බුරුන්ඩි

සබැඳි සංස්කරණය කරන්න
විකිපීඩියා වෙතින්
බුරුන්ඩි ජනරජය

බුරුන්ඩි හී කොඩිය
කොඩිය
{{{coat_alt}}}
Coat of arms
උද්යෝග පාඨය: 
  • "Ubumwe, Ibikorwa, Amajambere" (Kirundi)
  • "Unité, Travail, Progrès" (ප්‍රංශ)
  • "Union, Work, Progress" (ඉංග්‍රීසි)
  • "එකමුතු,වැඩ,ප්‍රගතිය" (සිංහල)
ජාතික ගීය: Burundi Bwacu  (Kirundi)
අපේ බුරුන්ඩි
Burundi (orthographic projection).svg
Location Burundi AU Africa.svg
අගනුවරගීතේගා (දේශපාලන) බුජුඹුරා (ආර්ථික)[lower-alpha 1]
3°30′S 30°00′E / 3.500°S 30.000°E / -3.500; 30.000
විශාලතම නගරයබුජුඹුරා[lower-alpha 1]
නිල භාෂා
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
(2018[1])
ආගම
(2020)[2]
ජාති නාම(ය)
  • උමුරුන්ඩි (ඒක වචන)
  • අබරුන්ඩි(බහු වචන)
රජයඒකීය රාජ්‍යය, ආධිපත්‍ය-පක්ෂ ක්‍රමය, ජනාධිපති ක්‍රමය, ජනරජය
එවාරිස්ටේ න්දයිෂිමියේ
ප්‍රොස්පර් බාසොම්බන්සා
ගර්වයිස් න්දිරකොබුකා
ව්‍යවස්ථාදායකයපාර්ලිමේන්තුව
සෙනට් සභාව
ජාතික රැස්වීම් සභාව
ස්ථාපිත ඉතිහාසය
1680–1966
• ජර්මානු නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ කොටසකි
1890–1916
• රුආන්ඩා-උරුන්ඩි හි කොටසකි
1916–1962
• බෙල්ජියමෙන් නිදහස
1962 ජූලි 1
• ජනරජය
1966 නොවැම්බර් 28
• වත්මන් ව්‍යවස්ථාව
2018 මැයි 17
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ
27,834 km2 (10,747 sq mi)[4] (142 වැනි)
• ජලය (%)
10[5]
ජනගහණය
• 2020 ඇස්තමේන්තුව
11,865,821[6] (77 වැනි)
• 2008 ජන සංගණනය
8,053,574[4]
• ඝණත්වය
401.6/km2 (1,040.1/sq mi) (20 වැනි)
දදේනි (ක්‍රශසා)2022 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ
▲ඇ.ඩො. බිලියන 10.8[7] (164 වැනි)
• ඒක පුද්ගල
▲ ඇ.ඩො. 865 [7] (193 වැනි)
දදේනි (නාමික)2022 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ
▲ඇ.ඩො. බිලියන 3.6[7] (173 වැනි)
• ඒක පුද්ගල
▲ඇ.ඩො. 292[7] (192 වැනි)
ගිනි (2013)39.2[8]
මධ්‍යම
මාසද (2021)0.426[9]
පහළ · 187 වැනි
ව්‍යවහාර මුදලබුරුන්ඩියන් ෆ්රෑන්ක් (FBu) (BIF)
වේලා කලාපයUTC+2 (CAT)
දින ආකෘතිදිදි/මාමා/වවවව
රිය ධාවන මං තීරුවදකුණ
ඇමතුම් කේතය+257
අන්තර්ජාල TLD.bi

බුරුන්ඩි, නිල වශයෙන් බුරුන්ඩි ජනරජය (කිරුන්දි: Repuburika y'Uburundi[10] [u.βu.ɾǔː.ndi]; ස්වහීලී: Jamuhuri ya Burundi; ප්‍රංශ: République du Burundi [buʁundi, byʁyndi]), යනු අප්‍රිකානු මහා විල් කලාපය සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකාව අතර හන්දියේ මහා රිෆ්ට් නිම්නයේ ගොඩබිම් සහිත රටකි. එහි මායිම් වන්නේ උතුරින් රුවන්ඩාව, නැගෙනහිරින් සහ ගිනිකොන දෙසින් ටැන්සානියාව සහ බටහිරින් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය; ටැන්ගානිකා විල එහි නිරිතදිග මායිම දිගේ පිහිටා ඇත. අගනගර වන්නේ ගීතේගා සහ බුජුඹුරා රටේ විශාලතම නගරය වේ.[11]

ට්වා, හුටු සහ ටුට්සි ජනයා අවම වශයෙන් වසර 500 ක් බුරුන්ඩි හි ජීවත් වී ඇත. එම වසරවලින් 200 කට වැඩි කාලයක් බුරුන්ඩි ස්වාධීන රාජධානියක් වූ අතර, 20 වැනි සියවසේ ආරම්භය දක්වා එය ජර්මානු යටත් විජිතයක් බවට පත් විය.[12] පළමු ලෝක සංග්‍රාමයෙන් සහ ජර්මනියේ පරාජයෙන් පසුව, ජාතීන්ගේ සංගමය විසින් බෙල්ජියම වෙත භූමි ප්‍රදේශය "අනිවාර්‍ය" කරන ලදී. දෙවන ලෝක යුද්ධයෙන් පසු මෙය එක්සත් ජාතීන්ගේ භාරකාර ප්‍රදේශයක් බවට පරිවර්තනය විය. ජර්මානුවන් සහ බෙල්ජියම් ජාතිකයන් දෙදෙනාම බුරුන්ඩි සහ රුවන්ඩාව පාලනය කළේ රුවන්ඩා-උරුන්ඩි ලෙස හැඳින්වෙන යුරෝපීය යටත් විජිතයක් ලෙසය.[13] අප්‍රිකාව යුරෝපීය යටත් විජිතයක් වන තෙක් බුරුන්ඩි සහ රුවන්ඩාව කිසි විටෙක පොදු පාලනයක් යටතේ නොතිබුණි.[14]

බුරුන්ඩි 1962 දී නිදහස ලබා ගත් අතර මුලින් රාජාණ්ඩුවක් පැවති නමුත් ඝාතන මාලාවක්, කුමන්ත්‍රණ සහ කලාපීය අස්ථාවරත්වයේ සාමාන්‍ය වාතාවරණයක් 1966 දී ජනරජයක් සහ ඒක-පක්ෂ රාජ්‍යයක් පිහිටුවීමෙන් අවසන් විය. වාර්ගික පවිත්‍ර කිරීමේ සටන් සහ අවසානයේ සිවිල් යුද්ධ දෙකක්. සහ 1970 ගණන්වල සහ නැවතත් 1990 ගණන්වල සිදු වූ ජන සංහාරවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස සිය දහස් ගණනින් මරණ සිදු වූ අතර, ආර්ථිකය නොදියුණු වූ අතර ජනගහනය ලෝකයේ දුප්පත්ම රටක් බවට පත් විය.[15] ජනාධිපති පියරේ න්කුරුන්සිසා තුන්වන වරටත් බලයට පත්වීමට තීරණය කිරීමත්, කුමන්ත්‍රණ උත්සාහයක් අසාර්ථක වීමත්, රටේ පාර්ලිමේන්තු සහ ජනාධිපති මැතිවරණ ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාවේ සාමාජිකයින් විසින් පුළුල් ලෙස විවේචනය කිරීමත් සමඟ 2015 වර්ෂය මහා පරිමාණ දේශපාලන ආරවුල් ඇති විය.

බුරුන්ඩි දේශපාලන ක්‍රමයේ ස්වෛරී රාජ්‍යය බහු-පක්ෂ රාජ්‍යයක් මත පදනම් වූ ජනාධිපති නියෝජිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයකි. බුරුන්ඩි ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය නායකයා සහ රජයේ ප්‍රධානියා වේ. බුරුන්ඩි හි දැනට ලියාපදිංචි පක්ෂ 21ක් ඇත.[16] 1992 මාර්තු 13 දින, ටුට්සි කුමන්ත්‍රණ නායක පියරේ බුයෝයා විසින් ව්‍යවස්ථාවක් ස්ථාපිත කරන ලදී,[17] එය බහු-පක්ෂ දේශපාලන ක්‍රියාවලියක් සඳහා සම්පාදනය කරන ලද අතර බහු-පක්ෂ තරඟයක් පිළිබිඹු කරයි.[18] වසර හයකට පසු, 1998 ජුනි 6 වන දින, ව්‍යවස්ථාව වෙනස් කරන ලද අතර, ජාතික සභාවේ ආසන පුළුල් කරමින් උප සභාපතිවරුන් දෙදෙනෙකු සඳහා ප්‍රතිපාදන සම්පාදනය කරන ලදී. අරුෂා ගිවිසුම නිසා බුරුන්ඩි 2000 දී සංක්‍රාන්ති රජයක් ක්‍රියාත්මක කළේය.[19] 2016 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී බුරුන්ඩි ජාත්‍යන්තර අපරාධ අධිකරණයෙන් ඉවත් වීමේ අභිප්‍රාය UN වෙත දන්වා සිටියේය.[20]

බුරුන්ඩි ප්‍රධාන වශයෙන් ග්‍රාමීය සමාජයක් ලෙස පවතින අතර, 2019 දී නාගරික ප්‍රදේශවල ජීවත් වන්නේ ජනගහනයෙන් 13.4% ක් පමණි. වර්ග කිලෝමීටරයකට පුද්ගලයන් 315ක් පමණ වන ජන ඝනත්වය (වර්ග සැතපුම් 753ක්) උප සහරා අප්‍රිකාවේ දෙවන ඉහළම අගයයි.[21] ජනගහනයෙන් දළ වශයෙන් 85%ක් හුටූ වාර්ගික සම්භවයක් ඇති අය වන අතර, 15%ක් ටුට්සි ජාතිකයන් වන අතර, 1%කට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් ස්වදේශික ට්වා වේ.[22] බුරුන්ඩි හි නිල භාෂා වන්නේ කිරුන්ඩි, ප්‍රංශ සහ ඉංග්‍රීසි වන අතර, කිරුන්ඩි නිල වශයෙන් එකම ජාතික භාෂාව ලෙස පිළිගැනේ.[23]

අප්‍රිකාවේ කුඩාම රටවලින් එකක් වන බුරුන්ඩි හි භූමිය බොහෝ දුරට යැපුම් කෘෂිකර්මාන්තය සහ තෘණ වගාව සඳහා භාවිතා වන අතර, එය වන විනාශය, පාංශු ඛාදනය සහ වාසස්ථාන අහිමි වීමට හේතු වී ඇත.[24] 2005 වන විට, රට සම්පූර්ණයෙන්ම පාහේ වනාන්තර විනාශ වී ඇති අතර, එහි භූමියෙන් 6% කට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් ගස් වලින් වැසී ඇති අතර එයින් අඩකට වඩා වාණිජ වගාවන් විය.[25]

බුරුන්ඩි ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය (GDP) අනුව ලෝකයේ දුප්පත්ම රට වන අතර, 2022 දී ඩොලර් 292 ක් වන අතර, පුලුල්ව පැතිරුණු දරිද්‍රතාවයට, දූෂණයට, අස්ථාවරත්වයට, අධිකාරීවාදයට සහ නූගත්කමට මුහුණ දෙන අවම සංවර්ධිත රටකි.

බුරුන්ඩි ජනාකීර්ණ ප්‍රදේශයක් වන අතර බොහෝ යෞවනයන් වෙනත් ප්‍රදේශවලට අවස්ථාවන් සොයා සංක්‍රමණය වේ. ලෝක සතුටු වාර්තාව 2018 විසින් 156 වැනි ශ්‍රේණියක් සමඟින් ලොව අඩුම සතුටට පත් රට ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇත.[26] බුරුන්ඩි යනු අප්‍රිකානු සංගමය, නැගෙනහිර සහ දකුණු අප්‍රිකාව සඳහා පොදු වෙළෙඳපොළ, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය සහ නොබැඳි ව්‍යාපාරයේ සාමාජිකයෙකි.

නිරුක්තිය[සංස්කරණය]

නූතන බුරුන්ඩි නම් කර ඇත්තේ 16 වන සියවසේ සිට ප්‍රදේශය පාලනය කළ බුරුන්ඩි රජුගේ නමිනි. එය අවසානයේ එහි නම ව්‍යුත්පන්න විය හැක්කේ ප්‍රදේශයේ "හා" ජනතාවගෙන් වන අතර, ඔවුන්ගේ උපන් ස්ථානය බුහා ලෙස හැඳින්වේ.[27]

ඉතිහාසය[සංස්කරණය]

බුරුන්ඩි යනු උප-සහාරා අප්‍රිකාවේ රටවල් කිහිපයෙන් එකකි, එහි අසල්වැසි රුවන්ඩාව (බොට්ස්වානා, ලෙසෝතෝ සහ එස්වාටිනි වැනි) සමඟ පූර්ව යටත් විජිත යුගයේ අප්‍රිකානු රාජ්‍යයක සෘජු භෞමික අඛණ්ඩ පැවැත්මක් විය. බුරුන්ඩි හි මුල් ඉතිහාසය, සහ විශේෂයෙන්ම රටේ ප්‍රමුඛ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් තුන වන ට්වා, හුටු සහ ටුට්සි වල භූමිකාව සහ ස්වභාවය විද්වතුන් අතර බෙහෙවින් විවාදයට ලක්ව ඇත.[28] කෙසේ වෙතත්, සංස්කෘතිය සහ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්වල ස්වභාවය සෑම විටම ද්රවශීලී හා වෙනස් වන බව සැලකිල්ලට ගැනීම වැදගත්ය. විවිධ කාලවලදී සහ විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් ලෙස ජනගහන ප්‍රදේශයට සංක්‍රමණය වී තිබිය හැකි නමුත්, වර්තමාන වෙනස්කම් සමාජ-සංස්කෘතික නිර්මිතයන් ලෙස ඇතැමුන් විසින් සලකනු ලැබේ. මුලදී විවිධ ජනවර්ග සාපේක්ෂ සාමයෙන් එකට ජීවත් විය. ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් අතර පළමු ගැටුම් 17 වන සියවස දක්වා දිවයන්න පුළුවන්, ජනගහනයේ අඛණ්ඩ වර්ධනය නිසා ඉඩම් වඩ වඩාත් හිඟ විය.

බුරුන්ඩි රාජධානිය[සංස්කරණය]

බුරුන්ඩි රාජ්‍යයේ ප්‍රථම සාක්ෂිය 16 වැනි සියවසේ අගභාගයේදී නැඟෙනහිර කඳු පාමුල මතු වූ ස්ථානය දක්වා දිව යයි. ඊළඟ සියවස්වලදී එය කුඩා අසල්වැසියන් ඈඳා ගනිමින් පුළුල් විය. මහා විල් ප්‍රදේශයේ බුරුන්ඩි රාජධානිය හෙවත් උරුන්ඩි යනු සම්ප්‍රදායික රජෙකු විසින් පාලනය කරන ලද රාජ්‍යයක් වූ අතර ඔහුට යටින් කුමාරවරුන් කිහිප දෙනෙකුද විය. අනුප්‍රාප්තික අරගල පොදු විය.[3] මවාමි (පාලකයා ලෙස පරිවර්තනය කර ඇත) ලෙසින් හඳුන්වනු ලැබූ රජු, ඉඩම්වලින් වැඩි ප්‍රමාණයක් හිමි වූ අතර, දේශීය ගොවීන්ගෙන් (ප්‍රධාන වශයෙන් හුටු) සහ එඬේරුන්ගෙන් (ප්‍රධාන වශයෙන් ටුට්සි) කප්පම් හෝ බද්දක් අවශ්‍ය වූ කුමාර වංශාධිපති (ගන්වා) ප්‍රධානියා විය. බුරුන්ඩි රාජධානිය ධූරාවලි දේශපාලන අධිකාරියකින් සහ අතු ගංගා ආර්ථික හුවමාරුවකින් සංලක්ෂිත විය.[29]

18 වන ශතවර්ෂයේ මැද භාගයේදී, ටුට්සි රාජකීයයන් උබුගැබිරේ සංවර්ධනය සමඟ ඉඩම්, නිෂ්පාදනය සහ බෙදා හැරීම පිළිබඳ අධිකාරිය තහවුරු කර ගත්හ - කප්පම් සහ ඉඩම් හිමිකම සඳහා මහජනතාවට රාජකීය ආරක්ෂාව ලැබුණු අනුග්‍රාහක-සේවාදායක සම්බන්ධතාවයකි. මේ කාලය වන විට, රාජකීය මළුව ටුට්සි-බන්යාරුගුරු වලින් සමන්විත විය. ටුට්සි-හිමා වැනි අනෙකුත් එඬේරුන්ට වඩා ඔවුන්ට උසස් සමාජ තත්වයක් තිබුණි. මෙම සමාජයේ පහළ මට්ටම්වල සාමාන්‍යයෙන් හුටු මිනිසුන් සිටි අතර පිරමීඩයේ පතුලේම සිටියේ ට්වා ය. කෙසේ වෙතත්, පද්ධතියට යම් තරලයක් තිබුණි. සමහර හුටූ ජනයා වංශවත් අයට අයත් වූ අතර මේ ආකාරයෙන් රාජ්‍යයේ ක්‍රියාකාරිත්වය සම්බන්ධයෙන් ද අදහස් තිබුණි.[30]

හුටු හෝ ටුට්සි වර්ගීකරණය හුදෙක් ජනවාර්ගික නිර්ණායක මත පමණක් පදනම් වූවක් නොවේ. ධනය හා පශු සම්පත් අත්පත් කර ගැනීමට සමත් වූ හුටු ගොවීන්ට නිතිපතා ටුට්සිවරුන්ගේ ඉහළ සමාජ තත්ත්වය ලබා දෙන ලදී, සමහරු එය ගැන්වාගේ සමීප උපදේශකයින් බවට පත් කළහ. අනෙක් අතට, සියළුම ගවයින් අහිමි වූ අතර පසුව ඔවුන්ගේ උසස් තත්ත්වය අහිමි වූ ටුට්සිවරුන් හුටු ලෙස හැඳින්වූ බවට ද වාර්තා තිබේ. මේ අනුව, හුටු සහ ටුට්සි අතර වෙනස තනිකරම ජනවාර්ගික සංකල්පයක් වෙනුවට සමාජ-සංස්කෘතික සංකල්පයක් විය.[31][32] හුටු සහ ටුට්සි ජනයා අතර විවාහයන් ද බොහෝ වාර්තා විය.[33] පොදුවේ ගත් කල, බුරුන්ඩි දේශපාලනයේ වාර්ගිකත්වයට වඩා ප්‍රාදේශීය සබඳතා සහ බල අරගල බෙහෙවින් තීරණාත්මක කාර්යභාරයක් ඉටු කළේය.[34]

යුරෝපීය බලවතුන් විසින් පාලනය කිරීම[සංස්කරණය]

1884 සිට ජර්මානු නැගෙනහිර අප්‍රිකා සමාගම අප්‍රිකානු මහා විල් කලාපයේ ක්‍රියාකාරී විය. ජර්මානු නැගෙනහිර අප්‍රිකානු සමාගම, බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යය සහ සැන්සිබාර් සුල්තාන් රාජ්‍යය අතර උග්‍ර වූ ආතතීන් සහ දේශසීමා ආරවුල්වල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, ජර්මානු අධිරාජ්‍යය අබුෂිරි කැරලි මැඩපැවැත්වීමට සහ කලාපය තුළ අධිරාජ්‍යයේ අවශ්‍යතා ආරක්ෂා කරන ලෙස ඉල්ලා සිටියේය. ජර්මානු නැගෙනහිර අප්‍රිකානු සමාගම 1891 දී ජර්මානු අධිරාජ්‍යයට සිය අයිතීන් පවරන ලද අතර, මේ ආකාරයෙන් බුරුන්ඩි (උරුන්ඩි), රුවන්ඩා (රුආන්ඩා) සහ ටැන්සානියාවේ ප්‍රධාන භූමි කොටස (කලින් ටැන්ගානිකා ලෙස හැඳින්වූ) ඇතුළත් ජර්මානු නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ ජර්මානු යටත් විජිතයක් පිහිටුවන ලදී. ).[35] ජර්මානු අධිරාජ්‍යය 1880 ගණන්වල අගභාගයේදී රුවන්ඩාවේ සහ බුරුන්ඩිහි සන්නද්ධ හමුදා ස්ථානගත කළේය. වර්තමාන ගීතේගා නගරයේ පිහිටීම රුආන්ඩා-උරුන්ඩි කලාපයේ පරිපාලන මධ්‍යස්ථානයක් ලෙස ක්‍රියා කළේය.[36]

පළමු ලෝක සංග්‍රාමයේදී නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ව්‍යාපාරය අප්‍රිකානු මහා විල් කලාපයට බෙහෙවින් බලපෑවේය. මිත්‍ර බලවතුන්ගේ බෙල්ජියම් සහ බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත හමුදා ජර්මානු යටත් විජිතයට සම්බන්ධීකරණ ප්‍රහාරයක් දියත් කළහ. බුරුන්ඩි හි ස්ථානගත කර සිටි ජර්මානු හමුදාවට බෙල්ජියම් හමුදාවේ සංඛ්‍යාත්මක උසස් බව නිසා පසුබැසීමට සිදු වූ අතර 1916 ජුනි 17 වන විට බුරුන්ඩි සහ රුවන්ඩාව අත්පත් කර ගන්නා ලදී. ෆෝර්ස් පබ්ලික් සහ බ්‍රිතාන්‍ය ලේක් ෆෝර්ස් මධ්‍යම ජර්මානු නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ පරිපාලන මධ්‍යස්ථානයක් වන ටබෝරා අල්ලා ගැනීම සඳහා තෙරපුම ආරම්භ කළහ. යුද්ධයෙන් පසු, වර්සායිල් ගිවිසුමේ දක්වා ඇති පරිදි, ජර්මනියට පෙර ජර්මානු නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ බටහිර කොටස බෙල්ජියම වෙත "පාලනය" ලබා දීමට බල කෙරුනි.[37][38]

1924 ඔක්තෝබර් 20 වන දින, නූතන රුවන්ඩාව සහ බුරුන්ඩි වලින් සමන්විත වූ රුවන්ඩා-උරුන්ඩි, උසුඹුර එහි අගනුවර වන බෙල්ජියම් ජාතීන්ගේ සංගමයේ බල ප්‍රදේශයක් බවට පත් විය. ප්‍රායෝගිකව එය බෙල්ජියම් යටත් විජිත අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් ලෙස සැලකේ. රුආන්ඩා-උරුන්ඩි හි කොටසක් ලෙස බුරුන්ඩි, යුරෝපීය බලධාරීන් සිටියද එහි රජ පෙළපත දිගටම කරගෙන ගියේය.[39]

කෙසේ වෙතත්, බෙල්ජියානුවන් රාජධානියේ බොහෝ ආයතන ආරක්ෂා කළහ; බුරුන්ඩියන් රාජාණ්ඩුව පශ්චාත් යටත් විජිත සමය දක්වා නොනැසී පැවතීමට සමත් විය.[40] දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයෙන් පසුව, රුආන්ඩා-උරුන්ඩි බෙල්ජියම් පරිපාලන අධිකාරිය යටතේ එක්සත් ජාතීන්ගේ භාර ප්‍රදේශයක් ලෙස වර්ගීකරණය කරන ලදී. 1940 ගණන්වල ප්‍රතිපත්ති මාලාවක් රට පුරා බෙදීම් ඇති කළේය. 1943 ඔක්තෝම්බර් 4 වන දින බුරුන්ඩි රජයේ ව්‍යවස්ථාදායක අංශයේ ප්‍රධානීන් සහ පහළ ප්‍රධානීන් අතර බලතල බෙදී ගියේය. ප්‍රධානීන් ඉඩම් භාරව සිටි අතර පහළ උප ප්‍රධානීන් පිහිටුවන ලදී. ස්වදේශීය බලධාරීන්ට ද බලතල තිබුණි.[41] 1948 දී බෙල්ජියම දේශපාලන පක්ෂ පිහිටුවීමට කලාපයට අවසර දුන්නේය.[42] 1962 ජූලි 1 වන දින බෙල්ජියමෙන් බුරුන්ඩි නිදහස ලබා ගැනීමට මෙම කොටස් දායක විය.

නිදහස[සංස්කරණය]

flag white saltire cross on green and red background with plant in centre white rondel
බුරුන්ඩි රාජධානියේ ධජය (1962-1966).
flag sign at flagpole and raised plaza
බුජුඹුරා හි නිදහස් චතුරශ්‍රය සහ ස්මාරකය.

1959 ජනවාරි 20 වන දින, බුරුන්ඩිහි පාලක IV වන මවාමි ම්වාම්බුට්සා බුරුන්ඩි බෙල්ජියමෙන් නිදහස සහ රුආන්ඩා-උරුන්ඩි සංගමය විසුරුවා හැරීමට ඉල්ලා සිටියේය.[43] ඊළඟ මාසවලදී, බුරුන්ඩි දේශපාලන පක්ෂ බෙල්ජියම් යටත් විජිත පාලනය අවසන් කිරීම සහ රුවන්ඩාව සහ බුරුන්ඩි වෙන් කිරීම වෙනුවෙන් පෙනී සිටීමට පටන් ගත්හ.[44] මෙම දේශපාලන පක්ෂවලින් පළමු සහ විශාලතම වූයේ ජාතික ප්‍රගතිය සඳහා වූ සංගමය (UPRONA) ය.

බුරුන්ඩි නිදහස සඳහා වූ තල්ලුව රුවන්ඩා විප්ලවය සහ එහි ඇති වූ අස්ථාවරත්වය සහ ජනවාර්ගික ගැටුම් මගින් බලපෑවේය. රුවන්ඩා විප්ලවයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස බොහෝ රුවන්ඩා ටුට්සි සරණාගතයින් 1959 සිට 1961 දක්වා කාලය තුළ බුරුන්ඩි වෙත පැමිණියහ.[45][46][47]

බුරුන්ඩි හි පළමු මැතිවරණය 1961 සැප්තැම්බර් 8 වන දින සිදු වූ අතර ලුවී ර්වාගසෝර් කුමරුගේ නායකත්වයෙන් යුත් බහු-වාර්ගික එක්සත් පක්ෂයක් වන UPRONA ඡන්දදායකයින්ගේ ඡන්ද වලින් 80% කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් ලබා ගත්තේය. මැතිවරණ ඉක්බිතිව, ඔක්තෝබර් 13 වන දින, බුරුන්ඩි හි වඩාත් ජනප්‍රිය සහ සුප්‍රසිද්ධ ජාතිකවාදීන්ගෙන් කොල්ලකමින්, 29 හැවිරිදි ර්වාගසෝර් කුමරු ඝාතනය කරන ලදී.[48][49]

1962 ජුලි 1 දින රට නිදහස ලබා ගත් අතර,[50] නීත්‍යානුකූලව එහි නම රුවන්ඩා-උරුන්ඩි සිට බුරුන්ඩි ලෙස වෙනස් කරන ලදී.[51] බුරුන්ඩි රාජ්‍ය ව්‍යවස්ථාපිත රාජාණ්ඩුවක් බවට පත් වූයේ, ර්වාගසෝර් කුමරුගේ පියා වන IV වන මුවාමි ම්වාම්බුට්සා, රටේ රජු ලෙස කටයුතු කරමින්ය.[52] 1962 සැප්තැම්බර් 18 දින බුරුන්ඩි එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයට එක් විය.[53]

1963 දී, ම්වම්බුට්සා රජු විසින් හුටු අගමැතිවරයෙකු වූ පියරේ ගෙන්දඬුම්වේ පත් කරන ලද නමුත්, ඔහු 1965 ජනවාරි 15 වන දින එක්සත් ජනපද තානාපති කාර්යාලයේ සේවය කළ රුවන්ඩා ටුට්සි ජාතිකයෙකු විසින් ඝාතනය කරන ලදී. කොංගෝ අර්බුදයේ පුලුල් සන්දර්භය තුළ මෙම ඝාතනය සිදු වූයේ බටහිර කොමියුනිස්ට් විරෝධී රටවල් කොමියුනිස්ට් මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව කොංගෝවේ සටන් කරන කොමියුනිස්ට් කැරලිකරුවන් සඳහා බුරුන්ඩි ප්‍රවාහණ පදනමක් බවට පත් කිරීමට උත්සාහ කරන විට එයට මුහුණ දෙමින් සිටි අවස්ථාවේදීය.[54] 1965 මැයි මාසයේ පැවති පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයෙන් හුටූ බහුතරයක් පාර්ලිමේන්තුවට ගෙන ආ නමුත්, ම්වාම්බුට්සා රජු ටුට්සි අගමැතිවරයෙකු පත් කළ විට, සමහර හුටුට මෙය අසාධාරණ යැයි හැඟුණු අතර වාර්ගික ආතතීන් තවත් වැඩි විය. 1965 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී, හුටූ ආධිපත්‍යය දැරූ පොලිසියේ නායකත්වයෙන් කුමන්ත්‍රණයක් දියත් කළ නමුත් එය අසාර්ථක විය. ටුට්සි හමුදාව ආධිපත්‍යය දැරූ අතර, පසුව ටුට්සි නිලධාරි කපිතාන් මයිකල් මිකොම්බෙරෝ විසින් මෙහෙයවන ලද අතර,[55] හුටූ ඔවුන්ගේ නිලයෙන් ඉවත් කර පළිගැනීමේ ප්‍රහාර දියත් කළ අතර අවසානයේ 1972 බුරුන්ඩියන් ජන සංහාරයට පූර්වගාමීව පුද්ගලයන් 5,000 ක් දක්වා ජීවිත අහිමි විය.[56]

1965 ඔක්තෝබර් කුමන්ත්‍රණයේදී රටින් පලා ගිය ම්වම්බුට්සා රජු 1966 ජූලි මාසයේදී කුමන්ත්‍රණයකින් නෙරපා හරින ලද අතර ඔහුගේ නව යොවුන් වියේ පුත් V වන න්තරේ කුමරු සිහසුනට හිමිකම් කීවේය. එම වසරේම නොවැම්බරයේදී, ටුට්සි අගමැති, එවකට කපිතාන් මයිකල් මිකොම්බෙරෝ, තවත් කුමන්ත්‍රණයක් සිදු කළේය, මෙවර න්තරේ බලයෙන් පහකර, රාජාණ්ඩුව අහෝසි කර, ජාතිය ජනරජයක් ලෙස ප්‍රකාශ කළේය, නමුත් ඔහුගේ ඒක-පක්ෂ ආන්ඩුව ඵලදායී ලෙස හමුදා ආඥාදායකත්වයක් විය.[57] ජනාධිපති ලෙස, මිකොම්බෙරෝ අප්‍රිකානු සමාජවාදයේ උපදේශකයෙකු බවට පත් වූ අතර මහජන චීන සමූහාණ්ඩුවේ සහාය ලබා ගත්තේය. ඔහු නීතිය හා සාමය පිළිබඳ දැඩි පාලන තන්ත්‍රයක් පැනවූ අතර හුටු මිලිටරිවාදය තියුනු ලෙස මර්දනය කළේය.

සිවිල් යුද්ධය සහ ජන සංහාර[සංස්කරණය]

1972 අප්‍රේල් අගදී, පළමු බුරුන්ඩියන් ජන සංහාරය පුපුරා යාමට සිදුවීම් දෙකක් හේතු විය. 1972 අප්‍රේල් 27 වන දින, රූමොංගේ සහ න්‍යාන්සා-ලැක් හි වැව් ආශ්‍රිත නගරවල ලිංගභේදයේ හුටු සාමාජිකයන්ගේ නායකත්වයෙන් කැරැල්ලක් ඇති වූ අතර කැරලිකරුවන් කෙටි කාලීන මාර්ටියාසෝ ජනරජය ප්‍රකාශයට පත් කළහ.[58][59] කැරලිකරුවන් ටුට්සි සහ ඔවුන්ගේ කැරැල්ලට සම්බන්ධ වීම ප්‍රතික්ෂේප කළ ඕනෑම හුටු වරුන්ට පහර දුන්හ.[60][61] මෙම ආරම්භක හුටු ව්‍යාප්තිය අතරතුර, මිනිසුන් 800 සිට 1200 දක්වා ප්‍රමාණයක් මිය ගියහ.[62] ඒ සමගම බුරුන්ඩි හි V වන න්තරේ රජු පිටුවහල් කර ආපසු පැමිණියේ රට තුළ දේශපාලන ආතතිය වැඩි කරමිනි. 1972 අප්‍රේල් 29 වන දින 24 හැවිරිදි V වන න්තරේ ඝාතනය කරන ලදී. ඊළඟ මාසවලදී, ටුට්සි ආධිපත්‍යය දරන මිචෙල් මිකොම්බෙරෝගේ රජය, හුටු කැරලිකරුවන්ට එරෙහිව සටන් කිරීමට සහ ජන සංහාර කිරීමට හමුදාව යොදා ගත් අතර, හුටු බහුතරයේ ඉලක්කගත සාමාජිකයන් ඝාතනය කළේය. මුළු ජීවිත හානි සංඛ්‍යාව කිසි විටෙකත් තහවුරු වී නැත, නමුත් සමකාලීන ඇස්තමේන්තු අනුව 80,000 ත් 210,000 ත් අතර මිනිසුන් සංඛ්‍යාවක් මිය ගොස් ඇත.[63][64] මීට අමතරව, හුටු ලක්ෂ ගණනාවක් ඝාතනයෙන් සයිරේ, රුවන්ඩා සහ ටැන්සානියාවට පලා ගොස් ඇති බවට ගණන් බලා ඇත.[65][66]

සිවිල් යුද්ධයෙන් සහ ජන සංහාරයෙන් පසුව, මිකොම්බෙරෝ මානසිකව කලකිරුණු අතර ඉවත් විය. 1976 දී, ටුට්සි ජාතික කර්නල් ජීන්-බැප්ටිස්ට් බගාසා, මිකොම්බෙරෝ බලයෙන් පහ කිරීමට සහ ප්‍රතිසංස්කරණ ප්‍රවර්ධනය කිරීමට ලේ රහිත කුමන්ත්‍රණයක් මෙහෙයවීය. ඔහුගේ පරිපාලනය විසින් 1981 දී නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් කෙටුම්පත් කරන ලද අතර, එය බුරුන්ඩි රාජ්‍යයේ තත්ත්වය ඒක-පක්ෂ රාජ්‍යයක් ලෙස පවත්වාගෙන ගියේය.[67] 1984 අගෝස්තු මාසයේදී බගාසා රාජ්‍ය නායකයා ලෙස තේරී පත් විය. ඔහුගේ පාලන සමයේදී බගාසා දේශපාලන විරුද්ධවාදීන් සහ ආගමික නිදහස මර්දනය කළේය.

මේජර් පියරේ බුයෝයා (ටුට්සි) 1987 දී බගාසා පෙරලා, ව්‍යවස්ථාව අත්හිටුවා දේශපාලන පක්ෂ විසුරුවා හැරියේය. ඔහු ජාතික ගැලවීම සඳහා වූ හමුදා කමිටුවක් (CSMN) මගින් නැවත හමුදා පාලනය ස්ථාපිත කළේය.[68] 1981 දී PALIPEHUTU ලෙස ප්‍රතිසංවිධානය වූ 1972 UBU හි අවශේෂයන් විසින් ප්‍රචාරය කරන ලද ටුට්සි විරෝධී වාර්ගික ප්‍රචාරණය, 1988 අගෝස්තු මාසයේදී න්ටෙගා සහ මරංගර උතුරු කොමියුනිස්ට් ප්‍රදේශවල ටුට්සි ගොවීන් ඝාතනය කිරීමට හේතු විය. [තහවුරු කරන්න]; සමහර ජාත්‍යන්තර රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන විශ්වාස කළේ මෙය මරණ අවතක්සේරු කරන බවයි.

නව පාලන තන්ත‍්‍රය 1972 දරුණු පළිගැනීම් මුදා හැරියේ නැත. ඝාතන සඳහා කැඳවූ, සිදු කළ සහ ණය ගත් අය සඳහා පොදු සමාවක් නියම කිරීමත් සමඟ මහජන විශ්වාසය දිනා ගැනීමේ එහි උත්සාහය ඛාදනය විය. විශ්ලේෂකයින් මෙම කාල පරිච්ඡේදය "දණ්ඩමුක්තියේ සංස්කෘතියේ" ආරම්භය ලෙස හැඳින්වේ. වෙනත් විශ්ලේෂකයින් "දණ්ඩමුක්තියේ සංස්කෘතියේ" මූලාරම්භය කලින් 1965 සහ 1972 දී, හඳුනාගත හැකි හුටස් කුඩා සංඛ්‍යාවක් ටුට්සිවරුන් විශාල වශයෙන් ඝාතන මුදා හැරියේය.[තහවුරු කරන්න]

ඝාතනයෙන් පසුව, හුටූ බුද්ධිමතුන් පිරිසක් පියරේ බුයෝයාට විවෘත ලිපියක් ලියා, පරිපාලනය තුළ හුටූගේ වැඩි නියෝජනයක් ඉල්ලා සිටියහ. ඔවුන් අත්අඩංගුවට ගෙන සිරගත කරන ලදී. සති කිහිපයකට පසු බුයෝයා, හුටු සහ ටුට්සි ඇමතිවරුන් සමාන සංඛ්‍යාවක් සහිත නව රජයක් පත් කළේය. ඔහු අගමැති ලෙස ඇඩ්‍රියන් සිබෝමානා (හුටු) පත් කළේය. ජාතික සමගිය පිළිබඳ ගැටළු විසඳීම සඳහා බුයෝයා කොමිසමක් ද නිර්මාණය කළේය.[69] 1992 දී රජය විසින් බහු-පක්ෂ ක්‍රමයක් සඳහා සම්පාදනය කරන ලද නව ව්‍යවස්ථාවක් නිර්මාණය කරන ලදී,[70] නමුත් සිවිල් යුද්ධයක් ඇති විය.

1962 සහ 1993 අතර විවිධ ගැටුම් හේතුවෙන් බුරුන්ඩි හි 250,000 මිනිසුන් මිය ගිය බව ඇස්තමේන්තු කර ඇත.[71] 1962 දී බුරුන්ඩි නිදහස ලැබීමෙන් පසු, රට තුළ ජන සංහාර දෙකක් සිදු වී ඇත: 1972 දී ටුට්සි ආධිපත්‍යය දරන හමුදාව විසින් හුටස් සමූහ ඝාතනය කිරීම,[72] සහ හුටු බහුතරය විසින් 1993 දී ටුට්සි සමූහ ඝාතනය කිරීම. 2002 දී එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරක්ෂක කවුන්සිලයට ඉදිරිපත් කරන ලද බුරුන්ඩි සඳහා වූ ජාත්‍යන්තර විමර්ශන කොමිසමේ අවසාන වාර්තාවේ මේ දෙකම ජන සංහාරයන් ලෙස විස්තර කර ඇත.[73]

ටුට්සි ජාතික හමුදාව සහ හුටු ජනගහනය අතර ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සහ යුද්ධය සඳහා පළමු උත්සාහය[සංස්කරණය]

1993 ජූනි මාසයේදී බුරුන්ඩි හි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සඳහා හුටු ආධිපත්‍යය දරන පෙරමුණේ (FRODEBU) නායක මෙල්චියර් න්දදායේ පළමු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී මැතිවරණයෙන් ජයග්‍රහණය කළේය. ඔහු හුටු හිතවාදී රජයකට නායකත්වය දෙමින් පළමු හුටු රාජ්‍ය නායකයා බවට පත් විය. ඔහු රටේ කටුක ජනවාර්ගික භේදය සමනය කිරීමට උත්සාහ කළද, ඔහුගේ ප්‍රතිසංස්කරණ මගින් ටුට්සි ආධිපත්‍යය දරන හමුදාවේ සොල්දාදුවන් විරුද්ධ වූ අතර, 1993 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී අසාර්ථක හමුදා කුමන්ත්‍රණයක් මධ්‍යයේ ඔහු ඝාතනයට ලක් වූයේ මාස තුනකට පසුවය. ඉනික්බිති බුරුන්ඩි සිවිල් යුද්ධය (1993-2005) හුටු කැරලිකරුවන් සහ ටුට්සි බහුතරයේ හමුදාව අතර නිරන්තර ප්‍රචණ්ඩත්වය දක්නට ලැබුණි. ඝාතනයෙන් පසු වසර කිහිපය තුළ 300,000ක් පමණ මිනිසුන්, බොහෝ දුරට සිවිල් වැසියන් ඝාතනයට ලක් වූ බව ගණන් බලා ඇත.[74]

1994 මුල් භාගයේදී, පාර්ලිමේන්තුව විසින් සයිප්‍රීන් න්ත‍්‍රයාමිරා (හුටු) ජනාධිපති ධුරයට පත් කරන ලදී. ඔහු සහ රුවන්ඩාවේ ජනාධිපති ජුවනල් හබ්යාරිමාන (හුටු) යන දෙදෙනාම 1994 අප්‍රේල් මාසයේදී ඔවුන්ගේ ගුවන් යානයට වෙඩි තැබූ විට එකට මිය ගියහ. තවත් සරණාගතයින් රුවන්ඩාවට පලා යාමට පටන් ගත්හ. පාර්ලිමේන්තුවේ කථානායක සිල්වෙස්ට්‍ර න්ටිබන්තුංගන්‍යා (හුටු) 1994 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී ජනාධිපති ලෙස පත් කරන ලදී. පක්ෂ 13 න් 12 ක් සම්බන්ධ වූ සභාග රජයක් පිහිටුවන ලදී. භීතියට පත් වූ මහා සමූල ඝාතනයක් වැළකුණ නමුත් ප්‍රචණ්ඩත්වය ඇති විය. එවකට අගනුවර වූ බුජුඹුරා හි හුටු සරණාගතයින් ගණනාවක් ඝාතනය කරන ලදී.[තහවුරු කරන්න] ප්‍රධාන වශයෙන් ජාතික ප්‍රගතිය සඳහා වූ ටුට්සි සංගමය රජයෙන් සහ පාර්ලිමේන්තුවෙන් ඉවත් විය.

color map of African countries showing Uganda Rwanda and Burundi backing rebels against Kabila
දෙවන කොංගෝ යුද්ධයේ සටන්කාමීන්. බුරුන්ඩි කැරලිකරුවන්ට සහාය වීම්.

1996 දී පියරේ බුයෝයා (ටුට්සි) නැවතත් කුමන්ත්‍රණයකින් බලය ලබා ගත්තේය. ඔහු ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව අත්හිටුවා 1998 දී ජනාධිපති ලෙස දිවුරුම් දුන්නේය. 1987 සිට 1993 දක්වා ඔහුගේ පළමු ධුර කාලයෙන් පසු ඔහුගේ දෙවන ධූර කාලය මෙය විය. කැරලිකරුවන්ගේ ප්‍රහාරවලට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, රජය විසින් සරණාගතයින් වෙත යාමට ජනගහනයෙන් වැඩි පිරිසකට බල කෙරුනි. කඳවුරු.[තහවුරු කරන්න] බුයෝයාගේ පාලනය යටතේ දකුණු අප්‍රිකාවේ මැදිහත්වීමෙන් දීර්ඝ සාම සාකච්ඡා ආරම්භ විය. දෙපාර්ශවයම බුරුන්ඩි හි බලය බෙදාගැනීම සඳහා ටැන්සානියාවේ අරුෂා සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ ප්‍රිටෝරියා යන නගරවල ගිවිසුම් අත්සන් කළහ. ගිවිසුම් සැලසුම් කිරීමට වසර හතරක් ගත විය.

2000 අගෝස්තු 28 වන දින, අරුෂා සාමය සහ ප්‍රතිසන්ධාන ගිවිසුමේ කොටසක් ලෙස බුරුන්ඩි සඳහා සංක්‍රාන්ති රජයක් සැලසුම් කරන ලදී. සංක්‍රාන්ති ආණ්ඩුව වසර පහක් අත්හදාබැලීම් පදනමක් මත තබා ඇත. නවතා දැමූ සටන් විරාම කිහිපයකින් පසුව, 2001 සාම සැලැස්ම සහ බලය බෙදාගැනීමේ ගිවිසුම සාපේක්ෂව සාර්ථක වී ඇත. ටුට්සි-පාලිත බුරුන්ඩි රජය සහ විශාලතම හුටු කැරලිකාර කණ්ඩායම වන CNDD-FDD (ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ආරක්ෂා කිරීම සඳහා වූ ජාතික කවුන්සිලය-ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ආරක්ෂා කිරීම සඳහා වූ හමුදා) අතර 2003 දී සටන් විරාමයක් අත්සන් කරන ලදී.[75]

2003 දී FRODEBU නායක ඩොමිටියන් නඩයිසේ (හුටු) ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය.[තහවුරු කරන්න] 2005 මුල් භාගයේදී බුරුන්ඩි රජයේ තනතුරු නිර්ණය කිරීම සඳහා වාර්ගික කෝටාවන් පිහිටුවන ලදී. වසර පුරා, පාර්ලිමේන්තුව සහ ජනාධිපති සඳහා මැතිවරණ පැවැත්විණි.[76]

වරක් කැරලිකාර කණ්ඩායමක නායකයෙකු වූ පියරේ න්කුරුන්සිසා (හුටු), 2005 දී ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය. 2008 වන විට, බුරුන්ඩියන් රජය හුටූගේ නායකත්වයෙන් යුත් පලිපෙහුටු-ජාතික විමුක්ති හමුදා (NLF)[77] සමඟ සාමය ඇති කිරීමට කතා කරමින් සිටියේය. රට.[78]

සාම ගිවිසුම්[සංස්කරණය]

මානුෂීය අර්බුදයට මැදිහත් වන ලෙස එක්සත් ජාතීන්ගේ මහලේකම් බුට්‍රොස් බුට්‍රොස්-ගාලි කළ ඉල්ලීමකට අනුව අප්‍රිකානු නායකයින් සටන් කරන කණ්ඩායම් අතර සාම සාකච්ඡා මාලාවක් ආරම්භ කළහ. 1995 දී හිටපු ටැන්සානියානු ජනාධිපති ජුලියස් නියරේරේගේ අනුග්‍රහය යටතේ සාකච්ඡා ආරම්භ කරන ලදී. ඔහුගේ අභාවයෙන් පසු දකුණු අප්‍රිකානු ජනාධිපති නෙල්සන් මැන්ඩෙලා එහි නායකත්වය ගත්තේය. සාකච්ඡා ඉදිරියට යද්දී, දකුණු අප්‍රිකානු ජනාධිපති තාබෝ ම්බෙකි සහ එක්සත් ජනපද ජනාධිපති බිල් ක්ලින්ටන් ද තම තමන්ගේ බර ලබා දුන්හ.

සාම සාකච්ඡා 1 වන වටය මැදිහත්වීම්වල ස්වරූපය ගත්තේය. මෙම සාකච්ඡා ක්‍රමය රජයේ හෝ අන්තර් රාජ්‍ය නියෝජිතයන් සම්බන්ධ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික ආකාරයක් ලෙස අර්ථ දැක්විය හැකි අතර, ඔවුන් තම ධනාත්මක කීර්තිය, මැදිහත් වීම හෝ "කැරට් සහ සැරයටි" ක්‍රමය ප්‍රතිඵලයක් ලබා ගැනීමේ හෝ බල කිරීමේ මාධ්‍යයක් ලෙස භාවිතා කළ හැකිය. "කේවල් කිරීම" හෝ "ජය-පරාජය".[79]

ටුට්සි සහ හුටු අතර ජනවාර්ගික පරතරය පියවීම සඳහා බුරුන්ඩි රජය සහ හමුදාව ව්‍යුහාත්මකව පරිවර්තනය කිරීම ප්‍රධාන අරමුණ විය. එය ප්‍රධාන පියවර දෙකකින් පැවැත්වීමට නියමිතව තිබුණි. පළමුව, සංක්‍රාන්ති බලය බෙදාගැනීමේ ආන්ඩුවක් පිහිටුවනු ලබන අතර, ජනාධිපතිවරුන් වසර තුනක ධුර කාලයක් සඳහා ධූර දරනු ඇත. දෙවන අරමුණ වූයේ කණ්ඩායම් දෙක සමානව නියෝජනය වන සන්නද්ධ හමුදා ප්‍රතිව්‍යුහගත කිරීමයි.

සාම සාකච්ඡාවල දිග්ගැස්සුනු ස්වභාවය පෙන්නුම් කළ පරිදි, මැදිහත්කරුවන් සහ සාකච්ඡා පාර්ශ්වයන් බාධා කිහිපයකට මුහුණ දුන්හ. පළමුව, බුරුන්ඩියානු නිලධාරීන් ඉලක්ක "යථාර්ථවාදී" ලෙස වටහා ගත් අතර ගිවිසුම අපැහැදිලි, පරස්පර විරෝධී සහ ව්‍යාකූල ලෙස සැලකූහ. දෙවනුව, සහ සමහර විට වඩාත්ම වැදගත් දෙය නම්, බුරුන්ඩියන් විශ්වාස කළේ සටන් විරාමයක් නොමැතිව ගිවිසුම අදාළ නොවන බවයි. මේ සඳහා කැරලිකාර කණ්ඩායම් සමඟ වෙනම සහ සෘජු සාකච්ඡා අවශ්‍ය වේ. ප්‍රධාන හුටු පක්ෂය බලය බෙදාගැනීමේ ආන්ඩුවක් ඉදිරිපත් කිරීම ගැන සැක පහළ විය; පසුගිය ගිවිසුම්වලදී ටුට්සිවරුන් විසින් තමන්ව රැවටූ බවට ඔවුහු චෝදනා කළහ.

2000 දී,[80] බුරුන්ඩියන් ජනාධිපතිවරයා ගිවිසුමට අත්සන් තැබූ අතර, සටන් කරන හුටු සහ ටුට්සි කන්ඩායම් 19 න් 13 ක්ම අත්සන් කරන ලදී. නව රජයට නායකත්වය දෙන්නේ කුමන කණ්ඩායමද සහ සටන් විරාමය ආරම්භ වන්නේ කවදාද යන්න පිළිබඳව මතභේද පැවතුනි. සාම සාකච්ඡා නරක් වූයේ ගිවිසුම අත්සන් කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කළ දැඩි මතධාරී ටුට්සි සහ හුටු කණ්ඩායම් ය; එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ප්‍රචණ්ඩත්වය උත්සන්න විය. වසර තුනකට පසුව ටැන්සානියාවේ පැවති අප්‍රිකානු නායකයින්ගේ සමුළුවකදී, බුරුන්ඩි ජනාධිපති සහ ප්‍රධාන විපක්ෂය වන හුටු කණ්ඩායම ගැටුම අවසන් කිරීම සඳහා ගිවිසුමකට අත්සන් තැබූහ. අත්සන් කළ මන්ත්‍රීවරුන්ට ආණ්ඩුව තුළ ඇමැති ධුර පිරිනැමිණි. කෙසේ වෙතත්, ජාතික විමුක්තිය සඳහා වූ බලවේග වැනි කුඩා සටන්කාමී හුටු කණ්ඩායම් ක්‍රියාකාරීව පැවතුනි.

එක්සත් ජාතීන්ගේ මැදිහත්වීම[සංස්කරණය]

1993 සහ 2003 අතර, ටැන්සානියාවේ, දකුණු අප්‍රිකාවේ සහ උගන්ඩාවේ ප්‍රාදේශීය නායකයින් විසින් අධීක්‍ෂණය කරන ලද සාම සාකච්ඡා වට ගණනාවක්, තරඟ කරන කණ්ඩායම් බහුතරයක් තෘප්තිමත් කිරීම සඳහා ක්‍රමයෙන් බලය බෙදාගැනීමේ ගිවිසුම් ස්ථාපිත කරන ලදී. පිටුවහල් කිරීමෙන් ආපසු පැමිණෙන බුරුන්ඩි නායකයින් ආරක්ෂා කිරීම සඳහා මුලින් දකුණු අප්‍රිකානු ආරක්ෂණ ආධාරක කණ්ඩායම යොදවා ඇත. මෙම බලවේග බුරුන්ඩි වෙත අප්‍රිකානු සංගමයේ මෙහෙයුමේ කොටසක් බවට පත් වූ අතර, සංක්‍රාන්ති ආන්ඩුවක් ස්ථාපනය කිරීම අධීක්ෂණය කිරීමට උපකාර විය. 2004 ජුනි මාසයේදී, බුරුන්ඩිහි දැනටමත් කැපී පෙනෙන ලෙස දියුණු වී ඇති සාම ක්‍රියාවලිය සඳහා ජාත්‍යන්තර සහයෝගය වර්ධනය වීමේ සංඥාවක් ලෙස එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය සාම සාධක වගකීම් භාර ගත්තේය.[81]

එක්සත් ජාතීන්ගේ ප්‍රඥප්තියේ VII පරිච්ඡේදය යටතේ දූත මණ්ඩලයේ විධානය වී ඇත්තේ සටන් විරාමය නිරීක්ෂණය කිරීම, නිරායුධකරණය, හිටපු හමුදා නිලධාරීන් බල ගැන්වීම සහ නැවත ඒකාබද්ධ කිරීම, මානුෂීය ආධාර සහ සරණාගතයින් සහ IDP ආපසු පැමිණීම, මැතිවරණවලට සහාය වීම, ජාත්‍යන්තර කාර්ය මණ්ඩලය ආරක්ෂා කිරීම සහ බුරුන්ඩි සිවිල් වැසියන්, නීතිවිරෝධී අවි ප්‍රවාහයන් නැවැත්වීම ඇතුළු බුරුන්ඩි හි කරදරකාරී දේශසීමා නිරීක්ෂණය කිරීම සහ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව, අධිකරණය, සන්නද්ධ හමුදා සහ පොලිසිය ඇතුළු ආයතනික ප්‍රතිසංස්කරණ සිදු කිරීමට සහාය වීම. මෙම මෙහෙයුම සඳහා හමුදා සාමාජිකයින් 5,650 ක්, සිවිල් පොලිස් නිලධාරීන් 120 ක් සහ ජාත්‍යන්තර සහ දේශීය සිවිල් පුද්ගලයින් 1,000 ක් පමණ වෙන් කර ඇත. මෙහෙයුම හොඳින් ක්‍රියාත්මක වී ඇත. එය ක්‍රියාත්මක වී මහජන ඡන්දයෙන් තේරී පත්වන රජයකට සංක්‍රමණය වෙමින් පවතින සංක්‍රාන්ති රජයෙන් විශාල ප්‍රතිලාභ ලබා ඇත.[82]

මුල් අවධියේ ඇති ප්‍රධාන දුෂ්කරතාවය වූයේ අවසාන හුටු ජාතිකවාදී කැරලිකාර කණ්ඩායම විසින් සාම ක්‍රියාවලියට අඛණ්ඩව ප්‍රතිරෝධය දැක්වීමයි. මෙම සංවිධානය එක්සත් ජාතීන්ගේ පැවැත්ම නොතකා අගනුවරට පිටතින් එහි ප්‍රචණ්ඩ ගැටුම් දිගටම කරගෙන ගියේය. 2005 ජූනි වන විට, කණ්ඩායම සටන් නතර කර ඇති අතර එහි නියෝජිතයන් නැවත දේශපාලන ක්‍රියාවලියට ගෙන එන ලදී. සියලුම දේශපාලන පක්ෂ අන්තර් වාර්ගික බලය බෙදාගැනීම සඳහා වූ සූත්‍රයක් පිළිගෙන ඇත: ජනවාර්ගික වශයෙන් ඒකාබද්ධ නොවන්නේ නම් කිසිදු දේශපාලන පක්ෂයකට රජයේ කාර්යාල වෙත ප්‍රවේශය ලබා ගත නොහැක.[83]

එක්සත් ජාතීන්ගේ දූත මෙහෙවරේ අවධානය යොමු වී තිබුණේ මැතිවරණයක් පවත්වා නව රජයක් පිහිටුවීමට හැකිවන පරිදි, බලය බෙදාගැනීමේ විධිවිධාන මහජන ඡන්දයෙන් සම්මත වූ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවකට ඇතුළත් කිරීමයි. මැතිවරණ සූදානමට සමගාමීව නිරායුධකරණය, බලමුලු ගැන්වීම සහ නැවත ඒකාබද්ධ කිරීම සිදු කරන ලදී. 2005 පෙබරවාරියේදී, ව්‍යවස්ථාව 90% කට වැඩි මහජන ඡන්දයෙන් අනුමත විය. 2005 මැයි, ජුනි සහ අගෝස්තු මාසවලදී පාර්ලිමේන්තුව සහ ජනාධිපති ධූරය සඳහා ප්‍රාදේශීය මට්ටමින් වෙන වෙනම මැතිවරණ තුනක් ද පැවැත්විණි.

සරණාගතයින් ආපසු පැමිණීම සහ යුද්ධයෙන් වෙහෙසට පත් ජනගහනය සඳහා ප්‍රමාණවත් ආහාර සැපයීම සම්බන්ධයෙන් තවමත් යම් දුෂ්කරතා පවතින අතර, කලින් සටන් වැදුණු නායකයින් බහුතරයකගේ මෙන්ම විශාල ජනගහනයක විශ්වාසය හා විශ්වාසය දිනා ගැනීමට මෙහෙයුම සමත් විය.[84] එය පාසල්, අනාථ නිවාස, සෞඛ්‍ය සායන සහ ජල මාර්ග වැනි යටිතල පහසුකම් ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම සහ ගොඩනැගීම ඇතුළු "ඉක්මන් බලපෑම" ව්‍යාපෘති කිහිපයකට සම්බන්ධ විය.

2006 සිට 2018 දක්වා[සංස්කරණය]

aerial view of highrise building and low rise red roofed buildings
2006 දී බුජුඹුරා අගනුවර දර්ශනය.

බුරුන්ඩි හි ප්‍රතිසංස්කරණ ප්‍රයත්නයන් ප්‍රායෝගිකව ක්‍රියාත්මක වීමට පටන් ගත්තේ 2006 වසරෙන් පසුවය. එක්සත් ජාතීන්ගේ සාමසාධක මෙහෙයුම වසා දමා ප්‍රතිනිර්මාණයට උදව් කිරීම කෙරෙහි නැවත අවධානය යොමු කරන ලදී.[85] ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ සාක්ෂාත් කර ගැනීම සඳහා, රුවන්ඩාව, ඩීආර් කොංගෝ සහ බුරුන්ඩි මහා විල් රටවල කලාපීය ආර්ථික ප්‍රජාව නැවත ආරම්භ කරන ලදී.[86] මීට අමතරව, බුරුන්ඩි, රුවන්ඩාව සමඟ 2007 දී නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාවට සම්බන්ධ විය.

කෙසේ වෙතත්, 2006 සැප්තැම්බරයේ රජය සහ ඉතිරිව සිටි අවසන් සන්නද්ධ විපක්ෂ කණ්ඩායම වන FLN (NLF හෝ FROLINA ලෙසද හඳුන්වනු ලබන ජාතික විමුක්තිය සඳහා වූ බලවේග) අතර සටන් විරාමයේ නියමයන් සම්පුර්ණයෙන්ම ක්‍රියාත්මක නොවූ අතර ජ්‍යෙෂ්ඨ FLN සාමාජිකයින් පසුව සටන් විරාම නිරීක්ෂණ කණ්ඩායමෙන් ඉවත් විය. , ඔවුන්ගේ ආරක්ෂාවට තර්ජනයක් ඇති බව පවසමින්.[87] 2007 සැප්තැම්බරයේදී, ප්‍රතිවාදී FLN කන්ඩායම් අගනුවර ගැටුමක් ඇති කර ගත් අතර, සටන්කරුවන් 20 දෙනෙකු මරා දමා පදිංචිකරුවන් පලා යාමට පටන් ගත්හ. රටේ අනෙකුත් ප්‍රදේශවල කැරලිකරුවන්ගේ වැටලීම් වාර්තා විය.[88] නිරායුධකරණය සහ දේශපාලන සිරකරුවන් නිදහස් කිරීම සම්බන්ධයෙන් කැරලිකාර කන්ඩායම් රජය සමඟ එකඟ නොවීය.[89] 2007 අග සහ 2008 මුල් භාගයේදී FLN සටන්කාමීන් හිටපු සටන්කාමීන් ජීවත් වූ රජයේ ආරක්‍ෂිත කඳවුරුවලට පහර දුන්හ. ග්‍රාමීය වැසියන්ගේ නිවාසද කොල්ලකෑමට ලක් විය.[90]

ඇම්නෙස්ටි ඉන්ටර්නැෂනල් හි 2007 වාර්තාව[91] වැඩිදියුණු කළ යුතු බොහෝ ක්ෂේත්‍ර ගැන සඳහන් කරයි. සිවිල් වැසියන් FLN විසින් නැවත නැවතත් කරන ලද ප්‍රචණ්ඩ ක්‍රියාවලට ගොදුරු වේ. දෙවැන්න ළමා සොල්දාදුවන් ද බඳවා ගනී. කාන්තාවන්ට එරෙහි ප්‍රචණ්ඩත්වය ඉහළ මට්ටමක පවතී. අපරාධකරුවන් රාජ්‍යයේ නඩු පැවරීමෙන් සහ දඬුවම්වලින් නිතිපතා ගැලවී යයි. අධිකරණ පද්ධතිය ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීමේ හදිසි අවශ්‍යතාවක් පවතී. ජන සංහාරය, යුද අපරාධ සහ මනුෂ්‍යත්වයට එරෙහි අපරාධ දිගටම දඬුවම් නොලබා සිදු විය.[තහවුරු කරන්න]

2008 මාර්තු අගදී, FLN විසින් ඔවුන්ට අත්අඩංගුවට ගැනීමෙන් 'තාවකාලික මුක්තිය' සහතික කරන නීතියක් සම්මත කරන ලෙස පාර්ලිමේන්තුවට උත්සාහ කළේය.[92] මෙමගින් සාමාන්‍ය අපරාධ ආවරණය වනු ඇත, නමුත් යුද අපරාධ හෝ මනුෂ්‍යත්වයට එරෙහි අපරාධ වැනි ජාත්‍යන්තර මානුෂීය නීතියේ බරපතල උල්ලංඝනයන් නොවේ.

2008 අප්‍රේල් 17 වන දින FLN බුජුම්බුරාට බෝම්බ හෙලීය. බුරුන්ඩියන් හමුදාව ආපසු සටන් කළ අතර FLN දැඩි පාඩු ලැබීය. 2008 මැයි 26 දින නව සටන් විරාමයක් අත්සන් කරන ලදී. 2008 අගෝස්තු මාසයේදී, ජනාධිපති න්කුරුන්සිසා, දකුණු අප්‍රිකාවේ ආරක්ෂාව සහ ආරක්ෂාව පිළිබඳ අමාත්‍ය චාල්ස් නකකුල ගේ මැදිහත්වීමෙන් FLN නායක අගතොන් ර්වාසා හමුවිය. මෙය 2007 ජූනි මාසයෙන් පසු සිදු වූ පළමු සෘජු රැස්වීම විය. සාම සාකච්ඡා වලදී ඇති විය හැකි ඕනෑම ආරවුල් විසඳීමට කොමිසමක් පිහිටුවීම සඳහා සතියකට දෙවරක් හමුවීමට දෙදෙනාම එකඟ වූහ.[93]

එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය එහි සාමය ගොඩනැගීමේ මුලපිරීම්වල බලපෑම ඇගයීමට උත්සාහ කර ඇත. 2010 ගණන්වල මුල් භාගයේදී, බුරුන්ඩි හි එක්සත් ජාතීන්ගේ සාම සාධක මෙහෙයුම, රට තුළ අවි ආයුධ පැතිරීම සැලකිල්ලට ගෙන, එකතු කරන ලද ආයුධ සංඛ්‍යාව ගණනය කිරීමෙන් එහි නිරායුධකරණය, බලමුලු ගැන්වීම සහ නැවත ඒකාබද්ධ කිරීමේ වැඩසටහනේ සාර්ථකත්වය තක්සේරු කිරීමට උත්සාහ කළේය. කෙසේ වෙතත්, මෙම ඇගයීම් සාමය ගොඩනැගීමේ මුලපිරීම් වල බලපෑම ඇගයීමේ දී සැලකිය යුතු ප්‍රාදේශීය ජනගහණයෙන් දින ඇතුලත් කිරීමට අපොහොසත් විය.[94]

2012 වන විට, බුරුන්ඩි, අල්-ෂබාබ් සටන්කාමීන්ට එරෙහිව සෝමාලියාවට යන මෙහෙයුම ඇතුළුව අප්‍රිකානු සංගමයේ සාම සාධක මෙහෙයුම් සඳහා සහභාගී වෙමින් සිටියේය.[95] 2014 දී, සත්‍ය හා ප්‍රතිසන්ධාන කොමිසම පිහිටුවන ලද අතර, මුලින් වසර හතරක් සඳහා වන අතර පසුව 2018 දී තවත් හතරක් සඳහා දීර්ඝ කරන ලදී.[96][97]

2015 නොසන්සුන්තාව[සංස්කරණය]

2015 අප්‍රේල් මාසයේදී පාලක පක්ෂය විසින් ජනාධිපති පියරේ න්කුරුන්සිසා තුන්වන වරටත් බලයට පත්වන බව ප්‍රකාශ කිරීමෙන් පසු විරෝධතා ඇති විය.[98] විරෝධතාකරුවන් කියා සිටියේ න්කුරුන්සිසා ට තුන්වන වරටත් නිලවරණයට ඉදිරිපත් විය නොහැකි බවයි. නමුත් රටේ ව්‍යවස්ථාපිත අධිකරණය න්කුරුන්සිසා සමග එකඟ විය (එහි සමහර සාමාජිකයින් ඡන්දය ප්‍රකාශ කරන අවස්ථාවේ රටින් පලා ගොස් ඇතත්).[99]

මැයි 13 දින කුමන්ත්‍රණයක් දියත් කිරීමට උත්සාහ කළද එය න්කුරුන්සිසා බලයෙන් පහ කිරීමට අසාර්ථක විය.[100][101] ඔහු නැවත බුරුන්ඩි වෙත පැමිණ, ඔහුගේ රජය පිරිසිදු කිරීමට පටන් ගත් අතර, කුමන්ත්‍රණ නායකයින් කිහිප දෙනෙකු අත්අඩංගුවට ගත්තේය.[102][103][104][105][106] කුමන්ත්‍රණයට උත්සාහ කිරීමෙන් පසුව, විරෝධතා දිගටම පැවති අතර මානුෂීය හදිසි අවස්ථාවක් ඇති කරමින් මැයි 20 වන විට 100,000 කට අධික පිරිසක් රටින් පලා ගියහ. නීති විරෝධී ඝාතන, වධහිංසා පැමිණවීම්, අතුරුදහන් කිරීම් සහ අදහස් ප්‍රකාශ කිරීමේ නිදහස සීමාකිරීම් ඇතුළු මානව හිමිකම් අඛණ්ඩව සහ පුලුල්ව උල්ලංඝණය කිරීම් පිළිබඳ වාර්තා තිබේ.[107][108]

එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, අප්‍රිකානු සංගමය, එක්සත් ජනපදය, ප්‍රංශය, දකුණු අප්‍රිකාව, බෙල්ජියම සහ වෙනත් විවිධ ආන්ඩු විසින් කරන ලද ඉල්ලීම් නොතකා, ආණ්ඩු පක්ෂය ජුනි 29 වන දින පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණය පැවැත්වූ නමුත් විපක්ෂය විසින් මේවා වර්ජනය කරන ලදී.

2016 සැප්තැම්බර් 30 වන දින, එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව හිමිකම් කවුන්සිලය 33/24 යෝජනාව හරහා බුරුන්ඩි පිළිබඳ විමර්ශන කොමිෂන් සභාව පිහිටුවන ලදී. එහි විධානය වන්නේ "2015 අප්‍රේල් මාසයේ සිට බුරුන්ඩි හි සිදු වූ මානව හිමිකම් උල්ලංඝනයන් සහ අපයෝජනයන් පිළිබඳව පුළුල් විමර්ශනයක් පැවැත්වීම, චෝදනා කරන අපරාධකරුවන් හඳුනා ගැනීම සහ නිර්දේශ සකස් කිරීම."[109] 2017 සැප්තැම්බර් 29 වන දින බුරුන්ඩි පිළිබඳ විමර්ශන කොමිෂන් සභාව බුරුන්ඩි රජයෙන් ඉල්ලා සිටියේය. බරපතළ මානව හිමිකම් කඩකිරීම්වලට තිත තැබුවා. එය තවදුරටත් අවධාරනය කලේ, "කොමිසමේ නැවත නැවත ඉල්ලීම් සහ මුලපිරීම් නොතකා බුරුන්ඩි ආන්ඩුව විමර්ශන කොමිෂන් සභාව සමඟ සහයෝගයෙන් කටයුතු කිරීම මෙතෙක් ප්‍රතික්ෂේප කර ඇත."[110] කොමිසම ලේඛනගත කරන ලද උල්ලංඝනයන් අතර අත්තනෝමතික අත්අඩංගුවට ගැනීම් සහ රඳවා තබා ගැනීම්, වධහිංසා සහ කුරිරු ක්‍රියා ඇතුළත් වේ. අමානුෂික හෝ අවමන් සහගත සැලකීම, නීති විරෝධී මරණ දණ්ඩනය, බලහත්කාරයෙන් අතුරුදහන් කිරීම්, ස්ත්‍රී දූෂණ සහ වෙනත් ආකාරයේ ලිංගික හිංසනයන්."[111]

2018 සිට වර්තමානය දක්වා[සංස්කරණය]

2018 මැයි මාසයේ පැවති ව්‍යවස්ථාමය ජනමත විචාරණයකදී, බුරුන්ඩියන් 79.08% කින් 2034 දක්වා බලයේ සිටීමට න්කුරුන්සිසා සහතික කළ සංශෝධිත ව්‍යවස්ථාවක් අනුමත කරන ලදී.[112][113] කෙසේ වෙතත්, බොහෝ නිරීක්ෂකයින් මවිතයට පත් කරමින්, න්කුරුන්සිසා පසුව නිවේදනය කළේ, 2020 මහ මැතිවරණයේදී නව ජනාධිපතිවරයෙකු තෝරා පත් කර ගැනීමට මග පාදමින් තවත් වාරයක් සේවය කිරීමට අදහස් නොකරන බවයි.[114]

2020 මැයි 20 දින, CNDD-FDD විසින් න්කුරුන්සිසා ගේ අනුප්‍රාප්තිකයා ලෙස තෝරා ගත් අපේක්ෂකයෙකු වූ එවරිස්ටේ න්ඩයිෂිමියේ 71.45% ඡන්ද ලබා ගනිමින් මැතිවරණය ජයග්‍රහණය කළේය.[115] ඉන් ටික කලකට පසු, 2020 ජූනි 9 දින, න්කුරුන්සිසා වයස අවුරුදු 55 දී හෘදයාබාධයකින් මිය ගියේය.[116] ඔහුගේ මරණය COVID-19 සම්බන්ධ බවට යම් අනුමානයක් තිබුනද, මෙය තහවුරු කර නැත.[117] ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට අනුව, 2020 ජූනි 18 වන දින න්දයිෂිමියේ ගේ පදවි ප්‍රාප්තිය තෙක් ජාතික සභාවේ සභාපති පැස්කල් නයබෙන්ඩ රජය මෙහෙයවීය.[118][119]

2021 දෙසැම්බරයේ විශාල බන්ධනාගාර ගින්නක් දුසිම් ගනනක් මිය ගියේය.[120]

ජාත්‍යන්තර මුල්‍ය අරමුදලේ තක්සේරුවකට අනුව 2022 නොවැම්බරයේදී, COVID-19 වසංගතය සහ යුක්‍රේනය රුසියානු ආක්‍රමණයට එල්ල වූ අභියෝගවලදී, බුරුන්ඩිහි ආර්ථික වර්ධනය සියයට 3 දක්වා තරමක් වැඩි විය.

දැනට, බුරුන්ඩි ඒක පුද්ගල $270 ක දළ ජාතික ආදායම (GNI) මත පදනම්ව, පෘථිවිය මත දුප්පත්ම ජාතියක් ලෙස පවතී.[121]

ආණ්ඩුව[සංස්කරණය]

Pierre Nkurunziza at World Economic Forum 2008 looking right
පියරේ නුකුරුන්සිසා, 2005 සිට 2020 දක්වා බුරුන්ඩි ජනාධිපති.

බුරුන්ඩි දේශපාලන ක්‍රමය බහු-පක්ෂ රාජ්‍යයක් මත පදනම් වූ ජනාධිපති නියෝජිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයකි. බුරුන්ඩි ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය නායකයා සහ රජයේ ප්‍රධානියා වේ. බුරුන්ඩි හි දැනට ලියාපදිංචි පක්ෂ 21ක් ඇත.[122] 1992 මාර්තු 13 දින, ටුට්සි කුමන්ත්‍රණ නායක පියරේ බුයෝයා විසින් ව්‍යවස්ථාවක් ස්ථාපිත කරන ලදී,[123] එය බහු-පක්ෂ දේශපාලන ක්‍රියාවලියක් සඳහා සම්පාදනය කරන ලද අතර බහු-පක්ෂ තරඟයක් පිළිබිඹු කරයි.[124] වසර හයකට පසු, 1998 ජූනි 6 වන දින, ව්‍යවස්ථාව වෙනස් කරන ලද අතර, ජාතික සභාවේ ආසන පුළුල් කරමින් සහ උප සභාපතිවරුන් දෙදෙනෙකු සඳහා ප්‍රතිපාදන සම්පාදනය කරන ලදී. අරුෂා ගිවිසුම නිසා බුරුන්ඩි 2000 දී සංක්‍රාන්ති රජයක් ක්‍රියාත්මක කළේය.[125]

බුරුන්ඩි හි ව්‍යවස්ථාදායක ශාඛාව සංක්‍රාන්ති ජාතික සභාව සහ සංක්‍රාන්ති සෙනෙට් සභාවෙන් සමන්විත ද්විමණ්ඩල සභාවකි. 2004 වන විට, සංක්‍රාන්ති ජාතික සභාව සාමාජිකයින් 170 කින් සමන්විත වූ අතර, බුරුන්ඩි හි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සඳහා පෙරමුණ ආසනවලින් 38% ක් ද, සභාවෙන් 10% ක් UPRONA විසින් පාලනය කරන ලදී. ආසන පනස් දෙකක් වෙනත් පක්ෂවලට හිමිවිය. බුරුන්ඩි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව මගින් සංක්‍රාන්ති ජාතික සභාව තුළ නියෝජනය 60% හුටු, 40% ටුට්සි සහ 30% කාන්තා සාමාජිකයින් මෙන්ම බට්වා සාමාජිකයින් තිදෙනෙකුට අනුකූල විය යුතුය.[126] ජාතික සභාවේ සාමාජිකයින් මහජන ඡන්දයෙන් තේරී පත් වන අතර වසර පහක ධුර කාලයක් සේවය කරයි.[127]

සංක්‍රාන්ති සෙනෙට් සභාවට සාමාජිකයින් පනස් එක් දෙනෙකු සිටින අතර ආසන තුනක් හිටපු ජනාධිපතිවරුන් සඳහා වෙන් කර ඇත. බුරුන්ඩි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ නියමයන් නිසා සෙනෙට් සභිකයින්ගෙන් 30%ක් කාන්තාවන් විය යුතුය. සෙනෙට් සභිකයින් තෝරා පත් කර ගනු ලබන්නේ බුරුන්ඩි හි එක් එක් පළාත් සහ කොමියුනිස් සාමාජිකයින්ගෙන් සමන්විත මැතිවරණ විද්‍යාල මගිනි.[128] බුරුන්ඩි හි සෑම පළාත් දහඅටකටම එක් හුටු සහ එක් ටුට්සි සෙනෙට් සභිකයෙකු තෝරා ගනු ලැබේ. සංක්‍රාන්ති සෙනෙට් සභාව සඳහා එක් වාරයක් වසර පහකි.[129]

බුරුන්ඩි හි ව්‍යවස්ථාදායක ශාඛාව එක්ව වසර පහක ධූර කාලයකට ජනාධිපතිවරයා තෝරා පත් කර ගනී.[130] බුරුන්ඩි ජනාධිපතිවරයා විධායක ශාඛාවේ කොටසක් වන ඔහුගේ අමාත්‍ය මණ්ඩලයට නිලධාරීන් පත් කරයි.[131] ජනාධිපතිවරයාට අමාත්‍ය මණ්ඩලයේ සේවය කිරීම සඳහා සංක්‍රාන්ති සෙනෙට් සභාවේ සාමාජිකයින් දාහතර දෙනෙකු තෝරා ගත හැකිය.[132] අමාත්‍ය මණ්ඩලයේ සාමාජිකයන් බුරුන්ඩි ව්‍යවස්ථාදායකයෙන් තුනෙන් දෙකක අනුමැතිය ලැබිය යුතුය. ජනාධිපතිවරයා උප සභාපතිවරුන් දෙදෙනෙකු ද තෝරා ගනී.[133] 2015 මැතිවරණයෙන් පසු බුරුන්ඩි හි ජනාධිපති වූයේ පියරේ න්කුරුන්සිසා ය. පළමු උප සභාපතිවරයා වූයේ තෙරේන්ස් සිනුංගුරුසා වන අතර දෙවන උප සභාපති වූයේ ගර්වයිස් රූෆිකිරි ය.[134]

2020 මැයි 20 දින, CNDD-FDD විසින් න්කුරුන්සිසා ගේ අනුප්‍රාප්තිකයා ලෙස තෝරා ගත් අපේක්ෂකයෙකු වන එවරිස්ටේ න්ඩයිෂිමියේ 71.45% ඡන්ද ලබා ගනිමින් මැතිවරණය ජයග්‍රහණය කළේය. ඉන් ටික කලකට පසු, 2020 ජූනි 9 වන දින, වයස අවුරුදු 55 දී, හෘදයාබාධයකින් න්කුරුන්සිසා මිය ගියේය. ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට අනුව, ජාතික සභාවේ සභාපති පැස්කල් නයබෙන්ද, 2020 ජුනි 18 වන දින න්ඩයිෂිමියේ ගේ පදවි ප්‍රාප්තිය දක්වා රජය මෙහෙයවීය.[135][136]

Cour Suprême (ශ්රෙෂ්ඨාධිකරණය) යනු බුරුන්ඩි හි ඉහළම අධිකරණයයි. ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයට කෙළින්ම පහළින් අභියාචනාධිකරණ තුනක් ඇත. බුරුන්ඩි හි එක් එක් පලාත්වල මෙන්ම ප්‍රාදේශීය විනිශ්චය සභා 123ක අධිකරණ අධිකරණ ලෙස පළමු අවස්ථාවෙහි විනිශ්චය සභා භාවිතා වේ.[137]

මානව හිමිකම්[සංස්කරණය]

බ්‍රසල්ස් හි බුරුන්ඩි තානාපති කාර්යාලය

මාධ්‍යවේදී ජීන් ක්ලෝඩ් කැවුම්බාගු ඔහුගේ වාර්තාකරණයට අදාළ ගැටළු සඳහා ඔහුව අත්අඩංගුවට ගැනීම් සහ නඩු විභාග කිරීම සම්බන්ධයෙන් හියුමන් රයිට්ස් වොච්[138] ඇතුළු මානව හිමිකම් සංවිධාන විසින් බුරුන්ඩි රජය නැවත නැවතත් විවේචනයට ලක් කර ඇත. ඇම්නෙස්ටි ඉන්ටර්නැෂනල් (AI) ඔහුව හෘද සාක්ෂියේ සිරකරුවෙකු ලෙස නම් කළ අතර ඔහුව "වහාම සහ කොන්දේසි විරහිතව නිදහස් කරන ලෙස" ඉල්ලා සිටියේය.

2009 අප්‍රේල් මාසයේදී බුරුන්ඩි රජය සමලිංගිකත්වය අපරාධයක් බවට පත් කිරීම සඳහා නීතිය වෙනස් කළේය. සම්මුතිවාදී සමලිංගික සබඳතා සම්බන්ධයෙන් වැරදිකරුවන් වන පුද්ගලයන්ට වසර දෙක තුනක සිරදඬුවමක් සහ බුරුන්ඩියන් ෆ්‍රෑන්ක් 50,000 සිට 100,000 දක්වා දඩයකට යටත් වේ.[139] ජාත්‍යන්තර සහ කලාපීය මානව හිමිකම් නීතිය යටතේ බුරුන්ඩි හි වගකීම් උල්ලංඝනය කිරීමක් ලෙසත්, පුද්ගලිකත්වය සඳහා ඇති අයිතිය සහතික කරන ව්‍යවස්ථාවට පටහැනිව සිදු කිරීමක් ලෙසත් ඇම්නෙස්ටි ඉන්ටර්නැෂනල් විසින් මෙම ක්‍රියාව හෙළා දැක ඇත.[140]

බුරුන්ඩි 2017 ඔක්තෝබර් 27 දින ජාත්‍යන්තර අපරාධ අධිකරණයෙන් (ICC) නිල වශයෙන් ඉවත් වූ අතර, එසේ කළ ලොව පළමු රට වේ.[141] 2017 සැප්තැම්බර වාර්තාවකින් එක්සත් ජාතීන් විසින් විවිධ අපරාධ සහ මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම්, එනම් අධිකරණයට පරිබාහිර ඝාතන, වධහිංසා පැමිණවීම් සහ ලිංගික ප්‍රචණ්ඩත්වය වැනි චෝදනා එල්ල කිරීමෙන් පසුව මෙම පියවර ගෙන ඇත.[142] ICC 2017 නොවැම්බර් 9 දින නිවේදනය කළේ බුරුන්ඩි සාමාජිකයෙකුව සිටි කාලයේ සිට මානව හිමිකම් කඩකිරීම් තවමත් නඩු පවරන බවයි.[143][144]

අනු කොටස්[සංස්කරණය]

බුරුන්ඩි පළාත් 18කට, කොමියූන් 119කට,[145] සහ කොලින් (කඳු) 2,638කට බෙදා ඇත.[146] පළාත් ආණ්ඩු මෙම සීමා මායිම් මත ව්‍යුහගත වී ඇත.

බුරුන්ඩි හි පළාත් සහ කොමියූන් 1959 නත්තල් දිනයේදී බෙල්ජියම් යටත් විජිත නියෝගයක් මගින් නිර්මාණය කරන ලදී. ඔවුන් පෙර පැවති ප්‍රධානීන්ගේ ක්‍රමය ප්‍රතිස්ථාපනය කරන ලදී.[147]

2000 දී, බුජුඹුරා ආවරණය වන පළාත බුජුඹුර ග්‍රාමීය සහ බුජුඹුර මයිරී යන පළාත් දෙකකට වෙන් කරන ලදී.[148] නවතම පළාත වන රුමොංගේ, 2015 මාර්තු 26 වන දින බුජුඹුර ග්‍රාමීය සහ බුරුරි යන ප්‍රදේශවලින් නිර්මාණය කරන ලදී.[149]

බුරුන්ඩි පළාත් සිතියම

2022 ජූලි මාසයේදී බුරුන්ඩි රජය රටේ භෞමික අනුකොටස් සම්පූර්ණයෙන් ප්‍රතිසංස්කරණය කරන බව නිවේදනය කළේය. යෝජිත වෙනස මඟින් පළාත් ප්‍රමාණය 18 සිට 5 දක්වා අඩු කරනු ඇති අතර කොමියුනිස්ට් ප්‍රමාණය 119 සිට 42 දක්වා අඩු කරනු ඇත. එම වෙනස බලාත්මක වීමට බුරුන්ඩි පාර්ලිමේන්තුවේ අනුමැතිය අවශ්‍ය වේ.[150]

පළාත අගනගරය ප්‍රමාණය
(ව.කි.) 		ජනගහණය
(2008) 		ජනගණත්වය
(ව.කි.ට) 		කොමියූන්
නැගෙනහිර බුරුන්ඩි
කැන්කුසෝ කැන්කුසෝ 1,964.54 228,873 165.0 5
ගීතේගා ගීතේගා 1,978.96 725,223 366.5 11
රූටානා රූටානා 1,959.45 333,510 170.2 6
රුයිගි රුයිගි 2,338.88 400,530 171.2 7
උතුරු බුරුන්ඩි
කරුසි කරුසි 1,457.40 436,443 299.5 7
කයන්සා කයන්සා 1,233.24 585,412 474.7 9
කිරුන්දෝ කිරුන්දෝ 1,703.34 628,256 368.8 7
මුයිංගා මුයිංගා 1,836.26 632,409 344.4 7
එන්ගෝසි එන්ගෝසි 1,473.86 660,717 448.3 9
දකුණු බුරුන්ඩි
බුරුරි බුරුරි 1,644.68 313,102 190.4 6
මාකම්බා මාකම්බා 1,959.60 430,899 219.9 6
රුමොන්ජ් රුමොන්ජ් 1,079.72 352,026 326.0 5
බටහිර බුරුන්ඩි
බුබන්සා බුබන්සා 1,089.04 338,023 310.4 5
බුජුඹුරා මයිරි බුජුඹුරා 86.52 497,166 5746.3 13
බුජුඹුරා රූරල් ඉසාලේ 1,059.84 464,818 438.6 9
සිබිටෝක් සිටිටෝක් 1,635.53 460,435 281.5 6
මුරම්ව්‍යා මුරම්ව්‍යා 695.52 292,589 420.7 5
ම්වාරෝ ම්වාරෝ 839.60 273,143 325.3 6

භූගෝලය[සංස්කරණය]

tan colour map of Burundi with cities
බුරුන්ඩි සිතියම

අප්‍රිකාවේ කුඩාම රටවලින් එකක් වන බුරුන්ඩි යනු ගොඩබිම් සහිත සහ සමක දේශගුණයක් ඇත.බුරුන්ඩි යනු ඇල්බර්ටයින් රිෆ්ට් හි කොටසකි, නැගෙනහිර අප්‍රිකානු රිෆ්ට් හි බටහිර දිගුව, උතුරින් රුවන්ඩාව, නැගෙනහිරින් ටැන්සානියාව සහ ගිනිකොන දෙසින් මායිම් වේ. බටහිරින් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය එය පිහිටා ඇත්තේ ඇල්බර්ටයින් රිෆ්ට් කඳුකර වනාන්තර, මධ්‍යම සැම්බේසියන් මියෝම්බෝ වනාන්තර සහ වික්ටෝරියා ද්‍රෝණියේ වනාන්තර-සවානා මොසෙයික් පරිසර ප්‍රදේශ තුළය.[151]

මධ්‍යම සානුවේ සාමාන්‍ය උන්නතාංශය මීටර් 1,707 (අඩි 5,600) වන අතර, මායිම්වල පහත් උන්නතාංශයන් වේ. උසම කඳු මුදුන වන හේහා කන්ද මීටර් 2,685 (අඩි 8,810),[152] විශාලතම නගරයට සහ ආර්ථික අගනුවරට ගිනිකොන දෙසින් පිහිටා ඇත. , බුජුඹුරා, නයිල් ගඟේ මූලාශ්‍රය බුරුරි පළාතේ වන අතර, එය වික්ටෝරියා විල සිට රුවිරොන්සා ගඟ හරහා එහි මූලාරම්භය දක්වා සම්බන්ධ කර ඇත.[153][පැහැදීම ඇවැසිය] වික්ටෝරියා විල ද වැදගත් ජල මූලාශ්‍රයක් වන අතර එය දෙබලක් ලෙස ක්‍රියා කරයි. කගේරා ගංගාව.[154][155] තවත් ප්‍රධාන විලක් වන්නේ බුරුන්ඩි හි නිරිතදිග කෙළවරේ බොහෝමයක් පිහිටා ඇති ටැන්ගානිකා විලයි.[156]

වයඹ දිග බුරුන්ඩි හි කිබිරා ජාතික වනෝද්‍යානයේ හිපෝ සතුන්

ජාතික වනෝද්‍යාන දෙකක් ඇත: වයඹ දෙසින් කිබිරා ජාතික වනෝද්‍යානය (රුවන්ඩාවේ නියුන්ග්වේ ජාතික වනෝද්‍යානයට යාබදව පිහිටි වැසි වනාන්තර සහිත කුඩා කලාපයක්) සහ ඊසාන දෙසින් රුවුබු ජාතික වනෝද්‍යානය (රුරුබු හෝ රුවුවු ලෙසද හැඳින්වේ), දෙකම වනජීවී ගහනය සංරක්ෂණය කිරීම සඳහා 1982 දී පිහිටුවන ලදී.[157]

වනජීවී[සංස්කරණය]

බුරුන්ඩි හි වන ජීවීන් එහි වෘක්ෂලතා සහ සත්ත්ව විශේෂ වලින් සමන්විත වේ, කුඩා, ගොඩබිම් සහිත රට ශාක විශේෂ 2,950 ක්, පක්ෂීන් 596 ක්, ක්ෂීරපායින් විශේෂ 163 ක්, උරග විශේෂ 52 ක්, උභයජීවී විශේෂ 56 ක් සහ මත්ස්‍ය විශේෂ 215 කට නිවහන වේ.[158] ප්‍රධාන වශයෙන් දැඩි ජනගහන පීඩනය, විශාල වනාන්තර ප්‍රදේශ කෘෂිකාර්මික ඉඩම් බවට පත් කිරීම සහ පුළුල් පශු සම්පත් ගොවිතැන හේතුවෙන් වන සතුන් මෑත වසරවල විශාල ලෙස අඩු වී ඇත.[159] ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය මුළු භූමි ප්‍රමාණයෙන් 5% කට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් ආවරණය කරයි.

ආර්ථිකය[සංස්කරණය]

ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ ඓතිහාසික වර්ධනය
color chart of exports by value with percentages
2009 දී වර්ණ කේත කාණ්ඩ 28 කින් බුරුන්ඩි නිෂ්පාදන අපනයනය පිළිබඳ චිත්‍රක නිරූපණය.
two sitting in skiff on beach on lakeshore with mountains in bckround
ටැන්ගානිකා විලෙහි ධීවරයින්.

බුරුන්ඩි යනු ඌන සංවර්ධිත නිෂ්පාදන අංශයක් සහිත ගොඩබිම් සහිත, සම්පත්-දුප්පත් රටකි.ආර්ථිකය ප්‍රධාන වශයෙන් කෘෂිකාර්මික වන අතර, 2017 දී දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 50% ක්[160] වන අතර ජනගහනයෙන් 90% කට වඩා සේවය කරයි.[161] බුරුන්ඩි හි ප්‍රාථමික අපනයන වේ. අපනයනය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ සාපේක්ෂව කුඩා කොටසක් වුවද විදේශ විනිමය ඉපැයීම් වලින් 90% ක් වන කෝපි සහ තේ, අනෙකුත් කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන වන්නේ කපු, තේ, බඩ ඉරිඟු, බඩ ඉරිඟු, බතල, කෙසෙල්, මඤ්ඤොක්කා (ටැපියෝකා), හරක් මස්, කිරි සහ යැපුම් ගොවිතැනින් විශාල සහනයක් ලැබුවද, බොහෝ දෙනෙකුට තම පැවැත්මට අවශ්‍ය සම්පත් නොමැත.මෙයට හේතුව විශාල ජනගහන වර්ධනය සහ ඉඩම් අයිතිය පාලනය කරන සුසංයෝගී ප්‍රතිපත්ති නොමැති වීමයි.ගොවිපල ප්‍රමාණය අක්කරයක් පමණ විය.

බුරුන්ඩි යනු එහි ගොඩබිම් සහිත භූගෝල විද්‍යාව, අධ්‍යාපනයට ප්‍රවේශය නොමැතිකම සහ HIV/AIDS ව්‍යාප්තිය හේතුවෙන්, ලෝකයේ දුප්පත්ම රටවලින් එකකි.බුරුන්ඩි ජනගහනයෙන් ආසන්න වශයෙන් 80% ක් ජීවත් වන්නේ දරිද්‍රතාවයේ ය.[162] සාගත සහ ආහාර හිඟය. බුරුන්ඩි පුරා සිදුවී ඇත, විශේෂයෙන් 20 වැනි සියවසේදී,[163] සහ ලෝක ආහාර වැඩසටහනට අනුව, වයස අවුරුදු පහට අඩු ළමුන්ගෙන් 56.8%ක් නිදන්ගත මන්දපෝෂණයෙන් පෙළෙති.[164] බුරුන්ඩි හි අපනයන ඉපැයීම් - සහ ආනයන සඳහා ගෙවීමේ හැකියාව - මූලික වශයෙන් කාලගුණික තත්ත්වයන් සහ ජාත්‍යන්තර කෝපි සහ තේ මිල මත රඳා පවතී.

වැටුප් වැඩිවීම් උද්ධමනය සමඟ නොගැලපෙන බැවින් බොහෝ බුරුන්ඩි වැසියන්ගේ මිලදී ගැනීමේ හැකියාව අඩු වී ඇත.ගැඹුරු වන දරිද්‍රතාවයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස බුරුන්ඩි ද්විපාර්ශ්වික සහ බහුපාර්ශ්වික පරිත්‍යාගශීලීන්ගේ ආධාර මත දැඩි ලෙස රඳා පවතිනු ඇත.විදේශ ආධාර බුරුන්ඩි ජාතික ආදායමෙන් 42% නියෝජනය කරයි, දෙවැන්න උප-සහාරා අප්‍රිකාවේ ඉහලම අනුපාතය, බුරුන්ඩි 2009 දී නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාවට සම්බන්ධ වූ අතර, එය එහි කලාපීය වෙළඳ සබඳතා ඉහළ නැංවිය යුතු අතර, 2009 දී ඩොලර් මිලියන 700 ක නය සහනයක් ද ලැබිණි, සමාගම් අපේක්ෂා කරන පරිදි සෞඛ්‍ය සම්පන්න පුද්ගලික අංශයක් සංවර්ධනය කිරීමට රජයේ දූෂණය බාධා කරයි නිරන්තරයෙන් වෙනස් වන රීති සහිත පරිසරයක සැරිසැරීමට.

2007 වසරේ සිට කරන ලද අධ්‍යයනවලින් පෙන්නුම් කර ඇත්තේ බුරුන්ඩි ජාතිකයන් ජීවිතය පිළිබඳ අතිශයින් දුර්වල මට්ටමේ තෘප්තිමත් මට්ටමක සිටින බවයි; 2018 වසරේ ලෝක සන්තෝෂය වාර්තාව ඔවුන් 2018 වසරේ ලෝකයේ අඩුම සන්තෝෂය ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇත.[165][166]

බුරුන්ඩිහි සමහර ස්වභාවික සම්පත් අතර යුරේනියම්, නිකල්, කොබෝල්ට්, තඹ සහ ප්ලැටිනම් ඇතුළත් වේ.[167] කෘෂිකර්මාන්තයට අමතරව අනෙකුත් කර්මාන්තවලට ඇතුළත් වන්නේ: ආනයනික සංරචක එකලස් කිරීම, පොදු වැඩ ඉදිකිරීම්, ආහාර සැකසීම සහ බ්ලැන්කට්, සපත්තු සහ සබන් වැනි සැහැල්ලු පාරිභෝගික භාණ්ඩ.

විදුලි සංදේශ යටිතල පහසුකම් සම්බන්ධයෙන්, බුරුන්ඩි ලෝක ආර්ථික සංසදයේ ජාල සූදානම දර්ශකයේ (NRI) දෙවන සිට අවසාන ස්ථානය දක්වා ශ්‍රේණිගත කර ඇත - රටක තොරතුරු සහ සන්නිවේදන තාක්ෂණයන්හි සංවර්ධන මට්ටම තීරණය කිරීමේ දර්ශකයකි. 2013 දී 144 සිට පහත වැටුණි.[168]

ජනගහනයෙන් බහුතරයකට, විශේෂයෙන්ම ජනාකීර්ණ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවලට මූල්‍ය සේවා සඳහා ප්‍රවේශය නොමැතිකම බරපතල ගැටලුවකි: මුළු ජනගහනයෙන් 2% ක් පමණක් බැංකු ගිණුම් දරයි, සහ 0.5% ට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් බැංකු ණය දෙන සේවා භාවිතා කරයි.ක්ෂුද්‍ර මූල්‍ය, කෙසේ වෙතත්, බුරුන්ඩි ජාතිකයන්ගෙන් 4% ක් ක්ෂුද්‍ර මූල්‍ය ආයතනවල සාමාජිකයන් වීමත් සමඟ විශාල කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි. ණය පරිත්‍යාගශීලීන්ගේ ආධාර මත අංශයේ යැපීම සීමිතය.[169]

බුරුන්ඩි නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාවේ කොටසක් වන අතර සැලසුම්ගත නැගෙනහිර අප්‍රිකානු සමූහාණ්ඩුවේ විභව සාමාජිකයෙකි.බුරුන්ඩි හි ආර්ථික වර්ධනය සාපේක්ෂව ස්ථාවර නමුත් බුරුන්ඩි තවමත් අසල්වැසි රටවලට වඩා පිටුපසින් සිටී.[170]

මුදල්[සංස්කරණය]

බුරුන්ඩිහි මුදල් වර්ගය බුරුන්ඩි ෆ්‍රෑන්ක් (ISO 4217 කේතය BIF) එය නාමිකව සෙන්ටිටයිම් 100 කට බෙදා ඇත, නමුත් ස්වාධීන බුරුන්ඩිහි කිසි විටෙක කාසි නිකුත් කර නැත.

මුදල් ප්‍රතිපත්තිය පාලනය කරනු ලබන්නේ බුරුන්ඩි ජනරජයේ මහ බැංකුව විසිනි.

ප්‍රවාහනය[සංස්කරණය]

two bicyclists hold on to back of truck descending a hill
බයිසිකල් යනු බුරුන්ඩි හි ජනප්‍රිය ප්‍රවාහන මාධ්‍යයකි
බුජුඹුරා ජාත්‍යන්තර ගුවන්තොටුපල පර්යන්තය, බුජුඹුරා

බුරුන්ඩි හි ප්‍රවාහන ජාලය සීමාසහිත සහ ඌන සංවර්ධිත ය. 2012 DHL ගෝලීය සම්බන්ධතා දර්ශකයට අනුව, සමීක්‍ෂණය කරන ලද රටවල් 140 කින් බුරුන්ඩි අවම වශයෙන් ගෝලීයකරණය වී ඇත.[171] බුජුඹුරා ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ පදික ධාවන පථයක් සහිත එකම ගුවන් තොටුපළ වන අතර 2017 මැයි වන විට එය සේවා සපයන ලද්දේ ගුවන් සේවා හතරකි. (බ්‍රසල්ස් එයාර්ලයින්ස්, ඉතියෝපියානු ගුවන් සේවය, කෙන්යා එයාර්වේස් සහ රුවන්ඩ් එයාර්) කිගාලි යනු බුජුඹුරා වෙත දෛනිකව වැඩිම ගුවන් ගමන් සම්බන්ධතා ඇති නගරයයි. රටට මාර්ග පද්ධතියක් ඇත, නමුත් 2005 වන විට රටේ මාර්ග වලින් 10% කටත් අඩු ප්‍රමාණයක් සකස් කර ඇත. 2012 පෞද්ගලික බස් සමාගම් කිගාලි දක්වා ජාත්‍යන්තර මාර්ගයේ බස්රථවල ප්‍රධාන ක්‍රියාකරුවන් විය; කෙසේ වෙතත්, අනෙකුත් අසල්වැසි රටවලට (ටැන්සානියාව සහ කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය) බස් සම්බන්ධතා නොතිබුණි.[172] බුජුඹුරා සම්බන්ධ කර ඇත්තේ මගියෙකු සහ භාණ්ඩ තොටුපළ (MV Mwongozo) ටැන්සානියාවේ කිගෝමා වෙත.[173] රට දුම්රිය මාර්ගයෙන් කිගාලි වෙත සම්බන්ධ කිරීමට සහ පසුව කම්පාලා සහ කෙන්යාව වෙත සම්බන්ධ කිරීමට දිගුකාලීන සැලැස්මක් ඇත.

ජනවිකාසය[සංස්කරණය]

බෙර සහිත වර්ණවත් ඇඳුමින් සැරසුණු මිනිසුන්
three children looking directly at camera
බුරුන්ඩි හි බුජුඹුරා හි දරුවන්

2021 ඔක්තෝබර් වන විට එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් බුරුන්ඩි හි ජනගහනය 12,346,893 ක් ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත, 1950 දී 2,456,000 ක් පමණක් වූවාට සාපේක්ෂව[174] ජනගහන වර්ධන වේගය වසරකට සියයට 2.5 ක් වන අතර එය දෙගුණයකටත් වඩා වැඩිය. සාමාන්‍ය ගෝලීය වේගය, සහ බුරුන්ඩි කාන්තාවකට සාමාන්‍යයෙන් දරුවන් 5.10ක් සිටින අතර, එය ජාත්‍යන්තර සශ්‍රීකත්ව අනුපාතය මෙන් දෙගුණයකටත් වඩා වැඩිය.[175] බුරුන්ඩි 2021 දී සෝමාලියාවට පිටුපසින් ලොව දහවන ඉහළම සමස්ථ සශ්‍රීකත්ව අනුපාතය හිමිකරගෙන ඇත.

සිවිල් යුද්ධයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස බොහෝ බුරුන්ඩි ජාතිකයන් වෙනත් රටවලට සංක්‍රමණය වී ඇත.2006 දී එක්සත් ජනපදය බුරුන්ඩියන් සරණාගතයින් 10,000ක් පමණ පිළිගත්තේය.[176]

බුරුන්ඩි විශාල ග්‍රාමීය සමාජයක් ලෙස පවතින අතර, 2013 දී නාගරික ප්‍රදේශවල ජීවත් වන්නේ ජනගහනයෙන් 13%ක් පමණි. වර්ග කිලෝමීටරයකට 315ක් පමණ වන ජන ඝනත්වය (වර්ග සැතපුමකට 753) උප-සහාරා අප්‍රිකාවේ දෙවන ඉහළම අගයයි.[177] දළ වශයෙන් ජනගහනයෙන් 85%ක් හුටූ වාර්ගික සම්භවයක් ඇති අය වන අතර, 15%ක් ටුට්සි සහ 1%කට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් ස්වදේශික ට්වා වේ.[178]

බුරුන්ඩි හි නිල භාෂා වන්නේ කිරුන්ඩි, ප්‍රංශ සහ ඉංග්‍රීසි වන අතර, අවසන් වරට 2014 දී අතිරේක නිල භාෂාවක් බවට පත් කර ඇත.[179] සමස්ත ජනගහනයම පාහේ කිරුන්ඩි කතා කරන අතර 10% ට අඩු ප්‍රමාණයක් ප්‍රංශ කතා කරයි.[180]

 
බුරුන්ඩි හි විශාලතම නගර
2008 සංගණනයට අනුව[181]
ස්ථානය පළාත ජනගහණය
බුජුඹුරා
බුජුඹුරා
ගීතේගා
ගීතේගා 		1 බුජුඹුරා බුජුඹුර මයිරි 497,166
2 ගීතේගා ගීතේගා 41,944
3 එන්ගෝසි එන්ගෝසි 39,884
4 රුමොංගේ බුරුරි 35,931
5 සිබිටෝක් සිබිටෝක් 23,885
6 කායන්සා කායන්සා 21,767
7 බුබන්සා බුබන්සා 20,031
8 ගැටුම්බා බුජුඹුර රූරල් 11,700
9 කරුසි කරුසි 10,317
10 කිරුන්ඩෝ කිරුන්ඩෝ 10,024

ආගම්[සංස්කරණය]

මූලාශ්‍ර අනුව ක්‍රිස්තියානි ජනගහනය 80-90%ක් ලෙස ගණන් බලා ඇති අතර, රෝමානු කතෝලිකයන් විශාලතම කණ්ඩායම නියෝජනය කරන්නේ 60-65%ක් වේ.ප්‍රොතෙස්තන්ත හා ඇංග්ලිකන් ආගම අදහන අය ඉතිරි 15-25% වේ.ජනගහනයෙන් 5%ක් සාම්ප්‍රදායික ස්වදේශික ආගමික විශ්වාසයන්ට අනුගත වෙති. මුස්ලිම්වරුන් 2-5% ක් වන අතර, ඔවුන්ගෙන් බහුතරය සුන්නිවරුන් වන අතර නාගරික ප්‍රදේශවල ජීවත් වෙති.[182][183]

සෞඛ්‍ය[සංස්කරණය]

ගෝලීය කුසගින්න දර්ශකයේ ශ්‍රේණිගත කර ඇති රටවල් 120 කින්ම දරුණුතම කුසගින්න සහ මන්දපෝෂණ අනුපාත බුරුන්ඩි සතුව ඇත.[184] 1962 සිවිල් යුද්ධය රටේ වෛද්‍ය ප්‍රගතියට තිත තැබීය. 2015 දී, බුරුන්ඩි හි වෛද්‍ය රැකවරණයේ පුරවැසියන් අනතුරේ හෙළමින්[185] බොහෝ උප-සහාරා අප්‍රිකානු රටවල් මෙන්, බුරුන්ඩි ද ජෛව වෛද්‍ය විද්‍යාවට අමතරව දේශීය වෛද්‍ය විද්‍යාව භාවිතා කරයි. ඖෂධීය ශාකවලින් ඖෂධ පිළිබඳ නව පර්යේෂණ ආරම්භ කරයි.[186] ඒ අතරම, බුරුන්ඩි සාම්ප්‍රදායික වෛද්‍යවරුන්ගේ සංගමය (ATRADIBU) ආරම්භ කරන ලද අතර එය බුරුන්ඩි හි සාම්ප්‍රදායික වෛද්‍ය විද්‍යාව පිළිබඳ පර්යේෂණ සහ ප්‍රවර්ධනය සඳහා මධ්‍යස්ථානය (CRPMT) පිහිටුවීම සඳහා රජයේ නියෝජිතායතනය සමඟ එකතු විය.[187] මෑතකාලීන ජාත්‍යන්තර ආධාර ගලා ඒම ජෛව වෛද්‍ය විද්‍යාවේ කාර්යයට සහාය වී ඇත. බුරුන්ඩි හි සෞඛ්ය පද්ධති. බුරුන්ඩි හි දේශීය වෛද්‍ය විද්‍යාවෙන් ඈත් විය.[188] 2015 වන විට, බුරුන්ඩි හි ළමුන් 10 න් 1 ක් වයස අවුරුදු 5 ට පෙර නියුමෝනියාව, පාචනය සහ මැලේරියාව වැනි වළක්වා ගත හැකි සහ ප්‍රතිකාර කළ හැකි රෝග වලින් මිය යයි.[189] වර්තමාන ප්‍රචණ්ඩත්වය බුරුන්ඩි රටේ ඖෂධ සහ රෝහල් උපකරණ සඳහා ඇති ප්‍රවේශය සීමා කර ඇත.2015 වන විට බුරුන්ඩි හි ආයු අපේක්ෂාව වසර 60.1 කි.[190] 2013 දී බුරුන්ඩි ඔවුන්ගේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 8% ක් සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා වියදම් කර ඇත.[191] බුරුන්ඩිහි සරු භාවය ළමුන් 6.1 කි. සෑම සජීවී උපත් 1000කටම රටේ මරණ අනුපාතිකය 61.9ක් වේ.[192] ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානයට අනුව රටේ සාමාන්‍ය ආයු අපේක්ෂාව අවුරුදු 58/62කි.[193] බුරුන්ඩි හි සාමාන්‍ය රෝග අතර මැලේරියාව සහ ටයිපොයිඩ් උණ ඇතුළත් වේ.[194]

සංස්කෘතිය[සංස්කරණය]

four drums in courtyard
ගීතේගා හි බෙර

බුරුන්ඩි සංස්කෘතිය දේශීය සම්ප්‍රදාය සහ අසල්වැසි රටවල බලපෑම මත පදනම් වී ඇත, නමුත් සංස්කෘතික ප්‍රමුඛත්වය සිවිල් නොසන්සුන්තාවයට බාධාවක් වී ඇත, ගොවිතැන ප්‍රධාන කර්මාන්තය වන බැවින් සාමාන්‍ය බුරුන්ඩි ආහාර වේලක් බතල, බඩ ඉරිඟු, සහල් සහ කඩල වලින් සමන්විත වේ. මස් අනුභව කරනු ලැබේ. මසකට කිහිප වතාවක් පමණි.

ඉතා සමීපව දන්නා බුරුන්ඩි ජාතිකයන් කිහිප දෙනෙකු රැස්වීමක් සඳහා මුණගැසුණු විට ඔවුන් එකමුතුකම සංකේතවත් කිරීම සඳහා විශාල කන්ටේනරයක සිට එකට ඉම්පෙක්, බියර් පානය කරති.[195]

කැපී පෙනෙන බුරුන්ඩියන් ජාතිකයින්ට පාපන්දු ක්‍රීඩක මොහොමඩ් චිටේ සහ ගායක ජීන්-පියරේ නිම්බෝනා ඇතුළත් වේ, ජනප්‍රියව කිඩුමු (කෙන්යාවේ නයිරෝබි හි පිහිටා ඇත).

අත්කම් බුරුන්ඩි හි වැදගත් කලා මාධ්‍යයක් වන අතර බොහෝ සංචාරකයින් සඳහා ආකර්ශනීය ත්‍යාග වේ.කුඩ විවීම දේශීය ශිල්පීන් සඳහා ජනප්‍රිය ශිල්පයකි.[196] වෙස් මුහුණු, පලිහ, ප්‍රතිමා සහ මැටි භාණ්ඩ බුරුන්ඩි හි සාදනු ලැබේ.[197]

five men playing football one red and black striped jersey and four in yellow jersey
බුරුන්ඩි හි පාපන්දු

බෙර වාදනය සංස්කෘතික උරුමයේ වැදගත් කොටසකි.වසර 40 කට වැඩි කාලයක් තිස්සේ වාදනය කර ඇති ලෝක ප්‍රසිද්ධ බුරුන්ඩි රාජකීය බෙර වාදකයින් කාරියෙන්ඩා, අමාෂකෝ, ඉබිෂිකිසෝ සහ ඉකිරාන්‍යා බෙර භාවිතා කරමින් සාම්ප්‍රදායික බෙර වාදනය සඳහා ප්‍රසිද්ධියක් උසුලයි.[198] ප්‍රසංගය, සැමරුම් සහ පවුලේ රැස්වීම් වලදී නිතර දක්නට ලැබේ. නිල උත්සව සහ චාරිත්‍ර වාරිත්‍රවලදී සිදු කරනු ලබන ඇබටිම්බෝ සහ වේගවත් අබන්‍යාගසිම්බෝ යනු සුප්‍රසිද්ධ බුරුන්ඩි නැටුම් වේ.සමහර සංගීත භාණ්ඩ වන්නේ නළාව, සිතර්, ඉකෙම්බේ, ඉන්දුනොන්ගෝ, උමුදුරි, ඉනංග සහ ඉනයාගර.[199]

රටේ වාචික සම්ප්‍රදාය ශක්තිමත් වන අතර, කතන්දර කීමෙන්, කවියෙන් සහ ගීතයෙන් ඉතිහාසය සහ ජීවන පාඩම් ප්‍රකාශ කරයි.ඉමිගානි, ඉන්දිරිම්බෝ, ඇමසීනා සහ ඉවීවුගෝ බුරුන්ඩි හි සාහිත්‍ය ප්‍රභේද වේ.[200]

පැසිපන්දු සහ ධාවන පථ සහ පිටිය කැපී පෙනෙන ක්‍රීඩා වේ.[201] සටන් කලාවන් ද ජනප්‍රිය වේ.ප්‍රධාන ජූඩෝ සමාජ පහක් ඇත: ක්ලබ් ජූඩෝ ඩි එල් එන්ටෙන්ටේ ස්පෝටිව්, ඩවුන්ටවුන් හි සහ තවත් නගර හතරක් ඇත. රට පුරා විනෝදාස්වාදය, මන්කලා ක්‍රීඩා වැනි.

බොහෝ ක්‍රිස්තියානි නිවාඩු දින සමරනු ලබන අතර විශාලතම නත්තල් දිනය වේ.[202] බුරුන්ඩියන් නිදහස් දිනය වාර්ෂිකව ජූලි 1 වන දින සමරනු ලැබේ.[203] 2005 දී බුරුන්ඩි රජය විසින් ඉස්ලාමීය නිවාඩු දිනයක් වන ඊද් අල්-ෆිතර් රජයේ නිවාඩු දිනයක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[204]

මාධ්‍ය[සංස්කරණය]

ගුවන් විදුලිය[සංස්කරණය]

2021 ජූනි 30 වන විට, බුරුන්ඩි පහත ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථාන ලියාපදිංචි කරයි (විදුලි සංදේශ අධිකාරිය, 2021):

ජාතික ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථාන[සංස්කරණය]
  • RADIO BUNTU IJWI RY’IMPFUVYI N’ABAPFAKAZI
  • RADIO » IJWI RY’ IMBABAZI
  • RADIO BENAA FM
  • RADIO CCIB FM+
  • RADIO AGAKIZA
  • RADIO COLOMBE FM
  • RADIO CULTURE
  • RADIO DESTINY FM
  • RADIO EAGLE SPORT FM
  • RADIO FREQUENCE MENYA
  • RADIO IJWI RY’ UMUKENYEZI
  • RADIO ISANGANIRO
  • RADIO IZERE FM
  • RADIO MARIA BDI
  • RADIO REMA FM
  • RADIO SCOLAIRE NDERAGAKURA FM
  • RADIO SPECIALE HUMURIZA FM
  • RADIO STAR FM
ජාත්‍යන්තරයට අයත් ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථාන[සංස්කරණය]
  • RFI
  • RADIO HIT AFRIQUE
  • RADIO ROYAL MEDIA.

රූපවාහිනිය[සංස්කරණය]

බුරුන්ඩි හි රූපවාහිනිය 1984 දී හඳුන්වා දෙන ලද අතර,[205] 1992 දී ජාතික ප්‍රවේශයක් සහිතව ආවරණය කරන ලදී.

2021 දී ලියාපදිංචි වූ රූපවාහිනී මධ්‍යස්ථාන පහත දැක්වේ (විදුලි සංදේශ අධිකාරිය):

  • TELEVISION NATIONALE DU BURUNDI
  • HERITAGE TV
  • REMA TV
  • TELEVISION SALAMA
  • CITIZEN TV (satellite)
  • TELEVISION NUMERIQUE DENOMMEE « BEST ENTERTAINMENT TELEVISION (BE TV) »
  • TELEVISION « MASHARIKI TV »
  • TELEVISION BURUNDI BWIZA

අන්තර්ජාල[සංස්කරණය]

බ්‍රෝඩ්බෑන්ඩ් අන්තර්ජාල ප්‍රවේශය පුළුල් කිරීමට සහ වියදම් කපා හැරීම සඳහා බුරුන්ඩි විසින් ෆයිබර් ඔප්ටික් කේබල් ජාලයක් සඳහා ඩොලර් මිලියන 25 ක ආයෝජන ව්‍යාපෘතියක් දියත් කර ඇත.[206]

මුද්‍රිත මාධ්‍ය[සංස්කරණය]

පුවත්පත් ඇතුළත් වේ:

  • ආර්ක්-එන්-සීයෙල්
  • බුරුන්ඩි ක්‍රෙටියන්
  • බුරුන්ඩි ට්‍රිබියුන්
  • ලෙ රෙනෝවෝ ඩු බුරුන්ඩි

1993 දී විදේශයන්හි ආරම්භ කරන ලද ඉවාකු, 2008 දී සතිපතා ප්‍රකාශනයක් ලෙස බුරුන්ඩි හි ප්‍රකාශයට පත් කිරීම ආරම්භ කළේය. එය ඉතා ඉක්මනින් බුරුන්ඩි හි වැඩිපුරම සංසරණය වූ පුවත්පත බවට පත් වූ අතර 2016 වන විට එය පුද්ගලිකව සතු එකම පුවත්පත වේ.[207]

අධ්‍යාපනය[සංස්කරණය]

2009 දී, බුරුන්ඩි හි වැඩිහිටි සාක්ෂරතා අනුපාතය 67% (පිරිමි 73% සහ ගැහැණු 61%) ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇති අතර, වයස අවුරුදු 15 සිට 24 දක්වා පිරිමින් සහ කාන්තාවන් සඳහා පිළිවෙලින් 77% සහ 76% සාක්ෂරතා අනුපාතයක් ඇත. [208] 2015 වන විට මෙය 85.6% (පිරිමි 88.2% සහ ගැහැණු 83.1%) දක්වා වැඩි වී ඇත.[209] 2002 වසරේ සිට වැඩිහිටි කාන්තාවන් අතර සාක්ෂරතාවය 17% කින් වැඩි වී ඇත.[210] බුරුන්ඩි සාක්ෂරතා අනුපාතය අඩු පාසල් නිසා සාපේක්ෂව අඩුය. පැමිණීම සහ කිරුන්ඩි භාෂාවේ සාක්ෂරතාවය අනෙකුත් බොහෝ අප්‍රිකානු රටවලට වඩා උසස් වුවද එම භාෂාවෙන් මුද්‍රණය කරන ලද ද්‍රව්‍ය වෙත ප්‍රවේශය ලබා දෙන බැවිනි.[211]

බුරුන්ඩි හි බුරුන්ඩි විශ්ව විද්‍යාලයේ එක් පොදු විශ්ව විද්‍යාලයක් ඇත. බුජුඹුරා හි බුරුන්ඩි භූ විද්‍යා කෞතුකාගාරය සහ බුරුන්ඩි ජාතික කෞතුකාගාරය සහ ගිටෙගා හි බුරුන්ඩි ජීවිත කෞතුකාගාරය වැනි නගරවල කෞතුකාගාර තිබේ.

2010 දී කැනඩාවේ ක්විබෙක්හි වෙස්ට්වුඩ් උසස් පාසලේ සිසුන් විසින් අරමුදල් සපයන කුඩා ර්වෝගා ගම්මානයේ නව ප්‍රාථමික පාසලක් විවෘත කරන ලදී.[212][213]

2018 වන විට, බුරුන්ඩි අධ්‍යාපනය සඳහා එහි දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 5.1% ට සමාන මුදලක් ආයෝජනය කර ඇත.[214]

විද්‍යාව සහ තාක්ෂණය[සංස්කරණය]

විද්‍යාව, තාක්‍ෂණය, පර්යේෂණ සහ නවෝත්පාදන සඳහා බුරුන්ඩි හි උපායමාර්ගික සැලැස්ම (2013) පහත සඳහන් ක්ෂේත්‍ර ආවරණය කරයි: ආහාර තාක්‍ෂණය; වෛද්‍ය විද්‍යාව; බලශක්තිය, පතල් කැණීම සහ ප්‍රවාහනය; අභ්‍යවකාශ විද්‍යාව; ගණිත විද්‍යාව; සහ සමාජ හා මානව විද්‍යාව.

ද්‍රව්‍ය විද්‍යාව සම්බන්ධයෙන්, බුරුන්ඩි හි ප්‍රකාශන තීව්‍රතාවය 2012 සහ 2019 අතර ජනගහනයෙන් මිලියනයකට ලිපි 0.6 සිට 1.2 දක්වා දෙගුණ වී, මෙම උපායමාර්ගික තාක්‍ෂණය සඳහා උප සහරා අප්‍රිකාව සඳහා හොඳම 15 අතරට පත් විය.[215]

වෛද්‍ය විද්‍යාව පර්යේෂණවල ප්‍රධාන අවධානය ලෙස පවතී: වෛද්‍ය පර්යේෂකයන් 2018 දී රටේ විද්‍යාඥයින්ගෙන් 4%ක් වූ නමුත් 2011 සහ 2019 අතර විද්‍යාත්මක ප්‍රකාශනවලින් 41%කි.[216]

විද්‍යාව, තාක්‍ෂණය, පර්යේෂණ සහ නවෝත්පාදන සඳහා වූ උපායමාර්ගික සැලැස්මේ (2013) අවධානය යොමු වී ඇත්තේ ආයතනික රාමුවක් සහ යටිතල පහසුකම් සංවර්ධනය කිරීම, වැඩි කලාපීය සහ ජාත්‍යන්තර සහයෝගීතාවයක් ඇති කිරීම සහ විද්‍යාව සමාජය තුළ ස්ථානගත කිරීම කෙරෙහි ය.2014 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී EAC ලේකම් කාර්යාලය විසින් ජාතික මහජන සෞඛ්‍ය ආයතනය විශිෂ්ටත්වයේ මධ්‍යස්ථානයකි, පෝෂණ විද්‍යාව, ආයතනයේ විශේෂීකරණය පිළිබඳ ප්‍රතිදානය පිළිබඳ දත්ත නොමැත, නමුත් 2011 සහ 2019 අතර බුරුන්ඩි විද්‍යාඥයන් HIV සහ නිවර්තන බෝවන රෝග පිළිබඳ ලිපි හතක් සහ තවත් 5ක් නිෂ්පාදනය කළහ. ක්ෂය රෝගය මත, තිරසාර සංවර්ධන ඉලක්ක සඳහා සියලු අවධානය යොමු කරන අංශ.[217]

උපායමාර්ගික සැලැස්ම පර්යේෂකයන් පුහුණු කිරීම කෙරෙහි ද අවධානය යොමු කර ඇත.2011 සහ 2018 අතර පර්යේෂක ඝනත්වය (ප්‍රධාන ගණන අනුව) මිලියනයකට පර්යේෂකයන් 40 සිට 55 දක්වා වර්ධනය විය. 2012 වසරේ සිට දේශීය පර්යේෂණ ප්‍රයත්නය ද දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 0.11% සිට 0.21% දක්වා ඉහළ ගොස් ඇති බැවින් PPP$22,480 දක්වා.[218]

බුරුන්ඩි 2011 සිට එහි විද්‍යාත්මක නිමැවුම තුන් ගුණයකින් වැඩි කර ඇතත් 2015 තිරසාර සංවර්ධන ඉලක්ක සම්මත කිරීමෙන් පසු වේගය වැඩි වී නැත. මිලියනයකට විද්‍යාත්මක ප්‍රකාශන හයක් ඇති බුරුන්ඩි මධ්‍යම සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ අඩුම ප්‍රකාශන අනුපාතයන්ගෙන් එකකි.[219] ප්‍රකාශනවලින් 97.5%ක් පමණ 2017 සහ 2019 අතර විදේශීය සම-කර්තෘත්වය සම්බන්ධ කර ගත් අතර උගන්ඩා ජාතිකයන් හොඳම හවුල්කරුවන් පස් දෙනා අතරට පැමිණ ඇත.[220]

සටහන්[සංස්කරණය]

  1. ↑ 1.0 1.1 ගීතේගා දේශපාලන අගනුවර ලෙස ස්ථාපිත කර ඇති අතර, බුජුඹුරා තවමත් රජයේ සහ ආර්ථික ප්‍රාග්ධනයේ ආසනය වේ.

යොමු කිරීම්[සංස්කරණය]

  1. ↑ "The World Factbook – Burundi". Central Intelligence Agency. 7 August 2018. සම්ප්‍රවේශය 13 August 2018.
  2. ↑ "National Profiles".
  3. ↑ 3.0 3.1 "Kingdom of Burundi". Encyclopædia Britannica (Online ed.). Retrieved 15 October 2016.
  4. ↑ 4.0 4.1 "Quelques données pour le Burundi" (ප්‍රංශ බසින්). ISTEEBU. 28 July 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2015.
  5. ↑ Annuaire statistique du Burundi (PDF) (Report) (ප්‍රංශ බසින්). ISTEEBU. July 2015. p. 105. 7 June 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2015.
  6. ↑ CIA – The World Factbook – Burundi CIA. Retrieved 8 June 2008.
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 "World Economic Outlook Database, October 2022". IMF.org. International Monetary Fund. October 2022. සම්ප්‍රවේශය October 11, 2022.
  8. ↑ "Gini Index, World Bank Estimate". World Development Indicators. The World Bank. Archived from the original on 26 June 2015. සම්ප්‍රවේශය 13 January 2015.
  9. ↑ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 December 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. සම්ප්‍රවේශය 16 December 2020.
  10. ↑ "Constitution de la République du Burundi promulguée le 07 juin 2018".
  11. ↑ "Loi n°1/04 du 04 février 2019 portant Fixation de la Capitale Politique et de la Capitale Economique du Burundi". සම්ප්‍රවේශය 24 February 2019.
  12. ↑ Strizek, Helmut (2006). Geschenkte Kolonien: Ruanda und Burundi unter deutscher Herrschaft [Donated colonies: Rwanda and Burundi under German rule]. Berlin: Ch. Links Verlag. ISBN 978-3861533900.
  13. ↑ "German East Africa | former German dependency, Africa". Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/place/German-East-Africa. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 16 September 2017. "In archived text: German East Africa, German Deutsch-Ostafrika, former dependency of imperial Germany, corresponding to present-day Rwanda and Burundi, the continental portion of Tanzania, and a small section of Mozambique. Penetration of the area was begun in 1884 by German commercial agents, and German claims were recognized by the other European powers in the period 1885–94. In 1891 the German imperial government took over administration of the area from the German East Africa Company. Although its subjugation was not completed until 1907, the colony experienced considerable economic development before World War I. During the war it was occupied by the British, who received a mandate to administer the greater part of it (Tanganyika Territory) by the Treaty of Versailles (signed June 1919; enacted January 1920). A smaller portion (Ruanda-Urundi) was entrusted to Belgium.". 
  14. ↑ "German East Africa | former German dependency, Africa". Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/place/German-East-Africa. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 16 September 2017. "In archived text: German East Africa, German Deutsch-Ostafrika, former dependency of imperial Germany, corresponding to present-day Rwanda and Burundi, the continental portion of Tanzania, and a small section of Mozambique. Penetration of the area was begun in 1884 by German commercial agents, and German claims were recognized by the other European powers in the period 1885–94. In 1891 the German imperial government took over administration of the area from the German East Africa Company. Although its subjugation was not completed until 1907, the colony experienced considerable economic development before World War I. During the war it was occupied by the British, who received a mandate to administer the greater part of it (Tanganyika Territory) by the Treaty of Versailles (signed June 1919; enacted January 1920). A smaller portion (Ruanda-Urundi) was entrusted to Belgium.". 
  15. ↑ Eggers, p. xlix.
  16. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  17. ↑ "Burundi". Archived from the original on 17 June 2009. සම්ප්‍රවේශය 27 July 2008.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) International Center for Transitional Justice. Retrieved on 27 July 2008.
  18. ↑ "Burundi – Politics". Archived from the original on 5 January 2009. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2008.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) From "The Financial Times World Desk Reference". Dorling Kindersley. 2004. Prentice Hall. Retrieved on 30 June 2008.
  19. ↑ "Republic of Burundi: Public Administration Country Profile" (PDF). United Nations' Division for Public Administration and Development Management (DPADM): 5–7. July 2004. Archived (PDF) from the original on 1 October 2008. සම්ප්‍රවේශය 20 September 2008.
  20. ↑ "Burundi Officially Informs UN of Intent to Leave ICC". Archived from the original on 25 November 2016.
  21. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  22. ↑ Eggers, p. ix.
  23. ↑ Maurer, Sous la direction de Bruno (1 October 2016). Les approches bi-plurilingues d'enseignement-apprentissage: autour du programme Écoles et langues nationales en Afrique (ELAN-Afrique): Actes du colloque du 26–27 mars 2015, Université Paul-Valéry, Montpellier, France. Archives contemporaines. ISBN 9782813001955. Archived from the original on 10 April 2018. සම්ප්‍රවේශය 10 April 2018 – via Google Books.
  24. ↑ Bermingham, Eldredge, Dick, Christopher W. and Moritz, Craig (2005). Tropical Rainforests: Past, Present, and Future. Chicago, Illinois: University of Chicago Press, p. 146. ISBN 0-226-04468-8
  25. ↑ Butler, Rhett A. (2006). "Burundi". Mongabay. Archived from the original on 2006-05-05.
  26. ↑ Collinson, Patrick (14 March 2018). "Finland is the happiest country in the world, says UN report". The Guardian. Archived from the original on 14 March 2018. සම්ප්‍රවේශය 15 March 2018.
  27. ↑ "Kingdom of Burundi – Discover your Country's Long History". www.thehistorytalk.com.
  28. ↑ Uvin, Peter. 1999. "Ethnicity and Power in Burundi and Rwanda: Different Paths to Mass Violence" in Comparative Politics, Vol. 31, No. 3 (Apr. 1999), pp. 253–272 Published by: Comparative Politics, Ph.D. Programs in Political Science, City University of New York. Page 254.
  29. ↑ VANDEGINSTE, S., Stones left unturned: law and transitional justice in Burundi, Antwerp-Oxford-Portland, Intersentia, 2010, p 17.
  30. ↑ R. O. Collins & J. M. Burns. 2007. A History of Sub-Saharan Africa, Cambridge University Press. Page 125.
  31. ↑ Chrétien, Jean-Pierre (2003). The Great Lakes of Africa: Two Thousand Years of History. Cambridge, Massachusetts: MIT Press. ISBN 978-1-890951-34-4.
  32. ↑ WEISSMAN, S., Preventing genocide in Burundi: lessons from international diplomacy, Washington D.C., United States Institute of Peace Press, 1998, p5.
  33. ↑ "Burundi". 2015-07-01. 1 July 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2020-01-27.
  34. ↑ WEISSMAN, S., Preventing genocide in Burundi: lessons from international diplomacy, Washington D.C., United States Institute of Peace Press, 1998, p5.
  35. ↑ "German East Africa | former German dependency, Africa". Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/place/German-East-Africa. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 16 September 2017. "In archived text: German East Africa, German Deutsch-Ostafrika, former dependency of imperial Germany, corresponding to present-day Rwanda and Burundi, the continental portion of Tanzania, and a small section of Mozambique. Penetration of the area was begun in 1884 by German commercial agents, and German claims were recognized by the other European powers in the period 1885–94. In 1891 the German imperial government took over administration of the area from the German East Africa Company. Although its subjugation was not completed until 1907, the colony experienced considerable economic development before World War I. During the war it was occupied by the British, who received a mandate to administer the greater part of it (Tanganyika Territory) by the Treaty of Versailles (signed June 1919; enacted January 1920). A smaller portion (Ruanda-Urundi) was entrusted to Belgium.". 
  36. ↑ "Gitega | Burundi". Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/place/Gitega. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 16 September 2017. 
  37. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  38. ↑ Strachan, H. (2001). The First World War: To Arms. I. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-926191-1.
  39. ↑ Weinstein, Warren; Robert Schrere (1976). Political Conflict and Ethnic Strategies: A Case Study of Burundi. Syracuse University: Maxwell School of Citizenship and Public Affairs. p. 5. ISBN 0-915984-20-2.
  40. ↑ "Kingdom of Burundi". Encyclopædia Britannica (Online ed.). Retrieved 15 October 2016.
  41. ↑ Weinstein, Warren; Robert Schrere (1976). Political Conflict and Ethnic Strategies: A Case Study of Burundi. Syracuse University: Maxwell School of Citizenship and Public Affairs. p. 5. ISBN 0-915984-20-2.
  42. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  43. ↑ Weinstein, Warren; Robert Schrere (1976). Political Conflict and Ethnic Strategies: A Case Study of Burundi. Syracuse University: Maxwell School of Citizenship and Public Affairs. p. 7. ISBN 0-915984-20-2.
  44. ↑ Weinstein, Warren; Robert Schrere (1976). Political Conflict and Ethnic Strategies: A Case Study of Burundi. Syracuse University: Maxwell School of Citizenship and Public Affairs. p. 7. ISBN 0-915984-20-2.
  45. ↑ MacDonald, Fiona; et al. (2001). Peoples of Africa. Tarrytown, New York: Marshall Cavendish. p. 60. ISBN 0-7614-7158-8.
  46. ↑ "Timeline: Burundi". BBC News. 25 February 2010. Archived from the original on 30 August 2011. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2010.
  47. ↑ Timeline: Rwanda සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 ජූනි 2008 at the Wayback Machine. Amnesty International. Retrieved 12 July 2008.
  48. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  49. ↑ "Ethnicity and Burundi’s Refugees" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 ජනවාරි 2009 at the Wayback Machine, African Studies Quarterly: The online journal for African Studies. Retrieved 12 July 2008.
  50. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  51. ↑ Cook, Chris; Diccon Bewes (1999). What Happened Where: A Guide to Places and Events in Twentieth-Century. London, England: Routledge. p. 281. ISBN 1-85728-533-6.
  52. ↑ "Timeline: Burundi". BBC News. 25 February 2010. Archived from the original on 30 August 2011. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2010.
  53. ↑ United Nations Member States සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 ඔක්තෝබර් 2014 at the Wayback Machine. 3 July 2006. Retrieved 22 June 2008.
  54. ↑ Lemarchand (1996), pp. 17, 21
  55. ↑ "Timeline: Burundi". BBC News. 25 February 2010. Archived from the original on 30 August 2011. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2010.
  56. ↑ Burundi (1993–2006) සංරක්ෂණය කළ පිටපත 15 නොවැම්බර් 2017 at the Wayback Machine. University of Massachusetts Amherst
  57. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  58. ↑ Lemarchand (1996), p. 89
  59. ↑ Lemarchand, (2008). Section "B – Decision-Makers, Organizers and Actors"
  60. ↑ Totten, Samuel; Parsons, William S.; Charny, Israel W. (2004). Century of Genocide: Critical Essays and Eyewitness Accounts. Psychology Press. p. 325. ISBN 978-0-415-94430-4.
  61. ↑ Manirakiza, Marc (1992) Burundi : de la révolution au régionalisme, 1966–1976, Le Mât de Misaine, Bruxelles, pp. 211–212.
  62. ↑ Lemarchand, (2008). Section "B – Decision-Makers, Organizers and Actors" cites (Chrétien Jean-Pierre and Dupaquier, Jean-Francois, 2007, Burundi 1972: Au bord des génocides, Paris: L'Harmattan. p. 106)
  63. ↑ White, Matthew. Death Tolls for the Major Wars and Atrocities of the Twentieth Century: C. Burundi (1972–73, primarily Hutu killed by Tutsi) 120,000 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 9 ජූනි 2007 at the Wayback Machine
  64. ↑ International Commission of Inquiry for Burundi (2002). Paragraph 85. "The Micombero regime responded with a genocidal repression that is estimated to have caused over a hundred thousand victims and forced several hundred thousand Hutus into exile"
  65. ↑ International Commission of Inquiry for Burundi (2002). Paragraph 85. "The Micombero regime responded with a genocidal repression that is estimated to have caused over a hundred thousand victims and forced several hundred thousand Hutus into exile"
  66. ↑ Longman, Timothy Paul (1998). Proxy Targets: Civilians in the War in Burundi. Human Rights Watch. p. 12. ISBN 978-1-56432-179-4.
  67. ↑ "Timeline: Burundi". BBC News. 25 February 2010. Archived from the original on 30 August 2011. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2010.
  68. ↑ "Timeline: Burundi". BBC News. 25 February 2010. Archived from the original on 30 August 2011. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2010.
  69. ↑ "Timeline: Burundi". BBC News. 25 February 2010. Archived from the original on 30 August 2011. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2010.
  70. ↑ "Timeline: Burundi". BBC News. 25 February 2010. Archived from the original on 30 August 2011. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2010.
  71. ↑ Hagget, Peter. Encyclopedia of World Geography. Tarrytown, New York: Marshall Cavendish, 2002. ISBN 0-7614-7306-8.
  72. ↑ Past genocides, Burundi resources සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 මාර්තු 2017 at the Wayback Machine on the website of Prevent Genocide International lists the following resources:
    • Michael Bowen, Passing By;: The United States and Genocide in Burundi, 1972, (Carnegie Endowment for International Peace, 1973), 49 pp.
    • René Lemarchand, Selective genocide in Burundi (Report – Minority Rights Group; no. 20, 1974), 36 pp.
    • Lemarchand (1996)
    • Edward L. Nyankanzi, Genocide: Rwanda and Burundi (Schenkman Books, 1998), 198 pp.
    • Christian P. Scherrer, Genocide and crisis in Central Africa : conflict roots, mass violence, and regional war; foreword by Robert Melson. Westport, Conn. : Praeger, 2002.
    • Weissman, Stephen R."Preventing Genocide in Burundi Lessons from International Diplomacy". Archived from the original on 11 March 2009. සම්ප්‍රවේශය 15 October 2007.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link),
    United States Institute of Peace
  73. ↑ International Commission of Inquiry for Burundi (2002). Paragraphs 85,496.
  74. ↑ Country profile Burundi BBC. සංරක්ෂණය කළ පිටපත 7 ඔක්තෝබර් 2011 at the Wayback Machine. (accessed on 29 October 2008)
  75. ↑ Global Ceasefire Agreement between Burundi and the CNDD-FDD. 20 November 2003. Relief Web. United Nations Security Council. Retrieved 24 July 2008.
  76. ↑ "Burundi: Basic Education Indicators" (PDF). Archived from the original on 26 June 2008. සම්ප්‍රවේශය 4 January 2007.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) UNESCO. 4 May 2007. Retrieved 22 June 2008.
  77. ↑ Haskin, Jeanne M. (2005) The Tragic State of the Congo: From Decolonization to Dictatorship. New York, NY: Algora Publishing, ISBN 0-87586-416-3 p. 151.
  78. ↑ Liang, Yin (4 June 2008). "EU welcomes positive developments in Burundi" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 ජනවාරි 2017 at the Wayback Machine. China View. Xinhua News Agency. Retrieved on 29 June 2008.
  79. ↑ Ramsbotham, Oliver; Woodhouse, Tom and Miall, Hugh (2011). Contemporary Conflict Resolution. Polity. pp. 24–. ISBN 978-0-7456-4974-0.{{cite book}}: CS1 maint: uses authors parameter (link)
  80. ↑ "Jan van Eck – peace mediator in Burundi". Radio Netherlands Archives (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 August 2000. සම්ප්‍රවේශය 4 July 2019.
  81. ↑ Howard, Lise Morje (2008). UN Peacekeeping in Civil Wars. New York: Cambridge University Press.
  82. ↑ Howard, Lise Morje (2008). UN Peacekeeping in Civil Wars. New York: Cambridge University Press.
  83. ↑ Howard, Lise Morje (2008). UN Peacekeeping in Civil Wars. New York: Cambridge University Press.
  84. ↑ Howard, Lise Morje (2008). UN Peacekeeping in Civil Wars. New York: Cambridge University Press.
  85. ↑ Timeline Burundi BBC. සංරක්ෂණය කළ පිටපත 30 අගෝස්තු 2011 at the Wayback Machine. (accessed on 29 October 2008)
  86. ↑ Timeline Burundi BBC. සංරක්ෂණය කළ පිටපත 30 අගෝස්තු 2011 at the Wayback Machine. (accessed on 29 October 2008)
  87. ↑ "Burundi". Archived from the original on 13 May 2009. සම්ප්‍රවේශය 4 March 2013.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link). Amnesty International
  88. ↑ Timeline Burundi BBC. සංරක්ෂණය කළ පිටපත 30 අගෝස්තු 2011 at the Wayback Machine. (accessed on 29 October 2008)
  89. ↑ Burundi: Release Civilians Detained Without Charge |Human Rights Watch සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 ජූනි 2008 at the Wayback Machine. Hrw.org (29 May 2008). Retrieved on 24 November 2012.
  90. ↑ Burundi: Release Civilians Detained Without Charge |Human Rights Watch සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 ජූනි 2008 at the Wayback Machine. Hrw.org (29 May 2008). Retrieved on 24 November 2012.
  91. ↑ Burundi: Release Civilians Detained Without Charge |Human Rights Watch සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 ජූනි 2008 at the Wayback Machine. Hrw.org (29 May 2008). Retrieved on 24 November 2012.
  92. ↑ Burundi: Release Civilians Detained Without Charge |Human Rights Watch සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 ජූනි 2008 at the Wayback Machine. Hrw.org (29 May 2008). Retrieved on 24 November 2012.
  93. ↑ Peace Building Commission Update, A project of the Institute for Global Policy සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 අගෝස්තු 2017 at the Wayback Machine, 2008
  94. ↑ Autesserre, Séverine; Gbowee, Leymah (2021-05-03). The Frontlines of Peace: An Insider's Guide to Changing the World (ඉංග්‍රීසි බසින්) (1 ed.). Oxford University Press. doi:10.1093/oso/9780197530351.001.0001. ISBN 978-0-19-753035-1.
  95. ↑ Explosion rocks Somali parliament – Africa සංරක්ෂණය කළ පිටපත 6 ජූනි 2017 at the Wayback Machine. Al Jazeera English (7 November 2012). Retrieved on 24 November 2012.
  96. ↑ Nduwimana, Patrick (18 April 2014). "Burundi creates reconciliation body that divides public opinion". Reuters. සම්ප්‍රවේශය 12 October 2021.
  97. ↑ Rugiririz, Ephrem (25 November 2019). "Burundi: the commission of divided truths". JusticeInfo.net. සම්ප්‍රවේශය 12 October 2021.
  98. ↑ "Après moi, moi". The Economist. 2 May 2015. ISSN 0013-0613. Archived from the original on 18 May 2015. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2015.
  99. ↑ "Burundi court backs President Nkurunziza on third-term" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 20 ජූනි 2018 at the Wayback Machine BBC
  100. ↑ "Mind the coup". The Economist. 13 May 2015. ISSN 0013-0613. Archived from the original on 14 May 2015. සම්ප්‍රවේශය 13 May 2015.
  101. ↑ "Gun clashes rage on in Burundi as radio station attacked". nation.co.ke. 14 May 2015. Archived from the original on 18 May 2015. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2015.
  102. ↑ "Burundi's president returns to divided capital after failed coup" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 20 ඔක්තෝබර් 2017 at the Wayback Machine. The Guardian (15 May 2015). Retrieved on 29 June 2015.
  103. ↑ "Burundi general declares coup against President Nkurunziza" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 11 ජූලි 2018 at the Wayback Machine BBC
  104. ↑ Burundi arrests leaders of attempted coup සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 මැයි 2017 at the Wayback Machine. CNN.com (15 May 2015). Retrieved on 29 June 2015.
  105. ↑ Laing, Aislinn. (15 May 2015) "Burundi president hunts for coup leaders as he returns to the capital" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 30 ජනවාරි 2018 at the Wayback Machine. Daily Telegraph. Retrieved on 29 June 2015.
  106. ↑ "President 'back in Burundi' after army says coup failed" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 ජූනි 2017 at the Wayback Machine. Al Jazeera English (15 May 2015). Retrieved on 29 June 2015.
  107. ↑ "Burundi 2015/6" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 15 ජනවාරි 2018 at the Wayback Machine, Amnesty International. Retrieved 10 April 2016.
  108. ↑ "We feel forgotten" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 17 නොවැම්බර් 2017 at the Wayback Machine The Guardian. Retrieved 10 April 2016
  109. ↑ "OHCHR – Commission of Inquiry on Human Rights in Burundi". www.ohchr.org. Archived from the original on 11 October 2017. සම්ප්‍රවේශය 10 October 2017.
  110. ↑ "OHCHR – Commission calls on Burundian government to put an end to serious human rights violations". www.ohchr.org. Archived from the original on 11 October 2017. සම්ප්‍රවේශය 10 October 2017.
  111. ↑ "OHCHR – Commission calls on Burundian government to put an end to serious human rights violations". www.ohchr.org. Archived from the original on 11 October 2017. සම්ප්‍රවේශය 10 October 2017.
  112. ↑ Moore, Jina (2018-05-17). "In Tiny Burundi, a Huge Vote (Published 2018)". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. Archived from the original on 2018-05-17. සම්ප්‍රවේශය 2021-01-08.
  113. ↑ "Amendments to constitution of Burundi approved: electoral commission – Xinhua | English.news.cn". www.xinhuanet.com. 22 May 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-01-08.
  114. ↑ Dahir, Abdi Latif (2020-06-09). "President of Burundi, Pierre Nkurunziza, 55, Dies of Heart Attack". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. සම්ප්‍රවේශය 2021-01-08.
  115. ↑ "Who is Burundi's new president, Evariste Ndayishimiye?". www.aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-01-08.
  116. ↑ Dahir, Abdi Latif (2020-06-09). "President of Burundi, Pierre Nkurunziza, 55, Dies of Heart Attack". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. සම්ප්‍රවේශය 2021-01-08.
  117. ↑ correspondent, Jason Burke Africa (2020-06-09). "Burundi president dies of illness suspected to be coronavirus". The Guardian (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0261-3077. සම්ප්‍රවේශය 2021-03-08.
  118. ↑ Dahir, Abdi Latif (2020-06-09). "President of Burundi, Pierre Nkurunziza, 55, Dies of Heart Attack". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. සම්ප්‍රවේශය 2021-01-08.
  119. ↑ "Who is Burundi's new president, Evariste Ndayishimiye?". www.aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-01-08.
  120. ↑ "Burundi prison fire kills at least 38 in Gitega". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-12-07. සම්ප්‍රවේශය 2021-12-11.
  121. ↑ Santosdiaz, Richie (19 August 2022). "Burundi: Fintech Landscape and Potential In The World's Poorest Country". The Fintech Times.
  122. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  123. ↑ "Burundi". Archived from the original on 17 June 2009. සම්ප්‍රවේශය 27 July 2008.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) International Center for Transitional Justice. Retrieved on 27 July 2008.
  124. ↑ "Burundi – Politics". Archived from the original on 5 January 2009. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2008.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) From "The Financial Times World Desk Reference". Dorling Kindersley. 2004. Prentice Hall. Retrieved on 30 June 2008.
  125. ↑ "Republic of Burundi: Public Administration Country Profile" (PDF). United Nations' Division for Public Administration and Development Management (DPADM): 5–7. July 2004. Archived (PDF) from the original on 1 October 2008. සම්ප්‍රවේශය 20 September 2008.
  126. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  127. ↑ Puddington, Arch (2007). Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties. Syracuse University: Lanham, Maryland. pp. 145–146. ISBN 978-0-7425-5897-7.
  128. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  129. ↑ Puddington, Arch (2007). Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties. Syracuse University: Lanham, Maryland. pp. 145–146. ISBN 978-0-7425-5897-7.
  130. ↑ Puddington, Arch (2007). Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties. Syracuse University: Lanham, Maryland. pp. 145–146. ISBN 978-0-7425-5897-7.
  131. ↑ "Republic of Burundi: Public Administration Country Profile" (PDF). United Nations' Division for Public Administration and Development Management (DPADM): 5–7. July 2004. Archived (PDF) from the original on 1 October 2008. සම්ප්‍රවේශය 20 September 2008.
  132. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  133. ↑ Puddington, Arch (2007). Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties. Syracuse University: Lanham, Maryland. pp. 145–146. ISBN 978-0-7425-5897-7.
  134. ↑ Burundi – World Leaders සංරක්ෂණය කළ පිටපත 13 අගෝස්තු 2011 at the Wayback Machine. CIA. Retrieved on 28 June 2008.
  135. ↑ Dahir, Abdi Latif (9 June 2020). "President of Burundi, Pierre Nkurunziza, 55, Dies of Heart Attack". The New York Times.
  136. ↑ "Who is Burundi's new president, Evariste Ndayishimiye?". www.aljazeera.com.
  137. ↑ "Republic of Burundi: Public Administration Country Profile" (PDF). United Nations' Division for Public Administration and Development Management (DPADM): 5–7. July 2004. Archived (PDF) from the original on 1 October 2008. සම්ප්‍රවේශය 20 September 2008.
  138. ↑ "Burundi: Free Journalist Detained on Treason Charges". Human Rights Watch. 20 July 2010. Archived from the original on 14 January 2012. සම්ප්‍රවේශය 6 July 2017.
  139. ↑ "State Sponsored Homophobia 2016: A world survey of sexual orientation laws: criminalisation, protection and recognition" (PDF). International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and Intersex Association. 17 May 2016. Archived (PDF) from the original on 8 August 2016. සම්ප්‍රවේශය 6 July 2017.
  140. ↑ Burundi abolishes the death penalty but bans homosexuality සංරක්ෂණය කළ පිටපත 10 ඔක්තෝබර් 2017 at the Wayback Machine". Amnesty International. 27 April 2009.
  141. ↑ Moore, Jina (27 October 2017). "Burundi Quits International Criminal Court". The New York Times. ISSN 0362-4331. Archived from the original on 9 November 2017. සම්ප්‍රවේශය 10 November 2017.
  142. ↑ Moore, Jina (27 October 2017). "Burundi Quits International Criminal Court". The New York Times. ISSN 0362-4331. Archived from the original on 9 November 2017. සම්ප්‍රවේශය 10 November 2017.
  143. ↑ Gladstone, Rick; Simons, Marlise (9 November 2017). "We're Not Done Yet, Hague Court Tells Burundi's Leaders". The New York Times. ISSN 0362-4331. Archived from the original on 10 November 2017. සම්ප්‍රවේශය 10 November 2017.
  144. ↑ "ICC: New Burundi Investigation". Human Rights Watch. 9 November 2017. Archived from the original on 21 November 2017. සම්ප්‍රවේශය 10 November 2017.
  145. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  146. ↑ Kavamahanga, D."Empowerment of people living with HIV/AIDS in Gitega Province, Burundi". Archived from the original on 19 December 2008. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2008.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) International Conference on AIDS 2004. 15 July 2004. NLM Gateway. Retrieved on 22 June 2008.
  147. ↑ bdiagnews (2022-07-14). "Burundi : Proposition - 5 provinces au lieu de 18 et 42 communes au lieu de 119". Nouvelles du Burundi - Africa Generation News (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-07-29.
  148. ↑ Eggers, p. xlix.
  149. ↑ Nkurunziza, Pierre (26 March 2015). "LOI No 1/10 DU 26 MARS 2015 PORTANT CREATION DE LA PROVINCE DU RUMONGE ET DELIMITATION DES PROVINCES DE BUJUMBURA, BURURI ET RUMONGE" (PDF). Presidential Cabinet, Republic of Burundi. Archived (PDF) from the original on 25 October 2016. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2015.
  150. ↑ bdiagnews (2022-07-14). "Burundi : Proposition - 5 provinces au lieu de 18 et 42 communes au lieu de 119". Nouvelles du Burundi - Africa Generation News (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-07-29.
  151. ↑ Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant; Noss, Reed; Hansen, Matt; Locke, Harvey; Ellis, Erle C; Jones, Benjamin; Barber, Charles Victor; Hayes, Randy; Kormos, Cyril; Martin, Vance; Crist, Eileen; Sechrest, Wes; Price, Lori; Baillie, Jonathan E. M.; Weeden, Don; Suckling, Kierán; Davis, Crystal; Sizer, Nigel; Moore, Rebecca; Thau, David; Birch, Tanya; Potapov, Peter; Turubanova, Svetlana; Tyukavina, Alexandra; de Souza, Nadia; Pintea, Lilian; Brito, José C.; Llewellyn, Othman A.; Miller, Anthony G.; Patzelt, Annette; Ghazanfar, Shahina A.; Timberlake, Jonathan; Klöser, Heinz; Shennan-Farpón, Yara; Kindt, Roeland; Lillesø, Jens-Peter Barnekow; van Breugel, Paulo; Graudal, Lars; Voge, Maianna; Al-Shammari, Khalaf F.; Saleem, Muhammad (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
  152. ↑ O'Mara, Michael (1999). Facts about the World's Nations. Bronx, New York: H.W. Wilson, p. 150, ISBN 0-8242-0955-9
  153. ↑ Ash, Russell (2006). The Top 10 of Everything. New York City: Sterling Publishing Company. ISBN 0-600-61557-X
  154. ↑ Klohn, Wulf and Mihailo Andjelic. Lake Victoria: A Case in International Cooperation සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 දෙසැම්බර් 2008 at the Wayback Machine. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Retrieved on 20 July 2008.
  155. ↑ Budge, E. A. Wallace (1907), The Egyptian Sudan: Its History and Monuments. Philadelphia, Pennsylvania: J.P. Lippincott Company. p. 352.
  156. ↑ Jessup, John E. (1998). An Encyclopedic Dictionary of Conflict and Conflict Resolution, 1945–1996. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group. p. 97. ISBN 0-313-28112-2.
  157. ↑ East, Rob (1999). African Antelope Database 1998. Gland, Switzerland: International Union for Conservation of Nature, p. 74. ISBN 2-8317-0477-4.
  158. ↑ UNEP (November 2006). "National Biosafety Framework in Burundi" (PDF). National Institute for Environment and Nature Conservation for UNEP Organization. 2008-03-17 දින මුල් පිටපත (pdf) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 July 2013.
  159. ↑ East 1999, පිටු අංකය: 74.
  160. ↑ "Burundi and the EU". EEAS – European External Action Service – European Commission (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 27 August 2019.
  161. ↑ Eggers, p. xlvii.
  162. ↑ Burundi Population සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 දෙසැම්බර් 2004 at the Wayback Machine. Institute for Security Studies. Retrieved on 30 June 2008.
  163. ↑ Weinstein, Warren; Robert Schrere (1976). Political Conflict and Ethnic Strategies: A Case Study of Burundi. Syracuse University: Maxwell School of Citizenship and Public Affairs. p. 5. ISBN 0-915984-20-2.
  164. ↑ "Where We Work – Burundi". Archived from the original on 12 February 2009. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2006.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) World Food Programme. Retrieved on 30 June 2008.
  165. ↑ Collinson, Patrick (14 March 2018). "Finland is the happiest country in the world, says UN report". The Guardian. Archived from the original on 14 March 2018. සම්ප්‍රවේශය 15 March 2018.
  166. ↑ White, A. (2007). A Global Projection of Subjective Well-being: A Challenge to Positive Psychology? සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 ඔක්තෝබර් 2016 at the Wayback Machine Psychtalk 56, 17–20. Retrieved 8 June 2008.
  167. ↑ Eggers, p. xlviii.
  168. ↑ "NRI Overall Ranking 2014" (PDF). World Economic Forum. Archived (PDF) from the original on 25 October 2016. සම්ප්‍රවේශය 28 June 2014.
  169. ↑ "Burundi: Financial Sector Profile". Archived from the original on 13 May 2011. සම්ප්‍රවේශය 30 November 2010.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) mfw4a.org
  170. ↑ Burundi සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 දෙසැම්බර් 2016 at the Wayback Machine. Worlddiplomacy.org. Retrieved on 29 June 2015.
  171. ↑ Globalisation: Going backwards සංරක්ෂණය කළ පිටපත 29 ජූනි 2017 at the Wayback Machine, The Economist (22 December 2012). Retrieved on 4 April 2014.
  172. ↑ "Buses in Burundi". www.bus-planet.com. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2019.
  173. ↑ "Travel to Burundi". 2017-04-05. 5 April 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2020-01-27.
  174. ↑ "Table 2. Total population by country, 1950, 2000, 2015, 2025 and 2050 (medium-variant) සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 අප්‍රේල් 2017 at the Wayback Machine". (PDF). United Nations Department of Economic and Social Affairs/Population Division. p. 27.
  175. ↑ Jillian Keenan, The Blood Cries Out සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 ජනවාරි 2018 at the Wayback Machine. "In one of Africa's most densely populated countries, brothers are killing brothers over the right to farm mere acres of earth. There's just not enough land to go around in Burundi — and it could push the country into civil war." Foreign Policy (FP)
  176. ↑ Kaufman, Stephen. U.S. Accepting Approximately 10,000 Refugees from Burundi සංරක්ෂණය කළ පිටපත 13 පෙබරවාරි 2008 at the Wayback Machine. 17 October 2006. U.S. Department of State. Retrieved on 30 June 2008.
  177. ↑ Background Note: Burundi. United States Department of State. February 2008. Retrieved on 28 June 2008.
  178. ↑ Eggers, p. ix.
  179. ↑ "Burundi: l'anglais officialisé aux côtés du français et du kirundi". RFI (ප්‍රංශ බසින්). 2014-08-29. සම්ප්‍රවේශය 2021-07-14.
  180. ↑ La langue française dans le monde (2022)
  181. ↑ "Burundi". citypopulation.de. Archived from the original on 23 April 2013. සම්ප්‍රවේශය 26 December 2021.
  182. ↑ Pew Research Center's Religion & Public Life Project: Burundi සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 දෙසැම්බර් 2017 at the Wayback Machine. Pew Research Center. 2010.
  183. ↑ Burundi . U.S. Department of State. State.gov (17 November 2010). Retrieved on 24 November 2012.
  184. ↑ Jillian Keenan, The Blood Cries Out සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 ජනවාරි 2018 at the Wayback Machine. "In one of Africa's most densely populated countries, brothers are killing brothers over the right to farm mere acres of earth. There's just not enough land to go around in Burundi — and it could push the country into civil war." Foreign Policy (FP)
  185. ↑ Falisse, Jean-Benoit; Masino, Serena; Ngenzebuhoro, Raymond (2018). "Indigenous medicine and biomedical health care in fragile settings: insights from Burundi". Health Policy and Planning. 33 (4): 483–493. doi:10.1093/heapol/czy002. PMID 29452365. S2CID 4917618.
  186. ↑ "Panalpina flies UNICEF relief to Burundi; 70 tons of primary medical care goods arrived in Burundi". African Press Organization. 30 November 2015.
  187. ↑ "Panalpina flies UNICEF relief to Burundi; 70 tons of primary medical care goods arrived in Burundi". African Press Organization. 30 November 2015.
  188. ↑ "Panalpina flies UNICEF relief to Burundi; 70 tons of primary medical care goods arrived in Burundi". African Press Organization. 30 November 2015.
  189. ↑ Falisse, Jean-Benoit; Masino, Serena; Ngenzebuhoro, Raymond (2018). "Indigenous medicine and biomedical health care in fragile settings: insights from Burundi". Health Policy and Planning. 33 (4): 483–493. doi:10.1093/heapol/czy002. PMID 29452365. S2CID 4917618.
  190. ↑ "Burundi". Worldmark Encyclopedia of the Nations.
  191. ↑ "Burundi". Worldmark Encyclopedia of the Nations.
  192. ↑ "Burundi". Worldmark Encyclopedia of the Nations.
  193. ↑ "Burundi health at WHO". WHO. 28 April 2005. Archived from the original on 22 July 2017. සම්ප්‍රවේශය 28 October 2016.
  194. ↑ "Burundi". Worldmark Encyclopedia of the Nations.
  195. ↑ "Eating the Burundian Way". Archived from the original on 16 June 2006. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2008.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) Cultural Profiles Project. Citizenship and Immigration Canada. Retrieved 30 June 2008.
  196. ↑ Levin, Adam (2005). The Art of African Shopping. Cape Town, South Africa: Struik, p. 36. ISBN 978-1-77007-070-7
  197. ↑ "Burundi Arts and Literature". Archived from the original on 1 October 2006. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2008.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) Cultural Profiles Project. Citizenship and Immigration Canada. Retrieved 30 June 2008.
  198. ↑ Center for the Arts Presents the Royal Drummers of Burundi සංරක්ෂණය කළ පිටපත 3 මැයි 2017 at the Wayback Machine. The Mason Gazette. 14 September 2006. George Mason University. Retrieved on 20 July 2008.
  199. ↑ "Burundi Arts and Literature". Archived from the original on 1 October 2006. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2008.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) Cultural Profiles Project. Citizenship and Immigration Canada. Retrieved 30 June 2008.
  200. ↑ Vansina, Jan (1985). Oral Tradition as History. Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Press, p. 114. ISBN 0-299-10214-9
  201. ↑ "Sports and Recreation". Archived from the original on 16 June 2006. සම්ප්‍රවේශය 24 November 2012.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link), Cultural Profiles Project. Citizenship and Immigration Canada. Retrieved 20 July 2008.
  202. ↑ "Burundi Holidays". Archived from the original on 1 October 2006. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2008.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) Cultural Profiles Project. Citizenship and Immigration Canada. Retrieved 30 June 2008.
  203. ↑ Trawicky, Bernard and Gregory, Ruth Wilhelme (2000) Anniversaries and Holidays, Chicago, Illinois: American Library Association. p. 110. ISBN 0-8389-0695-8
  204. ↑ Burundi celebrates Muslim holiday සංරක්ෂණය කළ පිටපත 17 ජූනි 2017 at the Wayback Machine. BBC. 3 November 2005. Retrieved on 30 June 2008.
  205. ↑ Legum, Colin, ed. (1994). Africa Contemporary Record 1992–1994. Vol. XXIV. New York: Africana Publishing Company. p. B-287. ISBN 978-0841905627.
  206. ↑ "Burundi invests $25 mln in high-speed Internet network". Reuters.com. 21 January 2014. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2019.
  207. ↑ McCormick, Ty (15 January 2016). "The Last Newspaper in Burundi". Foreign Policy. සම්ප්‍රවේශය 26 December 2021.
  208. ↑ Table 4a. Literacy සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 දෙසැම්බර් 2016 at the Wayback Machine. un.org
  209. ↑ UIS. "Education". data.uis.unesco.org. 5 September 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 October 2017.
  210. ↑ Macauley, C., M. Onyango, Niragira, E. (Spring 2012) "Peer-support Training for Nonliterate and Semiliterate Female Ex-combatants: Experience in Burundi" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 පෙබරවාරි 2013 at the Wayback Machine. Journal of ERW and Mine Action, Issue 16.1. Maic.jmu.edu. Retrieved on 24 November 2012.
  211. ↑ "Learning in Burundi". Archived from the original on 1 October 2006. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2008.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) Cultural Profiles Project. Citizenship and Immigration Canada. cp-pc.ca
  212. ↑ Bridge To Burundi සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 දෙසැම්බර් 2016 at the Wayback Machine. Retrieved on 4 April 2014.
  213. ↑ Westwood Bridge to Burundi සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 දෙසැම්බර් 2016 at the Wayback Machine. Facebook. Retrieved on 4 April 2014.
  214. ↑ Njoki Kingiri; Awono Onana (11 June 2021). Schneegans, S.; Straza, T.; Lewis, J. (eds.). Central and East Africa. In UNESCO Science Report: the Race Against Time for Smarter Development. Paris: UNESCO. pp. 496–533. ISBN 978-92-3-100450-6.
  215. ↑ Njoki Kingiri; Awono Onana (11 June 2021). Schneegans, S.; Straza, T.; Lewis, J. (eds.). Central and East Africa. In UNESCO Science Report: the Race Against Time for Smarter Development. Paris: UNESCO. pp. 496–533. ISBN 978-92-3-100450-6.
  216. ↑ Njoki Kingiri; Awono Onana (11 June 2021). Schneegans, S.; Straza, T.; Lewis, J. (eds.). Central and East Africa. In UNESCO Science Report: the Race Against Time for Smarter Development. Paris: UNESCO. pp. 496–533. ISBN 978-92-3-100450-6.
  217. ↑ Njoki Kingiri; Awono Onana (11 June 2021). Schneegans, S.; Straza, T.; Lewis, J. (eds.). Central and East Africa. In UNESCO Science Report: the Race Against Time for Smarter Development. Paris: UNESCO. pp. 496–533. ISBN 978-92-3-100450-6.
  218. ↑ Njoki Kingiri; Awono Onana (11 June 2021). Schneegans, S.; Straza, T.; Lewis, J. (eds.). Central and East Africa. In UNESCO Science Report: the Race Against Time for Smarter Development. Paris: UNESCO. pp. 496–533. ISBN 978-92-3-100450-6.
  219. ↑ Njoki Kingiri; Awono Onana (11 June 2021). Schneegans, S.; Straza, T.; Lewis, J. (eds.). Central and East Africa. In UNESCO Science Report: the Race Against Time for Smarter Development. Paris: UNESCO. pp. 496–533. ISBN 978-92-3-100450-6.
  220. ↑ Njoki Kingiri; Awono Onana (11 June 2021). Schneegans, S.; Straza, T.; Lewis, J. (eds.). Central and East Africa. In UNESCO Science Report: the Race Against Time for Smarter Development. Paris: UNESCO. pp. 496–533. ISBN 978-92-3-100450-6.

බාහිර සබැදි[සංස්කරණය]

"https://si.wikipedia.org/w/index.php?title=බුරුන්ඩි&oldid=542994" වෙතින් සම්ප්‍රවේශනය කෙරිණි