Of Surfing in Ghana? Here's Where You Should Go!" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 21 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 May 2021.
  186. ^ Thompson, Ryan E. (16 February 2018). "Tools to help the LGBTQ community travel more safely". CBC Life. 18 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2019.
  187. ^ "I'm sharing Ghana's Destination Pride Flag. What does your country score?". Destination Pride. 16 March 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2019.
  188. ^ "Ghana Population (LIVE)". Worldometers. 5 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2019.
  189. ^ a b "Health Nutrition and Population Statistics – DataBank". databank.worldbank.org. 25 February 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 June 2018.
  190. ^ a b "2010 Population & Housing Census: National Analytical Report" (PDF). Ghana Statistical Service. May 2013. 12 July 2018 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 January 2014.
  191. ^ a b "Ghana Owes no Apology to Anybody for Aliens Compliance Order". vibeghana.com. 14 April 2013. 27 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 31 July 2013.
  192. ^ "The History of Ghana's 1969 Aliens Compliance Order". davidson.edu. 29 March 2012. 17 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 31 July 2013.
  193. ^ Daly, Samuel Fury Childs (2022-07-30). "Ghana Must Go: Nativism and the Politics of Expulsion in West Africa, 1969–1985". Past & Present. 259: 229–261. doi:10.1093/pastj/gtac006. ISSN 0031-2746. 7 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 August 2022.
  194. ^ "Ghana deports thousands of illegal Chinese miners". Mail & Guardian. 16 July 2013. 12 May 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2014.
  195. ^ "Ghana deports thousands in crackdown on illegal Chinese goldminers". The Guardian. 15 July 2013. 12 May 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2014.
  196. ^ "The Bureau of Ghana Languages-BGL". Ghana Embassy Washington DC, USA. 2013. 22 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2013.
  197. ^ Bernd Kortmann Walter de Gruyter (2004). A handbook of varieties of English. 1. Phonology, Volume 2. Oxford University Press. ISBN 978-3-11-017532-5. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2013.
  198. ^ "The Bureau of Ghana Languages-BGL". National Commission on Culture. 2006. 12 November 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2013.
  199. ^ "Study of Ghanaian Languages". africa.upenn.edu. 12 November 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 November 2013.
  200. ^ "Introduction to the Verbal and Multi-Verbalsystem of Akan" (PDF). ling.hf.ntnu.no. 2013. 7 April 2014 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 November 2013.
  201. ^ Magnus Huber, Ghanaian Pidgin English in its West African Context (1999), page 139
  202. ^ "La Lettre Diplomatique – La revue des Relations internationales et diplomatiques depuis 1988 – La Francophonie et le Ghana". www.lalettrediplomatique.fr. 11 February 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 February 2018.
  203. ^ Asiedu, Kwasi Gyamfi (7 April 2019). "Ghana's president wants to make French a formal language, but it's not a popular plan". QZ.com. 8 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2021.
  204. ^ "Ghana adopts French as its second official language". pulse.com. 21 March 2019. 2 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2021.
  205. ^ Huber (1999), pp. 138–153
  206. ^ "2021 PHC General Report Vol 3C, Background Characteristics" (PDF). Ghana Statistical Service. 27 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 26 January 2022.
  207. ^ The World's Muslims: Unity and Diversity (PDF) (Report). Pew Research Center, Forum on Religious & Public life. August 9, 2012. pp. 29–31. February 25, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය November 21, 2020.
  208. ^ Owusu-Ansah (1994), "Religion and Society".
  209. ^ "International Religious Freedom Report 2006 Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor". USA state.gov. 12 December 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 17, 2014.
  210. ^ "National Health Insurance Scheme (NHIS)". nhis.gov.gh. 16 May 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  211. ^ "Ghana: National Health Insurance Scheme (NHIS)". jointlearningnetwork.org. 12 May 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  212. ^ "Medical tourism is emerging market for Ghana". eturbonews.com. 5 August 2009. 12 May 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  213. ^ Field Listing :: Health expenditures සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 මාර්තු 2014 at the Wayback Machine. Retrieved 24 June 2013.
  214. ^ "Ghana bolsters medicines regulatory system, guarantees product quality". World Health Organization. 13 May 2020. 20 May 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 May 2020.
  215. ^ "CDC in Ghana" (PDF). Centers for Disease Control and Prevention. August 2019. 2016-03-07 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 21 June 2021.
  216. ^ "Field Listing – Infant mortality rate". CIA World Factbook. 19 November 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2013.
  217. ^ "Ghana Statistics". World Health Organization. 2019. 27 September 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 August 2019.
  218. ^ "Fertility rate, total (births per woman), Ghana, 1960 – present". World Bank. 22 June 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2019.
  219. ^ "Library publications". 21 December 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 November 2014.
  220. ^ a b "Basic Education Curriculum". Ghana Education Service. 25 May 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2014.
  221. ^ "Basic curriculum Education: The junior High Education". Ghana Education Service. 5 June 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2014.
  222. ^ West African Examinations Council(corporate site: Ghana). "BECE". 19 May 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2014.
  223. ^ a b "Country module Ghana" (PDF). 5 June 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 May 2013.
  224. ^ a b "Vocational Education in Ghana". UNESCO-UNEVOC. July 2012. 23 May 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2014.
  225. ^ Atuahene, Ansah (23 July 2013). "A Descriptive Assessment of Higher Education Access, Participation, Equity, and Disparity in Ghana". SageOpen. p. 2. 16 May 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2014.
  226. ^ "Top 10 Best Universities in Ghana". Pulse Gh (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-09-27. 29 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-09-12.
  227. ^ "UNICEF – Basic Education and Gender Equality" (PDF). unicef.org. 3 August 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 1 April 2012.
  228. ^ "Africa". The Globe and Mail. Toronto. 7 November 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 June 2010.
  229. ^ "Literacy rate, youth male (% of males ages 15–24)". World Bank. 13 August 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 July 2013.
  230. ^ "Literacy rate, youth female (% of females ages 15–24)". World Bank. 2 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 July 2013.
  231. ^ "Plight of Foreign Students in Ghana". modernghana.com. 2 November 2013. 13 August 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  232. ^ Nyarota, Geoffrey; Against the Grain; pp. 101–102.
  233. ^ "Ghana Lauded for Free Primary School Program". Voice of America. 16 February 2012. 6 June 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2014.
  234. ^ "Free SHS Begins in September – Government of Ghana". www.ghana.gov.gh. 16 December 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 December 2018.
  235. ^ Koinzer, Thomas; Nikolai, Rita; Waldow, Florian (2017). Private Schools and School Choice in Compulsory Education: Global Change and National Challenge. Springer. p. 143. ISBN 978-3-658-17104-9. 7 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 October 2018.
  236. ^ a b c d e f Bah, Oumoupoo (22 October 2011). "Ghanaian cuisine, dokonu, banku, okra and soup". kadirecipes.com. 21 January 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 August 2013.
  237. ^ "Ghana's rice market". www.ifpri.org. 17 February 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 February 2022.
  238. ^ Newell, Stephanie (2002). Literary Culture in Colonial Ghana: 'how to Play the Game of Life' (ඉංග්‍රීසි බසින්). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34096-2.
  239. ^ a b "Literature in Ghana". Time Out Accra (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-09-08.
  240. ^ a b Yitah, Helen; Komasi, Mabel (2009). "Children's Literature in Ghana: A Survey". Children's Literature. 37 (1): 236–255. doi:10.1353/chl.0.0816. ISSN 1543-3374.
  241. ^ a b "Ghana". Amadeus (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 23 පෙබරවාරි 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 අගෝස්තු 2013.
  242. ^ Dodd, Jeffrey (2020), "Voices of Ghana, 2nd Edition", Canadian Journal of African Studies / Revue canadienne des études africaines, 54:2, 345–346, DOI: 10.1080/00083968.2020.1731183.
  243. ^ "Ghana". Amadeus (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 23 පෙබරවාරි 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 අගෝස්තු 2013.
  244. ^ Appiah, Kwame Anthony (1993). In my father's house : Africa in the philosophy of culture (1.paperbackedition 1993. ed.). New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-506852-8.
  245. ^ a b c d e f g h i j "Ghanaian Kente Cloth". kentecloth.net. 19 October 2009. 7 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2014.
  246. ^ "The Story Behind African Wax Print Cloth". Thewrendesign.com. 10 July 2008. 25 September 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2015.
  247. ^ Wilson, Erin (5 April 2013). "Beyonce vs. Solange: Which Sister Wears Bold Prints Best". Fashionmagazine.com. 16 December 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2015.
  248. ^ ChiomaChinweoke (21 September 2011). "African-Inspired Spring 2012 Collections Takes Over LFW & NYFW". munaluchibridal.com. 16 December 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2015.
  249. ^ Edozien, Frankie (26 May 2012). "African Style Goes Global, Despite Little Tangible Support From African Leaders". The New York Times. 10 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2015.
  250. ^ "Design: Gwen Stefani's L.A.M.B Spring 2011 Collection". Okayafrica.com. 3 August 2011. 16 December 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2015.
  251. ^ "African Icons Show at NYFW: Ozwald Boateng". Africanprintinfashion.com. 10 September 2012. 16 December 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2015.
  252. ^ a b c d e "Ghana: From Highlife to Hiplife". worldmusic.net. 7 June 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2014.
  253. ^ "Ghana: Kofi Ghanaba – Influential Drummer Who Emphasised the African Origins of Jazz". Ghanaian Chronicle. 12 February 2009. 8 October 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 May 2009.
  254. ^ a b "Dance, Ghana" (PDF). Temple. 26 December 2011 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2014.
  255. ^ "How Prampram pallbearers became an international sensation – and a meme". The Ghana Report. 17 April 2020. 2 May 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 June 2020.
  256. ^ "Constitution of Ghana". 24 March 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 May 2013., Government of Ghana.
  257. ^ Anokwa, K. (1997). In Press Freedom and Communication in Africa. Erbio, F. & Jong-Ebot, W. (Eds.) Africa World Press. ISBN 978-0-86543-551-3.
  258. ^ Basic Data සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 ජනවාරි 2009 at the Wayback Machine. pressreference.com
  259. ^ BBC Country Profile: Ghana සංරක්ෂණය කළ පිටපත 15 ජූනි 2006 at the Wayback Machine, BBC News.
  260. ^ "Gold Coast Film Unit". Colonialfilm.org.uk. 17 November 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 April 2014.
  261. ^ "Culture, Art and Architecture: Ghana". Countriesquest. 4 මාර්තු 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 මැයි 2014.
  262. ^ a b c d "Ghana Museums and Monuments Board". 30 January 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2014.
  263. ^ a b "Ghana thrilled by historic title". BBC Sport. 17 October 2009. 16 February 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2014.
  264. ^ "Africa's club of the Century". IFFHS official website. 21 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2013.
  265. ^ Barnett, Errol (10 August 2012). "Is Azumah Nelson Africa's greatest boxer?". CNN. 6 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2014.
  266. ^ a b c d "Top 5 Ghanaian Boxers". proboxing-fans.com. 6 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2014.
"https://si.wikipedia.org/w/index.php?title=ඝානාව&oldid=716433" වෙතින් සම්ප්‍රවේශනය කෙරිණි