සෝමාලියාව
සෝමාලියාවේ ෆෙඩරල් ජනරජය | |
|---|---|
 ජාතික ධජය
 රාජ්‍ය ලාංඡනය
| |
| ජාතික ගීය: Qolobaa Calankeed علم أي امة "සෑම ජාතියකටම තමන්ගේම ධජයක් ඇත" | |
.svg) | |
| අගනුවර සහ විශාලතම නගරය | මොගඩිෂු 2°2′N 45°21′E / 2.033°N 45.350°E |
| නිල භාෂා(ව) |
|
| ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් |
|
| ආගම | සුන්නි ඉස්ලාම් (නිල රාජ්‍ය ආගම)[1] |
| ජාති නාම(ය) | සෝමාලි[1] |
| රජය | ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තු ව්‍යවස්ථාමය ජනරජය |
• ජනාධිපති | හසන් ෂෙයික් මොහොමඩ් |
• අගමැති | හම්සා අබ්ඩි බාර්රේ |
• සෙනෙට් සභාවේ කථානායක | අබ්දි හෂි අබ්දුල්ලාහි |
• සභාවේ කථානායක | ඒඩන් මැඩෝබ් |
| ව්‍යවස්ථාදායකය | ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තුව |
| සෙනට් සභාව | |
| ජනතා සභාව | |
| Establishment | |
• පුන්ට් ඉඩම් | ක්‍රි.පූ. 2350 |
• මැක්රෝබියා | ක්‍රි.පූ. 980 |
• බාබේරියා | ක්‍රි.පූ. 100 |
• ආඩාල් සුල්තාන් | 9 වැනි සියවස[3][4] |
• මොගඩිෂු සුල්තාන් | 10 වැනි සියවස |
• ඉෆාට්හි සුල්තාන් | 13 වැනි සියවස |
• අජුරාන් සුල්තාන් | 13 වැනි සියවස |
• හිරාබ් ඉමාමේට් | 16 වැනි සියවස |
• ගෙලේඩි සුල්තාන් | 1695-1911 |
• මජීර්ටීන් සුල්තාන් | 1648–1927 |
• හොබියෝ සුල්තාන් | 1878–1927 |
• ඉසාක් සුල්තාන් | 1749–1884 |
| 1884 | |
| 1889 | |
• සෝමාලිලන්ත ප්‍රාන්තය සමඟ ස්වාධීනත්වය සහ එකමුතුව | 1960 ජූලි 1 |
• වත්මන් ව්‍යවස්ථාව | 2012 අගෝස්තු 1 |
| වර්ග ප්‍රමාණය | |
• සම්පූර්ණ | 637,657[1] km2 (246,201 sq mi) (43 වෙනි) |
| ජනගහණය | |
• 2023 ඇස්තමේන්තුව | 18,143,378[5] (78 වෙනි) |
• ජන ඝණත්වය | 27.2[6]/km2 (70.4/sq mi) (199 වෙනි) |
| දදේනි (ක්‍රශසා) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ |  ඇ.ඩො. බිලියන 34.03[7] (145 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 2,060[7] (181 වෙනි) |
| දදේනි (නාමික) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඇ.ඩො. බිලියන 12.8[7] (152 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 775[7] (178 වෙනි) |
| ගිනි (2017) | 36.8[8] මධ්‍යම |
| මාසද (2022) |  0.380[9]පහළ · 193 වෙනි |
| ව්‍යවහාර මුදල | සෝමාලි සිලිං (SOS) |
| වේලා කලාපය | UTC+3 (EAT) |
| රිය ධාවන මං තීරුව | දකුණ |
| ඇමතුම් කේතය | +252 |
| අන්තර්ජාල TLD | .so |
සෝමාලියාව,[a] නිල වශයෙන් සෝමාලියා ෆෙඩරල් ජනරජය,[b] මහාද්වීපික අප්‍රිකාවේ නැගෙනහිර දෙසින් පිහිටි රට වේ. රට අප්‍රිකාවේ නැගෙනහිර අඟෙහි පිහිටා ඇති අතර බටහිරින් ඉතියෝපියාව, වයඹ දෙසින් ජිබුටි,[14] නිරිත දෙසින් කෙන්යාව, උතුරින් ඒඩන් බොක්ක සහ නැගෙනහිරින් ඉන්දියන් සාගරය මායිම් වේ. අප්‍රිකාවේ ප්රධාන භූමියේ දිගම වෙරළ තීරය සෝමාලියාවට ඇත.[15] සෝමාලියාවේ ඇස්තමේන්තුගත ජනගහනය මිලියන 18.1,[16][17][18] ඉන් මිලියන 2.7ක් ජීවත් වන්නේ අගනුවර සහ විශාලතම නගරය වන මොගඩිෂු හි ය. එහි පදිංචිකරුවන්ගෙන් 85% ක් පමණ වාර්ගික සෝමාලි ජාතිකයන් වන අතර රටේ නිල භාෂාවන් සෝමාලි සහ අරාබි වේ, නමුත් පළමු භාෂාව මූලික භාෂාව වේ. සෝමාලියාව අරාබි ලෝකය සමඟ ඓතිහාසික හා ආගමික බැඳීම් ඇත.[19] ඒ නිසා සෝමාලියාවේ ජනතාව මුස්ලිම්,[20] ඔවුන්ගෙන් බහුතරයක් සුන්නි.[21]
පුරාතනයේදී සෝමාලියාව වැදගත් වාණිජ මධ්‍යස්ථානයක් විය.[22][23] මධ්‍යතන යුගයේදී, අජුරාන් සුල්තාන් රාජ්‍යය, අදල් සුල්තාන් රාජ්‍යය සහ ගෙලේඩිහි සුල්තාන් රාජ්‍යය ඇතුළු ප්‍රබල සෝමාලියානු අධිරාජ්‍යයන් කිහිපයක් ප්‍රාදේශීය වෙළෙඳාමේ ආධිපත්‍යය දැරීය. 19 වන ශතවර්ෂයේ අගභාගයේදී, සෝමාලි සුල්තාන්වරුන් ඉතාලි සහ බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයන් විසින් යටත් විජිතයක් බවට පත් කරන ලදී,[24][25][26] ඔවුන් විසින් මෙම ගෝත්‍රික ප්‍රදේශ සියල්ල යටත් විජිත දෙකකට ඒකාබද්ධ කරන ලදී: ඉතාලි සෝමාලිලන්තය සහ බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය.[27][28] 1960 දී, සිවිල් රජයක් යටතේ ස්වාධීන සෝමාලි ජනරජයක් පිහිටුවීමට ප්‍රදේශ දෙක ඒකාබද්ධ විය.[29] උත්තරීතර විප්ලවවාදී කවුන්සිලයේ (SRC) සියාඩ් බැරේ 1969 දී බලය අල්ලාගෙන සෝමාලි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය පිහිටුවමින්, රටේ උතුරේ සෝමාලිලන්ත නිදහස් සටන ම්ලේච්ඡ ලෙස මර්දනය කිරීමට උත්සාහ කළේය.[30] 1991 දී සෝමාලියානු සිවිල් යුද්ධය ආරම්භ වීමත් සමඟ SRC බිඳ වැටුණි.[31] සෝමාලියාවේ සංක්‍රාන්ති ජාතික රජය (TNG) 2000 දී පිහිටුවන ලද අතර, ඉන් අනතුරුව 2004 දී සෝමාලියාවේ සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් රජය (TFG) පිහිටුවීමෙන් පසුව, සෝමාලියානු සන්නද්ධ හමුදාවන් යළි පිහිටුවන ලදී.[32]
2006 අවසානයේ, එක්සත් ජනපදයේ පිටුබලය ලත් ඉතියෝපියානු ආක්‍රමණයක් ඉස්ලාමීය උසාවි සංගමය (ICU) පෙරලා දැමූ අතර, එය ඉතියෝපියානු හමුදා ආක්‍රමණයක් යටතේ මොගඩිෂු හි TFG ස්ථාපනය කිරීමට හේතු විය.[33][34] ඉතියෝපියානු හමුදාවන්ට එරෙහිව දිග්ගැස්සුනු ගැටුමක් දියත් කළ දැඩි මතධාරී කණ්ඩායමක් වන අල්-ෂබාබ් ඇතුළු විවිධ කැරලිකාර කන්ඩායම්වලට දැඩි සත්කාර ඒකකයේ ඛණ්ඩනය මතු වූ පසුකාලීන කැරැල්ලෙන් දැකගත හැකි විය.[34] අල්-ෂබාබ් ඉක්මනින්ම ප්‍රථම වතාවට භෞමික පාලනය තහවුරු කිරීමට පටන් ගත් අතර,[35] 2008 අග වන විට කැරලිකාරීත්වය ඉතියෝපියානු හමුදාව සෝමාලියාවේ බොහෝ ප්‍රදේශවලින් පලවා හැරියේය.[36] 2009 දී නව TFG රජයක් පිහිටුවන ලදී.[37][38] 2012 මැද භාගය වන විට, TFG සහ අප්‍රිකානු සංගමයේ හමුදාවන්ට එරෙහිව සටන් කිරීමේදී අල්-ෂබාබ්ට එහි බොහෝ ප්‍රදේශ අහිමි විය.[39] එම වසරේම, අල්-ෂබාබ් අල්-කයිඩාවට පක්ෂපාතී බවට ප්‍රතිඥා දුන්නේය.[40] කැරලිකරුවන් තවමත් මධ්‍යම සහ දකුණු සෝමාලියාවේ බොහෝ ප්‍රදේශ පාලනය කරයි,[41][42] සහ රජයේ පාලන ප්‍රදේශ වල බලපෑම් ඇති කරයි,[42] ජිලිබ් නගරය කැරලිකරුවන්ගේ තථ්‍ය අගනුවර ලෙස ක්‍රියා කරයි.[41][43]
නව තාවකාලික ව්‍යවස්ථාවක් 2012 අගෝස්තු මාසයේදී සම්මත කරන ලදී,[44][45] සෝමාලියාව සම්මේලනයක් ලෙස ප්‍රතිසංස්කරණය කරන ලදී.[46] එම මාසයේම, සෝමාලියාවේ ෆෙඩරල් රජය පිහිටුවන ලදී[47] සහ අල්-ෂබාබ් නිතර එහි ප්‍රහාර එල්ල කලද, මොගඩිෂුහි ප්‍රතිසංස්කරණ කාල පරිච්ඡේදයක් ආරම්භ විය.[39][48] ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය,[49] මානව සංවර්ධන දර්ශකය,[50] සහ බිඳෙනසුලු රාජ්‍ය දර්ශකය වැනි ප්‍රමිතිකවල ශ්‍රේණිගත කිරීම මගින් සෝමාලියාව ලෝකයේ අඩුම සංවර්ධිත රටවල් අතර වේ.[51] එය ප්රධාන වශයෙන් පශු සම්පත්, විදේශයන්හි සේවය කරන සෝමාලියානුවන්ගෙන් ලැබෙන මුදල් සහ විදුලි සංදේශ මත පදනම් වූ අවිධිමත් ආර්ථිකයක් පවත්වාගෙන ගොස් ඇත.[52] එය එක්සත් ජාතීන්,[53] අරාබි ලීගය,[54] අප්‍රිකානු සංගමය,[55] නොබැඳි ව්‍යාපාරය,[56] නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාව,[57] සහ ඉස්ලාමීය සහයෝගීතා සංවිධානයේ සාමාජිකයෙකි.[58]
ඉතිහාසය
[සංස්කරණය]ප්‍රාග් ඉතිහාසය
[සංස්කරණය]
සෝමාලියාව එහි පිහිටීම නිසා මුල් මිනිසුන් විසින් පදිංචි කරන ලද පළමු ඉඩම්වලින් එකක් විය හැකිය. පසුව අප්‍රිකාවෙන් පිටතට සංක්‍රමණය වන දඩයම්කරුවන් ඔවුන්ගේ සංක්‍රමණයට පෙර මෙහි පදිංචි විය.[59] ගල් යුගයේ දී, ඩොයියන් සහ හර්ගීසන් සංස්කෘතීන් මෙහි සමෘද්ධිමත් විය.[60][61][62][59][63][64] අප්‍රිකාවේ අං ප්‍රදේශයේ මිහිදන් කිරීමේ චාරිත්‍ර පිළිබඳ පැරණිතම සාක්ෂිය ලැබෙන්නේ ක්‍රි.පූ. 4 වැනි සහස්‍ර දක්වා දිවෙන සෝමාලියාවේ සුසාන භූමිවලින්ය.[65] උතුරේ ජලෙලෝ අඩවියේ ඇති ගල් ආයුධ 1909 දී නැගෙනහිර සහ බටහිර අතර පැලියොලිතික් යුගයේ පුරාවිද්‍යාත්මක විශ්වීයත්වය පෙන්නුම් කරන වැදගත් කෞතුක වස්තු ලෙස සංලක්ෂිත විය.[66]
වාග් විද්‍යාඥයින්ට අනුව, ප්‍රථම ඇෆ්‍රොඒෂියා-කතා කරන ජනගහන ප්‍රදේශයට පැමිණියේ ඊළඟ නවශිලා යුගයේදී නයිල් නිම්නයේ,[67] හෝ ආසන්න පෙරදිග පවුල විසින් යෝජිත උර්හයිමාට් ("මුල් නිජබිම") සිටය.[68]
වයඹ දිග සෝමාලියාවේ හාර්ගීසා නගරයට නුදුරින් පිහිටි ලාස් ගීල් සංකීර්ණය ආසන්න වශයෙන් වසර 5,000කට පෙර දිවෙන අතර වන සතුන් සහ සරසන ලද ගවයන් යන දෙකම නිරූපණය කරන පාෂාණ චිත්‍ර ඇත.[69] අනෙකුත් ලෙන් සිතුවම් උතුරු දම්බලින් ප්‍රදේශයේ දක්නට ලැබෙන අතර, අශ්වයෙකු පිට නැගී සිටින දඩයක්කරුවෙකුගේ පැරණිතම නිරූපණ වලින් එකකි. පාෂාණ කලාව ක්‍රි.පූ. 1,000 සිට 3,000 දක්වා කාලයකට අයත් වේ.[70][71] මීට අමතරව, උතුරු සෝමාලියාවේ ලාස් කොරේ සහ එල් අයෝ නගර අතර කරින්හේගනේ පිහිටා ඇති අතර, එය වසර 2,500 ක් පමණ පැරණි යැයි ඇස්තමේන්තු කර ඇති ගුහා සිතුවම් රාශියකි.[72][73]
පෞරාණික හා සම්භාව්‍ය යුගය
[සංස්කරණය]
පුරාණ පිරමිඩාකාර ව්‍යුහයන්, සොහොන් ගෙවල්, නටබුන් වූ නගර සහ වාර්ගාඩේ තාප්පය වැනි ගල් බිත්ති, සෝමාලියානු අර්ධද්වීපයේ කලක් සමෘද්ධිමත් වූ පැරණි ශිෂ්ටාචාරයක සාක්ෂි වේ.[74][75] මෙම ශිෂ්ටාචාරය ක්‍රි.පූ. දෙවන සහස්‍රයේ සිට පුරාණ ඊජිප්තුව සහ මයිසීනියානු ග්‍රීසිය සමඟ වෙළඳ සබඳතාවක් භුක්ති වින්ද අතර, සෝමාලියාව හෝ යාබද ප්‍රදේශ පුරාණ පුන්ට් දේශයේ පිහිටීම බවට උපකල්පනයට සහාය විය.[74][76] කලාපයට ආවේණික වූ පුන්ටයිට්වරු ඔවුන්ගේ වාණිජ වරායන් හරහා ඊජිප්තුවරුන්, ෆිනීෂියානුවන්, බැබිලෝනියන්, ඉන්දියානුවන්, චීන සහ රෝමවරුන් සමඟ සුවඳ ලාටු, කුළුබඩු, රන්, කළුවර, කෙටි අං ගවයන්, ඇත්දළ සහ කට්ටකුමංජල් වෙළඳාම් කළහ. 18 වැනි රාජවංශයේ හට්ෂෙප්සුට් රැජින විසින් පුන්ට් වෙත යවන ලද ඊජිප්තු ගවේෂණ චාරිකාවක් ඩීර් එල්-බහාරි හි පිහිටි පන්සල් සහනවල, පන්ටයිට් රජු වන පරාහු සහ ආටි රැජිනගේ පාලන සමයේදී සටහන් කර ඇත.[74]
සම්භාව්‍ය යුගයේදී, සෝමාලියානුවන්ට මුතුන් මිත්තන් විය හැකි මැක්‍රොබියන්වරු, නූතන සෝමාලියාවේ විශාල ප්‍රදේශ පාලනය කළ බලවත් රාජධානියක් ස්ථාපිත කළහ. ඔවුන් ඔවුන්ගේ දීර්ඝායුෂ සහ ධනය සඳහා ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ අතර, "සියලු මිනිසුන් අතරින් උසම සහ කඩවසම්" යැයි කියනු ලැබේ.[77] මැක්‍රොබියානුවන් රණශූර එඬේරුන් සහ නාවිකයන් විය. හෙරොඩෝටස්ගේ වාර්තාවට අනුව, පර්සියානු අධිරාජ්‍යයා වූ II වන කැම්බිසස්, ක්‍රි.පූ. 525 දී ඊජිප්තුව යටත් කර ගැනීමත් සමඟ, මැක්‍රොබියාවට තානාපතිවරුන් යවා, මැක්‍රොබියානු රජුට ඔහුගේ යටත් වීම පොළඹවා ගැනීම සඳහා සුඛෝපභෝගී තෑගි රැගෙන ආවේය. ඔහුගේ උස හා අලංකාරය මත පදනම්ව තේරී පත් වූ මැක්‍රොබියානු පාලකයා, ඒ වෙනුවට ඔහුගේ පර්සියානු සහකරුට නොකැඩූ දුන්නක ස්වරූපයෙන් අභියෝගයක් සමඟ පිළිතුරු දුන්නේය: පර්සියානුවන්ට එය ඇද ගැනීමට හැකි නම්, ඔහුගේ රට ආක්‍රමණය කිරීමට ඔවුන්ට අයිතියක් ඇත; නමුත් එතෙක්, මැක්‍රොබියානුවන් කිසිවිටෙක තම අධිරාජ්‍යය ආක්‍රමණය කිරීමට තීරණය නොකළ දෙවිවරුන්ට ස්තුතිවන්ත විය යුතුය.[77][78] මැක්‍රොබියානුවන් ඔවුන්ගේ දියුණු ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය සහ රන් ධනය සඳහා කීර්තිමත් ප්‍රාදේශීය බලවතෙක් වූ අතර, ඔවුන් තම සිරකරුවන් රන් දම්වැල්වලින් විලංගු දැමූ තරම් බහුල විය.[78] ක්‍රිස්තු පූර්ව 2 සහ 3 වැනි සහස්‍ර අතර කාලය තුළ ඔටුවන් අං ප්‍රදේශයේ හීලෑ කර ඇති බව විශ්වාස කෙරේ. එතැන් සිට එය ඊජිප්තුව සහ මාග්‍රෙබ් වෙත ව්‍යාප්ත විය.[79]
සම්භාව්‍ය යුගයේදී, බාබරා නගර රාජ්‍යයන් වන මොසිලෝන්, ඔපෝන්, මුන්ඩස්, අයිසිස්, මලාඕ, අවලිට්ස්, එසිනා, නිකොන් සහ සරපියන් ටොලමියානු ඊජිප්තුව, පුරාණ ග්‍රීසිය, ෆීනීෂියාව, පාර්තියන් පර්සියාව, සබා යන රටවල වෙළෙන්දන් සමඟ සම්බන්ධ වෙමින් ලාභදායී වෙළඳ ජාලයක් වර්ධනය කර ගත්හ. නැබටේන් රාජධානිය සහ රෝම අධිරාජ්‍යය. ඔවුන් තම භාණ්ඩ ප්‍රවාහනය සඳහා භාවිතා කළේ පැරණි සෝමාලියානු නාවික යාත්‍රාවයි.
නැබටේන් අධිරාජ්‍යය රෝම යටත් කර ගැනීමෙන් පසුව සහ මුහුදු කොල්ලකෑම් මැඩපැවැත්වීම සඳහා ඒඩන් හි රෝමානු නාවික පැමිණීමෙන් පසුව, අරාබි සහ සෝමාලියානු වෙළෙන්දෝ රෝමවරුන් සමඟ එකඟ වී, ඉන්දියානු නැව් අරාබි අර්ධද්වීපයේ නිදහස් වරාය නගරවල වෙළඳාම් කිරීම තහනම් කිරීමට[80] එකඟ වූහ. සෝමාලි සහ අරාබි වෙළෙන්දන් රතු සහ මධ්‍යධරණී මුහුද අතර ලාබදායී වාණිජ කටයුතුවල නිරත වෙති.[81] කෙසේ වෙතත්, ඉන්දියානු වෙළෙන්දෝ රෝම මැදිහත්වීම්වලින් තොර සෝමාලියානු අර්ධද්වීපයේ වරාය නගරවල වෙළඳාම දිගටම කරගෙන ගියහ.[82] ශතවර්ෂ ගණනාවක් පුරා, ඉන්දියානු වෙළෙන්දෝ සෝමාලියාවට සහ අරාබියට කුරුඳු විශාල ප්‍රමාණයක් ලංකාවෙන් සහ කුළුබඩු දූපත් වලින් ගෙන එන ලදී. කුරුඳු සහ අනෙකුත් කුළු බඩු වල මූලාශ්‍රය අරාබි සහ සෝමාලි වෙළෙන්දන්ගේ රෝම සහ ග්‍රීක ලෝකය සමඟ ඔවුන්ගේ වෙළඳාමේ හොඳම රහසිගතව පැවති බව කියනු ලැබේ; රෝමවරුන් සහ ග්‍රීකයන් විශ්වාස කළේ මූලාශ්‍රය සෝමාලියානු අර්ධද්වීපය විය හැකි බවයි.[83] සෝමාලියානු සහ අරාබි වෙළෙන්දන් අතර ඇති වූ සාමූහික ගිවිසුම උතුරු අප්‍රිකාවේ, ආසන්න පෙරදිග සහ යුරෝපයේ ඉන්දියානු සහ චීන කුරුඳුවල මිල ඉහළ දැමූ අතර, කුරුඳු වෙළඳාම ඉතා ලාභදායී ආදායම් උත්පාදකයක් බවට පත් කළේය, විශේෂයෙන් සෝමාලියානු වෙළඳුන්ට.[81]
ඉස්ලාමයේ උපත සහ මධ්‍යකාලීන යුගය
[සංස්කරණය]
මක්කම ප්‍රදේශයට ඉස්ලාමය හඳුන්වා දෙනු ලැබුවේ පළමු හෙජිරා සමයේදී නඩු පැවරීමෙන් පලා යන මක්කම මුස්ලිම්වරුන් විසින් සයිලාහි මස්ජිද් අල්-කිබ්ලාටයින් සමඟ කිබ්ලාට පෙර මක්කම දෙසට ඉදි කරන ලදී. එය අප්‍රිකාවේ පැරණිතම මුස්ලිම් පල්ලි වලින් එකකි.[84] 9 වැනි සියවසේ අගභාගයේදී අල්-යාකුබි ලියා ඇත්තේ මුස්ලිම්වරුන් උතුරු සෝමාලියානු මුහුදු තීරයේ ජීවත් වන බවයි.[85] ආඩාල් රාජධානියේ අගනුවර නගරයේ තිබූ බවද ඔහු සඳහන් කළේය.[85][86] ලියෝ අප්‍රිකානුස්ට අනුව, අඩල් සුල්තාන් රාජ්‍යය පාලනය කරනු ලැබුවේ ප්‍රාදේශීය සෝමාලියානු රාජවංශයන් විසින් වන අතර එහි රාජධානිය බබ් එල් මැන්ඩෙබ් සහ කේප් ගාර්ඩාෆුයි අතර භූගෝලීය ප්‍රදේශය ආවරණය කරයි. මේ අනුව එය දකුණට අජුරාන් අධිරාජ්‍යය විසින් ද බටහිරින් අබිසීනියානු අධිරාජ්‍යය විසින් ද වටකර තිබුණි.[87]
මධ්‍යතන යුගය පුරාවටම, අරාබි සංක්‍රමණිකයන් සෝමාලිලන්තයට පැමිණි අතර, එය පසුව දාරූද් සහ ඉෂාක් බින් අහමඩ් (පිළිවෙලින් ඩැරෝද් සහ ඊසාක් ගෝත්‍රවල මුතුන් මිත්තන්) අරාබියේ සිට සෝමාලියාවට යන මුස්ලිම් ෂෙයික්වරුන් පිළිබඳ පුරාවෘත්ත කථාවලට තුඩු දුන් ඓතිහාසික අත්දැකීමකි. සහ දේශීය ඩිර් වංශයට විවාහ වීම.[88]
1332 දී, අබිසීනියානු අධිරාජ්‍යයා වූ I වන ඇම්ඩා සේයොන් ගේ නගරය දෙසට ගමන් කිරීම නැවැත්වීම ඉලක්ක කරගත් හමුදා මෙහෙයුමකදී සෙයිලා-පාදක ආඩාල් රජු මරා දමන ලදී.[89] ඉෆාත්හි අවසාන සුල්තාන්වරයා වූ II වන සාද් අද්-ඩින් ද 1410 දී සෙයිලා හි I වන ඩේවිට් අධිරාජ්‍යයා විසින් ඝාතනය කරන ලද විට, ඔහුගේ දරුවන් 1415 දී ආපසු පැමිණීමට පෙර යේමනයට පලා ගියහ.[90] 15 වන ශතවර්ෂයේ මුල් භාගයේදී, ආඩාල්ගේ අගනුවර තවත් රට අභ්‍යන්තරයේ ඩක්කාර් නගරයට ගෙන යන ලදී, එහිදී II වන සාද් අද්-ඩින් ගේ වැඩිමහල් පුත්‍රයා වූ II වන සබ්ර් අද්-ඩින්, ඔහු යේමනයේ සිට ආපසු පැමිණීමෙන් පසු නව කඳවුරක් ස්ථාපිත කළේය.[91][92]
ඊළඟ සියවසේදී ආඩාල්ගේ මූලස්ථානය නැවතත් දකුණට හරාර් වෙත ගෙන යන ලදී. මෙම නව අගනුවර සිට,ආඩාල් විසින් ඉමාම් අහමඩ් ඉබ්‍රාහිම් අල්-ගාසි (අහ්මඩ් "ගුරේ" හෝ "ග්‍රාන්"; යන දෙකෙහිම අර්ථය "වම් අත") සහ ඔහුගේ සමීපතම ජෙනරල් ගරාඩ් හිරබු "සෝමාලිස් හි එමීර්" විසින් මෙහෙයවන ලද ඵලදායී හමුදාවක් සංවිධානය කරන ලදී.[92] එය අබිසීනියානු අධිරාජ්‍යය ආක්‍රමණය කළේය අබිසීනියා (ෆුටූ අල්-හබාෂ්) යුද්ධය අතරතුර, ඉමාම් අහමඩ් ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යය විසින් සපයන ලද කාලතුවක්කු භාවිතා කිරීමට පුරෝගාමී විය, ඔහු එය සෙයිලා හරහා ආනයනය කර අබිසීනියානු හමුදාවන්ට සහ ක්‍රිස්ටෝවෝ ඩා ගාමා විසින් මෙහෙයවන ලද ඔවුන්ගේ පෘතුගීසි සහචරයින්ට එරෙහිව යොදවන ලදී.[93]
අජුරාන් සුල්තාන් පාලන සමයේදී, නගර රාජ්‍යයන් සහ ජනරජයන් වන මර්කා, මොගඩිෂු, බරවා, හොබියෝ සහ ඒවාට අදාළ වරායන් සමෘද්ධිමත් වූ අතර අරාබිය, ඉන්දියාව, වැනේෂියාව,[94] පර්සියාව, ඊජිප්තුව, පෘතුගාලය, සහ චීනය තරම් ඈත වෙත යාත්‍රා කරන නැව් සමඟින් ලාභදායී විදේශ වාණිජ්‍යයක් පවත්වාගෙන ගියේය. 15 වන ශතවර්ෂයේ මොගඩිෂු අසලින් ගමන් කළ වස්කෝ ද ගාමා, සිලින්ඩරාකාර මිනාර සහිත බොහෝ මුස්ලිම් පල්ලි වලට අමතරව, එහි මධ්‍යයේ තට්ටු කිහිපයක් උස සහ විශාල මාලිගා සහිත විශාල නගරයක් බව සඳහන් කළේය.[95] සෝමාලියාවේ ප්‍රදේශ, චර්චර් සහ අං ප්‍රදේශයේ වෙනත් ප්‍රදේශවල වාසය කළ උස් උසකින් යුත් මුල් හාමිටික් කණ්ඩායමක් වූ හර්ලා ද විවිධ තුමුලි ඉදිකරන ලදී.[96] මෙම පෙදරේරුවන් වාර්ගික සෝමාලියන්ගේ මුතුන්මිත්තන් යැයි විශ්වාස කෙරේ.[97]
16 වන ශතවර්ෂයේදී, නූතන ඉන්දියාවේ කැම්බායා රාජධානියේ සිට බොහෝ නැව් රෙදි සහ කුළුබඩු සමඟ මොගඩිෂු වෙත යාත්‍රා කළ බවත්, ඒ සඳහා ඔවුන්ට රන්, ඉටි සහ ඇත්දළ ලැබුණු බවත් ඩුආර්ටේ බාර්බෝසා සඳහන් කළේය. වෙළෙන්දන්ට අතිවිශාල ධනයක් ඉපැයූ වෙරළබඩ වෙලඳපොලවල මස්, තිරිඟු, බාර්ලි, අශ්වයන් සහ පලතුරු බහුලව තිබීම බාර්බෝසා විසින් ඉස්මතු කරන ලදී.[98] මොගඩිෂු, ටූබ් බෙනාදිර් (ඊජිප්තුවේ වෙළඳපොළවල් සඳහා විශේෂිත වූ අනෙකුත් ස්ථාන අතර[99]) ලෙස හැඳින්වෙන සමෘද්ධිමත් රෙදිපිළි කර්මාන්තයේ මධ්‍යස්ථානය, මර්කා සහ බරවා සමග එක්ව, මොම්බාසා සහ මලින්දි සහ සඳහා ස්වහීලී වෙළඳුන් සඳහා සංක්‍රමණ නැවතුමක් ලෙසද සේවය කළේය. කිල්වා වෙතින් රන් වෙළඳාම.[100] හෝමුස්හි යුදෙව් වෙළෙන්දෝ ධාන්‍ය සහ දැව වෙනුවට ඔවුන්ගේ ඉන්දියානු රෙදිපිළි සහ පලතුරු සෝමාලියානු වෙරළට ගෙන එන ලදී.[101]
15 වැනි සියවසේදී මලක්කාව සමඟ වෙළෙඳ සබඳතා ගොඩනඟා ගන්නා ලදී,[102] රෙදි, ඇම්බර්ග්‍රිස් සහ පෝසිලේන් වෙළෙඳාමේ ප්රධාන වෙළෙඳ භාණ්ඩ විය.[103] ජිරාෆ්, සීබ්‍රා සහ සුවඳ ද්‍රව්‍ය චීනයේ මින්ග් අධිරාජ්‍යයට අපනයනය කරන ලද අතර, එය නැගෙනහිර ආසියාව සහ අං අතර වාණිජ්‍යයේ ප්‍රමුඛයන් ලෙස සෝමාලියානු වෙළෙන්දන් ස්ථාපිත කරන ලදී.[104] සූරත්හි හින්දු වෙළෙන්දෝ සහ පේට්හි අග්නිදිග අප්‍රිකානු වෙළෙන්දෝ, පෘතුගීසි ඉන්දියානු අවහිරය (සහ පසුව ඕමාන මැදිහත්වීම) යන දෙකම මඟ හැරීමට උත්සාහ කරමින්, සෝමාලි වරායන් වන මර්කා සහ බරවා (බලතල දෙකේ සෘජු අධිකරණ බල සීමාවෙන් බැහැර වූ) භාවිතා කළහ. ආරක්ෂාව සහ බාධාවකින් තොරව වෙළඳාම් කිරීම.[105]
මුල් නූතන යුගය සහ අප්‍රිකාව සඳහා පොරබැදීම
[සංස්කරණය]
මුල් නූතන යුගයේ දී, ආඩාල් සුල්තාන් රාජ්‍යයේ සහ අජුරාන් සුල්තාන් රාජ්‍යයේ අනුප්‍රාප්තික රාජ්‍යයන් සෝමාලියාවේ සමෘද්ධිමත් වීමට පටන් ගත්හ. මේවාට හීරාබ් ඉමාමේට්, ගුලේඩ් රාජවංශය විසින් මෙහෙයවන ලද ඉසාක් සුල්තාන්,[106][107] අයිනාන්ෂේ රාජවංශය විසින් මෙහෙයවන ලද හබ්ර් යුනිස් සුල්තාන්,[108] ජෙල්ඩ් හි සුල්තාන්වරයා (ගොබ්රෝන් රාජවංශය), මජීර්ටීන් සුල්තාන් (මිගියූර්) සහ හොබියෝ සුල්තාන් රාජ්‍යය (ඔබියා) ඇතුළත් විය. ඔවුන් පෙර සෝමාලියානු අධිරාජ්‍යයන් විසින් පිහිටුවන ලද මාලිගා ගොඩනැගීමේ සහ මුහුදු වෙළඳාමේ සම්ප්‍රදාය දිගටම කරගෙන ගියහ.
ගොබ්රෝන් රාජවංශයේ ස්වර්ණමය යුගය ආරම්භ කළේ ගොබ්රෝන් ගෘහයේ තුන්වන සුල්තාන්වරයා වූ සුල්තාන් යූසුෆ් මහමුද් ඊබ්‍රාහිම් ය. බර්ධීරේ ජිහාඩ් සමයේදී ඔහුගේ හමුදාව ජයග්‍රාහී ලෙස පැමිණි අතර එය කලාපයේ ස්ථාවරත්වය යථා තත්ත්වයට පත් කළ අතර නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ඇත් දළ වෙළඳාම පුනර්ජීවනය කළේය. ඔහු සුහද සබඳතා පැවැත්වූ අතර ඕමානි, විටු සහ යේමන සුල්තාන්වරුන් වැනි අසල්වැසි සහ දුර බැහැර රාජධානිවල පාලකයන්ගෙන් තෑගි ලබා ගත්තේය.
සුල්තාන් ඊබ්‍රාහිම්ගේ පුත් අහමඩ් යූසුෆ් ඔහුගෙන් පසු 19 වන සියවසේ නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ වැදගත්ම චරිතයක් ලෙස පත් වූ අතර, ඕමාන ආණ්ඩුකාරවරුන්ගෙන් උපහාර ලබා ගනිමින් නැගෙනහිර අප්‍රිකානු වෙරළ තීරයේ වැදගත් මුස්ලිම් පවුල් සමඟ සන්ධානයක් ඇති කළේය.
සෝමාලිලන්තයේ, ඉසාක් සුල්තාන් රාජ්‍යය 1750 දී පිහිටුවන ලදී. ඉසාක් සුල්තාන් රාජ්‍යය යනු 18 වැනි සහ 19 වැනි සියවස්වල අප්‍රිකාවේ අං ප්‍රදේශය පාලනය කළ සෝමාලියානු රාජධානියකි.[106] එය නූතන සෝමාලිලන්තයේ සහ ඉතියෝපියාවේ බානු හෂීම් වංශයෙන් පැවත එන[109] ඉසාක් වංශයේ භූමි ප්‍රදේශය පුරා පැතිර ගියේය. සුල්තාන් රාජ්‍යය පාලනය කරනු ලැබුවේ ඊදගලේ වංශයේ පළමු සුල්තාන් වන සුල්තාන් ගුලේඩ් අබ්දි විසින් පිහිටුවන ලද රෙර් ගුලේඩ් ශාඛාව මගිනි.[110][111][112] වාචික සම්ප්‍රදායට අනුව, ගුලේඩ් රාජවංශයට පෙර ඉසාක් වංශය-පවුල පාලනය කරනු ලැබුවේ ටොල්ජෙලෝ ශාඛාවේ රාජවංශයක් විසිනි, අහමඩ්ගෙන් පැවත එන්නන් ෂෙයික් ඉෂාක්ගේ හරාරි බිරිඳගේ වැඩිමහල් පුත්‍රයා වූ ටොල් ජෙලෝ යන අන්වර්ථ නාමයෙන් හැඳින්වේ. 13 වැනි සියවසේ සිට සියවස් ගණනාවක් පුරා ඉසාක් සුල්තාන් රාජ්‍යය පාලනය කළ බෝකර් හරුන් (සෝමාලි: Boqor Haaruun) ගෙන් ආරම්භ වූ සමස්තයක් ලෙස ටොල්ජෙලෝ පාලකයන් අට දෙනෙක් සිටියහ.[113][114] අවසන් ටොල්ජෙලෝ පාලකයා ගරාද් දුහ් බරාර් (සෝමාලි: Dhuux Baraar) ඉසාක් ගෝත්‍රවල සන්ධානයක් විසින් පෙරලා දමන ලදී. කලක් ශක්තිමත්ව සිටි ටොල්ජෙලෝ ගෝත්‍රිකයන් විසිරී ගිය අතර ඔවුන් තවමත් වැඩි වශයෙන් ජීවත් වන හබ්ර් අවාල් අතර රැකවරණය ලබා ගත්හ.[115][116]
19 වන සියවසේ අගභාගයේදී, 1884 බර්ලින් සමුළුවෙන් පසුව, යුරෝපීය බලවතුන් අප්‍රිකාව සඳහා පොරබැදීම ආරම්භ කළහ. එම වසරේදී, දකුණු යේමනයට විරුද්ධ අප්‍රිකානු වෙරළ තීරයේ, සෝමාලියාවේ කොටසක් පුරා බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්ෂක ප්‍රදේශයක් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[117] මුලදී, මෙම කලාපය ඉන්දියානු කාර්යාලයේ පාලනය යටතේ පැවති අතර, ඉන්දියානු අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් ලෙස පරිපාලනය කරන ලදී; 1898 දී එය ලන්ඩන් විසින් පාලනයට මාරු කරන ලදී.[117] 1889 දී, ප්‍රධානීන් සහ සුල්තාන්වරුන් ගණනාවක් සමඟ අත්සන් කරන ලද විවිධ ගිවිසුම් හරහා ඉතාලි සෝමාලියාවේ ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය සහ පසුව යටත් විජිතය නිල වශයෙන් ඉතාලිය විසින් පිහිටුවන ලදී;[118] සුල්තාන් යූසුෆ් අලි කෙනඩිඩ් ප්‍රථමයෙන් 1888 දෙසැම්බර් අගදී ඉතාලියට තම සුල්තාන්වරයා බවට පත් කරන ලෙස ඉල්ලීමක් එවන ලදී. හොබියෝ 1889 දී ගිවිසුමක් අත්සන් කිරීමට පෙර ඉතාලි ආරක්ෂක ප්‍රදේශයකි.[119]
ඩර්විෂ් ව්‍යාපාරය විසින් බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යය සිව්වතාවක් සාර්ථකව පලවා හරින ලද අතර වෙරළබඩ කලාපයට පසුබැසීමට බල කරන ලදී.[120] ඩරාවිෂ් විසින් ඉතාලි, බ්‍රිතාන්‍ය, අබිසීනියානු යටත්විජිත බලවතුන් අවස්ථා ගණනාවකදීම පරාජය කරන ලදී, වඩාත් කැපී පෙනෙන ලෙස, සුලෙයිමාන් ඒඩන් ගලයිද්[121] විසින් අණදෙන ලද කගාර්වේන් හි 1903 ජයග්‍රහණය, 1900 ගණන්වල මුල් භාගයේදී බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයට වෙරළබඩ ප්‍රදේශයට පසුබැසීමට බල කරන ලදී.[122] අවසානයේ 1920 දී බ්‍රිතාන්‍ය ගුවන් බලයෙන් ඩර්විෂස් පරාජයට පත් විය.[123]
ෆැසිස්ට් ඉතාලියේ සැලැස්මට අනුව ලා ග්‍රෑන්ඩ් සෝමාලියාවේ ("මහා සෝමාලියාව") මායිම් තුළ ඊසානදිග සුල්තාන්වරුන් ඉක්මනින්ම බල කිරීමට නියමිතව තිබූ හෙයින්, 1920 ගණන්වල මුල් භාගයේ ෆැසිස්ට්වාදයේ උදාව ඉතාලිය සඳහා උපාය මාර්ගයේ වෙනසක් පෙන්නුම් කළේය. 1923 දෙසැම්බර් 15 වන දින සීසර් මරියා ඩි වෙච්චි ආණ්ඩුකාරවරයාගේ පැමිණීමත් සමඟ ඉතාලි සෝමාලිලන්තය ලෙස හැඳින්වෙන සෝමාලිලන්තයේ එම කොටස වෙනස් වීමට පටන් ගත්තේය. ඉතාලිය විසින් සෝමාලියාවේ දී අත්පත් කර ගත් අවසන් ඉඩම වූයේ 1925 දී වත්මන් ජුබාලන්ඩ් ප්‍රදේශයේ ඔල්ට්‍රේ ජුබා ය.[119]
ඉතාලියානුවන් විසින් රෝහල්, ගොවිපල සහ පාසල් ඉදිකිරීම ඇතුළු දේශීය යටිතල පහසුකම් ව්‍යාපෘති ආරම්භ කරන ලදී.[124] බෙනිටෝ මුසෝලිනි යටතේ ෆැසිස්ට් ඉතාලිය 1935 දී අබිසීනියාවට (ඉතියෝපියාවට) පහර දුන්නේ එය යටත් විජිතයක් බවට පත් කිරීමේ අරමුණ ඇතිවය. මෙම ආක්‍රමණය ජාතීන්ගේ සංගමය විසින් හෙළා දකින ලද නමුත් එය නැවැත්වීමට හෝ වාඩිලාගෙන සිටි ඉතියෝපියාව නිදහස් කිරීමට සිදු කළේ අල්ප වශයෙනි. 1936 දී ඉතාලි සෝමාලියාව ඉතාලි නැගෙනහිර අප්‍රිකාවට, එරිත්‍රියාව සහ ඉතියෝපියාව සමඟ සෝමාලියා ආණ්ඩුකාර ප්‍රදේශය ලෙස ඒකාබද්ධ විය. 1940 අගෝස්තු 3 වන දින, සෝමාලියානු යටත් විජිත ඒකක ඇතුළු ඉතාලි හමුදා, බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය ආක්‍රමණය කිරීම සඳහා ඉතියෝපියාවෙන් එගොඩ වූ අතර, අගෝස්තු 14 වන විට, බර්බෙරා බ්‍රිතාන්‍යයන්ගෙන් ලබා ගැනීමට සමත් විය.[තහවුරු කර නොමැත]
අප්‍රිකානු රටවල් කිහිපයක හමුදා ඇතුළු බ්‍රිතාන්‍ය හමුදාවක් 1941 ජනවාරි මාසයේදී කෙන්යාවේ සිට බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය සහ ඉතාලිය විසින් අල්ලාගෙන සිටි ඉතියෝපියාව මුදාගෙන ඉතාලි සෝමාලිලන්තය යටත් කර ගැනීමේ මෙහෙයුම දියත් කළේය. පෙබරවාරි මාසය වන විට ඉතාලි සෝමාලිලන්තයෙන් වැඩි කොටසක් අල්ලා ගන්නා ලද අතර මාර්තු මාසයේදී බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය මුහුදෙන් නැවත ලබා ගන්නා ලදී. සෝමාලිලන්තයේ ක්‍රියාත්මක වූ බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයේ හමුදා දකුණු අප්‍රිකානු, බටහිර අප්‍රිකානු සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු හමුදා යන අංශ තුනෙන් සමන්විත විය. අයිසාක්, දුල්බහන්තේ සහ වර්සාංගලි ගෝත්‍රවල සෝමාලිවරුන් ප්‍රමුඛව සහභාගී වූ අබ්දුලාහි හසන්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් සෝමාලි හමුදා ඔවුන්ට සහාය වූහ. දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයෙන් පසු ඉතාලි සෝමාලියන් සංඛ්‍යාව පහත වැටීමට පටන් ගත් අතර 1960 දී ඉතිරිව සිටියේ 10,000කට වඩා අඩු සංඛ්‍යාවකි.[125]
නිදහස (1960-1969)
[සංස්කරණය]දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයෙන් පසුව, බ්‍රිතාන්‍යය බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය සහ ඉතාලි සෝමාලිලන්තය යන දෙකම ආරක්ෂිත ප්‍රදේශ ලෙස පාලනය කර ගත්තේය. 1945 දී, පොට්ස්ඩෑම් සමුළුව අතරතුර, සෝමාලි යූත් ලීගය (SYL) සහ හිස්බියා ඩිගිල් මිරිෆල් සෝමාලි වැනි නව සෝමාලියානු දේශපාලන සංවිධාන විසින් ප්‍රථමයෙන් යෝජනා කරන ලද කොන්දේසිය මත එක්සත් ජාතීන් විසින් ඉතාලි සෝමාලිලන්තය සෝමාලිලන්තයේ භාරකාර ප්‍රදේශය ලෙස ඉතාලියට භාර දෙන ලදී. (HDMS) සහ සෝමාලි ජාතික ලීගය (SNL) - වසර දහයක් ඇතුළත සෝමාලියාව නිදහස ලබා ගන්නා බව.[126][127] බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය 1960 දක්වා බ්‍රිතාන්‍යයේ ආරක්ෂක ප්‍රදේශයක් ලෙස පැවතුනි.[125]
එක්සත් ජාතීන්ගේ ජනවරම අනුව ඉතාලිය භූමිය අල්ලාගෙන සිටින තරමට, භාරකාර විධිවිධාන සෝමාලිවරුන්ට බටහිර දේශපාලන අධ්‍යාපනය සහ ස්වයං පාලනය පිළිබඳ අත්දැකීම් ලබා ගැනීමට අවස්ථාව ලබා දුන්නේය. නව සෝමාලියානු රාජ්‍යයට ඇතුළත් කිරීමට නියමිතව තිබූ බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තයට නොතිබූ වාසි මේවාය. 1950 ගණන්වලදී බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත නිලධාරීන් විවිධ පරිපාලන සංවර්ධන ප්‍රයත්නයන් හරහා අතීත නොසලකා හැරීම් පිරිමැසීමට උත්සාහ කළද, ආරක්ෂක ප්‍රදේශය දේශපාලන පරිපාලන සංවර්ධනය තුළ එකතැන පල් විය. ආර්ථික සංවර්ධනයේ සහ දේශපාලන අත්දැකීම්වල ප්‍රදේශ දෙක අතර ඇති විෂමතාවය පසුව කොටස් දෙක ඒකාබද්ධ කිරීමේදී බරපතල දුෂ්කරතා ඇති කරයි.[128]
මේ අතර, 1948 දී, ඔවුන්ගේ දෙවන ලෝක යුද්ධයේ සහචරයින්ගේ පීඩනය යටතේ සහ සෝමාලියන්ගේ[129] විමතියට පත් කරමින්, බ්‍රිතාන්‍යයන් හවුඩ් (1884 සහ 1886 දී සෝමාලිවරුන් සමඟ ඇති කරගත් බ්‍රිතාන්‍ය ගිවිසුම් මගින් ආරක්ෂා කරන ලද වැදගත් සෝමාලියානු තණබිම් ප්‍රදේශයක්) ආපසු ලබා දෙන ලදී. සහ සෝමාලි කලාපය ඉතියෝපියාව වෙත, ඔවුන් 1897 දී අත්සන් කරන ලද ගිවිසුමක් මත පදනම්ව, බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යයා වූ මෙනෙලික් වෙත ප්‍රංශ විසින් කළ හැකි දියුණුවට එරෙහිව ඔහුගේ උපකාරය වෙනුවෙන් සෝමාලියානු භූමිය පවරා දෙන ලදී.[130]
බ්‍රිතාන්‍යය, සෝමාලියානු වැසියන්ට ඔවුන්ගේ ස්වාධීනත්වය රඳවා ගැනීමේ කොන්දේසි සහිත විධිවිධාන ඇතුළත් කළ නමුත් ඉතියෝපියාව වහාම එම ප්‍රදේශය මත ස්වෛරීත්වය ඉල්ලා සිටියේය. මෙය 1956 දී බ්‍රිතාන්‍ය විසින් පවරා දුන් සෝමාලියානු ඉඩම් නැවත මිලදී ගැනීමට අසාර්ථක ලංසුවක් තැබුවේය.[126] බ්‍රිතාන්‍යය ද කෙන්යානු ජාතිකවාදීන්ට තනිකරම පාහේ සෝමාලියානු ජනාවාස වූ උතුරු මායිම් දිස්ත්‍රික්කයේ (NFD) පරිපාලනය ලබා දුන්නේය.[131][132] මෙය බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත කොමිසමකට අනුව, ප්‍රදේශයේ සියලුම වාර්ගික සෝමාලිවරුන් පාහේ අලුතින් පිහිටුවන ලද සෝමාලි ජනරජයට එක්වීමට කැමැත්ත පළ කළ ජනමත විචාරණයක් නොතකා සිදු විය.[133]
1960 දී සෝමාලියාව නිදහස ලැබීමට ආසන්න දිනක 1958 දී අසල්වැසි ජිබුටි හි (එවකට ප්‍රංශ සෝමාලිලන්තය ලෙස හැඳින්විණි) ජනමත විචාරණයක් පැවැත්විණි, සෝමාලි ජනරජයට බැඳෙනවාද ප්‍රංශය සමඟ සිටිනවාද යන්න තීරණය කිරීම සඳහා. ජනමත විචාරණය ප්‍රංශය සමඟ අඛණ්ඩව සම්බන්ධ වීමට පක්ෂව හැරී ඇති අතර, බොහෝ දුරට සැලකිය යුතු ඇෆාර් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම සහ නේවාසික යුරෝපීයයන් විසින් ඒකාබද්ධ ඔව් ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීම හේතුවෙන්.[134] ජනමත විචාරණය ඡන්ද පොළට පැමිණීමට පෙර ප්‍රංශය සෝමාලි ජාතිකයන් දහස් ගණනක් නෙරපා හැරීමත් සමඟ පුළුල් ඡන්ද මංකොල්ලකෑම් ද සිදු විය.[135]
‘නැහැ’ යැයි ඡන්දය දුන් බහුතරයක් සෝමාලි ජාතිකයන් වූ අතර ඔවුන් රජයේ කවුන්සිලයේ උප සභාපති මහමුද් හර්බි විසින් යෝජනා කරන ලද පරිදි එක්සත් සෝමාලියාවකට සම්බන්ධ වීමට දැඩි ලෙස පක්ෂව සිටියහ. හර්බි වසර දෙකකට පසු ගුවන් අනතුරකින් මිය ගියේය.[134] ජිබුටි අවසානයේ 1977 දී ප්‍රංශයෙන් නිදහස ලබා ගත් අතර, 1976 ජනමත විචාරණයේදී 'ඔව්' ඡන්දය ප්‍රචාරණය කළ සෝමාලියානු ජාතික හසන් ගූල්ඩ් ඇප්ටිඩොන් අවසානයේ ජිබුටි හි පළමු ජනාධිපති (1977-1999) බවට පත් විය.[134]
1960 ජූලි 1 වන දින, හිටපු බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්ත ආරක්ෂක ප්‍රදේශය සෝමාලිලන්ත ප්‍රාන්තය ලෙස නිදහස ලබා දින පහකට පසුව, එම භූමි ප්‍රදේශය සෝමාලිලන්තයේ භාරකාර ප්‍රදේශය සමඟ එක්සත් වී සෝමාලි ජනරජය පිහිටුවීමට,[136] ඉතාලිය සහ බ්‍රිතාන්‍යය විසින් සකස් කරන ලද සීමාවන් තුළ වුවද.[137][138] අබ්දුල්ලාහි ඉසා සහ මුහම්මද් හාජි ඊබ්‍රාහිම් ඊගල් විසින් භාරකාරත්වයේ සහ ආරක්ෂක ආන්ඩුවල අනෙකුත් සාමාජිකයින් සමඟ රජයක් පිහිටුවන ලදී, සෝමාලියානු ජාතික සභාවේ සභාපති ලෙස අබ්දුල්කාදිර් මුහම්මද් ඒඩන්, සෝමාලියානු ජනරජයේ ජනාධිපති ලෙස ඒඩන් අබ්දුල්ලා ඔස්මාන් ඩාර් සහ අබ්දිරෂිඩ් අලි ෂර්මාර්කේ අගමැති (පසුව 1967 සිට 1969 දක්වා ජනාධිපති වීමට). 1961 ජුලි 20 දින සහ ජනප්‍රිය ජනමත විචාරණයක් හරහා ඉතාලි භාරකාරත්වය යටතේ සෝමාලියාවේ ජනතාව විසින් ජනප්‍රිය ලෙස අනුමත කරන ලදී, ජනමත විචාරණයට සහභාගී වූ සෝමාලිලන්ත වැසියන් සුළු පිරිසක් පමණක් ඡන්දය ප්‍රකාශ කළද, හිටපු සෝමාලිලන්ත ආරක්ෂක ප්‍රදේශයේ බොහෝ දෙනෙක් ජනමත විචාරණයට සහභාගී නොවූහ. 1960 දී ප්‍රථමයෙන් කෙටුම්පත් කරන ලද[139] නව ව්‍යවස්ථාවට එරෙහිව.[140] 1967 දී මුහම්මද් හාජි ඊබ්‍රාහිම් ඊගල් අගමැති ධුරයට පත් වූ අතර, එම තනතුරට ෂර්මාර්ක් විසින් පත් කරන ලදී. ඊගල් පසුව වයඹ දිග සෝමාලියාවේ ස්වයං පාලන සෝමාලිලන්ත ප්‍රදේශයේ ජනාධිපතිවරයා බවට පත් විය.
සෝමාලි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය (1969-1991)
[සංස්කරණය]1969 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී පිහිටුවන ලද සෝමාලියානු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය මේජර් ජෙනරාල් මොහොමඩ් සියාඩ් බැරේ සහ සෝමාලියානු හමුදාව විසින් මෙහෙයවන ලද කුමන්ත්‍රණයකින් පසුව සමාජවාදී ඒක-පක්ෂ රාජ්‍යයක් ලෙස මතු විය.[141][142][143][144] මෙම කුමන්ත්‍රණය සිදුවූයේ සෝමාලියානු ජනරජයේ දෙවන ජනාධිපති අබ්දිරෂිඩ් ෂර්මාර්කේ ආරක්ෂකයෙකු විසින් ඝාතනය කර දින හයකට පසුවය.[143] ඉතියෝපියාවේ පිටුබලය ලත් සෝමාලියානු කැරලිකාර කණ්ඩායම්වල නැගීම දක්වා ඉදිරි වසර 21 තුළ බැරේගේ පරිපාලනය සෝමාලියාව පාලනය කළ අතර, එය අවසානයේ ආණ්ඩුවේ බිඳවැටීමට සහ 1991 සිවිල් යුද්ධය ආරම්භ වීමට හේතු විය.[145]
කුමන්ත්‍රණය
[සංස්කරණය]ඔක්තෝබර් 15 වන දින, ජනාධිපති අබ්දිරෂිඩ් අලි ෂර්මාර්ක් නියඟයෙන් පීඩා විඳි ලාස් අනූද් හි සංචාරය කරමින් සිටියදී, ඔහුගේ පෞද්ගලික ආරක්ෂකයා ඔහුට වෙඩි තබා ඝාතනය කළේය. හිටපු රාජ්‍ය ලේකම් හෙන්රි කිසිංගර් නිගමනය කළේ ආරක්ෂකයා ඔහුගේම කැමැත්තෙන් ක්‍රියා කළ බවයි.[146]
ඉන් දින හයකට පසු ඔක්තෝම්බර් 21 වෙනිදා ජෙනරාල් සියාඩ් හමුදා කුමන්ත්‍රණයක් මෙහෙයවමින් පාර්ලිමේන්තු රජය සාර්ථකව පෙරලා දැමීය. නුතන දේශපාලන විශ්ලේෂකයින් පවසන්නේ මෙම කුමන්ත්‍රණය පාර්ලිමේන්තු ආන්ඩුව තුල පැවති දූෂිත ක්‍රියාවන් විසින් පෙලඹවූවක් බවයි.[147]
උත්තරීතර විප්ලවවාදී කවුන්සිලය විසින් ආරක්ෂකයා නඩු විභාග කර, වධහිංසා පමුණුවා මරා දමන ලදී. ඔහු ඝාතනය කළ ජනාධිපතිවරයාගේ වංශයේම පසුබිමකින් පැමිණි අයෙකි.[148]
බැරේ සමඟින්, ජනාධිපති ෂර්මාක්ගේ ඝාතනයෙන් පසු බලයට පත් වූ උත්තරීතර විප්ලවවාදී කවුන්සිලය (එස්ආර්සී) බ්‍රිගේඩියර් ජෙනරාල් මොහොමඩ් අයිනාන්ෂේ ගුලේඩ්, ලුතිනන් කර්නල් සලාඩ් ගබේරේ කෙඩියේ සහ පොලිස් ප්‍රධානී ජමා කෝර්ෂෙල් විසින් මෙහෙයවන ලදී. කෙඩියේ නිල වශයෙන් "විප්ලවයේ පියා" යන පදවි නාමය දැරූ අතර, කෙටි කලකින් බැරේ SRC හි ප්‍රධානියා බවට පත් විය.[149] පසුව SRC විසින් රට සෝමාලි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය ලෙස නම් කරන ලදී,[150][151] පාර්ලිමේන්තුව සහ ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය විසුරුවා හැර, ව්‍යවස්ථාව අත්හිටුවන ලදී.[152]
විප්ලවවාදී ආන්ඩුව මහා පරිමාණ පොදු වැඩ වැඩසටහන් ස්ථාපිත කර නාගරික හා ග්‍රාමීය සාක්ෂරතා ව්‍යාපාරයක් සාර්ථකව ක්‍රියාත්මක කළ අතර එය සාක්ෂරතා අනුපාතය නාටකාකාර ලෙස ඉහළ නැංවීමට උපකාරී විය. සෝමාලි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය 70% ක සාක්ෂරතා අනුපාතයක් අත්කර ගත් අතර, එය එකල අප්‍රිකාවේ ඉහළම අගයකි.[153][154]
කර්මාන්ත සහ ඉඩම් ජනසතු කිරීමේ වැඩසටහනකට අමතරව, නව පාලන තන්ත්‍රයේ විදේශ ප්‍රතිපත්තිය අරාබි ලෝකය සමඟ සෝමාලියාවේ සාම්ප්‍රදායික සහ ආගමික සම්බන්ධතා කෙරෙහි අවධාරණය කළ අතර අවසානයේ 1974 පෙබරවාරි මාසයේදී අරාබි ලීගයට සම්බන්ධ විය.[155] එම වසරේම, බැරේ අප්‍රිකානු සංගමයේ (AU) පූර්වගාමියා වූ අප්‍රිකානු එකමුතු සංවිධානයේ (OAU) සභාපති ලෙසද කටයුතු කළේය.[156]
1976 ජුලි මාසයේදී, බැරේගේ SRC විසුරුවා හැර, ඒ වෙනුවට විද්‍යාත්මක සමාජවාදය සහ ඉස්ලාමීය මූලධර්ම මත පදනම් වූ ඒක-පක්ෂ ආන්ඩුවක් වන සෝමාලියානු විප්ලවවාදී සමාජවාදී පක්ෂය (SRSP) පිහිටුවන ලදී. SRSP යනු මාක්ස්වාදී ප්‍රතිපත්ති දේශීය තත්වයන්ට අනුවර්තනය කරමින් නිල රාජ්‍ය මතවාදය නිල රාජ්‍ය ආගම සමඟ සංහිඳියාවට ගෙන ඒමේ උත්සාහයකි. රජය තර්ක කරන ලද සමාජ ප්‍රගතිය, සමානාත්මතාවය සහ යුක්තිය පිළිබඳ මුස්ලිම් මූලධර්ම කෙරෙහි අවධාරණය කරන ලද අතර, රජය තර්ක කළේ විද්‍යාත්මක සමාජවාදයේ හරය සහ ස්වයංපෝෂිතභාවය, මහජන සහභාගීත්වය සහ ජනප්‍රිය පාලනය මෙන්ම නිෂ්පාදන මාධ්‍යවල සෘජු හිමිකාරිත්වය පිළිබඳ තමන්ගේම අවධාරණය . SRSP සීමිත පරිමානයෙන් පුද්ගලික ආයෝජන දිරිමත් කල අතර, පරිපාලනයේ සමස්ත දිශානතිය අත්‍යවශ්‍යයෙන්ම කොමියුනිස්ට්වාදී විය.[152]
1977 ජුලි මාසයේ දී, ඔගඩන් යුද්ධය ආරම්භ වූයේ, ප්රධාන වශයෙන් සෝමාලියානුවන් බහුලව වාසය කරන ඉතියෝපියාවේ ඔගඩන් ප්‍රදේශය, දකුණේ පොහොසත් කෘෂිකාර්මික ඉඩම් සමඟින්, පෑන්-සෝමාලි ග්‍රේටර් සෝමාලියාවකට ආක්‍රමණශීලී ලෙස සංස්ථාගත කිරීම යුක්ති සහගත කිරීම සඳහා බැරේගේ රජය ජාතික සමගිය සඳහා ආයාචනා කිරීමෙනි. නැගෙනහිර ඉතියෝපියාව, යටිතල පහසුකම්, සහ උතුරේ ජිබුටි තරම් උපාය මාර්ගික වශයෙන් වැදගත් ප්‍රදේශය.[157] ගැටුමේ පළමු සතියේදී, සෝමාලියානු සන්නද්ධ හමුදා දකුණු සහ මධ්‍යම ඔගඩන් අල්ලා ගත් අතර, යුද්ධයේ වැඩි ප්‍රමාණයක් සඳහා සෝමාලියානු හමුදාව ඉතියෝපියානු හමුදාවට අඛණ්ඩ ජයග්‍රහණ ලබා ගත් අතර සිදාමෝ දක්වා ඔවුන් පසුපස ගියේය. 1977 සැප්තැම්බර් වන විට සෝමාලියාව ඔගාඩෙන් 90% ක් පාලනය කළ අතර ජිජිගා වැනි උපාය මාර්ගික නගර අල්ලා ගත් අතර ඩයිරේ ඩාවා වෙත දැඩි පීඩනයක් එල්ල කළ අතර අග නගරයේ සිට ජිබුටි දක්වා දුම්රිය මාර්ගයට තර්ජනයක් විය. හරාර් වටලෑමෙන් පසු, කියුබානු හමුදා 20,000 කින් සහ සෝවියට් විශේෂඥයින් දහස් ගණනකින් සමන්විත දැවැන්ත පෙර නොවූ විරූ සෝවියට් මැදිහත්වීමක් ඉතියෝපියාවේ කොමියුනිස්ට් ඩර්ග් පාලනයට සහාය විය. 1978 වන විට සෝමාලියානු හමුදා අවසානයේ ඔගඩෙන් පිටතට තල්ලු කරන ලදී. සෝවියට් සංගමයේ මෙම සහාය මාරුව වෙනත් තැනක සහචරයින් සෙවීමට බැරේ ආන්ඩුව පොළඹවන ලදී. එය අවසානයේදී සෝවියට් දේශයේ සීතල යුද්ධයේ පරම-ප්‍රතිවාදියා වන එක්සත් ජනපදය මත සමථයකට පත් විය. සෝවියට් සංගමය සමග සෝමාලියාවේ ආරම්භක මිත්‍රත්වය සහ පසුව එක්සත් ජනපදය සමඟ ඇති හවුල්කාරිත්වය අප්‍රිකාවේ විශාලතම හමුදාව ගොඩනැගීමට හැකි විය.[158]
1979 දී නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද අතර ඒ යටතේ මහජන සභාවක් සඳහා මැතිවරණ පැවැත්විණි. කෙසේ වෙතත්, බැරේගේ සෝමාලි විප්ලවවාදී සමාජවාදී පක්ෂයේ දේශපාලන මණ්ඩලය දිගටම පාලනය කළේය.[151] 1980 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී, SRSP විසුරුවා හරින ලද අතර, උත්තරීතර විප්ලවවාදී කවුන්සිලය එම ස්ථානයේ නැවත ස්ථාපිත කරන ලදී.[152] ඒ වන විට බැරේගේ රජය එන්න එන්නම අප්‍රසාදයට පත් විය. බොහෝ සෝමාලියානුවන් හමුදා ආඥාදායකත්වය යටතේ ජීවිතය ගැන කලකිරී සිටියහ.
සීතල යුද්ධය අවසන් වීමත් සමග සෝමාලියාවේ මූලෝපායික වැදගත්කම හීන වීමත් සමග 1980 ගනන්වල දී පාලනය තවත් දුර්වල විය. ආන්ඩුව වඩ වඩාත් අත්තනෝමතික බවට පත් වූ අතර ඉතියෝපියාව විසින් දිරිමත් කරන ලද ප්‍රතිරෝධ ව්‍යාපාර රට පුරා පැන නැඟී අවසානයේ සෝමාලියානු සිවිල් යුද්ධයට මග පෑදීය. මිලීෂියා කණ්ඩායම් අතර සෝමාලියානු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ව්‍යාපාරයේ ප්‍රචණ්ඩත්වයෙන් තොර දේශපාලන විරුද්ධවාදීන් සමඟ සෝමාලි ගැලවීමේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පෙරමුණ (SSDF), එක්සත් සෝමාලි කොන්ග්‍රසය (USC), සෝමාලි ජාතික ව්‍යාපාරය (SNM) සහ සෝමාලි දේශප්‍රේමී ව්‍යාපාරය (SPM) විය. SDM), සෝමාලියානු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී සන්ධානය (SDA) සහ සෝමාලි ප්‍රකාශන සමූහය (SMG).
සෝමාලියා සිවිල් යුද්ධය
[සංස්කරණය]![Map of the sites related to the Somali civil war [159]](https://en.wikipedia.org/wiki/File:Somalia_regions.png)
බැරේගේ ආණ්ඩුවේ සදාචාරාත්මක අධිකාරිය ක්‍රමක්‍රමයෙන් ඛාදනය වීමත් සමඟ බොහෝ සෝමාලිවරුන් හමුදා පාලනය යටතේ ජීවිතය ගැන කලකිරුණා. 1980 ගණන්වල මැද භාගය වන විට, ඉතියෝපියාවේ කොමියුනිස්ට් ඩර්ග් පරිපාලනයේ සහාය ඇතිව ප්‍රතිරෝධ ව්‍යාපාර රට පුරා පැන නැගුනි. බැරේ ප්‍රතිචාර දැක්වූයේ දේශීය වශයෙන් ගරිල්ලන්ට, විශේෂයෙන්ම උතුරු ප්‍රදේශ වල සහය දක්වන අයට එරෙහිව දණ්ඩනමය පියවර ගැනීමට නියෝග කිරීමෙනි. 1988 දී ඉලක්ක කරන ලද ප්‍රදේශ අතර සෝමාලි ජාතික ව්‍යාපාරයේ (SNM) බලකොටුවක් වන හර්ගීසා හි වයඹදිග පරිපාලන මධ්‍යස්ථානය සමඟ නගරවලට බෝම්බ දැමීම ඇතුළත් විය.[160][161]
බැරේගේ ආන්ඩුව විසින් ආරම්භ කරන ලද මර්ධනය, රට පුරා විවිධ ප්‍රදේශ ආවරණය වන පරිදි උතුරේ ආරම්භක බෝම්බ ප්‍රහාරවලින් ඔබ්බට එහි ව්‍යාප්තිය දිගු කළේය. ආක්‍රමණශීලී ක්‍රමෝපායන් ප්‍රතිනිෂ්පාදනය කිරීම, සම්භවය මැඩලීම සහ ජනතාව කෙරෙහි අධිකාරිය රඳවා තබා ගැනීම, දකුණේ ආණ්ඩුවේ මර්දනකාරී ක්‍රියාවන්හි කැපී පෙනෙන ලක්ෂණයක් විය. 1991 දී බැරේගේ පාලන තන්ත්‍රය විසින් දකුණු සෝමාලියාවේ පිහිටි බෙලෙඩ්වෙන් නගරයේ බොහෝ අහිංසක පුද්ගලයින්ගේ මරණයට තුඩු දුන් නිර්දය ප්‍රහාරයක් ආරම්භ කළ විට වඩාත් කැපී පෙනෙන අවස්ථාවක් සිදු විය.[162] මෙම සාහසිකත්වයේ කෲරත්වය සහ විශාලත්වය, මානව හිමිකම් සහ මනුෂ්‍ය ජීවිතයේ වටිනාකම් පිළිබඳ අමු අමුවේ නොසලකා හැරීමක් ප්‍රදර්ශනය කරමින්, ඕනෑම ආකාරයක විරුද්ධත්වයක් හෝ ප්‍රතිරෝධයක් මැඩලීමට රජය සූදානම් වූ මට්ටම ඉස්මතු කළේය.[163]
බැරේ ගේ මර්දනකාරී ප්‍රතිපත්තිවල තවත් කැපී පෙනෙන අවස්ථාවක් සිදුවූයේ බයිඩෝවා නගරයේ වන අතර, සාගතය සහ සිවිල් යුද්ධය අතරතුර එහි දිග හැරුණු ඛේදනීය සිදුවීම් හේතුවෙන් 'මරණයේ නගරය' යන අන්වර්ථ නාමය ලැබුණි.[164] මෙම ප්‍රදේශවල වෙසෙන රහන්වේන් ප්‍රජාව ඉලක්ක කරගත් රජයේ උපාය මාර්ගවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ලක්ෂ සංඛ්‍යාත පුද්ගලයන්ගේ ජීවිත අහිමි විය.[165]
1990 දී, මොගඩිෂු අගනුවර, පදිංචිකරුවන්ට තුනක් හෝ හතරකට වඩා වැඩි කණ්ඩායම් වශයෙන් ප්‍රසිද්ධියේ රැස් වීම තහනම් විය. ඉන්ධන හිඟය, උද්ධමනය සහ මුදල් අවප්‍රමාණය ආර්ථිකයට බලපෑවේය. විනිමය සඳහා බැංකුවලට දේශීය මුදල් හිඟයක් ඇති වූ බැවින් නගර මධ්‍යයේ දියුණු කළු වෙළඳපොලක් පැවතුනි. විදේශ මුදල් අපනයනය වැළැක්වීම සඳහා දැඩි විනිමය පාලන රෙගුලාසි හඳුන්වා දෙන ලදී. විදේශිකයන්ට ගමන් තහනමක් පනවා නොතිබුණද, බොහෝ ස්ථාන ඡායාරූප ගැනීම තහනම් කර ඇත. මොගඩිෂු හි දිවා කාලයේදී රජයේ කිසිදු හමුදා බලකායක් පෙනී සිටීම අතිශයින් දුර්ලභ විය. කෙසේ වෙතත්, රජයේ අධිකාරීන් විසින් කරන ලද ප්‍රමාද වූ රාත්‍රී මෙහෙයුම්වලට පුද්ගලයන්ගේ නිවෙස්වලින් "අතුරුදහන් කිරීම්" ඇතුළත් විය.[166]
1991 දී, ඉතියෝපියාවේ එවකට පාලක ඩර්ග් පාලන තන්ත්‍රය සහ ලිබියාවේ පිටුබලය ඇතිව, වංශ මත පදනම් වූ විරුද්ධ කණ්ඩායම්වල සභාගයක් විසින් බැරේ පරිපාලනය නෙරපා හරින ලදී.[167] සෝමාලියානු ජාතික ව්‍යාපාරයේ සහ උතුරු ගෝත්‍රික වැඩිහිටියන්ගේ රැස්වීමකින් අනතුරුව, රටේ උතුරු හිටපු බ්‍රිතාන්‍ය කොටස 1991 මැයි මාසයේදී සෝමාලිලන්ත ජනරජය ලෙස සිය නිදහස ප්‍රකාශ කළේය. කැලඹිලි සහිත දකුණට සාපේක්ෂව තථ්‍ය ස්වාධීන හා සාපේක්ෂව ස්ථාවර වුවද, එය එසේ වී නැත. ඕනෑම විදේශීය රජයක් විසින් පිළිගෙන ඇත.[168][169]
බොහෝ විරුද්ධ කණ්ඩායම් පසුව බැරේගේ පාලන තන්ත්‍රය නෙරපා හැරීමෙන් පසුව ඇති වූ බල රික්තය තුළ බලපෑම සඳහා තරඟ කිරීමට පටන් ගත්හ. දකුණේ, USC කමාන්ඩර්වරුන් වන ජෙනරාල් මොහොමඩ් ෆාරා අයිඩිඩ් සහ අලි මහඩි මොහොමඩ් ගේ නායකත්වයෙන් සන්නද්ධ කන්ඩායම්, විශේෂයෙන්ම, අගනුවර කෙරෙහි අධිකාරී බලය යෙදවීමට උත්සාහ කරන විට, ගැටුම් ඇති විය.[171] 1991 දී, සෝමාලියාව පිළිබඳ බහු-අදියර ජාත්‍යන්තර සම්මන්ත්‍රණයක් අසල්වැසි ජිබුටි හිදී පැවැත්විණි.[172] ජිබුටි සමුළුව මගින් මුහම්මද් තුමාට ලබා දුන් නීත්‍යානුකූලභාවය හේතුවෙන්, පසුව ඔහු සෝමාලියාවේ නව ජනාධිපති ලෙස ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාව විසින් පිළිගනු ලැබීය.[172] අගනුවර කොටස් වලින් ඔබ්බට තම අධිකාරය ක්‍රියාත්මක කිරීමට ඔහුට නොහැකි විය. බලය වෙනුවට සෝමාලියාවේ දකුණු අර්ධයේ අනෙකුත් කන්ඩායම් නායකයන් සමඟ සහ උතුරේ ස්වාධීන උප-ජාතික ආයතන සමඟ තරඟ කරන ලදී.[173] ජිබුටි සමුළුවෙන් අනතුරුව දේශපාලන පාර්ශවකරුවන් 15 දෙනෙකු විසින් අත්සන් කරන ලද ජාතික සංහිඳියාව සහ නිරායුධකරණය සඳහා වූ ගබ්සා ගිවිසුම් දෙකක්: ජාතික සංහිඳියාව පිළිබඳ අවිධිමත් සූදානම් කිරීමේ රැස්වීමක් පැවැත්වීමේ ගිවිසුමක් සහ 1993 ජාතික සංහිඳියාව පිළිබඳ සමුළුවේදී ඇති කරගත් ඇඩිස් අබාබා ගිවිසුම.[තහවුරු කර නොමැත]
1990 ගණන්වල මුල් භාගයේදී, ස්ථීර මධ්‍යම අධිකාරියක් නොමැති වීම හේතුවෙන්, සෝමාලියාව "අසාර්ථක රාජ්‍යයක්" ලෙස සංලක්ෂිත කිරීමට පටන් ගත්තේය.[174][175][176]
සංක්‍රාන්ති ආයතන
[සංස්කරණය].jpg)
සංක්‍රාන්ති ජාතික රජය (TNG) 2000 අප්රේල්-මැයි මාසවලදී ජිබුටි හි ආර්ටා හි පැවති සෝමාලියා ජාතික සාම සමුළුවේදී (SNPC) පිහිටුවන ලදී. අබ්දිකාසිම් සලාද හසන්, ජාතියේ නව සංක්‍රාන්ති ජාතික ආණ්ඩුවේ (TNG) සභාපතිවරයා ලෙස තේරී පත් වූ අතර, සෝමාලියාව එහි තුන්වන ස්ථිර ජනරජ ආන්ඩුවට මඟ පෙන්වීම සඳහා පිහිටුවන ලද අන්තර්වාර පාලනයකි.[177] TNG හි අභ්‍යන්තර ගැටළු වසර තුනකදී සිව් වතාවක් අගමැති වෙනුවට ආදේශ කිරීමට හේතු වූ අතර, 2003 දෙසැම්බර් මාසයේදී පරිපාලන ආයතනය බංකොලොත් භාවය වාර්තා විය. එහි ජනවරම ඒ සමගම අවසන් විය.[178]
2004 ඔක්තෝබර් 10 දින, නීති සම්පාදකයින් විසින් සංක්‍රාන්ති ජාතික රජයේ අනුප්‍රාප්තිකයා වන සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් රජයේ (TFG) පළමු සභාපති ලෙස අබ්දුල්ලාහි යූසුෆ් අහමඩ් තේරී පත් විය.[179] TFG යනු 1991 සියාඩ් බැරේ පාලන තන්ත්‍රයේ බිඳවැටීමෙන් සහ ඉන් අනතුරුව ඇති වූ සිවිල් යුද්ධයෙන් පසුව සෝමාලියාවට ජාතික ආයතන ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කිරීම අරමුණු කරගත් දෙවන අන්තර්වාර පරිපාලනය විය.[180]
සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් රජය (TFG) 2012 අගෝස්තු 20 වන තෙක් සෝමාලියාවේ ජාත්‍යන්තරව පිළිගත් රජය වූ අතර එහි නිල කාලය නිල වශයෙන් අවසන් විය.[181] සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තුව (TFP) විසින් 2004 නොවැම්බර් මාසයේ දී සම්මත කරන ලද සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් ප්‍රඥප්තියේ (TFC) අර්ථ දක්වා ඇති පරිදි එය රජයේ සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් ආයතනවලින් එකක් (TFIs) ලෙස ස්ථාපිත කරන ලදී. සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් රජය නිල වශයෙන් රජයේ විධායක ශාඛාවෙන් සමන්විත වූ අතර TFP ව්‍යවස්ථාදායක ශාඛාව ලෙස සේවය කරයි. ආන්ඩුව මෙහෙයවනු ලැබුවේ සෝමාලියාවේ ජනාධිපතිවරයා වන අතර, අගමැති හරහා කැබිනට් මණ්ඩලය වාර්තා කරන ලදී. කෙසේ වෙතත්, එය ශාඛා තුනම සාමූහිකව හැඳින්වීමට සාමාන්‍ය යෙදුමක් ලෙස ද භාවිතා විය.[තහවුරු කර නොමැත]
ඉස්ලාමීය අධිකරණ සංගමය
[සංස්කරණය]
2006 දී, ඉස්ලාමීය අධිකරණ සංගමය (ICU), මාස 6 ක් සඳහා රටේ දකුණු කොටසේ වැඩි කොටසක් පාලනය කර ෂරියා නීතිය පැනවීය. එක්සත් ජාතීන්ගේ ඉහළ නිලධාරීන් මෙම කෙටි කාලය සෝමාලියානු දේශපාලන ඉතිහාසයේ 'ස්වර්ණමය යුගයක්' ලෙස හඳුන්වයි.[182][183]
සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් රජය
[සංස්කරණය]සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් ආන්ඩුව එහි අධිකාරිය නැවත ස්ථාපිත කිරීමට උත්සාහ කළ අතර, ඉතියෝපියානු හමුදා, අප්‍රිකානු සංගමයේ සාම සාධක භටයින්ගේ සහය ඇතිව එක්සත් ජනපදයේ ගුවන් සහාය ඇතිව දැඩි සත්කාර ඒකකය පලවා හැර එහි පාලනය ශක්තිමත් කරන ලදී.[184] 2007 ජනවාරි 8 වන දින, TFG සභාපති අබ්දුල්ලාහි යූසුෆ් අහමඩ්, නිලයට තේරී පත්වීමෙන් පසු ප්‍රථම වතාවට ඉතියෝපියානු හමුදා සහාය ඇතිව මොගඩිෂු වෙත ඇතුළු විය. පසුව රජය බයිඩෝවා හි අන්තර්කාලීන ස්ථානයෙන් අගනුවර විලා සෝමාලියාවට ගෙන ගියේය. 1991 දී සියාඩ් බැරේ පාලනය බිඳවැටීමෙන් පසු ෆෙඩරල් රජය විසින් රටේ වැඩි කොටසක් පාලනය කළ පළමු අවස්ථාව මෙය සනිටුහන් විය.[185]
අල් ෂබාබ් කැරැල්ල
[සංස්කරණය]අල්-ෂබාබ් ඉතියෝපියානු හමුදාව සෝමාලියාවේ රැඳී සිටීමට විරුද්ධ වූ අතර TFG ට එරෙහිව කැරැල්ලක් දිගටම කරගෙන ගියේය. 2007 සහ 2008 වසර පුරා, මධ්‍යම සහ දකුණු සෝමාලියාවේ ප්රධාන නගර සහ වරායන්හි පාලනය අල්ලා ගනිමින් අල්-ෂබාබ් හමුදා ජයග්‍රහණ ලබා ගත්තේය. 2009 ජනවාරි වන විට, අල්-ෂබාබ් සහ අනෙකුත් මිලීෂියාවන් විසින් ඉතියෝපියානු හමුදාවන්ට පසුබැසීමට බල කරන ලද අතර, සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් රජයේ හමුදාවන්ට සහාය වීම සඳහා ඌන සන්නද්ධ අප්‍රිකානු සංගමයේ සාම සාධක හමුදාවක් ඉතිරි කරන ලදී.[186]
අරමුදල් සහ මානව සම්පත් හිඟකම, ජාතික ආරක්ෂක හමුදාවක් නැවත ස්ථාපිත කිරීම දුෂ්කර වූ ආයුධ සම්බාධක සහ ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාවේ සාමාන්‍ය උදාසීනත්වය හේතුවෙන් යූසුෆ් පුන්ට්ලන්ඩ් සිට මොගඩිෂු දක්වා හමුදා දහස් ගණනක් යෙදවීමට බැඳී සිටියේය. රටේ දකුණු ප්‍රදේශයේ කැරලිකරුවන්ට එරෙහි සටන පවත්වා ගැනීමට. මෙම ප්‍රයත්නය සඳහා මූල්‍ය ආධාර සපයන ලද්දේ ස්වාධීන කලාපයේ රජය විසිනි. මෙමගින් පුන්ට්ලන්ඩ්හිම ආරක්ෂක හමුදාවන්ට සහ සිවිල් සේවා සේවකයන්ට ඉතිරි වූයේ සුළු ආදායමක් වන අතර, මුහුදු කොල්ලකෑම් සහ ත්‍රස්තවාදී ප්‍රහාරවලට ගොදුරු විය හැකි ප්‍රදේශයක් බවට පත් විය.[187][188]
2008 දෙසැම්බර් 29 දින, යූසුෆ්, සෝමාලියාවේ ජනාධිපති ධුරයෙන් ඉල්ලා අස්වන බව බයිඩෝවා හි එක්සත් පාර්ලිමේන්තුවක් ඉදිරියේ නිවේදනය කළේය. ජාතික ගුවන්විදුලිය ඔස්සේ විකාශනය කරන ලද ඔහුගේ කතාවේදී, යූසුෆ් තම රජයට කිරීමට නියම කර තිබූ පරිදි රටේ 17 වසරක ගැටුම අවසන් කිරීමට අපොහොසත් වීම ගැන කනගාටුව ප්‍රකාශ කළේය.[189] ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාව රජයට සහය දැක්වීමට අපොහොසත් වීම සම්බන්ධයෙන් ද ඔහු චෝදනා කළ අතර, සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් රජයේ ප්‍රඥප්තියට අනුව පාර්ලිමේන්තුවේ කථානායකවරයා ඔහුගෙන් පසු ධුරයට පත් වනු ඇති බව පැවසීය.[190]
සංක්‍රාන්ති කාලපරිච්ඡේදයේ අවසානය
[සංස්කරණය]2008 මැයි 31 සහ ජූනි 9 අතර, සෝමාලියාවේ ෆෙඩරල් රජයේ නියෝජිතයින් සහ සෝමාලියාවේ නැවත විමුක්තිය සඳහා වූ සන්ධානය (ARS) සෝමාලියාවේ හිටපු එක්සත් ජාතීන්ගේ විශේෂ නියෝජිත අහමදු ඕල්ඩ්-අබ්දල්ලා විසින් ජිබුටි හි සාම සාකච්ඡා සඳහා සහභාගී විය. සන්නද්ධ ගැටුම නැවැත්වීමට හිලව් වශයෙන් ඉතියෝපියානු හමුදා ඉවත් කර ගන්නා ලෙස ඉල්ලා අත්සන් කරන ලද ගිවිසුමකින් සමුළුව අවසන් විය. පසුව ARS සාමාජිකයින්ට පහසුකම් සැලසීම සඳහා පාර්ලිමේන්තුව ආසන 550 දක්වා පුළුල් කරන ලද අතර, පසුව ෂෙයික් ෂරීෆ් ෂෙයික් අහමඩ් ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය.
අප්‍රිකානු සංගමයේ කුඩා කණ්ඩායමක සහාය ඇතිව, TFG 2009 පෙබරවාරි මාසයේදී රටේ දකුණු අර්ධයේ පූර්ණ පාලනය භාර ගැනීම සඳහා ප්‍රතිප්‍රහාරයක් ආරම්භ කළේය. එහි පාලනය ශක්තිමත් කිරීම සඳහා, TFG ඉස්ලාමීය අධිකරණ සංගමය, සෝමාලියාවේ නැවත-විමුක්තිය සඳහා වූ සන්ධානයේ අනෙකුත් සාමාජිකයින් සහ මධ්‍යස්ථ සුෆි මිලීෂියාවක් වන අහුලු සුන්නා වල්ජමාආ සමග සන්ධානයක් ගොඩනගා ගත්තේය.[191] තවද, විරුද්ධ ප්රධාන ඉස්ලාමීය කණ්ඩායම් දෙක වන අල්-ෂබාබ් සහ හිස්බුල් ඉස්ලාම්, 2009 මැද භාගයේදී එකිනෙකා අතර සටන් කිරීමට පටන් ගත්හ.[192] සටන් විරාමයක් ලෙස, 2009 මාර්තු මාසයේදී, TFG නිවේදනය කළේ තමන් ජාතියේ නිල අධිකරණ පද්ධතිය ලෙස ෂරියා යලි ක්‍රියාත්මක කරන බවයි.[193] කෙසේ වෙතත්, රටේ දකුණු සහ මධ්‍යම ප්‍රදේශවල ගැටුම් දිගටම පැවතුනි. මාස කිහිපයක් ඇතුළත, TFG දකුණු-මධ්‍යම සෝමාලියාවේ ගැටුම් කලාපවලින් 70% ක් පමණ අල්ලාගෙන, මතභේදයට තුඩු දී ඇති භූමියෙන් 80% කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක පාලනය ඉස්ලාමීය කැරලිකරුවන්ට අහිමි විය.[185]
2011 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී, සෝමාලි සහ කෙන්යානු හමුදා සහ බහුජාතික හමුදා අතර සම්බන්ධීකරණ මෙහෙයුමක්, ලින්ඩා න්චි මෙහෙයුම දකුණු සෝමාලියාවේ අල්-ෂබාබ්ට එරෙහිව ආරම්භ විය.[194][195] 2012 සැප්තැම්බර් වන විට, සෝමාලි, කෙන්යා, සහ රස්කම්බෝනි හමුදා අල්-ෂබාබ්ගේ අවසාන ප්රධාන බලකොටුව වන කිස්මායෝ හි දකුණු වරාය අල්ලා ගැනීමට සමත් විය.[196] 2012 ජූලි මාසයේදී, සෝමාලියාව සමඟ සම්බන්ධ වීමට යුරෝපීය සංගමයේ මෙහෙයුම් තුනක් දියත් කරන ලදී: EUTM සෝමාලියාව, EU නාවික හමුදාව සෝමාලියා මෙහෙයුම සහ EUCAP නෙස්ටර්.[197]
සෝමාලියාවේ ස්ථිර ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ආයතන පිහිටුවීම සඳහා පැහැදිලි මිණුම් සලකුණු සපයන දේශපාලන ක්‍රියාවලියක් වන නිල "සංක්‍රාන්ති අවසානය සඳහා වූ මාර්ග සිතියමේ" කොටසක් ලෙස, සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් රජයේ අතුරු වරම 2012 අගෝස්තු 20 දිනෙන් අවසන් විය.[198] සෝමාලියාවේ ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තුව සමගාමීව ආරම්භ කරන ලදී.[181]
ෆෙඩරල් රජය
[සංස්කරණය]සිවිල් යුද්ධයේ ආරම්භයේ සිට රටේ පළමු ස්ථිර මධ්‍යම රජය වන සෝමාලියාවේ ෆෙඩරල් රජය 2012 අගෝස්තු මාසයේදී පිහිටුවන ලදී. 2014 අගෝස්තු මාසයේදී සෝමාලියානු රජය විසින් මෙහෙයවන ලද ඉන්දියන් සාගරයේ මෙහෙයුම ගම්බද ප්‍රදේශවල කැරලිකරුවන් සතුව තිබූ සාක්කුවලට එරෙහිව දියත් කරන ලදී.[199]
භූගෝලය
[සංස්කරණය]සෝමාලියාවට මායිම් වන්නේ වයඹ දෙසින් ජිබුටි, බටහිරින් ඉතියෝපියාව, උතුරින් ඒඩන් බොක්ක, නැගෙනහිරින් සෝමාලි මුහුද සහ ගාර්ඩාෆුයි සමුද්‍ර සන්ධිය සහ නිරිත දෙසින් කෙන්යාවයි. වර්ග කිලෝමීටර් 637,657 ක භූමි ප්‍රමාණයකින් යුත් සෝමාලියාවේ භූමි ප්‍රදේශය ප්රධාන වශයෙන් සානු, තැනිතලා සහ උස්බිම් වලින් සමන්විත වේ.[200] එහි වෙරළ තීරය දිගින් කිලෝමීටර් 3,333 කට වඩා වැඩි වන අතර එය අප්‍රිකාවේ ප්රධාන භූමියේ දිගම වේ.[201] එය දළ වශයෙන් "නැඹුරු අංක හතක් වැනි" හැඩයක් ලෙස විස්තර කර ඇත.[202]
ඈත උතුරේ, ඕගෝ කඳුකරයේ රළු නැගෙනහිර-බටහිර පරාසයන් ඒඩන් බොක්ක වෙරළ තීරයේ සිට විවිධ දුරින් පිහිටා ඇත. කාලානුරූපී මෝසම් සුළං සහ අක්‍රමවත් වර්ෂාපතනය සමඟ උණුසුම් තත්ත්වයන් වසර පුරා පවතී.[203] වටිනා ඛනිජ නිධි පවතින බව භූ විද්‍යාව යෝජනා කරයි. සෝමාලියාව සීෂෙල්ස් වෙතින් සෝමාලියානු මුහුදෙන් වෙන් කර ඇති අතර සොකොත්‍රා වෙතින් ගාර්ඩාෆුයි සමුද්‍ර සන්ධියෙන් වෙන් කරනු ලැබේ.
පරිපාලන අංශ
[සංස්කරණය]සෝමාලියාව නිල වශයෙන් කලාප දහඅටකට බෙදා ඇත (ගොබොල්ලාඩ, ඒකවචන ගොබෝල්), ඒවා දිස්ත්‍රික්කවලට බෙදා ඇත. කලාප වන්නේ:
| කලාපය | ප්‍රමාණය (ව.කි.මී.) | ජනගහනය[204][205] | අගනුවර |
|---|---|---|---|
| අවුදල් | 21,374 | 1,010,566 | බෝරම |
| බාරි | 70,088 | 949,693 | බොසාසෝ |
| නුගල් | 26,180 | 473,940 | ගරෝවේ |
| මුඩග් | 72,933 | 864,728 | ගල්කායෝ |
| ගලගුඩුඩ් | 46,126 | 634,309 | දුස්මරෙබ් |
| හිරාන් | 31,510 | 566,431 | බෙලෙඩ්වේන් |
| මධ්‍යම ශෙබෙලේ | 22,663 | 622,660 | ජොවර් |
| බනාදීර් | 370 | 2,330,708 | මොගඩිෂු |
| පහල ශෙබෙලේ | 25,285 | 1,218,733 | බරවා |
| ටොග්ධීර් | 38,663 | 962,439 | බුරාඕ |
| බකූල් | 26,962 | 383,360 | සූදුර් |
| මරූඩි ජී | 28,836 | 1,744,367 | හර්ගීසා |
| බේ | 35,156 | 1,035,904 | බයිඩෝවා |
| ගෙඩෝ | 60,389 | 566,318 | ගාර්බහාරී |
| මධ්‍යම ජුබා | 9,836 | 432,248 | බුආලේ |
| පහල ජුබා | 42,876 | 632,924 | කිස්මයෝ |
| සනාග් | 53,374 | 578,092 | එරිගාවෝ |
| සූල් | 25,036 | 618,619 | ලාස් ඇනෝද් |
උතුරු සෝමාලියාව දැන් පන්ට්ලන්ඩ් (ස්වයං පාලන රාජ්‍යයක් ලෙස සලකන), සෝමාලිලන්තය (ස්වයං-ප්‍රකාශිත නමුත් හඳුනා නොගත් රාජ්‍යයක්) සහ අලුතින් පිහිටුවන ලද සෝමාලියාවේ ඛටුමෝ ප්‍රාන්තය අතර ස්වාධීන ප්‍රදේශ අතර බෙදී ඇත. මධ්‍යම සෝමාලියාවේ, ගල්මුඩුග් යනු පුන්ට්ලන්ඩ්ට දකුණින් මතු වූ තවත් ප්‍රාදේශීය ආයතනයකි. ඈත දකුණේ ජුබාලන්ඩ් යනු සම්මේලනය තුළ සිව්වන ස්වයං පාලන කලාපයකි. 2014 දී, නව නිරිතදිග රාජ්‍යයක් ද එලෙසම පිහිටුවන ලදී.[206] 2015 අප්රේල් මාසයේදී, නව හර්ෂබෙල් ප්‍රාන්තයක් සඳහා පිහිටුවීමේ සම්මන්ත්‍රණයක් ද දියත් කරන ලදී.[207]
ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තුවට පැවරී ඇත්තේ සෝමාලියාවේ ෆෙඩරල් ජනරජය තුළ ඇති ස්වාධීන ප්‍රාදේශීය රාජ්‍යයන් (නිල වශයෙන් ෆෙඩරල් සාමාජික රාජ්‍යයන්) හි අවසාන සංඛ්‍යාව සහ සීමා මායිම් තෝරාගැනීමයි.[208][209]
ස්ථානය
[සංස්කරණය].svg)
සෝමාලියාව නිරිත දෙසින් කෙන්යාව, උතුරින් ඒඩන් බොක්ක, නැගෙනහිරින් ගාර්ඩාෆුයි සමුද්‍ර සන්ධිය සහ ඉන්දියන් සාගරය සහ බටහිරින් ඉතියෝපියාව මායිම් වේ. රට වයඹින් ජිබුටි මායිම් වේ. එය අක්ෂාංශ 2°S සහ 12°N, සහ දේශාංශ 41° සහ 52°E අතර පිහිටා ඇත. උපක්‍රමශීලීව රතු මුහුදට සහ සූවස් ඇළට පිවිසෙන බබ් එල් මැන්ඩෙබ් දොරටුවේ මුඛයේ පිහිටා ඇති රට, සිතියමේ රයිනෝසිරස්ගේ අඟකට සමාන වීම නිසා සාමාන්‍යයෙන් අප්‍රිකාවේ අං ලෙස හඳුන්වනු ලබන කලාපයක කෙළවර අල්ලා ගනී.[210]
ජලය
[සංස්කරණය]3,333 (සැතපුම් 2,071) දක්වා විහිදෙන මුහුදු තීරයක් සහිත අප්‍රිකාවේ ප්රධාන භූමියේ[211] දිගම වෙරළ තීරය සෝමාලියාවට ඇත. එහි භූමි ප්‍රදේශය ප්රධාන වශයෙන් සානු, තැනිතලා සහ උස්බිම් වලින් සමන්විත වේ. ජාතියේ මුළු වර්ග ප්‍රමාණය වර්ග කිලෝමීටර් 637,657 (වර්ග සැතපුම් 246,201) වන අතර එයින් ගොඩබිම් සමන්විත වන අතර වර්ග කිලෝමීටර් 10,320 (වර්ග සැතපුම් 3,980) ජලය ඇත. සෝමාලියාවේ භූමි මායිම් කිලෝමීටර් 2,340 (සැතපුම් 1,450) දක්වා විහිදේ; එයින් කිලෝමීටර් 58 ක් (සැතපුම් 36) ජිබුටි සමඟ ද, කිලෝමීටර් 682 (සැතපුම් 424) කෙන්යාව සමඟ ද, කිලෝමීටර් 1,626 (සැතපුම් 1,010) ඉතියෝපියාව සමඟ ද බෙදා ඇත. එහි සමුද්‍රීය හිමිකම්වලට නාවික සැතපුම් 200 (කිලෝමීටර් 370; සැතපුම් 230) ක භෞමික ජලය ඇතුළත් වේ.
සෝමාලියාවේ බජුනි දූපත් සහ සාද් ඇඩ්-ඩින් දූපත් ඇතුළුව එහි වෙරළ තීරයේ දූපත් සහ දූපත් කිහිපයක් තිබේ.
වාසස්ථාන
[සංස්කරණය]සෝමාලියාවේ භෞමික පරිසර කලාප හතක් අඩංගු වේ: ඉතියෝපියානු කඳුකර වනාන්තර, උතුරු සැන්සිබාර්-ඉන්හම්බේන් වෙරළබඩ වනාන්තර මොසෙයික්, සෝමාලි ෂිටිම්-කොමිෆෝරා පඳුරු බිම් සහ පඳුරු, ඉතියෝපියානු සෙරික් තෘණ බිම් සහ පඳුරු බිම්, හොබියෝ තණබිම් සහ පඳුරු බිම්, සෝමැක්සර් වනාන්තර සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු කඩොලාන.[212]
උතුරේ, ගුබාන් ලෙස හඳුන්වන ලඳු කැලෑවෙන් වැසී ගිය අර්ධ කාන්තාර තැනිතලාවක් ඒඩන් බොක්ක මුහුදු තීරයට සමාන්තරව පිහිටා ඇත. බටහිරින් කිලෝමීටර් දොළහක පළලින් සහ නැගෙනහිරින් කිලෝමීටර් දෙකක් වැනි කුඩා ප්‍රමාණයක් ඇති තැනිතලාව වැසි කාලවලදී හැර අත්‍යවශ්‍යයෙන්ම වියළි වැලි ඇඳන් වන ජල මාර්ග වලින් දෙකඩ වේ. වර්ෂාව පැමිණි විට, ගුබන්හි පහත් පඳුරු සහ තෘණ පොකුරු සශ්‍රීක වෘක්ෂලතා බවට පරිවර්තනය වේ.[210] මෙම වෙරළ තීරය ඉතියෝපියානු සෙරික් තෘණ බිම් සහ පඳුරු පරිසර කලාපයේ කොටසකි.
කැල් මැඩෝව් යනු රටේ ඊසානදිග කොටසේ කඳු වැටියකි. බොසාසෝ නගරයේ බටහිර දෙසින් කිලෝමීටර් කිහිපයක් එරිගාවෝ හි වයඹ දෙසට විහිදෙන මෙහි සෝමාලියාවේ උසම කඳු මුදුන වන ෂිම්බිරිස්, මීටර 2,416 (අඩි 7,927) පමණ උන්නතාංශයක පිහිටා ඇත. කර්කාර් කඳුකරයේ රළු නැගෙනහිර-බටහිර පරාසයන් ද පිහිටා ඇත්තේ ඒඩන් බොක්ක මුහුදු තීරයේ අභ්‍යන්තරයටය.[210] මධ්‍යම ප්‍රදේශ වල, රටේ උතුරු කඳු වැටි නොගැඹුරු සානු වලට සහ සාමාන්‍යයෙන් වියළි ජල මාර්ග වලට මග පාදයි, ඒවා දේශීයව ඕගෝ ලෙස හැඳින්වේ. ඔගෝගේ බටහිර සානුව, ක්‍රමයෙන්, පශු සම්පත් සඳහා වැදගත් තෘණ ප්‍රදේශයක් වන හවුඩ් වෙත ක්‍රමයෙන් ඒකාබද්ධ වේ.[210]
සෝමාලියාවට ඇත්තේ ජුබ්බා සහ ෂබෙලේ යන ස්ථිර ගංගා දෙකක් පමණි, ඒවා දෙකම ඉතියෝපියානු කඳුකරයෙන් ආරම්භ වේ. මෙම ගංගා ප්රධාන වශයෙන් දකුණු දෙසට ගලා බසින අතර ජුබ්බා නදිය කිස්මයෝහිදී ඉන්දියන් සාගරයට ඇතුල් වේ. ෂබෙල් ගඟ එක් කාලයකදී පෙනෙන විදිහට මර්කා අසල මුහුදට ඇතුළු වූ නමුත් දැන් මොගඩිෂු හි නිරිත දෙසින් පිහිටි ස්ථානයකට ළඟා වේ. ඉන් පසුව, එය වගුරු බිම් සහ වියළි ප්‍රදේශ වලින් සමන්විත වන අතර අවසානයේ ජුබ්බා නදිය අසල ජිලිබ්ට නැගෙනහිරින් කාන්තාර භූමි ප්‍රදේශයෙන් අතුරුදහන් විය.[210]
පරිසරය
[සංස්කරණය]
සෝමාලියාව 1.64% පමණ වගා කළ හැකි ඉඩම් සහිත අර්ධ ශුෂ්ක රටකි. පළමු දේශීය පාරිසරික සංවිධාන වූයේ ඉකෝටෙරා සෝමාලියාව සහ සෝමාලියානු පාරිසරික සංගමය වන අතර, මේ දෙකම පාරිසරික ගැටළු පිළිබඳව දැනුවත් කිරීම සහ සියලු රාජ්‍ය අංශවල මෙන්ම සිවිල් සමාජය තුළ පාරිසරික වැඩසටහන් බලමුලු ගැන්වීමට උපකාරී විය. 1971 සිට, නගර, මාර්ග සහ ගොවිබිම් ගිල ගැනීමට තර්ජනයක් වූ සුළඟින් ධාවනය වන වැලි කඳු අක්කර දහස් ගණනක දියුණුව නැවැත්වීම සඳහා සියාඩ් බැරේ රජය විසින් රටපුරා දැවැන්ත ගස් සිටුවීමේ ව්‍යාපාරයක් හඳුන්වා දෙන ලදී.[213] 1988 වන විට, හෙක්ටයාර 336 ක හෙක්ටයාර 265 ක් පිරියම් කර ඇති අතර, පරාස රක්ෂිත අඩවි 39 ක් සහ වන වගා බිම් 36 ක් ස්ථාපිත කර ඇත.[210] 1986 දී, වනජීවී ගලවා ගැනීමේ, පර්යේෂණ සහ අධීක්ෂණ මධ්‍යස්ථානය ඉකෝටෙරා ඉන්ටර්නැෂනල් විසින් පිහිටුවන ලද අතර, පාරිසරික ගැටළු පිළිබඳව මහජනතාව දැනුවත් කිරීමේ අරමුණින්. මෙම අධ්‍යාපනික ප්‍රයත්නය 1989 දී ඊනියා "සෝමාලියා යෝජනාවට" සහ සෝමාලියානු රජය විසින් ලොව පුරා ප්‍රථම වරට පිහිටුවන ලද වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති වන සත්ත්ව හා වෘක්ෂලතා විශේෂවල (CITES) ජාත්‍යන්තර වෙළඳාම පිළිබඳ සම්මුතියට අනුකූල වීමට තීරණය කළේය. අලි ඇත් දළ වෙළඳාම තහනම් කිරීම.
.jpg)
පසුව, ප්‍රමුඛ සෝමාලියානු පරිසර ක්‍රියාකාරිනියක වන ෆාතිමා ජිබ්රෙල්, සෝමාලියාවේ ඊසානදිග කොටසේ ෂිටිම් ගස්වල පැරණි වර්ධනය වන වනාන්තර සංරක්ෂණය කිරීමේ සාර්ථක ව්‍යාපාරයක් දියත් කළාය.[214] වසර 500ක් ජීවත් විය හැකි මෙම ගස් කපා දැමෙමින් තිබුණේ අරාබි අර්ධද්වීපයේ ඉහළ ඉල්ලුමක් ඇති ගල් අඟුරු සෑදීම සඳහා වන අතර, එම කලාපයේ බෙඩොයින් ගෝත්‍රිකයන් ෂිටිම් පූජනීය යැයි විශ්වාස කරති.[214][215][216] කෙසේ වෙතත්, භාවිතා කරන්නෙකුගේ අවශ්‍යතා සපුරාලන සාපේක්ෂ මිල අඩු ඉන්ධනයක් වන අතර, අඟුරු නිෂ්පාදනය බොහෝ විට වන විනාශයට සහ කාන්තාරකරණයට හේතු වේ.[216] මෙම ගැටලුව විසඳීමේ මාර්ගයක් ලෙස, ජිබ්රෙල් සහ හෝන් ඔෆ් අප්‍රිකා සහන සහ සංවර්ධන සංවිධානය (Horn Relief; now Adeso), ඇය නිර්මාතෘ සහ විධායක අධ්‍යක්ෂවරිය වූ සංවිධානය, ස්ථිරභාවය පිළිබඳව මහජනතාව දැනුවත් කිරීම සඳහා යෞවනයන් කණ්ඩායමක් පුහුණු කරන ලදී. අඟුරු නිපදවීමෙන් ඇති විය හැකි හානිය. 1999 දී, Horn Relief ඊනියා "අඟුරු යුද්ධ" අවසන් කිරීම සඳහා සෝමාලියාවේ ඊසානදිග පුන්ට්ලන්ඩ් ප්‍රදේශයේ සාම පාගමනක් සම්බන්ධීකරණය කළේය. ජිබ්‍රෙල්ගේ බලපෑම් සහ අධ්‍යාපන ප්‍රයත්නවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස 2000 දී පුන්ට්ලන්ඩ් රජය අඟුරු අපනයනය තහනම් කළේය. එතැන් සිට රජය විසින් තහනම බලාත්මක කර ඇති අතර, එය නිෂ්පාදනයේ අපනයන 80% කින් පහත වැටීමට හේතු වී ඇති බව වාර්තා වේ.[217] ජිබ්‍රෙල්ට 2002 දී ගෝල්ඩ්මන් පාරිසරික ත්‍යාගය පිරිනමන ලද්දේ පාරිසරික හායනය සහ කාන්තාරකරණයට එරෙහිව ඇය දැරූ ප්‍රයත්නයන් සඳහාය.[217] 2008 දී, ඇය සංරක්ෂණයේ නායකත්වය සඳහා ජාතික භූගෝලීය සංගමය/බෆට් පදනමේ සම්මානය ද දිනා ගත්තාය.[218]
2004 දෙසැම්බරයේ ඇති වූ දැවැන්ත සුනාමියෙන් පසුව, 1980 දශකයේ අග භාගයේ සෝමාලියානු සිවිල් යුද්ධය පුපුරා යාමෙන් පසුව, සෝමාලියාවේ දිගු දුරස්ථ වෙරළ තීරය විෂ සහිත අපද්‍රව්‍ය බැහැර කිරීමේ ස්ථානයක් ලෙස භාවිතා කළ බවට චෝදනා ද මතු විය. සුනාමියෙන් පසු උතුරු සෝමාලියාවට පහර දුන් දැවැන්ත රළ, විදේශීය සමාගම් විසින් නීතිවිරෝධී ලෙස රට තුළට බැහැර කළ හැකි න්‍යෂ්ටික හා විෂ සහිත අපද්‍රව්‍ය ටොන් ගණනක් අවුස්සන්නට ඇතැයි විශ්වාස කෙරේ.[219]
යුරෝපීය හරිත පක්ෂය මෙම හෙළිදරව් කිරීම් අනුගමනය කළේ, ඉතාලි ස්විට්සර්ලන්ත සමාගම, අචේර් හවුල්කරුවන් සහ ඉතාලි අපද්‍රව්‍ය තැරැව්කරුවෙකු වන ප්‍රොග්‍රෙස්සෝ - සහ එවකට ජනාධිපතිගේ නියෝජිතයින් විසින් අත්සන් කරන ලද යුරෝපීය සමාගම් දෙකක් විසින් අත්සන් කරන ලද ගිවිසුම්වල පිටපත් ස්ට්‍රැස්බර්ග්හි පුවත්පත් සහ යුරෝපීය පාර්ලිමේන්තුව ඉදිරියේ ඉදිරිපත් කිරීමෙනි. සෝමාලියාවේ, කන්ඩායමේ නායක අලි මහඩි මොහොමඩ්, ඩොලර් මිලියන 80ක් (එවිට පවුම් මිලියන 60ක් පමණ) වෙනුවට ටොන් මිලියන 10ක් විෂ අපද්‍රව්‍ය භාර ගැනීමට කටයුතු කළේය.[219]
එක්සත් ජාතීන්ගේ පරිසර වැඩසටහනේ (UNEP) වාර්තාවලට අනුව, අපද්‍රව්‍ය හේතුවෙන් ඊසානදිග හොබියෝ නගර අවට ප්‍රදේශවල බොහෝ වැසියන් අතර සාමාන්‍ය ප්‍රමාණයට වඩා ශ්වසන ආසාදන, මුඛයේ වණ සහ ලේ ගැලීම, උදරයේ ලේ ගැලීම් සහ අසාමාන්‍ය සමේ ආසාදන ඇති වී තිබේ. සහ ඉන්දියන් සාගර වෙරළ තීරයේ බෙනාදිර් - විකිරණ අසනීප සමග අනුකූල රෝග. සෝමාලියානු වෙරළ තීරයේ තත්ත්වය සෝමාලියාවේ පමණක් නොව, නැගෙනහිර අප්‍රිකානු උප කලාපයේ ද ඉතා බරපතල පාරිසරික අනතුරක් ඇති කරන බව UNEP එකතු කරයි.[219]
දේශගුණය
[සංස්කරණය]
සෝමාලියාව සමකයට සමීප වීම නිසා එහි දේශගුණයේ සෘතුමය විචලනයන් වැඩි නොවේ. වරින් වර මෝසම් සුළං සහ අක්‍රමවත් වර්ෂාපතනය සමඟ උණුසුම් තත්ත්වයන් වසර පුරා පවතී. සාමාන්‍ය දෛනික උපරිම උෂ්ණත්වය 30 සිට 40 °C (86 සිට 104 °F) දක්වා පරාසයක පවතී, නැඟෙනහිර මුහුදු තීරයේ ඉහළ උන්නතාංශවල හැර, සීතල අක්වෙරළ ධාරාවක බලපෑම් දැනිය හැක. නිදසුනක් වශයෙන්, මොගඩිෂුහි, අප්රේල් මාසයේ සාමාන්‍ය දහවල් ඉහළ අගයන් 28 සිට 32 °C (82 සිට 90 °F) දක්වා පරාසයක පවතී. ලෝකයේ ඉහළම මධ්‍ය වාර්ෂික උෂ්ණත්වයන් සමහරක් රට තුළ වාර්තා වී ඇත; වයඹ දිග වෙරළ තීරයේ බර්බෙරාහි දහවල් කාලය ජුනි සිට සැප්තැම්බර් දක්වා සාමාන්‍යයෙන් 38 °C (100 °F) ට වඩා වැඩිය. ජාතික වශයෙන්, සාමාන්‍ය දෛනික අවම අගයන් සාමාන්‍යයෙන් 15 සිට 30 °C (59 සිට 86 °F) දක්වා වෙනස් වේ.[210] දේශගුණයේ විශාලතම පරාසය ඇති වන්නේ උතුරු සෝමාලියාවේ වන අතර, උෂ්ණත්වය සමහර විට මුහුදුබඩ තැනිතලා වල ජූලි මාසයේදී 45 °C (113 °F) ඉක්මවන අතර කඳුකර ප්‍රදේශවල දෙසැම්බර් මාසයේදී හිමාංකයට වඩා පහත වැටේ.[203][210] මෙම කලාපයේ, සාපේක්ෂ ආර්ද්‍රතාවය මධ්‍යම දහවල් 40% සිට රාත්‍රියේදී 85% දක්වා පරාසයක පවතී, සමය අනුව තරමක් වෙනස් වේ.[210] මෙම අක්ෂාංශයේ අනෙකුත් බොහෝ රටවල දේශගුණය මෙන් නොව, සෝමාලියාවේ තත්වයන් ඊසානදිග සහ මධ්‍යම ප්‍රදේශවල ශුෂ්ක සිට වයඹ සහ දකුණේ අර්ධ ශුෂ්ක දක්වා විහිදේ. ඊසානදිග, වාර්ෂික වර්ෂාපතනය මිලිමීටර් 100 (අඟල් 4) ට වඩා අඩුය; මධ්‍යම සානුවේදී එය මිලිමීටර් 200 සිට 300 දක්වා (අඟල් 8 සිට 12 දක්වා) පමණ වේ. කෙසේ වෙතත්, ජාතියේ වයඹ සහ නිරිතදිග ප්‍රදේශවලට සැලකිය යුතු ලෙස වැඩි වර්ෂාපතනයක් ලැබෙන අතර සාමාන්‍යයෙන් වසරකට මිලිමීටර් 510 සිට 610 දක්වා (අඟල් 20 සිට 24 දක්වා) වැටේ. වෙරළබඩ ප්‍රදේශ වසර පුරා උණුසුම් හා තෙතමනය සහිත වුවද, අභ්‍යන්තර ප්‍රදේශ සාමාන්‍යයෙන් වියලි සහ උණුසුම් වේ.[210]
එඬේර හා කෘෂිකාර්මික ජීවිතය කැරකෙන ප්රධාන සෘතු හතරක් ඇති අතර, මේවා සුළං රටා වල මාරුවීම් මගින් නියම කරනු ලැබේ. දෙසැම්බර් සිට මාර්තු දක්වා ජිලාල් යනු වසරේ දරුණුතම වියළි කාලයයි. ගු ලෙස හඳුන්වන ප්රධාන වැසි සමය අප්රේල් සිට ජූනි දක්වා පවතී. මෙම කාල පරිච්ඡේදය නිරිතදිග මෝසම් මගින් සංලක්ෂිත වන අතර එමඟින් තණබිම්, විශේෂයෙන් මධ්‍යම සානුව පුනර්ජීවනය කරන අතර කාන්තාරය සශ්‍රීක වෘක්ෂලතාදිය බවට කෙටියෙන් පරිවර්තනය කරයි. ජූලි සිට සැප්තැම්බර් දක්වා දෙවන වියළි සමය, ක්සාගා (උච්චාරණය "හගා"). කෙටිම වැසි සමය වන දයාර්, ඔක්තෝබර් සිට දෙසැම්බර් දක්වා පවතී.[210] මෝසම් දෙක (ඔක්තෝබර්-නොවැම්බර් සහ මාර්තු-මැයි) අතර මැදිහත් වන තංගම්බිලි කාලපරිච්ඡේදය උණුසුම් හා තෙතමනය සහිත වේ.[210]
වනජීවී
[සංස්කරණය]
සෝමාලියාවේ භූගෝලීය සහ දේශගුණික විවිධත්වය හේතුවෙන් විවිධ ක්ෂීරපායින් ඇත. චීටා, සිංහ, රෙටිකියුලේටඩ් ජිරාෆ්, බබූන්, සර්වාල්, අලි, බුෂ්පිග්, ගැසල්, අයිබෙක්ස්, කුඩු, ඩික්-ඩික්, ඔරිබි, සෝමාලියානු වල් බූරුවා, රීඩ්බක් සහ ග්‍රේවිගේ සීබ්‍රා, අලි ෂ්‍රෝ, ගෝල්ඩ් මොහයිලෙප් ඇන්, ගෝල්ඩ් මොහයිලැක්ස්, වැනි සතුන් තවමත් දක්නට ලැබේ. එහි ඩ්‍රොමෙඩරි ඔටුවන්ගේ විශාල ගහනයක් ද ඇත.[220]
සෝමාලියාව කුරුල්ලන් විශේෂ 727 කට පමණ නිවහන වේ. මෙයින් අටක් ආවේණික වන අතර එකක් මිනිසුන් විසින් හඳුන්වා දී ඇති අතර එකක් දුර්ලභ හෝ අහම්බයකි. විශේෂ 14ක් ගෝලීය වශයෙන් තර්ජනයට ලක්ව ඇත. රට තුළ පමණක් දක්නට ලැබෙන පක්ෂි විශේෂ අතරට සෝමාලි පරෙවියා, ඇලමන් හැමර්ටෝනි (ඇලවුඩිඩේ), අඩු හූපෝ-ලාර්ක්, හෙටෙරොමිරාෆ්රා ආචරි (ඇලවුඩිඩේ), ආචරිස් ලාර්ක්, මිරාෆ්රා ආෂි, ඈෂ්ගේ බුෂ්ලාර්ක්, මිරාෆ්රා සෝමාලිකාව (ඇලවුඩියෝසයිඩේ) (ඇලවුඩිඩේ), ඔබියා ලාර්ක්, කාර්ඩියුලිස් ජොහානිස් (ෆ්‍රින්ගිලිඩේ) සහ වර්සන්ග්ලි ලිනට්.[221]
සෝමාලියාවේ භෞමික ජලය ටූනා වැනි ඉහළ සංක්‍රමණික සාගර විශේෂ සඳහා ප්රධාන මසුන් ඇල්ලීමේ භූමිය වේ. පටු නමුත් ඵලදායි මහද්වීපික රාක්කයක ඩිමර්සල් මත්ස්‍යයන් සහ කබොල විශේෂ කිහිපයක් අඩංගු වේ.[222] ජාතියේ පමණක් දක්නට ලැබෙන මත්ස්‍ය විශේෂ අතරට සිරිටිඛිස් රන්දල්ලි (සිරිටිඩේ), සිම්ෆරස් ෆුස්කස් (සයිනොග්ලොසිඩේ), පැරපර්සිස් සිමියුලේටා OC (පින්ගුපෙඩිඩේ), කොසියෙලා සෝමාලියන්සිස් OC (ප්ලැටිසෙෆලිඩේ) සහ සූඩෝචෝමුසොක්‍රොමිස්.
උරග විශේෂ 235ක් පමණ ඇත. මෙයින් අඩක් පමණ උතුරු ප්‍රදේශවල ජීවත් වෙති. සෝමාලියාවට ආවේණික උරගයින් අතර හියුස්ගේ කියත් පරිමාණ පොළඟා, දක්ෂිණ සෝමාලි ගාටර් සර්පයා, රේසර් (ප්ලැටිසෙප්ස් මෙසානායි), දියමන්ති සර්පයා (ස්පාලෙරොසොෆිස් ජෝසප්ස්කෝටෙකි), සෝමාලි වැලි බෝවා, කෝණික පණුවන් කටුස්සා, කටුසු වලිග සහිත කටුස්සා ඇතුළත් වේ. ලංසාගේ අගම, හූනන් (හෙමිඩැක්ටයිලස් ග්‍රැන්චි), සෝමාලි සෙමාෆෝර් හූනන්, සහ වැලි කටුස්සෙක් (මෙසාලිනා හෝ එරමියාස්), කොලුබ්‍රිඩ් සර්පයන් (ඇප්‍රොස්ඩොකෙටොෆිස් ඇන්ඩ්‍රියෝනි) සහ හැක්කේ-ග්රීර්ගේ ස්කින්ක් (හැක්ග්‍රීරියස් මයෝපස්) ආවේණික විශේෂ වේ.[223]
දේශපාලනය සහ රජය
[සංස්කරණය]
2022 සිට ජනාධිපති
.jpg)
2022 සිට අගමැති
සෝමාලියාව පාර්ලිමේන්තු නියෝජිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයකි. සෝමාලියාවේ ජනාධිපතිවරයා සෝමාලියානු සන්නද්ධ හමුදාවන්හි රාජ්‍ය නායකයා සහ සේනාධිනායකයා වන අතර රජයේ ප්‍රධානියා ලෙස ක්‍රියා කිරීම සඳහා අගමැතිවරයෙකු තෝරා ගනී.[224]
සෝමාලියාවේ ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තුව යනු සෝමාලියාවේ ජාතික පාර්ලිමේන්තුවයි. ද්වි-මණ්ඩල ජාතික ව්‍යවස්ථාදායකය සමන්විත වන්නේ මහජන මන්ත්‍රණ සභාව (පහළ මන්ත්‍රී මණ්ඩලය) සහ සෙනෙට් සභාව (ඉහළ මන්ත්‍රී මණ්ඩලය) ගෙන් සමන්විත වන අතර, එහි සාමාජිකයින් සිව් වසරක ධුර කාලයක් සඳහා තේරී පත් වේ. පාර්ලිමේන්තුව විසින් ජනාධිපතිවරයා, පාර්ලිමේන්තුවේ කථානායකවරයා සහ නියෝජ්‍ය කථානායකවරුන් තෝරා පත් කර ගනී. නීති සම්මත කිරීමට සහ නිෂේධ කිරීමට ද එයට බලය ඇත.[225]
_(cropped).jpg)
සෝමාලියාවේ අධිකරණ පද්ධතිය සෝමාලියා ෆෙඩරල් ජනරජයේ තාවකාලික ව්‍යවස්ථාව මගින් අර්ථ දක්වා ඇත. 2012 අගෝස්තු 1 වන දින මොගඩිෂු හි ජාතික ව්‍යවස්ථා සභාවක් විසින් සම්මත කරන ලදී,[226][227] මෙම ලේඛනය සකස් කරන ලද්දේ ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තුවේ නීතීඥ සහ කථානායක මොහොමඩ් ඔස්මාන් ජවාරිගේ ප්‍රධානත්වයෙන් යුත් විශේෂඥ කමිටුවක් විසිනි.[228] එය ෆෙඩරල් ජනරජයේ පැවැත්ම සහ නීතිමය අධිකාරියේ මූලාශ්‍රය සඳහා නෛතික පදනම සපයයි.[229]
ජාතික අධිකරණ ව්‍යුහය ස්ථර තුනකට සංවිධානය කර ඇත: ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණය, ෆෙඩරල් රජයේ මට්ටමේ උසාවි සහ ප්‍රාන්ත මට්ටමේ උසාවි. නව දෙනෙකුගෙන් යුත් අධිකරණ සේවා කොමිසමක් අධිකරණයේ ඕනෑම ෆෙඩරල් මට්ටමේ සාමාජිකයෙකු පත් කරයි. එය අනුමැතිය සඳහා ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තුවේ මහජන මන්ත්‍රී මණ්ඩලයට විභව ව්‍යවස්ථාපිත අධිකරණ විනිසුරුවරුන් තෝරාගෙන ඉදිරිපත් කරයි. අනුමත කරන්නේ නම්, ජනාධිපතිවරයා විසින් අපේක්ෂකයා ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණයේ විනිසුරුවරයෙකු ලෙස පත් කරයි. පංච පුද්ගල ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණය විවිධ ෆෙඩරල් සහ උප-ජාතික කරුණු වලට අමතරව ව්‍යවස්ථාවට අදාළ ගැටළු විනිශ්චය කරයි.[229]
සෝමාලියානු නීතිය විවිධ පද්ධති තුනක මිශ්‍රණයකින් ලබා ගනී: සිවිල් නීතිය, ඉස්ලාමීය නීතිය සහ චාරිත්‍රානුකූල නීතිය.[230]
2023 V-Dem ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී දර්ශක වලට අනුව සෝමාලියාව අප්‍රිකාවේ 5 වන අවම ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රටයි.[231]
1991 දී සෝමාලියාව බිඳවැටීමෙන් පසු, තමන් රටක් ලෙස ප්‍රකාශ කළ සෝමාලිලන්ත රජය සහ සෝමාලියා රජය අතර කිසිදු සබඳතාවක් හෝ සම්බන්ධතාවක් නොතිබුණි.[232][233]
විදේශ සබඳතා
[සංස්කරණය].jpg)
සෝමාලියාවේ විදේශ සබඳතා හසුරුවන්නේ ජනාධිපති රාජ්‍ය නායකයා ලෙසත්, අගමැති රජයේ ප්‍රධානියා ලෙසත්, ෆෙඩරල් විදේශ කටයුතු අමාත්‍යාංශයත් විසිනි.[229]
ජාතික ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ 54 වැනි වගන්තියට අනුව, ෆෙඩරල් රජය සහ සෝමාලියාවේ ෆෙඩරල් ජනරජයේ සංඝටක ෆෙඩරල් සාමාජික රටවල් අතර බලතල සහ සම්පත් බෙදා හැරීම සම්බන්ධයෙන් කරුණු හැර ෆෙඩරල් රජය සහ ෆෙඩරල් සාමාජික රටවල් විසින් සාකච්ඡා කර එකඟ විය යුතුය. විදේශ කටයුතු, ජාතික ආරක්ෂාව, පුරවැසිභාවය සහ සංක්‍රමණ, සහ මුදල් ප්‍රතිපත්තිය. 53 වැනි වගන්තිය ද ෆෙඩරල් රජය විසින් විදේශ වෙළඳාම, මූල්‍ය සහ ගිවිසුම් සම්බන්ධ සාකච්ඡා ඇතුළු ජාත්‍යන්තර ගිවිසුම් සම්බන්ධ ප්රධාන කරුණු සම්බන්ධයෙන් ෆෙඩරල් සාමාජික රටවල උපදෙස් ලබා ගත යුතු බව නියම කරයි.[229] ෆෙඩරල් රජය ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාවේ තවත් මධ්‍යම ආන්ඩු ගණනාවක් සමඟ ද්විපාර්ශ්වික සබඳතා පවත්වයි. ජිබුටි, ඉතියෝපියාව, ඊජිප්තුව, එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය, යේමනය, තුර්කිය, ඉතාලිය, එක්සත් රාජධානිය, ඩෙන්මාර්කය, ප්‍රංශය, එක්සත් ජනපදය, මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව, ජපානය, රුසියානු සමූහාණ්ඩුව සහ දකුණු කොරියාව මේ අතර වේ.
මීට අමතරව, සෝමාලියාවට විදේශයන්හි රාජ්‍යතාන්ත්‍රික දූත මණ්ඩල කිහිපයක් තිබේ. මොගඩිෂු අගනුවර සහ රටේ වෙනත් තැන්වල විවිධ විදේශ තානාපති කාර්යාල සහ කොන්සල් කාර්යාල ද ඇත.
සෝමාලියාව එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, අප්‍රිකානු සංගමය සහ අරාබි ලීගය වැනි බොහෝ ජාත්‍යන්තර සංවිධානවල සාමාජිකයෙකි. එය 1969 දී ඉස්ලාමීය සහයෝගිතා සංවිධානයේ ආරම්භක සාමාජිකයෙක් විය.[234] අනෙකුත් සාමාජිකත්වයන් අතර අප්‍රිකානු සංවර්ධන බැංකුව, නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාව, 77 කණ්ඩායම, සංවර්ධනය පිළිබඳ අන්තර් රාජ්‍ය අධිකාරිය, ප්‍රතිසංස්කරණය සහ සංවර්ධනය සඳහා ජාත්‍යන්තර බැංකුව, ජාත්‍යන්තර සිවිල් ගුවන් සේවා සංවිධානය, ජාත්‍යන්තර සංවර්ධන සංගමය, ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය සංස්ථාව, නොබැඳි ව්‍යාපාරය, ලෝක වෙළඳ සම්මේලනය වෘත්තීය සමිති සහ ලෝක කාලගුණ විද්‍යා සංවිධානය.
හමුදා
[සංස්කරණය]
සෝමාලියානු සන්නද්ධ හමුදා (SAF) යනු සෝමාලියා ෆෙඩරල් ජනරජයේ හමුදා බලකායන්ය.[235] ප්රධාන සේනාධිනායකයා ලෙස ජනාධිපතිවරයාගේ ප්‍රධානත්වයෙන්, ජාතියේ ස්වෛරීභාවය, ස්වාධීනත්වය සහ භෞමික අඛණ්ඩතාව සහතික කිරීම සඳහා ව්‍යවස්ථාපිතව ඔවුන්ට පැවරී ඇත.[229]
SAF මුලදී යුධ හමුදාව, නාවික හමුදාව, ගුවන් හමුදාව, පොලිස් බලකාය සහ ජාතික ආරක්ෂක සේවයෙන් සමන්විත විය.[236] පශ්චාත්-නිදහස් කාලපරිච්ඡේදය තුළ, එය මහාද්වීපයේ විශාල හමුදා අතරට වර්ධනය විය.[237] පසුව 1991 දී ඇති වූ සිවිල් යුද්ධය සෝමාලි ජාතික හමුදාව විසුරුවා හැරීමට හේතු විය.[238]
2004 දී, සංක්‍රාන්ති ෆෙඩරල් රජය (TFG) පිහිටුවීමත් සමඟ හමුදාව ප්‍රතිසංවිධානය කිරීමේ ක්‍රමානුකූල ක්‍රියාවලිය ක්‍රියාත්මක විය. සෝමාලියානු සන්නද්ධ හමුදා දැන් 2012 මැද භාගයේ පිහිටුවන ලද සෝමාලියාවේ ෆෙඩරල් රජයේ ආරක්ෂක අමාත්‍යාංශය විසින් අධීක්ෂණය කරනු ලැබේ. 2013 ජනවාරියේදී, සෝමාලියානු ෆෙඩරල් රජය ද මොගඩිෂුහි ජාතික ඔත්තු සේවය නැවත විවෘත කරන ලද අතර, ඒජන්සිය ජාතික බුද්ධි සහ ආරක්ෂක ඒජන්සිය (NISA) ලෙස නම් කරන ලදී.[239] සෝමාලිලන්ඩ් සහ පුන්ට්ලන්ඩ් ප්‍රාදේශීය ආන්ඩු තමන්ගේම ආරක්ෂාව සහ පොලිස් බලකායන් පවත්වාගෙන යයි.
මානව හිමිකම්
[සංස්කරණය]පිරිමි සහ ගැහැණු සමලිංගික ලිංගික ක්‍රියාකාරකම් සෝමාලියාව තුළ මරණීය දණ්ඩනය ලැබිය හැකිය.[240] 2020 ඔක්තෝම්බර් 3 වෙනිදා, එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව හිමිකම් විමර්ශකයෙක් සෝමාලියානු ආන්ඩුව මානව හිමිකම් කැපවීම් පසුපස හඹා යෑම පිලිබඳ කනස්සල්ල මතු කලේය.[241]
ආර්ථිකය
[සංස්කරණය]
CIA සහ සෝමාලියාවේ මහ බැංකුවට අනුව, සිවිල් නොසන්සුන්තාවක් අත්විඳින නමුත්, සෝමාලියාව සෞඛ්‍ය සම්පන්න අවිධිමත් ආර්ථිකයක් පවත්වා ගෙන ගොස් ඇත, ප්රධාන වශයෙන් පශු සම්පත්, ප්‍රේෂණ/මුදල් හුවමාරු සමාගම් සහ විදුලි සංදේශ මත පදනම් වේ.[242] රජයේ විධිමත් සංඛ්‍යාලේඛනවල හිඟයක් සහ මෑත සිවිල් යුද්ධය හේතුවෙන් ආර්ථිකයේ ප්‍රමාණය හෝ වර්ධනය මැන බැලීම දුෂ්කර ය. 1994 සඳහා, CIA විසින් දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ඩොලර් බිලියන 3.3ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[243] 2001 දී එය ඩොලර් බිලියන 4.1 ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[244] 2009 වන විට, සීඅයිඒ ඇස්තමේන්තු කළේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ඩොලර් බිලියන 5.731 දක්වා වර්ධනය වී ඇති අතර, ප්‍රක්ෂේපිත සැබෑ වර්ධන වේගය 2.6% කි. 2007 බ්‍රිතාන්‍ය වාණිජ මණ්ඩල වාර්තාවකට අනුව පුද්ගලික අංශය ද විශේෂයෙන් සේවා අංශයේ වර්ධනය විය. බොහෝ සේවා සහ කාර්මික අංශය රජය විසින් පාලනය කරන ලද පූර්ව සිවිල් යුධ සමය මෙන් නොව, වාණිජ ක්‍රියාකාරකම් සඳහා මනින ලද, පුද්ගලික ආයෝජනයක් සිදු කර ඇත. මෙය බොහෝ දුරට සෝමාලියානු ඩයස්පෝරාව විසින් මූල්‍යකරණය කර ඇති අතර වෙළඳාම සහ අලෙවිකරණය, මුදල් හුවමාරු සේවා, ප්‍රවාහනය, සන්නිවේදන, ධීවර උපකරණ, ගුවන් සේවා, විදුලි සංදේශ, අධ්‍යාපනය, සෞඛ්‍ය, ඉදිකිරීම් සහ හෝටල් ඇතුළත් වේ.[245] ලිබර්ටේරියන් ආර්ථික විද්‍යාඥ පීටර් ලීසන් මෙම වැඩිවන ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම් සෝමාලියානු චාරිත්‍රානුකූල නීතියට (Xeer ලෙසින් හඳුන්වන) ආරෝපණය කරයි, ඔහු යෝජනා කරන පරිදි ව්‍යාපාර පවත්වාගෙන යාමට ස්ථාවර පරිසරයක් සපයයි.[246]
සෝමාලියාවේ මහ බැංකුවට අනුව, රටේ ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය 2012 වන විට ඩොලර් 226 ක් වන අතර, 1990 සිට සැබෑ අගයෙහි සුළු අඩුවීමකි. ජනගහනයෙන් 43% ක් පමණ දිනකට එක්සත් ජනපද ඩොලර් 1 ට වඩා අඩුවෙන් ජීවත් වන අතර ඔවුන්ගෙන් 24% ක් පමණ ජීවත් වෙති. නාගරික ප්‍රදේශවල දක්නට ලැබෙන අතර 54%ක් ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල ජීවත් වෙති.[242]
සෝමාලියාවේ ආර්ථිකය නවීන කාර්මික ශිල්පීය ක්‍රම වෙත ක්‍රමක්‍රමයෙන් මාරු වීමත් සමඟ සම්ප්‍රදායික හා නවීන නිෂ්පාදන දෙකෙන්ම සමන්විත වේ. ලොව විශාලතම ඔටුවන් ගහනය සෝමාලියාවේය.[247] සෝමාලියාවේ මහ බැංකුවට අනුව, ජනගහනයෙන් 80% ක් පමණ එළුවන්, බැටළුවන්, ඔටුවන් සහ ගවයන් ඇති කරන සංචාරක හෝ අර්ධ සංචාරක එඬේරුන් වේ. නාමිකයින් තම ආදායමට අතිරේකව දුම්මල සහ විදුරුමස් එකතු කරයි.[242]
කෘෂිකර්මය
[සංස්කරණය]කෘෂිකර්මාන්තය සෝමාලියාවේ වැදගත්ම ආර්ථික අංශයයි. එය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 65%ක් පමණ වන අතර ශ්‍රම බලකායෙන් 65%ක් සේවයේ යොදවයි.[245] පශු සම්පත් දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයට 40% ක් පමණ දායක වන අතර අපනයන ආදායමෙන් 50% කට වඩා වැඩි වේ. අනෙකුත් ප්රධාන අපනයන අතර මාළු, අඟුරු සහ කෙසෙල්; සීනි, බඩ ඉරිඟු සහ බඩ ඉරිඟු දේශීය වෙළෙඳපොළ සඳහා නිෂ්පාදන වේ. සෝමාලියාවේ මහ බැංකුවට අනුව, භාණ්ඩ ආනයනය වසරකට ඩොලර් මිලියන 460 ක් පමණ වන අතර, 1991 සිවිල් යුද්ධය ආරම්භ වීමට පෙර සමස්ත ආනයනය ඉක්මවා ගියේය. වාර්ෂිකව ඩොලර් මිලියන 270 ක් පමණ වූ අපනයන, පූර්ව යුද සමස්ථ අපනයන මට්ටම් ද ඉක්මවා ඇත. . සෝමාලියාවේ වසරකට ඩොලර් මිලියන 190 ක පමණ වෙළඳ හිඟයක් ඇත, නමුත් ඩයස්පෝරාවේ සෝමාලිවරුන් විසින් එවන ලද ප්‍රේෂණ ඩොලර් බිලියන 1 ක් පමණ යැයි ගණන් බලා ඇති අතර එය ඉක්මවා යයි.[242]
අරාබි අර්ධද්වීපයට ආසන්නව පිහිටා තිබීමේ වාසිය සමඟින්, සෝමාලියානු වෙළඳුන් වැඩි වැඩියෙන් ගල්ෆ් අරාබි පශු සම්පත් සහ මස් වෙළඳපොල මත ඕස්ට්‍රේලියාවේ සම්ප්‍රදායික ආධිපත්‍යයට අභියෝග කිරීමට පටන් ගෙන ඇති අතර ගුණාත්මක සතුන් ඉතා අඩු මිලට ලබා දේ. ඊට ප්‍රතිචාර වශයෙන් ගල්ෆ් අරාබි රාජ්‍යයන් රට තුළ උපායමාර්ගික ආයෝජන සිදු කිරීමට පටන් ගෙන ඇති අතර, සෞදි අරාබිය පශු සම්පත් අපනයන යටිතල පහසුකම් ගොඩනඟා ගැනීම සහ එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය විශාල ගොවිබිම් මිලදී ගැනීම් සිදු කරයි.[248] සෝමාලියාව යනු කට්ටකුමංජල් සහ සුවඳ ලාටු සපයන ප්රධාන ලෝක සැපයුම්කරුවෙකි.[249]
කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන සැකසීම මත පදනම් වූ නිහතමානී කාර්මික අංශය, සෝමාලියාවේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 10% ක් වේ. සෝමාලි වාණිජ හා කර්මාන්ත මණ්ඩලයට අනුව, ඩාල්ලෝ ගුවන් සේවය, ජුබ්බා එයාර්වේස්, අප්‍රිකානු එක්ස්ප්‍රස් එයාර්වේස්, නැගෙනහිර අප්‍රිකා 540 මධ්‍යම ගුවන් සහ හජාරා ඇතුළුව, පුද්ගලික ගුවන් සමාගම් හයකට වඩා දේශීය සහ ජාත්‍යන්තර ස්ථාන දෙකටම වාණිජ ගුවන් ගමන් සපයයි.[250] 2008 දී පුන්ට්ලන්ඩ් රජය මැද පෙරදිග සහ අප්‍රිකාවේ ක්‍රියාත්මක වන කලාපීය කාර්මික කණ්ඩායමක් වන ඩුබායි හි ලූටා සමූහය සමඟ ඩොලර් මිලියන ගණනක ගිවිසුමක් අත්සන් කළේය. ගිවිසුමට අනුව, ආයෝජනයේ පළමු අදියර Dhs 170 ක් වටිනා වන අතර බොසාසෝ හි නිදහස් වෙළඳ කලාපය සහ මුහුදු සහ ගුවන් තොටුපල පහසුකම් ක්‍රියාත්මක කිරීම, කළමනාකරණය කිරීම සහ ගොඩනැගීම සඳහා නව සමාගම් සමූහයක් ස්ථාපිත කරනු ඇත. බොසාසෝ ගුවන් තොටුපල සමාගම නව මීටර් 3,400 (අඩි 11,200) ධාවන පථයක්, ප්රධාන සහ සහායක ගොඩනැගිලි, කුලී රථ සහ ඒප්‍රොන් ප්‍රදේශ සහ ආරක්ෂක පරිමිතීන් ඇතුළුව ජාත්‍යන්තර ප්‍රමිතීන්ට අනුකූල වන පරිදි ගුවන් තොටුපල සංකීර්ණය සංවර්ධනය කිරීමට සැලසුම් කර ඇත.[251]
1991 සිවිල් යුද්ධය පුපුරා යාමට පෙර, දළ වශයෙන් රාජ්‍ය සතු කුඩා, මධ්‍යම සහ විශාල නිෂ්පාදන සමාගම් 53 ක් ආරම්භ වෙමින් පැවති අතර, ඉන් අනතුරුව ඇති වූ ගැටුමෙන් ඉතිරි වූ කර්මාන්ත බොහොමයක් විනාශ විය. කෙසේ වෙතත්, මූලික වශයෙන් සෝමාලියානු ඩයස්පෝරාවේ සැලකිය යුතු දේශීය ආයෝජනයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, මෙම කුඩා පරිමාණයේ බොහෝ ශාක නැවත විවෘත කර ඇති අතර නව ඒවා නිර්මාණය වී ඇත. දෙවැන්න උතුරු ප්‍රදේශවල මාළු ටින් කිරීමේ සහ මස් සැකසුම් කම්හල් මෙන්ම මොගඩිෂු ප්‍රදේශයේ පැස්ටා, ඛනිජ ජලය, රසකැවිලි, ප්ලාස්ටික් බෑග්, රෙදි, හම් සහ හම්, ඩිටර්ජන්ට් සහ සබන්, ඇලුමිනියම් නිෂ්පාදනය කරන කර්මාන්තශාලා 25 ක් පමණ ඇතුළත් වේ.[252] 2004 දී, සෝමාලියාවේ විවිධ මැතිවරණ කොට්ඨාශවලින් ආයෝජකයින් සමඟින් ඩොලර් මිලියන 8.3 ක Coca-Cola බෝතල් කම්හලක් ද නගරය තුළ විවෘත කරන ලදී.[253] විදේශ ආයෝජනයට ජෙනරල් මෝටර්ස් සහ ඩෝල් ෆෘට් ඇතුළු බහුජාතික සමාගම් ද ඇතුළත් විය.[254]
මුදල් සහ ගෙවීම් පද්ධතිය
[සංස්කරණය]
සෝමාලියාවේ මහ බැංකුව සෝමාලියාවේ නිල මුදල් අධිකාරිය වේ.[242] මූල්‍ය කළමනාකරණය සම්බන්ධයෙන් ගත් කල, එය මුදල් ප්‍රතිපත්ති සැකසීම සහ ක්‍රියාත්මක කිරීම යන දෙකෙහිම කාර්යය භාර ගැනීමේ ක්‍රියාවලියක යෙදී සිටී.[255]
දේශීය මුදල් පිළිබඳ විශ්වාසයක් නොමැතිකම හේතුවෙන්, සෝමාලියානු සිලිං සමඟ හුවමාරු මාධ්‍යයක් ලෙස එක්සත් ජනපද ඩොලරය පුළුල් ලෙස පිළිගැනේ. ඩොලරීකරණය කෙසේ වෙතත්, සෝමාලියානු සිලිං විශාල වශයෙන් නිකුත් කිරීම, විශේෂයෙන්ම අඩු වටිනාකමින් යුත් ගනුදෙනු සඳහා මිල ඉහළ නැංවීමට වැඩි වැඩියෙන් ඉන්ධන ලබා දී ඇත. මහ බැංකුවට අනුව, බැංකුව විසින් මුදල් ප්‍රතිපත්තියේ පූර්ණ පාලනය භාරගෙන පුද්ගලික අංශය විසින් හඳුන්වා දී ඇති දැනට සංසරණය වන මුදල් ඒකකය ප්‍රතිස්ථාපනය කළ වහාම මෙම උද්ධමනකාරී පරිසරය අවසන් වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ.[255]
1991 සිවිල් යුද්ධය පුපුරා යාම සහ 2009 දී සෝමාලියාවේ මහ බැංකුව නැවත ස්ථාපිත කිරීම අතර වසර 15 කට වැඩි කාලයක් සෝමාලියාවට මධ්‍යම මූල්‍ය අධිකාරියක් නොතිබුණද, ජාතියේ ගෙවීම් ක්‍රමය ප්රධාන වශයෙන් පුළුල් ලෙස පැවතීම හේතුවෙන් තරමක් දියුණු ය. අවිධිමත් බැංකු ජාල ලෙස ක්‍රියා කර ඇති පුද්ගලික මුදල් හුවමාරු ක්‍රියාකරුවන්ගේ (MTO).[256]
මෙම ප්‍රේෂණ ආයතන (හවාලා) සෝමාලියාවේ විශාල කර්මාන්තයක් බවට පත්ව ඇති අතර, ඩයස්පෝරාවේ සෝමාලිවරුන් විසින් මුදල් හුවමාරු සමාගම් හරහා කලාපයට වාර්ෂිකව එ.ජ. ඩොලර් බිලියන 1.6ක් එවනු ලැබේ. බොහෝ දෙනෙක් සෝමාලි මුදල් හුවමාරු සංගමයේ (SOMTA), ප්‍රජාවේ මුදල් හුවමාරු අංශය නියාමනය කරන කුඩ සංවිධානයක් හෝ එහි පූර්වගාමියා වන සෝමාලි මූල්‍ය සේවා සංගමයේ (SFSA) සාමාජිකයින් වේ.[257][258] සෝමාලියානු MTOs අතරින් විශාලතම වන්නේ දහාබ්ෂිල්, ලන්ඩන් සහ ඩුබායි හි ශාඛා ඇති රටවල් 144ක් පුරා පුද්ගලයින් 2,000කට වඩා සේවය කරන සෝමාලියානු සමාගමක් වන දහාබ්ෂිල් වේ.[258]
දේශීය ආරක්ෂාවේ සැලකිය යුතු දියුණුවක් ඇතිව, සෝමාලියානු විදේශිකයන් ආයෝජන අවස්ථා සඳහා නැවත රටට පැමිණීමට පටන් ගත්හ. මධ්‍යස්ථ විදේශ ආයෝජන සමඟින්, අරමුදල් ගලා ඒම සෝමාලියානු සිලිං අගය සැලකිය යුතු ලෙස වැඩි කිරීමට උපකාරී වී ඇත. 2014 මාර්තු වන විට, පෙර මාස 12 තුළ එක්සත් ජනපද ඩොලරයට සාපේක්ෂව මුදල් ඒකකය 60% කින් පමණ ඉහළ ගොස් ඇත. බ්ලූම්බර්ග් විසින් වෙළඳාම් කරන ලද ගෝලීය මුදල් ඒකක 175 අතර සෝමාලියානු සිලිං ශක්තිමත්ම වූ අතර, එම කාලසීමාව තුළ මීළඟ ශක්තිමත්ම ගෝලීය මුදල් ඒකකයට වඩා සියයට 50කට ආසන්න අගයකින් ඉහළ ගියේය.[259]
සෝමාලියාවේ කොටස් හුවමාරුව (SSE) යනු සෝමාලියාවේ ජාතික භාන්ඩයයි. එය සෝමාලියාවේ සිදුවෙමින් පවතින පශ්චාත්-ගැටුම් ප්‍රතිසංස්කරණ ක්‍රියාවලිය වේගවත් කිරීම සඳහා සෝමාලියාවට අයත් සමාගම්වලින් සහ ගෝලීය සමාගම්වලින් ආයෝජන ආකර්ෂණය කර ගැනීම සඳහා 2012 දී ආරම්භ කරන ලදී.[260]
බලශක්ති සහ ස්වභාවික සම්පත්
[සංස්කරණය]ලෝක බැංකුව වාර්තා කරන්නේ විදුලිය දැන් විශාල වශයෙන් දේශීය ව්‍යාපාර මගින් සපයනු ලබන බවයි.[245] මෙම දේශීය සමාගම් අතර සෝමාලියානු බලශක්ති සමාගම, විදුලි බලය ජනනය, සම්ප්‍රේෂණය සහ බෙදා හැරීම සිදු කරයි.[261] 2010 දී, ජාතිය kWh මිලියන 310 ක් නිෂ්පාදනය කළ අතර, CIA ට අනුව, පිළිවෙළින් 170 වන සහ 177 වැනි ස්ථානයට පත් වූ අතර, විදුලිය kWh මිලියන 288.3 ක් පරිභෝජනය කරන ලදී.
සෝමාලියාවේ යුරේනියම්, යපස්, ටින්, ජිප්සම්, බොක්සයිට්, තඹ, ලුණු සහ ස්වාභාවික වායු ඇතුළු ස්වභාවික සම්පත් කිහිපයක සංචිත ඇත. CIA වාර්තා කරන්නේ ඔප්පු කරන ලද ස්වාභාවික වායු සංචිත ඝන මීටර් බිලියන 5.663 ක් පවතින බවයි.
සෝමාලියාවේ ඔප්පු කළ තෙල් සංචිතවල පැවැත්ම හෝ ප්‍රමාණය අවිනිශ්චිතය. 2011 වන විට රට තුළ ඔප්පු කළ තෙල් සංචිත නොමැති බව CIA ප්‍රකාශ කරන අතර, UNCTAD යෝජනා කරන්නේ සෝමාලියාවේ බොහෝ ඔප්පු කළ තෙල් සංචිත එහි වයඹ දිග වෙරළට ඔබ්බෙන්, සෝමාලිලන්ත ප්‍රදේශයේ පිහිටා ඇති බවයි.[262] සිඩ්නි හි ලැයිස්තුගත කර ඇති තෙල් සමූහයක්, රේන්ජ් රිසෝසස්, ඊසාන දෙසින් පිහිටි පුන්ට්ලන්ඩ් ප්‍රදේශයට තෙල් බැරල් බිලියන 5 (790×106 m3) සිට බැරල් බිලියන 10 (1.6×109 m3) දක්වා තෙල් නිෂ්පාදනය කිරීමේ හැකියාව ඇත,[263] සුඩානයේ ඔප්පු කළ තෙල් සංචිත බැරල් බිලියන 6.7කි.[264] මෙම වර්ධනයන්හි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ෆෙඩරල් රජය විසින් සෝමාලියා පෙට්‍රෝලියම් සංස්ථාව පිහිටුවන ලදී.[265]
1960 ගණන්වල අගභාගයේදී එක්සත් ජාතීන්ගේ භූ විද්‍යාඥයන් සෝමාලියාවේ ප්රධාන යුරේනියම් නිධි සහ අනෙකුත් දුර්ලභ ඛනිජ සංචිත ද සොයා ගත්හ. මෙම සොයා ගැනීම මේ ආකාරයේ විශාලතම සොයා ගැනීම වූ අතර, ක්ෂේත්‍රයේ ප්‍රවීණයන් ඇස්තමේන්තු කර ඇත්තේ තැන්පතු ප්‍රමාණය එවකට ලොව දන්නා ටොන් 800,000 යුරේනියම් සංචිතවලින් 25%කට වඩා වැඩි විය හැකි බවයි.[266] 1984 දී, සෝමාලියාවේ IUREP දිශානති අදියර මෙහෙයුම වාර්තා කළේ රට සතුව යුරේනියම් සාධාරණ සහතික කළ සම්පත් ටොන් 5,000 ක් (RAR), යුරේනියම් ටොන් 11,000 ක් ඇස්තමේන්තු කර ඇති අතිරේක සම්පත් (EAR) කැල්ක්‍රීට් තැන්පතුවල මෙන්ම යුරේනියම් ටොන් 0-150,000 ක් ද ඇති බවයි. වැලිගල් සහ කැල්ක්‍රීට් නිධි වල සම්පත් (SR).[267] සෝමාලියාව ප්රධාන ලෝක යුරේනියම් සැපයුම්කරුවෙකු බවට පරිණාමය වූ අතර ඇමරිකානු, එක්සත් අරාබි එමීර් රාජ්‍යය, ඉතාලි සහ බ්‍රසීලියානු ඛනිජ සමාගම් නිස්සාරණය කිරීමේ අයිතිය සඳහා තරඟ කරයි. Link Natural Resources හට මධ්‍යම කලාපයේ කොටස් හිමිව ඇති අතර කිලිමන්ජාරෝ අගනුවර හට යුරේනියම් ගවේෂණ ඇතුලත් අක්කර 1,161,400 (හෙක්ටයාර 470,002) Amsas-Coriole-Afgoi (ACA) බ්ලොක් හි කොටස් ඇත.[268]
ට්‍රාන්ස්-නැෂනල් කාර්මික විදුලි හා ගෑස් සමාගම යනු මොගඩිෂු හි පිහිටි බලශක්ති සමූහ ව්‍යාපාරයකි. සෝමාලියාවේ විදුලිය සහ ගෑස් යටිතල පහසුකම් සැපයීම සඳහා ඉස්තාන්බුල්හි අත්සන් කරන ලද 2010 ඒකාබද්ධ ගිවිසුමකින් පසුව එය වෙළඳ, මූල්‍ය, ආරක්ෂක සහ විදුලි සංදේශ යන අංශවලින් ප්රධාන සෝමාලියානු සමාගම් පහක් ඒකාබද්ධ කරයි. ඩොලර් බිලියන 1 ක ආරම්භක ආයෝජන අයවැයක් සමඟ සමාගම දේශීය කාර්මිකකරණ මුලපිරීම් සඳහා පහසුකම් සැලසීම ඉලක්ක කරගත් ශ්‍රම-දැඩි බලශක්ති වැඩසටහනක් වන සෝමාලියා සාම ලාභාංශ ව්‍යාපෘතිය දියත් කළේය.
සෝමාලියාවේ මහ බැංකුවට අනුව, ජාතිය ප්‍රතිනිර්මාණය කිරීමේ මාවතට අවතීර්ණ වන විට, ආර්ථිකය එහි පූර්ව සිවිල් යුධ මට්ටම්වලට ගැලපීම පමණක් නොව, සෝමාලියාවේ ප්‍රයෝජනයට නොගත් ස්වභාවික සම්පත් හේතුවෙන් වර්ධනය හා සංවර්ධනය වේගවත් වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ.[242]
විදුලි සංදේශ සහ මාධ්‍ය
[සංස්කරණය]
සිවිල් යුද්ධයේ ආරම්භයෙන් පසු, විවිධ නව විදුලි සංදේශ සමාගම් පැන නැගීමට සහ අතුරුදහන් වූ යටිතල පහසුකම් සැපයීම සඳහා තරඟ කිරීමට පටන් ගත්හ. සෝමාලියානු ව්‍යවසායකයින් විසින් අරමුදල් සපයනු ලබන අතර චීනය, දකුණු කොරියාව සහ යුරෝපයේ විශේෂඥතාවයෙන් අනුග්‍රහය ලබන මෙම නව විදුලි සංදේශ සමාගම් මහාද්වීපයේ වෙනත් බොහෝ ප්‍රදේශවල නොමැති දැරිය හැකි මිලකට ජංගම දුරකථන සහ අන්තර්ජාල සේවා සපයයි. පාරිභෝගිකයින්ට ජංගම දුරකථන හරහා මුදල් හුවමාරු කිරීම් (ජනප්‍රිය දහාබ්ෂිල් හරහා) සහ අනෙකුත් බැංකු කටයුතු මෙන්ම පහසුවෙන් රැහැන් රහිත අන්තර්ජාල ප්‍රවේශය ලබා ගත හැක.[269]
Sprint, ITT සහ Telenor වැනි බහුජාතික සමාගම් සමඟ හවුල්කාරිත්වය ඇති කර ගැනීමෙන් පසුව, මෙම සමාගම් දැන් අප්‍රිකාවේ ලාභම සහ පැහැදිලිම දුරකථන ඇමතුම් ලබා දෙයි.[270] මෙම සෝමාලියානු විදුලි සංදේශ සමාගම් සෝමාලියාවේ සෑම නගරයකටම සහ නගරයකටම සේවා සපයයි. දැනට පුද්ගලයන් 1,000කට ප්රධාන මාර්ග 25ක් පමණ ඇති අතර, දේශීය දුරකථන මාර්ග (දුරකථන ඝනත්වය) අසල්වැසි රටවලට වඩා වැඩිය; යාබද ඉතියෝපියාවට වඩා තුන් ගුණයකින් වැඩිය.[252] ප්‍රමුඛ සෝමාලියානු විදුලි සංදේශ සමාගම් අතර Golis Telecom Group, Hormuud Telecom, Somafone, Nationlink, Netco, Telcom සහ Somali Telecom Group ඇතුළත් වේ. Hormuud Telecom පමණක් වසරකට ඩොලර් මිලියන 40ක් පමණ උපයයි. ඔවුන්ගේ එදිරිවාදිකම් තිබියදීත්, මෙම සමාගම් කිහිපයක් 2005 දී අන්තර් සම්බන්ධතා ගිවිසුමක් අත්සන් කරන ලද අතර එමඟින් මිල නියම කිරීමට, ඔවුන්ගේ ජාල නඩත්තු කිරීමට සහ පුළුල් කිරීමට සහ තරඟකාරිත්වය පාලනයෙන් බැහැර නොවන බව සහතික කිරීමට ඉඩ සලසයි.[269]
රජය විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන සෝමාලියානු ජාතික රූපවාහිනිය ප්රධාන ජාතික මහජන සේවා රූපවාහිනී නාලිකාවයි. වසර විස්සක විරාමයකින් පසුව, 2011 අප්රේල් 4 වන දින නැවත දුම්රිය ස්ථානය නිල වශයෙන් ආරම්භ කරන ලදී.[271] එහි ගුවන්විදුලි සගයා වන රේඩියෝ මොගඩිෂු ද අගනුවර සිට විකාශනය කරයි. සෝමාලිලන්ඩ් ජාතික රූපවාහිනිය සහ පුන්ට්ලන්ඩ් ටීවී සහ ගුවන්විදුලිය උතුරු ප්‍රදේශවලින් විකාශනය කරයි.
මීට අමතරව, සෝමාලියාවට පෞද්ගලික රූපවාහිනී සහ ගුවන් විදුලි ජාල කිහිපයක් තිබේ. මේ අතර Horn Cable Television සහ Universal TV වේ. දේශපාලන Xog Doon සහ Xog Ogaal සහ Horyaal Sports බ්‍රෝඩ්ෂීට් අගනුවරෙන් ප්‍රකාශයට පත් කෙරේ. Garowe Online, Wardheernews, සහ Puntland Post ඇතුළුව දේශීය පුවත්[272] ආවරණය කරන අන්තර්ජාල මාධ්‍ය ආයතන ගණනාවක් ද ඇත.
සෝමාලියාව සඳහා අන්තර්ජාල රටේ කේතය ඉහළ මට්ටමේ වසම (ccTLD) .so. එය නිල වශයෙන් 2010 නොවැම්බර් 1 දින නැවත දියත් කරන ලදී .SO රෙජිස්ට්‍රි, එය ජාතියේ තැපැල් හා විදුලි සංදේශ අමාත්‍යාංශය විසින් නියාමනය කරනු ලැබේ.[273]
2013 නොවැම්බරයේදී, වසරේ අප්රේල් මාසයේදී එමිරේට්ස් තැපැල් සමඟ අත්සන් කරන ලද අවබෝධතා ගිවිසුමකට අනුව, ෆෙඩරල් තැපැල් හා විදුලි සංදේශ අමාත්‍යාංශය සෝමාලි තැපැල් සේවය (සෝමාලි පෝස්ට්) නිල වශයෙන් ප්‍රතිසංවිධානය කරන ලදී.[274] 2014 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී අමාත්‍යාංශය විසින් විදේශයන්හි සිට තැපැල් බෙදාහැරීම් ද නැවත ආරම්භ කරන ලදී.[275]
සංචාරක ව්‍යාපාරය
[සංස්කරණය]
සෝමාලියාවේ ඓතිහාසික ස්ථාන, වෙරළ, දිය ඇලි, කඳු වැටි සහ ජාතික වනෝද්‍යාන වලින් සමන්විත දේශීය ආකර්ෂණ ස්ථාන ගණනාවක් ඇත. සංචාරක කර්මාන්තය නියාමනය කරනු ලබන්නේ ජාතික සංචාරක අමාත්‍යාංශය විසිනි. ස්වයං පාලන පුන්ට්ලන්ඩ් සහ සෝමාලිලන්ඩ් ප්‍රදේශ ඔවුන්ගේම සංචාරක කාර්යාල පවත්වාගෙන යයි.[276] සෝමාලි සංචාරක සංගමය (SOMTA) ජාතික සංචාරක කර්මාන්තය සම්බන්ධයෙන් රට තුළ සිට උපදේශන සේවා ද සපයයි.[277] 2015 මාර්තු වන විට, නිරිතදිග ප්‍රාන්තයේ සංචාරක හා වනජීවී අමාත්‍යාංශය විසින් අතිරේක ක්‍රීඩා රක්ෂිත සහ වනජීවී පරාසයන් පිහිටුවීමට නියමිත බව නිවේදනය කරන ලදී.[278] එක්සත් ජනපද රජය සෝමාලියාවට නොයන ලෙස සංචාරකයින් නිර්දේශ කරයි.[279]
කැපී පෙනෙන දර්ශන අතර නව ශිලා යුගයේ පාෂාණ කලාව අඩංගු ලාස් ගීල් ගුහා ඇතුළත් වේ; කැල් මැඩෝව්, ගෝලිස් කඳු සහ ඕගෝ කඳු; ඉස්කුෂුබාන් සහ ලමඩයා දිය ඇලි; සහ හර්ගීසා ජාතික වනෝද්‍යානය, ජිලිබ් ජාතික වනෝද්‍යානය, කිස්මයෝ ජාතික වනෝද්‍යානය සහ ලග් බඩනා ජාතික වනෝද්‍යානය.
ප්‍රවාහනය
[සංස්කරණය]
සෝමාලියාවේ මාර්ග ජාලය කිලෝමීටර් 22,100 (සැතපුම් 13,700) දිගයි. 2000 වන විට, කිලෝමීටර් 2,608 (සැතපුම් 1,621) වීදි සකස් කර ඇති අතර කිලෝමීටර් 19,492 (සැතපුම් 12,112) තාර දමා ඇත. කිලෝමීටර් 750 (සැතපුම් 470) අධිවේගී මාර්ගයක් රටේ උතුරු ප්‍රදේශයේ බොසාසෝ, ගල්කායෝ සහ ගරෝවේ වැනි ප්රධාන නගර දකුණේ නගර සමඟ සම්බන්ධ කරයි.[280]
සෝමාලි සිවිල් ගුවන් සේවා අධිකාරිය (SOMCAA) යනු සෝමාලියාවේ ජාතික සිවිල් ගුවන් සේවා අධිකාරියයි. සෝමාලියාව සඳහා වූ සිවිල් ගුවන් සේවා භාරකාර අධිකාරිය (CACAS) විසින් දිගු කලක් කළමනාකාරීත්වයෙන් පසුව, SOMCAA 2013 දෙසැම්බර් 31 දින සෝමාලියාවේ ගුවන් සීමාවේ පාලනය නැවත භාර ගත්තේය.
සෝමාලියාව හරහා ගුවන්තොටුපළ හැට දෙකක් ගුවන් ප්‍රවාහනයට පහසුකම් සපයයි; මේවායින් හතක් පදික ධාවන පථ ඇත. අවසාන ඒවා අතර, ගුවන් තොටුපළවල් හතරක් මීටර 3,047 (අඩි 9,997) ට වැඩි ධාවන පථ ඇත; දෙකක් මීටර් 2,438 සහ 3,047 (අඩි 7,999 සහ 9,997) අතර වන අතර එකක් මීටර් 1,524 සිට 2,437 (අඩි 5,000 සිට 7,995 දක්වා) දිග වේ. ජාතියේ ප්රධාන ගුවන් තොටුපළවල් වන්නේ මොගඩිෂු හි ඒඩන් ඇඩේ ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ, හර්ගීසා හා හර්ගීසා ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ, කිස්මයෝ හි කිස්මයෝ ගුවන් තොටුපළ, බයිඩෝවා හි බයිඩෝවා ගුවන් තොටුපළ සහ බොසාසෝ හි බෙන්ඩර් කාසිම් ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළයි.
1964 දී පිහිටුවන ලද සෝමාලි ගුවන් සේවය සෝමාලියාවේ ධජ වාහකය විය. එය සිවිල් යුද්ධයේදී මෙහෙයුම් අත්හිටුවා ඇත.[281][282] කෙසේ වෙතත්, ප්‍රතිසංවිධානය කරන ලද සෝමාලියානු රජයක් පසුව 2012 හි අපේක්ෂිත ගුවන් සේවය නැවත දියත් කිරීම සඳහා සූදානම් කිරීම් ආරම්භ කරන ලදී,[283] පළමු නව සෝමාලි ගුවන් යානය 2013 දෙසැම්බර් අවසානය වන විට බෙදා හැරීමට සැලසුම් කර ඇත.[284] සෝමාලියානු වාණිජ හා කර්මාන්ත මණ්ඩලයට අනුව, සෝමාලියානු ගුවන් සේවය වසා දැමීමෙන් ඇති වූ රික්තය එතැන් සිට සෝමාලියට අයත් විවිධ පෞද්ගලික ගුවන් සමාගම් විසින් පුරවා ඇත. මෙම පුද්ගලික ගුවන් සමාගම් හයකට වඩා Daallo Airlines, Jubba Airways, African Express Airways, East Africa 540, Central Air සහ Hajara ඇතුළු දේශීය සහ ජාත්‍යන්තර ස්ථාන දෙකටම වාණිජ ගුවන් ගමන් පිරිනමයි.[250]
මහාද්වීපයේ දිගම වෙරළ තීරය හිමි,[285] සෝමාලියාවට ප්රධාන වරායන් කිහිපයක් ඇත. සමුද්‍රීය ප්‍රවාහන පහසුකම් මොගඩිෂු, බොසාසෝ, බර්බෙරා, කිස්මායෝ සහ මර්කා යන වරාය නගරවල දක්නට ලැබේ. එක් වෙළඳ නාවික භටයෙක් ද සිටී. 2008 දී පිහිටුවන ලද එය භාණ්ඩ මත පදනම් වේ.
ජනවිකාසය
[සංස්කරණය]| ජනගහනය[16][17] | |
|---|---|
| වසර | මිලියන |
| 1950 | 2.3 |
| 2000 | 9.0 |
| 2021 | 17.1 |
සෝමාලියාවේ විශ්වාසනීය ජනගහන දත්ත නොමැත.[286][287] 2021 දී රටේ ඇස්තමේන්තුගත ජනගහනය මිලියන 17.1 ක් පමණ විය;[16][17] 1975 සංගණනයට අනුව මුළු ජනගහනය මිලියන 3.3 කි.[288] 2013 සහ 2014 දී සිදු කරන ලද එක්සත් ජාතීන්ගේ ජනගහන අරමුදලේ සමීක්ෂණයකට අනුව මුළු ජනගහනය 12,316,895 ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[289]
ප්‍රදේශවාසීන්ගෙන් 85%ක් පමණ ජනවාර්ගික සෝමාලි ජාතිකයන් වන අතර ඔවුන් ඓතිහාසිකව රටේ උතුරු ප්‍රදේශයේ වාසය කර ඇත.[290] ඔවුන් සාම්ප්‍රදායිකව සංචාරගත එඬේර වංශ, ලිහිල් අධිරාජ්‍ය, සුල්තාන් රාජ්‍ය සහ නගර රාජ්‍ය ලෙස සංවිධානය වී ඇත.[291] 1990 ගණන්වල මුල් භාගයේ ඇති වූ සිවිල් ආරවුල් සෝමාලියානු ඩයස්පෝරාවේ ප්‍රමාණය විශාල ලෙස ඉහළ නැංවීය, හොඳම උගත් සෝමාලි ජාතිකයන් බොහෝ දෙනෙක් රට හැර ගිය බැවිනි.[292]
සෝමාලියානු නොවන ජනවාර්ගික සුළුතර කණ්ඩායම් සෝමාලියාවේ ඉතිරි ජනගහනයෙන් සමන්විත වන අතර, ඔවුන් බොහෝ දුරට දකුණු ප්‍රදේශ වල සංකේන්ද්‍රනය වී ඇත.[290] ඔවුන්ට බ්‍රවානිස්, බන්ටස්, බජුනි, ඉතියෝපියානුවන් (විශේෂයෙන් ඔරොමෝස්), යේමනය, ඉන්දියානුවන්, පර්සියානුවන්, ඉතාලි ජාතිකයන් සහ බ්‍රිතාන්‍ය ජාතිකයන් ඇතුළත් වේ. සෝමාලියාවේ විශාලතම වාර්ගික සුළුතර කණ්ඩායම වන බන්ටස් යනු අරාබි සහ සෝමාලියානු වෙළෙන්දන් විසින් ගිනිකොනදිග අප්‍රිකාවේ සිට ගෙන එන ලද වහලුන්ගෙන් පැවත එන්නන් වේ.[293] 1940 දී ඉතාලි සෝමාලිලන්තයේ ඉතාලියානුවන් 50,000ක් පමණ ජීවත් වූහ.[294] බොහෝ යුරෝපීයයන් නිදහසෙන් පසු පිටව ගිය අතර, බටහිර ජාතිකයින් සුළු පිරිසක් තවමත් සෝමාලියාවේ සිටින අතර ප්රධාන වශයෙන් සෝමාලියාවේ ක්‍රියාත්මක වන ජාත්‍යන්තර සංවිධාන සඳහා සේවය කරති.
එක්සත් ජනපදය (විශේෂයෙන් මිනසෝටා ප්‍රාන්තයේ) සහ එක්සත් රාජධානියේ (විශේෂයෙන් ලන්ඩනයේ), ස්වීඩනය, කැනඩාව, නෝර්වේ, නෙදර්ලන්තය, ජර්මනිය, ඩෙන්මාර්කය, ෆින්ලන්තය, ඕස්ට්‍රේලියාව, ස්විට්සර්ලන්තය, ඔස්ට්‍රියාව සහ ඉතාලිය වැනි විවිධ බටහිර රටවල මෙන්ම අරාබි අර්ධද්වීපයේ සහ අප්‍රිකානු ජාතීන් කිහිපයක්, උගන්ඩාව සහ දකුණු අප්‍රිකාව ලෙස සැලකිය යුතු සෝමාලියානු ඩයස්පෝරාවක් පවතී. සෝමාලියානු ඩයස්පෝරාව සෝමාලියාවේ දේශපාලනයට සහ සංවර්ධනයට ගැඹුරින් සම්බන්ධ වේ. සෝමාලියාවේ ජනාධිපති, මොහොමඩ් අබ්දුල්ලාහි මොහොමඩ්, හිටපු ඩයස්පෝරා සෝමාලි ජාතිකයෙකු වූ අතර, ඔහු 2019 දී ස්වේච්ඡාවෙන් අත්හැර දැමූ එක්සත් ජනපද පුරවැසිභාවය දැරීය.[295][296]
සෝමාලියාවේ ජනගහනය වාර්ෂිකව 1.75% ක වර්ධන වේගයකින් සහ පුද්ගලයන් 1000කට උපත් 40.87 ක උපත් අනුපාතයකින් ව්‍යාප්ත වෙමින් පවතී. සෝමාලියාවේ සමස්ථ සශ්‍රීකත්ව අනුපාතය එක් කාන්තාවකට උපදින දරුවන් 6.08කි (2014 ඇස්තමේන්තු අනුව), සීඅයිඒ වර්ල්ඩ් ෆැක්ට්බුක්ට අනුව ලොව සිව්වන ඉහළම අගයයි. බොහෝ ප්‍රදේශවාසීන් තරුණ, මධ්‍ය වයස අවුරුදු 17.7; ජනගහනයෙන් 44% ක් පමණ වයස අවුරුදු 0-14 අතර වේ, 52.4% වයස අවුරුදු 15-64 අතර වේ, සහ 2.3% පමණක් වයස අවුරුදු 65 හෝ ඊට වැඩි වේ. ස්ත්‍රී පුරුෂ අනුපාතය දළ වශයෙන් සමතුලිත වන අතර, සමානුපාතිකව ස්ත්‍රීන් තරම් පිරිමි සංඛ්‍යාවක් ඇත.
සෝමාලියාවේ නාගරීකරණය පිළිබඳ විශ්වාසදායක සංඛ්‍යානමය තොරතුරු අල්පය. බොහෝ නගර ඉක්මනින් නගර බවට වර්ධනය වීමත් සමඟ වාර්ෂිකව 4.79% (2005-2010 ඇස්තමේන්තු) නාගරීකරණයේ අනුපාතයක් පෙන්නුම් කරමින් දළ ඇස්තමේන්තු කර ඇත. සිවිල් යුද්ධයේ ආරම්භයේ සිට බොහෝ වාර්ගික සුළුතරයන් ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවලින් නාගරික මධ්‍යස්ථාන වෙත, විශේෂයෙන් මොගඩිෂු සහ කිස්මායෝ වෙත සංක්‍රමණය වී ඇත.[297] 2008 වන විට, ජාතියේ ජනගහනයෙන් 37.7% ක් නගර සහ නගරවල ජීවත් වන අතර, ප්‍රතිශතය සීඝ්‍රයෙන් වැඩි වේ.
භාෂා
[සංස්කරණය]සෝමාලි සහ අරාබි යනු සෝමාලියාවේ නිල භාෂා වේ.[298] සෝමාලියානු භාෂාව සෝමාලියානු ජනතාවගේ මව් භාෂාව වන අතර එය ජාතියේ වඩාත්ම ජනාකීර්ණ ජනවාර්ගික කණ්ඩායමයි. එය ඇෆ්රෝ-ඒෂියාටික් භාෂා පවුලෙහි කුෂිටික් ශාඛාවේ සාමාජිකයෙකු වන අතර, එහි ආසන්නතම ඥාතීන් වන්නේ ඔරොමෝ, අෆාර් සහ සහෝ භාෂා වේ.[299] 1900 ට පෙර සිට දිවෙන ශාස්ත්‍රීය අධ්‍යයනයන් සමඟින් සෝමාලි යනු කුෂිටික් භාෂාවලින් හොඳම ලේඛනගත කර ඇත.[300]
සෝමාලියානු උපභාෂා ප්රධාන කණ්ඩායම් තුනකට බෙදා ඇත: උතුරු, බෙනාදිර් සහ මායි. උතුරු සෝමාලි (හෝ උතුරු-මැද සෝමාලි) සම්මත සෝමාලි සඳහා පදනම සාදයි. බෙනාඩිර් (වෙරළ සෝමාලි ලෙසද හැඳින්වේ) බෙනාඩිර් වෙරළ තීරයේ, අඩලේ සිට මොගඩිෂු ඇතුළු මර්කා සිට දකුණ දක්වා මෙන්ම ආසන්න අභ්‍යන්තරයේ ද කතා කරයි. වෙරළබඩ උපභාෂාවලට සම්මත සෝමාලි භාෂාවේ නොමැති අතිරේක ශබ්ද කෝෂ ඇත. මායි භාෂාව ප්රධාන වශයෙන් කතා කරන්නේ සෝමාලියාවේ දකුණු ප්‍රදේශයේ ඩිජිල් සහ මිරිෆල් (රහන්වේන්) ගෝත්‍රිකයන් විසිනි.[301] බෙනාදිරි යනු සෝමාලිලන්තයේ කතා කරන ප්රධාන උපභාෂාව වන උතුරු සෝමාලි භාෂාවට වෙනස්ව රටේ කතා කරන ප්රධාන උපභාෂාවයි.[302]
සෝමාලි භාෂාව පිටපත් කිරීම සඳහා වසර ගණනාවක් පුරා ලේඛන පද්ධති ගණනාවක් භාවිතා කර ඇත. මෙයින්, සෝමාලි හෝඩිය වඩාත් බහුලව භාවිතා වන අතර, උත්තරීතර විප්ලවවාදී කවුන්සිලය 1972 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී එය විධිමත් ලෙස හඳුන්වා දුන් දා සිට සෝමාලියාවේ නිල ලේඛන පිටපත විය.[303] සෝමාලි භාෂාව ලිවීම සඳහා සියවස් ගණනාවක් තිස්සේ භාවිතා කර ඇති අනෙකුත් අක්ෂර වින්‍යාසයන්හි දිගුකාලීනව ස්ථාපිත අරාබි අක්ෂර සහ වදාද්ගේ ලේඛන ඇතුළත් වේ. 20 වැනි සියවසේ වර්ධනය වූ දේශීය ලේඛන ක්‍රමවලට ඔස්මාන්‍යා, බෝරම සහ කද්දරේ අක්ෂර ඇතුළත් වේ.[304]
සෝමාලියාවට අමතරව අරාබි භාෂාව සෝමාලියාවේ නිල ජාතික භාෂාවකි.[298] අරාබි ලෝකය සමඟ සියවස් ගණනාවක් පැරණි සබඳතා, අරාබි මාධ්‍යවල දුරදිග යන බලපෑම සහ ආගමික අධ්‍යාපනය හේතුවෙන් සෝමාලි ජාතිකයන් මිලියන 2ක් පමණ එය කතා කරයි.[305][306][307][308]
ඉංග්‍රීසි බහුලව කතා කරන අතර උගන්වනු ලැබේ. එය බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්ත ආරක්ෂක ප්‍රදේශයේ පරිපාලන භාෂාවක් වූ අතර ගෝලීයකරණය හේතුවෙන් දැන් සෝමාලියාව පුරා ද ප්‍රමුඛ වේ. ඉංග්‍රීසි යනු සෝමාලියාව පුරා බොහෝ විශ්ව විද්‍යාලවල ඉගැන්වීමේ මාධ්‍යය වන අතර,[309][310] සහ සෝමාලියාවේ ක්‍රියාත්මක වන ප්රධාන රාජ්‍ය නොවන සංවිධානවල ප්රධාන වැඩ කරන භාෂාවකි.[311][312][313][314] ඉතාලි සෝමාලිලන්තයේ සහ භාරකාර කාලය තුළ ඉතාලි භාෂාව නිල භාෂාවක් වූ නමුත් නිදහසින් පසු එහි භාවිතය සැලකිය යුතු ලෙස අඩු විය. එය දැන් වැඩිහිටි පරම්පරාවන්, රජයේ නිලධාරීන් සහ උගත් කවයන් අතර නිතර අසන්නට ලැබේ.[306][305]
අනෙකුත් සුළුතර භාෂා අතරට බ්‍රවානිස් ජනතාව විසින් වෙරළ තීරයේ කතා කරන බන්ටු ස්වහීලී භාෂාවේ ප්‍රභේදයක් වන බ්‍රවානිස් මෙන්ම බජුනි සුළුතර ජනවාර්ගික කණ්ඩායමේ මව් භාෂාව වන කිබාජුනි ස්වහීලී උපභාෂාවද ඇතුළත් වේ.
නාගරික ප්‍රදේශ
[සංස්කරණය]සෝමාලියාව හි විශාලතම නගර
. | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ස්ථානය | කලාපය | ජනගහණය | ස්ථානය | කලාපය | ජනගහණය | ||||
 මොගඩිෂු  හර්ගීසා |
1 | මොගඩිෂු | බනාදීර් | 2,330,708[315][316] | 11 | බෙලාඩ් වේන් | හිරාන් | 278,118 [315] |  බොසාසෝ |
| 2 | හර්ගීසා | මරූඩි ජී | 1,346,651[315] | 12 | හුඩුන් | සූල් | 271,199[315] | ||
| 3 | බොසාසෝ | බාරි | 615,067[315] | 13 | අෆ්ගුයි | පහල ශෙබෙලේ | 265,684[315] | ||
| 4 | බෝරම | අවුදල් | 597,842[315] | 14 | බැල්කැඩ් | මධ්‍යම ශෙබෙලේ | 255,291[315] | ||
| 5 | බර්කෝ | ටොග්ධීර් | 589,975[315] | 15 | බර්බෙරා | මරූඩි ජී | 251,189[315] | ||
| 6 | බයිඩෝවා | බේ | 546,957[315] | 16 | ලාස් කැනූඩ් | සූල් | 246,020[315] | ||
| 7 | ගල්කාසියෝ | මුඩග් | 501,542[315] | 17 | කිස්මයෝ | පහල ජුබා | 243,043[315] | ||
| 8 | ලාස්කොරේ | සනාග් | 343,101 [315] | 18 | ඇෆ්මඩෝව් | පහල ජුබා | 231,017[315] | ||
| 9 | ගරෝවේ | නුගල් | 289,103[315] | 19 | ජොවර් | මධ්‍යම ශෙබෙලේ | 221,044[315] | ||
| 10 | කොරියෝලි | පහල ශෙබෙලේ | 286,402[315] | 20 | සකෝව් | මධ්‍යම ජුබා | 211,369[315] | ||
ආගම්
[සංස්කරණය]
Pew පර්යේෂණ මධ්‍යස්ථානයට අනුව, සෝමාලියාවේ ජනගහනයෙන් 99.8% ක් මුස්ලිම් ය. බහුතරය අයත් වන්නේ ඉස්ලාමයේ සුන්නි ශාඛාවට සහ ඉස්ලාමීය නීති විද්‍යාවේ ෂාෆි පාසලටය.[318] ඉස්ලාමයේ අද්භූත නිකාය වන සූෆිවාදය ද බොහෝ ප්‍රාදේශීය ජමා (සාවියා) හෝ විවිධ තරිකා හෝ සූෆි නියෝගවල සභාවන් සමඟ හොඳින් ස්ථාපිත වී ඇත.[319] සෝමාලියාවේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව එලෙසම ඉස්ලාමය ෆෙඩරල් සෝමාලියා ජනරජයේ රාජ්‍ය ආගම ලෙසත්, ඉස්ලාමීය ෂරියා නීතිය ජාතික නීති සම්පාදනය සඳහා මූලික මූලාශ්‍රය ලෙසත් අර්ථ දක්වා ඇත. ෂරියා හි මූලික මූලධර්මවලට නොගැලපෙන කිසිදු නීතියක් පැනවිය නොහැකි බව ද එහි නියම කරයි.[298]
ක්‍රිස්තියානි ධර්මය සෝමාලියාවේ සුළුතර ආගමක් වන අතර, Pew පර්යේෂණ මධ්‍යස්ථානයට අනුව 2010 හි අනුගාමිකයින් ජනගහනයෙන් 0.1% ට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් නියෝජනය කරයි. සෝමාලියාවේ කිතුනුවන්ගේ සංඛ්‍යාව පුද්ගලයන් 1,000ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[320] මුළු රටටම එක කතෝලික රදගුරු පදවියක් ඇත, මොගඩිෂු රදගුරු පදවිය, 2004 දී කතෝලික භක්තිකයන් සියයක් පමණ සිටි බව ගණන් බලා ඇත.[321]
1913 දී, යටත් විජිත යුගයේ මුල් භාගයේදී, සෝමාලියානු ප්‍රදේශ වල කිතුනුවන් සිටියේ නැත, බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්ත ආරක්ෂක ප්‍රදේශයේ කතෝලික දූත මණ්ඩල කිහිපයක පාසල් සහ අනාථ නිවාස වලින් පැමිණ සිටියේ 100-200 පමණ අනුගාමිකයන් පමණි.[322] එම කාලය තුළ ඉතාලි සෝමාලිලන්තයේ දන්නා කතෝලික දූත මණ්ඩල ද නොතිබුණි.[323] 1970 ගණන් වලදී, සෝමාලියාවේ එවකට මාක්ස්වාදී රජයේ පාලන සමයේදී, පල්ලිය විසින් පවත්වාගෙන ගිය පාසල් වසා දමා මිෂනාරිවරුන් ගෙදර යවන ලදී. 1989 සිට රට තුළ අගරදගුරුවරයෙකු නොසිටි අතර, සිවිල් යුද්ධයේදී මොගඩිෂු හි ආසන දෙව්මැදුරට දැඩි ලෙස හානි සිදුවිය. 2013 දෙසැම්බර් මාසයේදී අධිකරණ හා ආගමික කටයුතු අමාත්‍යාංශය විසින් රට තුළ ක්‍රිස්තියානි උත්සව පැවැත්වීම තහනම් කරමින් නියෝගයක් ද නිකුත් කරන ලදී.[324]
Pew පර්යේෂණ මධ්‍යස්ථානයට අනුව, 2010 දී සෝමාලියාවේ ජනගහනයෙන් 0.1% ට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් ජන ආගම් අනුගාමිකයින් විය. මේවා ප්රධාන වශයෙන් සමන්විත වූයේ රටේ දකුණු ප්‍රදේශ වල සතුරුවාදය ක්‍රියාත්මක කරන සමහර සෝමාලියානු නොවන වාර්ගික සුළුතර කණ්ඩායම් වලින් ය. බන්ටු සම්බන්ධයෙන් ගත් කල, මෙම ආගමික සම්ප්‍රදායන් අග්නිදිග අප්‍රිකාවේ ඔවුන්ගේ මුතුන් මිත්තන්ගෙන් උරුම විය.[325]
මීට අමතරව, Pew පර්යේෂණ මධ්‍යස්ථානයට අනුව, 2010 දී සෝමාලියාවේ ජනගහනයෙන් 0.1% ට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් යුදෙව් ආගම, හින්දු ආගම, බුද්ධාගම අනුගාමිකයින් හෝ කිසිදු ආගමකට සම්බන්ධ නැත.
සෞඛ්‍ය
[සංස්කරණය]
1991 දී ෆෙඩරල් ආන්ඩුව බිඳ වැටෙන තුරු, සෝමාලියාවේ සෞඛ්‍ය සේවා අංශයේ ආයතනික සහ පරිපාලන ව්‍යුහය සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශය විසින් අධීක්ෂණය කරන ලදී. ප්‍රාදේශීය වෛද්‍ය නිලධාරීන් යම් අධිකාරියක් භුක්ති වින්ද නමුත් සෞඛ්‍ය සේවය බොහෝ දුරට මධ්‍යගත විය. සෝමාලියාවේ හිටපු ජනාධිපති සියාඩ් බැරේ ගේ සමාජවාදී රජය 1972 දී පුද්ගලික වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර ක්‍රම නවතා දමා ඇත.[326] ජාතික අයවැයෙන් වැඩි කොටසක් හමුදා වියදම් සඳහා වෙන් කරන ලද අතර, අනෙකුත් සේවාවන් අතර සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා සම්පත් ස්වල්පයක් ඉතිරි විය.[327]
සෝමාලියාවේ මහජන සෞඛ්‍ය සේවා පද්ධතිය බොහෝ දුරට විනාශ වූයේ ඉන් පසුව ඇති වූ සිවිල් යුද්ධයේදීය. කලින් ජනසතු කරන ලද අනෙකුත් අංශ මෙන්ම, අවිධිමත් සපයන්නන් රික්තකය පුරවා ඇති අතර, පහසුකම් සඳහා ප්‍රවේශය සැලකිය යුතු වැඩි වීමක් පෙන්නුම් කරමින්, සෞඛ්‍ය සේවා පිළිබඳ පැරණි රජයේ ඒකාධිකාරය ප්‍රතිස්ථාපනය කර ඇත.[328] බොහෝ නව සෞඛ්‍ය සේවා මධ්‍යස්ථාන, සායන, රෝහල් සහ ෆාමසි ක්‍රියාවලිය තුළ ස්වදේශීය සෝමාලියානු මුල පිරීම් හරහා ස්ථාපිත කර ඇත.[328] මෙම පහසුකම්වල වෛද්‍ය උපදේශන සහ ප්‍රතිකාර සඳහා වන පිරිවැය අඩුය, සෞඛ්‍ය මධ්‍යස්ථානවල සංචාරයකට ඩොලර් 5.72 (ජනගහන ආවරණය 95% සමඟ), සහ බාහිර රෝගී සංචාරයකට ඩොලර් 1.89–3.97 සහ තෘතීයික රෝහල් හරහා ප්‍රාථමිකයේ ඇඳ දිනකට ඩොලර් 7.83–13.95.[329]
2005-2010 කාලපරිච්ඡේදය ගැටුම පුපුරා යාමට පෙර (1985-1990) අර්ධ දශකය සමඟ සසඳන විට, ආයු අපේක්ෂාව ඇත්ත වශයෙන්ම පිරිමින් සහ කාන්තාවන් සඳහා සාමාන්‍යයෙන් අවුරුදු 47 සිට පිරිමින් සඳහා අවුරුදු 48.2 ක් සහ කාන්තාවන් සඳහා අවුරුදු 51 දක්වා වැඩි විය.[330][331] ඒ හා සමානව, සරම්ප වලට එරෙහිව පූර්ණ ප්‍රතිශක්තිකරණය ලබා ගත් වසරක් වයසැති දරුවන්ගේ සංඛ්‍යාව 1985-1990 දී 30% සිට 2000-2005 දී 40% දක්වා වැඩි විය,[330][332] සහ ක්ෂය රෝගය සඳහා එය 31% සිට 50% දක්වා 20% කින් පමණ වර්ධනය විය.[330][332]
අඩු උපත් බර සහිත ළදරුවන් සංඛ්‍යාව 1,000කට 16 සිට 0.3 දක්වා පහත වැටුණු අතර, එම කාල රාමුව තුළ සමස්තයක් ලෙස 15%ක පහත වැටීමකි.[330][333] 1985-1990 කාලපරිච්ඡේදයට සාපේක්ෂව 2005 සහ 2010 අතර, උපත් 1,000කට ළදරු මරණ ද 152 සිට 109.6 දක්වා පහත වැටුණි.[330][331] සැලකිය යුතු කරුණක් නම්, උපත් 100,000කට මාතෘ මරණ අනුපාතය 1985-1990 අර්ධ දශකයේ පූර්ව යුද්ධයේ 1,600 සිට 2000-2005 කාලය තුළ 1,100 දක්වා පහත වැටුණි.[330][334] පුද්ගලයන් 100,000 කට වෛද්‍යවරුන් සංඛ්‍යාව ද එම කාල සීමාව තුළ 3.4 සිට 4 දක්වා ඉහළ ගොස් ඇත,[330][332] සනීපාරක්ෂක සේවා සඳහා ප්‍රවේශය ඇති ජනගහනයේ ප්‍රතිශතය ද 18% සිට 26% දක්වා වැඩි විය.[330][332]
වින්නඹු මාතාවන්ගේ ශ්‍රම බලකාය පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ ජනගහන අරමුදලේ දත්ත වලට අනුව, සෝමාලියාවේ වින්නඹු මාතාවන් (හෙද-වින්නඹු මාතාවන් ඇතුළුව) 429 ක් සිටින අතර, සජීවී උපත් 1,000 කට එක් වින්නඹු මාතාවක ඝනත්වය ඇත. සූතිකා ආයතන අටක් දැනට රට තුළ පවතින අතර ඉන් දෙකක් පුද්ගලික ආයතන වේ. වින්නඹු මාතාව රජය විසින් නියාමනය කරනු ලබන අතර, වෘත්තීය වශයෙන් පුහුණු වීමට බලපත්‍රයක් අවශ්‍ය වේ. බලපත්‍රලාභී පවුල් සෞඛ්‍ය සේවිකාවන් පිළිබඳව සොයා බැලීම සඳහා සජීවී ලේඛනයක් ද ක්‍රියාත්මක වේ. මීට අමතරව, ලියාපදිංචි සාමාජිකයින් 350 ක් සිටින දේශීය පවුල් සෞඛ්‍ය සේවිකාවන්ගේ සංගමයක් මගින් රටෙහි වින්නඹු මාතාවන් නිල වශයෙන් නියෝජනය කරනු ලැබේ.[335]
2005 ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානයේ ඇස්තමේන්තුවකට අනුව, සෝමාලියාවේ කාන්තාවන් සහ ගැහැණු ළමුන්ගෙන් 97.9%ක් පමණ කාන්තා ලිංගික ඡේදනයට භාජනය වී ඇත,[336] විවාහයට පෙර චාරිත්‍රයක් ප්රධාන වශයෙන් අප්‍රිකාවේ අං සහ ආසන්න පෙරදිග ප්‍රදේශවලට ආවේණික වේ[337][338] ප්‍රජාව තුළ කාන්තාවන් විසින් දිරිමත් කරන ලද, එය මූලික වශයෙන් නිර්මලකම ආරක්ෂා කිරීම, වේශ්‍යාකම වැළැක්වීම සහ පහරදීම් වලින් ආරක්ෂාව සැපයීම අරමුණු කර ගෙන ඇත.[339][340] 2013 වන විට, UNICEF සෝමාලියානු බලධාරීන් සමඟ එක්ව වාර්තා කළේ, සමාජීය සහ ආගමික දැනුවත් කිරීමේ ව්‍යාපාරයකින් පසුව, ස්වාධීන උතුරු පුන්ට්ලන්ඩ් සහ සෝමාලිලන්ඩ් ප්‍රදේශවල අවුරුදු 1 සිට 14 දක්වා ගැහැණු ළමුන්ගේ ව්‍යාප්තිය 25% දක්වා පහත වැටී ඇති බවයි.[341] සෝමාලියාවේ පිරිමි ජනගහනයෙන් 93%ක් පමණ චර්මච්ඡේදනය කර ඇති බව වාර්තා වේ.[342]
සෝමාලියාව මහාද්වීපයේ අඩුම HIV ආසාදන අනුපාතයන්ගෙන් එකකි. මෙයට හේතු වී ඇත්තේ සෝමාලියානු සමාජයේ මුස්ලිම් ස්වභාවය සහ සෝමාලිවරුන් ඉස්ලාමීය සදාචාරය පිළිපැදීමයි.[343] 1987 දී සෝමාලියාවේ ඇස්තමේන්තුගත HIV ව්‍යාප්තිය අනුපාතය (පළමු සිද්ධි වාර්තා වර්ෂය) වැඩිහිටියන්ගෙන් 1%ක් වූ අතර,[343] UNAIDS හි 2012 වාර්තාවක් පවසන්නේ 2004 සිට 0.7% සිට 1% දක්වා ඇස්තමේන්තු කර ඇති බවයි.[344]
සෞඛ්‍ය සේවාව දැන් බොහෝ දුරට පෞද්ගලික අංශයට සංකේන්ද්‍රණය වී ඇතත්, රටේ මහජන සෞඛ්‍ය සේවා පද්ධතිය යළි ගොඩනැගීමේ ක්‍රියාවලියක පවතින අතර එය සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශය විසින් අධීක්ෂණය කරනු ලැබේ. සෞඛ්‍ය අමාත්‍යවරයා කමර් අදන් අලි වේ.[345] වයඹ දිග සෝමාලියාවේ සෝමාලිලන්ඩ් ප්‍රදේශය මෙන්ම ස්වයං පාලන පුන්ට්ලන්ඩ් ප්‍රදේශය තමන්ගේම සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශයක්[346] පවත්වාගෙන යයි.[347]
රටෙහි ඇති ප්‍රමුඛ සෞඛ්‍ය පහසුකම් සමහරක් වන්නේ නැගෙනහිර බාර්ඩෙරා මව්වරුන් සහ ළමා රෝහල, අබුද්වක් මාතෘ හා ළමා රෝහල, එඩ්නා අදන් මාතෘ රෝහල සහ බටහිර බාර්ඩෙරා මාතෘ ඒකකයයි.
අධ්‍යාපනය
[සංස්කරණය]අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය සෝමාලියාවේ අධ්‍යාපනය සඳහා නිල වශයෙන් වගකිව යුතු අතර, ජාතියේ ප්‍රාථමික, ද්විතීයික, තාක්ෂණික සහ වෘත්තීය පාසල් මෙන්ම ප්‍රාථමික හා තාක්ෂණික ගුරු පුහුණුව සහ විධිමත් නොවන අධ්‍යාපනය අධීක්ෂණය කරයි. රජයේ අයවැයෙන් 15%ක් පමණ වෙන් කරනු ලබන්නේ ශාස්ත්‍රීය උපදෙස් සඳහාය.[348] ස්වයං පාලන පුන්ට්ලන්ඩ් සහ සෝමාලිලන්ඩ් සාර්ව ප්‍රදේශ ඔවුන්ගේම අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශ පවත්වාගෙන යයි.
සෝමාලියාවේ උසස් අධ්‍යාපනය දැන් බොහෝ දුරට පුද්ගලිකයි. මොගඩිෂු විශ්ව විද්‍යාලය ඇතුළු රටේ විශ්ව විද්‍යාල කිහිපයක් අප්‍රිකාවේ හොඳම විශ්ව විද්‍යාල 100 අතරට, කටුක පරිසරයක් තිබියදීත්, බිම් මට්ටමේ මුල පිරීම්වල ජයග්‍රහණයක් ලෙස ප්‍රශංසා කර ඇත.[349] දකුණේ උසස් අධ්‍යාපනය ලබා දෙන අනෙකුත් විශ්ව විද්‍යාලවලට බෙනාඩිර් විශ්ව විද්‍යාලය, සෝමාලියා ජාතික විශ්ව විද්‍යාලය, කිස්මායෝ විශ්ව විද්‍යාලය සහ ගෙඩෝ විශ්ව විද්‍යාලය ඇතුළත් වේ. පුන්ට්ලන්ඩ් හි, උසස් අධ්‍යාපනය සපයනු ලබන්නේ පුන්ට්ලන්ඩ් ප්‍රාන්ත විශ්ව විද්‍යාලය සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු විශ්ව විද්‍යාලය විසිනි. සෝමාලිලන්තයේ, එය අමූද් විශ්ව විද්‍යාලය, හර්ගීසා විශ්ව විද්‍යාලය, සෝමාලිලන්ත තාක්ෂණ විශ්ව විද්‍යාලය සහ බුරාඕ විශ්ව විද්‍යාලය විසින් සපයනු ලැබේ.
කුර්ආන් පාසල් (දුග්සි කුරානය හෝ මලාඅමද් කුරානය ලෙසද හැඳින්වේ) සම්ප්‍රදායික ආගමික ඉගැන්වීමේ මූලික පද්ධතිය ලෙස පවතී. මූලික ආගමික සහ සදාචාරාත්මක උපදෙස් සපයන වඩාත් ස්ථායී දේශීය, විධිමත් නොවන අධ්‍යාපන ක්‍රමයක් ලෙස හැඳින්වෙන, ඔවුන්ගේ ශක්තිය රඳා පවතින්නේ ප්‍රජා සහයෝගය සහ දේශීයව සාදන ලද සහ බහුලව පවතින ඉගැන්වීම් ද්‍රව්‍ය භාවිතය මත ය. අනෙකුත් අධ්‍යාපනික උප අංශවලට සාපේක්ෂව වැඩිම සිසුන් සංඛ්‍යාවක් උගන්වන කුර්ආන් ක්‍රමය බොහෝවිට නාගරික ප්‍රදේශවලට සාපේක්ෂව සෝමාලියානුවන්ට ප්‍රවේශ විය හැකි එකම ක්‍රමය වේ. ආගමික ඉගැන්වීම්වල අඩුපාඩු පියවා ගැනීම සඳහා, සෝමාලියානු රජය ස්වකීය පාර්ශ්වයෙන් පසුව, කුර්ආන් අධ්‍යාපනය නියාමනය කරනු ලබන පරිත්‍යාග සහ ඉස්ලාමීය කටයුතු අමාත්‍යාංශය පිහිටුවන ලදී.[350]
සංස්කෘතිය
[සංස්කරණය]ආහාර පිසීම
[සංස්කරණය]
සෝමාලි ආහාර පිසීම යනු අරාබි, ඉන්දියානු සහ ඉතාලි රසයන්ගෙන් පොහොසත් ටේප්ස්ට්‍රි වලින් උකහා ගන්නා ලද සූපශාස්ත්‍ර බලපෑම් රාශියක සංකීර්ණ සහ විවිධ විලයනයකි. මෙම සූපශාස්ත්‍ර පටිගත කිරීම සෝමාලියාවේ දිගුකාලීන විචිත්‍රවත් වෙළඳාමේ සහ කාර්යබහුල වාණිජ්‍යයේ සෘජු ප්‍රතිඵලයකි.[351]
සෝමාලියානු ආහාරවල අත්තිවාරම සාදන අත්‍යවශ්‍ය සංරචක බත් සහ පැස්ටා වැනි ප්රධාන ආහාර වන අතර බැටළු පැටවෙකුගේ සිට හරක් මස් සහ කුකුල් මස් දක්වා පුළුල් පරාසයක මස් වර්ග ඇතුළත් වේ. දුරු, එනසාල් සහ කොත්තමල්ලි වැනි ඇරෝමැටික කුළු බඩු නිතර භාවිතා කරනුයේ පිඟාන රස ගන්වන රසයන් පුරවාලීමටය.[352][353]
සෝමාලියානු ආහාරවල සූපශාස්ත්‍ර භූ දර්ශනය රසවත් ඉස්ටුවක්, සාම්ප්‍රදායික පැතලි පාන් සහ රසවත් පේස්ට්‍රි වල සිත් ඇදගන්නාසුළු එකතුවකින් සමන්විත වන අතර, ආදරණීය "කැන්ජීරෝ / ලාහූ" වැනි උද්දීපනයන් සමඟින්, පැසුණු පැසුණු පෑන්කේක් වැනි රසවත් කෑමවල රසවත් වෙනසක් ඇත. සෝමාලියාව පමණක් නොව එහි අසල්වැසි රටවලද කැමති වේ. ඒ ඉතියෝපියාව, එරිත්‍රියාව සහ යේමනය.[354][355][356]
මීට අමතරව, සෝමාලියානු සූපශාස්ත්‍ර සම්ප්‍රදායේ සුවිශේෂී ලක්ෂණයක් වන්නේ ඔටුවන්ගේ මස් සහ කිරි ඇතුළත් කිරීමයි. ඒවා ප්‍රණීත ආහාරයක් ලෙස සලකනු ලබන අතර සෝමාලියානු ආහාරවල පොහොසත් ටේප්ස්ට්‍රිවල අගය කරන ලද සහ මූලික අංග ලෙස සේවය කරයි.[357]
රාත්‍රී ආහාරය හෝ දිවා ආහාරය සඳහා සාමාන්‍ය ප්රධාන ආහාරය වන සෝමාලි සහල් සාමාන්‍යයෙන් පදම් කර මස්, එළවළු සහ මුද්දරප්පලම් වැනි විවිධ අමුද්‍රව්‍ය සමඟ මිශ්‍ර කර, පිඟානට මිහිරි සටහනක් එක් කරයි. එසේම, මෙම ආහාරය විවිධ වර්ණ ඇතුළත් කරමින් දෘශ්‍යමය වශයෙන් ආකර්ශනීය ලෙස ඉදිරිපත් කිරීම සාමාන්‍ය දෙයක් නොවේ, මන්ද ඇතැම් කොටස් එහි සෞන්දර්යාත්මක ආකර්ෂණය වැඩි දියුණු කිරීම සඳහා කුංකුම සහ වෙනත් කුළුබඩු භාවිතා කරමින් කහ හෝ තැඹිලි වර්ණවලින් කෘතිමව වර්ණ ගැන්වීමට ඉඩ ඇත.[358]
_and_fish_(kalluun),_Liver_(beerka)_with_vegetable_also_(Sabaayad)_pancakes.jpg)
සෝමාලියාවේ ඉතාලි යටත් විජිත පාලනයේ බලපෑම පිළිබඳ කල්පවත්නා සාක්ෂියක් වන්නේ දේශීය සූපශාස්ත්‍ර භූ දර්ශනයේ, විශේෂයෙන් දකුණේ පැස්ටා සහ ලසැන්ග් බහුලව භාවිතා වීම, මෙම කෑම සහල් සමඟ සාම්ප්‍රදායික ආහාර වේලට බාධාවකින් තොරව ඒකාබද්ධ වී ඇති ආකාරය පෙන්නුම් කරයි.[359][360]
තේ සහ කෝපි, හොඳින් ආදරය කරන බීම වර්ග දෙකම ඇත්තෙන්ම ජනප්‍රියයි. මෙම උත්තේජක පානය රසවිඳින බවට ලේඛනගත කර ඇති පළමු පුද්ගලයින් අතර ඓතිහාසික වෙනස ඇති සෝමාලි ජාතිකයන් කෝපි පරිභෝජනයේ මුල් අනුගාමිකයින් අතර විය. මීට අමතරව, සෝමාලියානු වෙළෙන්දෝ කෝපි බෝංචි අපනයනය කළ පළමු අයගෙන් එකක් වූ ගෝලීය කෝපි වෙළඳාමේ ප්රධාන භූමිකාවක් ඉටු කළහ..[361][362] දේශීයව 'කාහ්වෝ' සහ තේ 'ෂා' ලෙස හඳුන්වන අද්විතීය සෝමාලි කෝපි, ඒවායේ පොහොසත් සහ සංකීර්ණ රස පැතිකඩ වැඩි දියුණු කිරීම සඳහා ඉතා සූක්ෂම ලෙස තෝරාගත් විවිධ කුළුබඩු මිශ්‍රණයකින් සමන්විත වන ඒවායේ සකස් කිරීමේ ක්‍රමය නිසා කැපී පෙනේ.[363]
ඕමානි 'හල්වා' සමඟ සමීපව සම්බන්ධ වන 'ක්ෂල්වෝ' යනු කුළු බඩු, බීජ, ඇට වර්ග සහ කැරමල් කළ සීනි මිශ්‍රණයකින් සාදන ලද සිනිඳු ජෙලි වැනි සංග්‍රහයකි.[364] මෙම ප්‍රණීත රස කැවිලි සෝමාලියාවේ ඉතා ප්‍රිය කරන අතර එය සාමාන්‍යයෙන් සෝමාලි 'කහ්වෝ' සමඟ එක්ව පිරිනමනු ලැබේ. ආහාර ගැනීමෙන් පසු, නිවෙස් සම්ප්‍රදායිකව සුවඳ දුම් ගන්වනු ලබන්නේ කට්ටකුමංජල් හෝ සුවඳ දුම් (අන්සායි) භාවිතා කර එය ඩබ්කාඩ් ලෙස හඳුන්වන සුවඳ දුම් දාහකයක් තුළ පිළියෙළ කර ඇත.[365]
සංගීතය
[සංස්කරණය]සෝමාලියාව සම්ප්‍රදායික සෝමාලියානු ජනප්‍රවාද කේන්ද්‍ර කරගත් පොහොසත් සංගීත උරුමයක් ඇත. බොහෝ සෝමාලි ගීත පංචෙන්ද්‍රියයි. සෝමාලි සංගීතය ඉතියෝපියාව, සුඩානය හෝ අරාබි අර්ධද්වීපය වැනි අවට ප්‍රදේශවල ශබ්ද ලෙස වරදවා වටහා ගත හැකි නමුත්, එය අවසානයේ එහි අනන්‍ය නාද සහ විලාසයන් මගින් හඳුනාගත හැකිය. සෝමාලියාවේ සංගීතයේ ප්‍රමුඛව දක්නට ලැබෙන සාම්ප්‍රදායික වාද්‍ය භාණ්ඩ අතර ඔවුඩ් ලුට් ඇතුළත් වේ. එය බොහෝ විට කුඩා බෙර සහ පසුබිමේ බට නළා සමඟ ඇත. සෝමාලි ගීත සාමාන්‍යයෙන් පද රචකයින් (මිඩෝ), ගීත රචකයන් (ලක්සන්) සහ ගායකයින් (කොඩ්කා හෝ "හඬ") අතර සහයෝගීතාවයේ නිෂ්පාදනයකි.[366]
සාහිත්‍ය
[සංස්කරණය]සෝමාලියානු ප්‍රජාව වසර ගණනාවක් පුරා සැලකිය යුතු කවියන්, ලේඛකයින් සහ ඉස්ලාමීය චරිත රැසක මූලාශ්‍රයක් වී ඇති අතර, ඔවුන්ගෙන් සැලකිය යුතු කොටසක් අප්‍රිකාවේ අඟෙහි පමණක් නොව, මුස්ලිම් ශිෂ්‍යත්වයේ සහ සම්ප්‍රදායන්ගේ ගමන් පථයට බලපෑම් කිරීමට සහ හැඩගැස්වීමට ප්රධාන කාර්යභාරයක් ඉටු කර ඇත. නමුත් අරාබි අර්ධද්වීපයට සහ ලොව පුරා අනෙකුත් ප්‍රදේශවලට ද ළඟා වේ. සෝමාලියාව කැනේඩියානු නවකතාකාරිය සහ විශාරද මාග්‍රට් ලෝරන්ස් විසින් "කවියන්ගේ ජාතියක්" සහ "බාඩ්ස් ජාතියක්" ලෙසද හැඳින්වේ. සුප්‍රසිද්ධ බ්‍රිතාන්‍ය ගවේෂකයෙකු සහ ලේඛකයෙකු වන රිචඩ් බර්ටන් සෝමාලියාව ගැන චතුර ලෙස ලිවීය:
"රටේ 'කවිවරුන්, කවියන්, කවියන්, කවියන්' පිරී ඇත: සෑම මිනිසෙකුටම සාහිත්‍යයේ ඔහුගේ පිළිගත් ස්ථානය සියවසක සඟරා වල සමාලෝචනය කර ඇතත් නිවැරදිව නිර්වචනය කර ඇත - මේ මිනිසුන්ගේ සියුම් කන් ඔවුන්ව ගැනීමට හේතු වේ. සුසංයෝගී ශබ්ද සහ කාව්‍යමය ප්‍රකාශනවලින් උපරිම තෘප්තියක් ලබන අතර, ව්‍යාජ ප්‍රමාණයක් හෝ ව්‍යාජ වාක්‍ය ඛණ්ඩයක් ඔවුන්ගේ ප්‍රචණ්ඩ කෝපය උද්දීපනය කරයි."[367]
සමකාලීන
[සංස්කරණය]
1972 දී ලතින් හෝඩිය ජාතියේ සම්මත අක්ෂර වින්‍යාසය ලෙස පිළිගැනීමත් සමඟ, බොහෝ සමකාලීන සෝමාලියානු කතුවරුන් නවකතා ද නිකුත් කර ඇති අතර ඒවායින් සමහරක් ලොව පුරා පිළිගැනීමට ලක්ව ඇත. මෙම නූතන කතුවරුන් අතරින්, නුරුදීන් ෆාරා වඩාත් කීර්තිමත්, අනෙකුත් ගෞරව අතර, සාහිත්‍යය සඳහා 1998 නියුස්ටැඩ් ජාත්‍යන්තර ත්‍යාගය ලබා ඇත.[368] ෆ්‍රැක්ස් එම්.ජේ. කව්ල් යනු ඩර්විෂ් යුගයේ ඔහුගේ නවකතාව සඳහා ප්‍රසිද්ධ වූ තවත් කැපී පෙනෙන සෝමාලියානු ලේඛකයෙකි, අවිද්‍යාව ආදරයේ සතුරා ය. හද්‍රාවි ඔහුගේ ගද්‍ය හා පද්‍ය සඳහා ජාතික කීර්තියක් ලබා ගැනීමත් සමඟ මෙම යුගයේදී සෝමාලියානු කාව්‍ය ද සමෘද්ධිමත් විය.
ක්‍රීඩා
[සංස්කරණය]සෝමාලියාවේ ජනප්‍රියම ක්‍රීඩාව පාපන්දුය. වැදගත් දේශීය තරඟ වන්නේ සෝමාලියා ලීගය සහ සෝමාලියා කුසලානය වන අතර සෝමාලියා ජාතික පාපන්දු කණ්ඩායම ජාත්‍යන්තරව ක්‍රීඩා කරයි.
පැසිපන්දු ද රට තුළ ක්‍රීඩා කරයි. FIBA අප්‍රිකා ශූරතාවලිය 1981 දෙසැම්බර් 15 සිට 23 දක්වා මොගඩිෂු හි සත්කාරකත්වය දරනු ලැබූ අතර, එම කාලය තුළ ජාතික පැසිපන්දු කණ්ඩායමට ලෝකඩ පදක්කම හිමි විය.[369]
2013 දී, බෝර්ලංගේ හි සෝමාලියා ජාතික බැන්ඩි කණ්ඩායමක් පිහිටුවන ලදී. එය 2014 බැන්ඩි ලෝක ශූරතාවලිය සඳහා සහභාගී විය.
සටන් කලාවේදී, ජාතික ටයිකොන්ඩෝ කණ්ඩායමේ ෆයිසාල් ජෙයිලානි ඒවීස් සහ මොහොමඩ් ඩෙක් අබ්දුල්, 2013 ටොන්ගෙරන් හි පැවති විවෘත ලෝක ටයිකොන්ඩෝ අභියෝගතා කුසලානයේ දී පිළිවෙලින් රිදී පදක්කමක් සහ සිව්වන ස්ථානය ලබා ගත්හ.[370] මීට අමතරව, මොහොමඩ් ජාමා K-1 සහ තායි බොක්සිං හි ලෝක සහ යුරෝපීය ශූරතා දෙකම දිනාගෙන ඇත.[371]
ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය
[සංස්කරණය]
සෝමාලියානු ගෘහනිර්මාණ ශිල්පය ඉංජිනේරුමය හා නිර්මාණකරණයේ පොහොසත් හා විවිධ සම්ප්‍රදායකි. රටේ පුරාණ, මධ්‍යකාලීන සහ මුල් නූතන යුගයන් පුරා විහිදෙන, එය සමකාලීන බටහිර මෝස්තර සමඟ සෝමාලෝ-ඉස්ලාමීය ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පයේ සම්මිශ්‍රණය ද වැලඳ ගනී.
පුරාණ සෝමාලියාවේ, සෝමාලියේ තාලෝ ලෙස හඳුන්වන පිරමිඩාකාර ව්‍යුහයන් ජනප්‍රිය සුසාන ශෛලියක් වූ අතර, මෙම වියළි ගල් ස්මාරක සිය ගණනක් අද රට පුරා විසිරී ඇත. පුරාණ ඊජිප්තුවේ නිවාසවලට සමාන ගල්වලින් සැරසුණු නිවාස ඉදිකරන ලදී.[372] වාර්ගාඩේ ප්‍රාකාරය වැනි ජනාවාස වට කර ඇති මළු සහ විශාල ගල් බිත්ති පිළිබඳ උදාහරණ ද ඇත.
සෝමාලියාවේ මුල් මධ්‍යතන ඉතිහාසයේ ඉස්ලාම් ආගම පිළිගැනීම අරාබියෙන් සහ පර්සියාවෙන් ඉස්ලාමීය වාස්තු විද්‍යාත්මක බලපෑම් ගෙන ආවේය. මෙය වියළි ගල් සහ අනෙකුත් ආශ්‍රිත ද්‍රව්‍ය වලින් කොරල් ගල්, අව්වේ වියළන ලද ගඩොල් වෙත ඉදිකිරීම් මාරුවීම සහ සෝමාලියානු ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පයේ හුණුගල් බහුලව භාවිතා කිරීම උත්තේජනය කළේය. මුස්ලිම් පල්ලි වැනි බොහෝ නව වාස්තුවිද්‍යාත්මක සැලසුම් පැරණි ව්‍යුහයන්ගේ නටබුන් මත ගොඩනගා ඇති අතර, එය ඊළඟ ශතවර්ෂ පුරාවටම පවතිනු ඇත.[373]
සටහන්
[සංස්කරණය]- ^ /səˈmɑːliə,_soʊʔ/ sə-MAH-lee-ə-,_;[10][11][12] සෝමාලි: Soomaaliya [soːmaːlija], Osmanya script: 𐒈𐒝𐒑𐒛𐒐𐒘𐒕𐒖; අරාබි: الصومال, romanized: aṣ-Ṣūmāl
- ^ [13] සෝමාලි: Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya; අරාබි: جمهورية الصومال الفيدرالية
යොමු කිරීම්
[සංස්කරණය]- ^ a b c d e "Somalia". The World Factbook (ඉංග්‍රීසි බසින්). Central Intelligence Agency. 10 November 2021. 25 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2021.
- ^ Lewis, I. M. (1998). Peoples of the Horn of Africa: Somali, Afar, and Saho (ඉංග්‍රීසි බසින්). Red Sea Press. ISBN 978-1-56902-104-0.
- ^ උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;Encyamerනමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - ^ Lewis, I. M. (1969). Peoples of the Horn of Africa: Somali, Afar and Saho (ඉංග්‍රීසි බසින්). International African Institute. p. 140.
- ^ "World Bank Open Data". 30 November 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2024.
- ^ "United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2022). World Population Prospects 2022, Online Edition". population.un.org. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. 11 July 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 July 2022.
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, April 2024 Edition. (Somalia)". IMF.org. International Monetary Fund. 26 April 2024. 4 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 April 2024.
- ^ "Gini Index coefficient". The World Factbook. සම්ප්‍රවේශය 24 September 2024.
- ^ "Human Development Report 2023/24" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 13 March 2024. 13 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 13 March 2024.
- ^ Jones, Daniel (2003), Peter Roach; James Hartmann; Jane Setter, eds., English Pronouncing Dictionary, Cambridge: Cambridge University Press,
- ^ "Somalia". Merriam-Webster Dictionary.
- ^ "Somalia". Dictionary.com Unabridged. Random House.
- ^ "Federal Republic of Somalia" (PDF). somaliweyn.com. 2 October 2012. 24 January 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 20 February 2024.
- ^ "Somalia". Britannica. 12 November 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 January 2021.
- ^ "Coastline". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 16 July 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 August 2013.
- ^ a b c "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
- ^ a b c "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
- ^ "World Bank Open Data". 30 November 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2024.
- ^ Studies, American University (Washington, D. C. ) Foreign Area (1969). Area Handbook for Somalia: Co-authors: Irving Kaplan [et Al.] Research and Writing Were Completed on June 15, 1969 (ඉංග්‍රීසි බසින්). U.S. Government Printing Office. p. 235.
{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link) - ^ "Middle East Policy Council – Muslim Populations Worldwide". Mepc.org. 1 December 2005. 14 December 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ Abdullahi 2001, p. 1.
- ^ John Kenrick 1855) Phoenicia, B. Fellowes, p. 199.
- ^ Casson, Lionel (1984). Ancient Trade and Society. Mich. p. 235. ISBN 0-8143-1740-5. 5 August 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 May 2015.
- ^ Truhart, P. (1984). Regents of nations: systematic chronology of states and their political representatives in past and present : a biographical reference book. pp.72
- ^ Suárez, Jorge Alejandro. Geopolítica de lo Desconocido: Una visión diferente de la Política Internacional. p. 227. ISBN 979-8393720292.
- ^ Encyclopædia Britannica, inc, Encyclopædia Britannica, Volume 1, (Encyclopædia Britannica: 2005), p.163
- ^ Laitin 1977, p. 8
- ^ Abdisalam M. Issa-Salwe (1996). The Collapse of the Somali State: The Impact of the Colonial Legacy. London: Haan Associates. pp. 34–35. ISBN 1-874209-91-X.
- ^ The Illustrated Library of The World and Its Peoples: Africa, North and East, Greystone Press: 1967, p. 338.
- ^ Kapteijns, Lidwien (18 December 2012). Clan Cleansing in Somalia: The Ruinous Legacy of 1991. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-0758-3. 7 February 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 July 2021.
- ^ "Council on Foreign Relations". 9 May 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 February 2022.
- ^ Jeffrey Gettleman (23 June 2011). "Harvard-Educated Technocrat Chosen as Somalia Premier". The New York Times. 28 November 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 June 2011.
- ^ Samatar, Abdi Ismail (2007). "Ethiopian Invasion of Somalia, US Warlordism & AU Shame". Review of African Political Economy. 34 (111): 155–165. ISSN 0305-6244 – via JSTOR.
- ^ a b Mueller, Jason C. (2018-01-02). "The Evolution of Political Violence: The Case of Somalia's Al-Shabaab". Terrorism and Political Violence (ඉංග්‍රීසි බසින්). 30 (1): 116–141. doi:10.1080/09546553.2016.1165213. ISSN 0954-6553. S2CID 148494845.
- ^ Cook, Joana; Maher, Shiraz, eds. (2023). The Rule Is For None But Allah. Oxford University Press. p. 111. ISBN 9780197690390.
- ^ Samatar, Abdi Ismail (2013), Bereketeab, Redie, ed., "The Production of Somali Conflict and the Role of Internal and External Actors", The Horn of Africa, Intra-State and Inter-State Conflicts and Security (Pluto Press): pp. 156–177, , , https://www.jstor.org/stable/j.ctt183p650.14, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2024-01-11
- ^ Rice, Xan (2008-12-29). "Somali president resigns amid power struggle". The Guardian (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0261-3077. සම්ප්‍රවේශය 2024-09-23.
- ^ "Moderate Islamist picked as Somali president". CNN. ජනවාරි 31, 2009. පෙබරවාරි 2, 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය ජූලි 9, 2011.
- ^ a b Muddassar Ahmed (8 August 2012). "Somalia rising after two decades of civil war and unrest". Al Arabiya. 10 August 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 August 2012.
- ^ "Somalia's al-Shabab join al-Qaeda". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2012-02-10. සම්ප්‍රවේශය 2024-11-16.
- ^ a b "Al-Shabab". Council on Foreign Relations (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-02-13.
- ^ a b "Somalia conflict: Al-Shabab 'collects more revenue than government'". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2020-10-26. 28 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-02-13.
- ^ "Kenyan troops seize al-Shabaab base in Somalia". www.aa.com.tr. 30 September 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-02-13.
- ^ "Somalia: Somali Leaders Adopt Draft Constitution". ANP/AFP. 24 June 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 June 2012.
- ^ "Somali leaders back new constitution". BBC News. 1 August 2012. 11 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 August 2012.
- ^ "Somalia's newly-endorsed constitution widely hailed". Xinhua News Agency. 7 October 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 August 2012.
- ^ "Somalia: UN Envoy Says Inauguration of New Parliament in Somalia 'Historic Moment'". Forum on China-Africa Cooperation. 21 August 2012. 14 October 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 August 2012.
- ^ Dinfin Mulupi (21 June 2012). "Mogadishu: East Africa's newest business destination?". 27 June 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 June 2012.
- ^ "LDCs at a Glance | Department of Economic and Social Affairs". www.un.org. 29 March 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-02-12.
- ^ "Overview". World Bank (ඉංග්‍රීසි බසින්). 12 November 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-02-12.
- ^ "Fragile States Index 2023". Fund for Peace. 14 June 2023. 28 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 February 2024.
- ^ "Central Bank of Somalia – Economy and Finance". Somalbanca.org. 24 January 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ "Member States". United Nations. 13 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2021.
- ^ "Member States". League of Arab States (අරාබි බසින්). 8 October 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2021.
- ^ "Member State Profiles". African Union. 7 November 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2021.
- ^ "Non-Aligned Movement (NAM) | What is the Non-Aligned Movement?". Nuclear Threat Initiative. 18 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2021.
- ^ "Somalia joins East African Community" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023-11-24. 26 November 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-11-25.
- ^ "Member States". Organisation of Islamic Cooperation. 20 November 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2021.
- ^ a b Phillipson, D. W. (2005-05-05). African Archaeology (ඉංග්‍රීසි බසින්). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-54002-5. 18 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 October 2020.
- ^ Peter Robertshaw (1990). A History of African Archaeology. J. Currey. p. 105. ISBN 978-0-435-08041-9.
- ^ Gutherz, Xavier; Diaz, Amélie; Ménard, Clément; Bon, François; Douze, Katja; Léa, Vanessa; Lesur, Joséphine; Sordoillet, Dominiqu e (Sep 2014). "The Hargeisan revisited: Lithic industries from shelter 7 of Laas Geel, Somaliland and the transition between the Middle and Late Stone Age in the Horn of Africa". Quaternary International. 343: 69–84. Bibcode:2014QuInt.343...69G. doi:10.1016/j.quaint.2014.04.038. ISSN 1040-6182.
- ^ Clark, J. D. (2013-03-21). The Prehistoric Cultures of the Horn of Africa: An Analysis of the Stone Age Cultural and Climatic Succession in the Somalilands and Eastern Parts of Abyssinia (ඉංග්‍රීසි බසින්). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-63536-4. 18 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 October 2020.
- ^ Delson, Eric; Tattersall, Ian; Couvering, John Van; Brooks, Alison S. (2004-11-23). Encyclopedia of Human Evolution and Prehistory: Second Edition (ඉංග්‍රීසි බසින්). Routledge. ISBN 978-1-135-58228-9. 18 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2020.
- ^ Petraglia, Michael D.; Rose, Jeffrey I. (2009-11-27). The Evolution of Human Populations in Arabia: Paleoenvironments, Prehistory and Genetics (ඉංග්‍රීසි බසින්). Springer Science & Business Media. ISBN 978-90-481-2719-1. 18 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 October 2020.
- ^ Brandt, S. A. (1988). "Early Holocene Mortuary Practices and Hunter-Gatherer Adaptations in Southern Somalia". World Archaeology. 20 (1): 40–56. doi:10.1080/00438243.1988.9980055. JSTOR 124524. PMID 16470993.
- ^ H. W. Seton-Karr (1909). "Prehistoric Implements From Somaliland". Man. 9 (106): 182–183. doi:10.2307/2840281. JSTOR 2840281. සම්ප්‍රවේශය 30 January 2011.
- ^ Zarins, Juris (1990), "Early Pastoral Nomadism and the Settlement of Lower Mesopotamia", (Bulletin of the American Schools of Oriental Research)
- ^ Diamond, J; Bellwood, P (2003). "Farmers and Their Languages: The First Expansions". Science. 300 (5619): 597–603. Bibcode:2003Sci...300..597D. doi:10.1126/science.1078208. PMID 12714734. S2CID 13350469.
- ^ Bakano, Otto (24 April 2011). "Grotto galleries show early Somali life". Agence France-Presse. 21 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 May 2013.
- ^ Mire, Sada (2008). "The Discovery of Dhambalin Rock Art Site, Somaliland". African Archaeological Review. 25 (3–4): 153–168. doi:10.1007/s10437-008-9032-2. S2CID 162960112. 27 June 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2013.
- ^ Alberge, Dalya (17 September 2010). "UK archaeologist finds cave paintings at 100 new African sites". The Guardian. 17 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 June 2013.
- ^ Hodd, Michael (1994). East African Handbook. Trade & Travel Publications. p. 640. ISBN 0-8442-8983-3. 1 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ Ali, Ismail Mohamed (1970). Somalia Today: General Information. Ministry of Information and National Guidance, Somali Democratic Republic. p. 295. 18 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ a b c Njoku, Raphael Chijioke (2013). The History of Somalia. ABC-CLIO. pp. 29–31. ISBN 978-0-313-37857-7. 18 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ Dalal, Roshen (2011). The Illustrated Timeline of the History of the World. The Rosen Publishing Group. p. 131. ISBN 978-1-4488-4797-6. 23 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ Abdel Monem A. H. Sayed (2003). Zahi A. Hawass (ed.). Egyptology at the Dawn of the Twenty-first Century: Archaeology. American Univ in Cairo Press. pp. 432–433. ISBN 977-424-674-8. 18 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ a b The Geography of Herodotus: Illustrated from Modern Researches and Discoveries by James Talboys Wheeler, pg 1xvi, 315, 526
- ^ a b John Kitto, James Taylor, The popular cyclopædia of Biblical literature: condensed from the larger work, (Gould and Lincoln: 1856), p.302.
- ^ Suzanne Richard (2003) Near Eastern archaeology: a reader සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 ජනවාරි 2023 at the Wayback Machine, EISENBRAUNS, p. 120 ISBN 1-57506-083-3.
- ^ Warmington 1995, p. 54.
- ^ a b Warmington 1995, p. 229.
- ^ Warmington 1995, p. 187.
- ^ Warmington 1995, pp. 185–6.
- ^ Briggs, Phillip (2012). Somaliland. Bradt Travel Guides. p. 7. ISBN 978-1-84162-371-9.
- ^ a b Encyclopedia Americana, Volume 25. Americana Corporation. 1965. p. 255. 23 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ I. M. Lewis (1955). Peoples of the Horn of Africa: Somali, Afar and Saho. International African Institute. p. 140.
- ^ Africanus, Leo (1526). The History and Description of Africa. Hakluyt Society. pp. 51–54. සම්ප්‍රවේශය 2 January 2017.
- ^ Lewis, Ioan M. (1994). Blood and Bone: The Call of Kinship in Somali Society. Lawrencewill, NJ: The Red Sea Press. pp. 102–106. ISBN 0-932415-93-8.
- ^ M. Th. Houtsma (1987). E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936. BRILL. pp. 125–126. ISBN 90-04-08265-4. 23 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ Nizar Hamzeh, A.; Hrair Dekmejian, R. (2010). "A Sufi Response to Political Islamism: Al-Abāsh of Lebanon". International Journal of Middle East Studies. 28 (2): 217–229. doi:10.1017/S0020743800063145. S2CID 154765577.
- ^ Briggs, Philip (2012). Bradt Somaliland: With Addis Ababa & Eastern Ethiopia. Bradt Travel Guides. p. 10. ISBN 978-1-84162-371-9. 23 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ a b Lewis, I. M. (1999). A Pastoral Democracy: A Study of Pastoralism and Politics Among the Northern Somali of the Horn of Africa. James Currey Publishers. p. 17. ISBN 0-85255-280-7. 23 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ Lewis, I.M. (1999) A Pastoral Democracy: A Study of Pastoralism and Politics Among the Northern Somali of the Horn of Africa, LIT Verlag Münster, p. 17, ISBN 3-8258-3084-5.
- ^ Fage, John Donnelly; Oliver, Roland Anthony (1970). Papers in African Prehistory. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-09566-2.
- ^ E. G. Ravenstein (2010). A Journal of the First Voyage of Vasco Da Gama, 1497–1499. Cambridge University Press. p. 88. ISBN 978-1-108-01296-6. 23 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ Joussaume, Roger (1976). "Fouille d'un tumulus à Ganda Hassan Abdi dans les monts du Harar". Annales d'Ethiopie. 10: 25–39. doi:10.3406/ethio.1976.1157.
- ^ Braukämper, Ulrich (2002). Islamic History and Culture in Southern Ethiopia: Collected Essays. LIT Verlag Münster. p. 18. ISBN 978-3-8258-5671-7.
- ^ Sir Reginald Coupland (1965) East Africa and its invaders: from the earliest times to the death of Seyyid Said in 1856, Russell & Russell, p. 38.
- ^ Edward A. Alpers (2009). East Africa and the Indian Ocean. Markus Wiener Publishers. p. 79. ISBN 978-1-55876-453-8. 23 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ Nigel Harris (2003). The Return of Cosmopolitan Capital: Globalization, the State and War. I.B.Tauris. pp. 22–. ISBN 978-1-86064-786-4. 23 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ R. J. Barendse (2002). The Arabian Seas: The Indian Ocean world of the Seventeenth Century /c R.J. Barendse. M.E. Sharpe. pp. 343–. ISBN 978-0-7656-0729-4.
- ^ Alpers 1976.
- ^ Caroline Sassoon (1978) Chinese Porcelain Marks from Coastal Sites in Kenya: Aspects of Trade in the Indian Ocean, XIV–XIX Centuries, Vol. 43–47, British Archaeological Reports, p. 2, ISBN 0-86054-018-9.
- ^ Sir Reginald Coupland (1965) East Africa and Its Invaders: From the Earliest Times to the Death of Seyyid Said in 1856, Russell & Russell, p. 37.
- ^ Edward A. Alpers (2009). East Africa and the Indian Ocean. Markus Wiener Publishers. p. 21. ISBN 978-1-55876-453-8. 23 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ a b Ylönen, Aleksi Ylönen (28 December 2023). The Horn Engaging the Gulf Economic Diplomacy and Statecraft in Regional Relations. Bloomsbury. p. 113. ISBN 9780755635191.
- ^ Arafat, S. M. Yasir (2024). Suicidal Behavior in Muslim Majority Countries: Epidemiology, Risk Factors, and Prevention (ඉංග්‍රීසි බසින්). Springer Nature. pp. 273–274. ISBN 978-981-97-2519-9.
- ^ Truhart, P. (1984). Regents of nations: systematic chronology of states and their political representatives in past and present : a biographical reference book. pp.72
- ^ I. M. Lewis, A pastoral democracy: a study of pastoralism and politics among the Northern Somali of the Horn of Africa, (LIT Verlag Münster: 1999), p. 157.
- ^ "Taariikhda Beerta Suldaan Cabdilaahi ee Hargeysa | Somalidiasporanews.com" (සෝමාලි බසින්). 19 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-01-09.
- ^ Genealogies of the Somal (ඉංග්‍රීසි බසින්). Eyre and Spottiswoode (London). 1896.
- ^ "Taariikhda Saldanada Reer Guuleed Ee Somaliland.Abwaan:Ibraahim-rashiid Cismaan Guure (aboor). | Togdheer News Network" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 January 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-09.
- ^ "Degmada Cusub Ee Dacarta Oo Loogu Wanqalay Munaasibad Kulmisay Madaxda Iyo Haldoorka Somaliland". Hubaal Media (සෝමාලි බසින්). 2017-10-07. 11 August 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-11.
- ^ "Taariikhda Toljecle". www.tashiwanaag.com. 9 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-09.
- ^ (in en) Taariikhda Boqortooyadii Axmed Sheikh Isaxaaq ee Toljecle 1787, 23 February 2020, https://www.youtube.com/watch?v=6MfB4XvREbI, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2021-08-15
- ^ NEW ISSUES IN REFUGEE RESEARCH Working Paper No. 65 Pastoral society and transnational refugees: population movements in Somaliland and eastern Ethiopia 1988 – 2000 Guido Ambroso, Table 1, pg.5
- ^ a b Langers Encyclopedia of World History, 594.
- ^ Mariam Arif Gassem, Somalia: clan vs. nation (s.n.: 2002), p.4
- ^ a b Oliver, Roland Anthony (1976). History of East Africa, Volume 2. Clarendon Press. p. 7.
- ^ Kevin Shillington, Encyclopedia of African History (CRC Press, 2005), p. 1406.
- ^ "The fight in Somaliland". Rhyl Record and Advertiser. 2 January 1904. 5 June 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2021 – via newspapers.library.wales.
- ^ Kevin Shillington, Encyclopedia of African history, (CRC Press: 2005), p. 1406.
- ^ Samatar 1982.
- ^ Roland Anthony (2007). Somalia in Pictures. Twenty-First Century Books. p. 28. ISBN 9780822565864.
- ^ a b Paolo Tripodi (1999). The Colonial Legacy in Somalia: Rome and Mogadishu: From Colonial Administration to Operation Restore Hope. Macmillan Press. p. 68. ISBN 978-0-312-22393-9. 23 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ a b Zolberg, Suhrke & Aguayo 1989, p. 106
- ^ Kwame Anthony Appiah; Henry Louis Gates (26 November 2003). Africana: the encyclopedia of the African and African American experience: the concise desk reference. Running Press. p. 1749. ISBN 978-0-7624-1642-4. 23 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ Helen Chapin Metz, ed. (1992) Somalia: A Country Study සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 අගෝස්තු 2011 at the Wayback Machine. Washington: GPO for the Library of Congress.
- ^ Federal Research Division (2004) Somalia: A Country Study, Kessinger Publishing, LLC, p. 38, ISBN 1-4191-4799-4.
- ^ Laitin 1977, p. 73.
- ^ Francis Vallat (1974) First report on succession of states in respect of treaties: International Law Commission twenty-sixth session 6 May – 26 July 1974, United Nations, p. 20
- ^ Laitin 1977, p. 75.
- ^ Rousseau, David Laurent (1996). Domestic political institutions and the evolution of international conflict. University of Michigan. p. 231. ISBN 9780591309287. 1 November 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 September 2016.
- ^ a b c Schraeder 2006, p. 115
- ^ Kevin Shillington (2005) Encyclopedia of African history, CRC Press, p. 360, ISBN 1-57958-245-1.
- ^ Encyclopædia Britannica, The New Encyclopædia Britannica, (Encyclopædia Britannica: 2002), p.835
- ^ "The dawn of the Somali nation-state in 1960". Buluugleey.com. 16 January 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2009.
- ^ "The making of a Somalia state". Strategypage.com. 9 August 2006. 2 July 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2009.
- ^ "The 1961 Referendum" (PDF). 11 October 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ The Illustrated Library of The World and Its Peoples: Africa, North and East, Greystone Press: 1967, p. 338.
- ^ J. D. Fage, Roland Anthony Oliver, The Cambridge history of Africa, Volume 8, (Cambridge University Press: 1985), p.478.
- ^ The Encyclopedia Americana: complete in thirty volumes. Skin to Sumac, Volume 25, (Grolier: 1995), p.214.
- ^ a b Moshe Y. Sachs, Worldmark Encyclopedia of the Nations, Volume 2, (Worldmark Press: 1988), p.290.
- ^ Permanent Mission of the Somali Republic to the United Nations. "Country Facts | Somalia". www.un.int. United Nations. සම්ප්‍රවේශය 5 August 2024.
- ^ Cordesman, Anthony H. (2019). The Gulf And The Search For Strategic Stability (English බසින්). Taylor & Francis. p. 797. ISBN 9781000302066.
{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link) - ^ https://www.cia.gov/readingroom/docs/LOC-HAK-510-5-8-1.pdf
- ^ L. Daniels, Christopher (2012). Somali Piracy and Terrorism in the Horn of Africa (English බසින්). Scarecrow Press. p. 12. ISBN 9780810883109.
{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link) - ^ Adan Sheikh, Mohamed (1991). Arrivederci a Mogadiscio (italian බසින්). Edizioni associate. p. 76. ISBN 9788826700700.
{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link) - ^ Hussein Mohamed Adam; Richard Ford (1997). Mending rips in the sky: options for Somali communities in the 21st century. Red Sea Press. p. 226. ISBN 1-56902-073-6. 23 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
- ^ J. D. Fage, Roland Anthony Oliver (1985) The Cambridge history of Africa, Vol. 8, Cambridge University Press, p. 478, ISBN 0-521-22409-8.
- ^ a b The Encyclopedia Americana: complete in thirty volumes. Skin to Sumac, Vol. 25, Grolier: 1995, p. 214, ISBN 0-7172-0126-0.
- ^ a b c de la Fosse Wiles, Peter John (1982) The New Communist Third World: an essay in political economy සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 ජනවාරි 2023 at the Wayback Machine, Taylor & Francis, p. 279 ISBN 0-7099-2709-6.
- ^ Irving, Kaplan (1977). Area Handbook for Somalia Volume 550 (English බසින්). U.S. Government Printing Office. p. 116.
{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link) - ^ Chijioke Njoku, Raphael. The History of Somalia (English බසින්). ABC-CLIO. p. 111. ISBN 9780313378584.
{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link) - ^ Benjamin Frankel (1992) The Cold War, 1945–1991: Leaders and other important figures in the Soviet Union, Eastern Europe, China, and the Third World, Gale Research, p. 306 ISBN 0-8103-8928-2.
- ^ Oihe Yang (2000) Africa South of the Sahara 2001, 30th ed., Taylor and Francis, p. 1025 ISBN 1-85743-078-6.
- ^ Gebru Tareke 2009, pp. 182–6. The areas concerned amount to about a third of Ethiopia.
- ^ Oliver Ramsbotham; Tom Woodhouse (1999). Encyclopedia of international peacekeeping operations. ABC-CLIO. p. 222. ISBN 0-87436-892-8.
- ^ "Somalia - Civil War, Conflict, Famine | Britannica". www.britannica.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-05-31.
- ^ "Somalia — Government". Library of Congress. 4 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 February 2014.
- ^ Compagnon, Daniel (22 October 2013). "State-sponsored violence and conflict under Mahamed Siyad Barre: the emergence of path dependent patterns of violence". World Peace Foundation, The Fletcher School of Law and Diplomacy. 2 October 2023 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2014.
- ^ "Somalia: Information on the capture of the town of Belet Uen by the United Somali Congress (USC) at the end of 1990 or early 1991 and on persecution of Darod in Belet Uen by USC soldiers". webarchive.archive.unhcr.org. Canada: Immigration and Refugee Board of Canada. 1 November 1992. 24 April 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 April 2024.
- ^ "Human Rights Watch World Report 1989 - Somalia". Refwolrd. Somalia: Human Rights Watch. 1 January 1990. 24 April 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 April 2024.
- ^ "One in four people in Somalia have now fled their homes". reliefweb. Islamic Relief. 31 Aug 2023. 11 February 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 April 2024.
- ^ Yuusuf, Muuse (2022). The Genesis of the Civil War in Somalia: The Impact of Foreign Military Intervention on the Conflict. Bloomsbury Academic (published 29 Dec 2022). p. 121. ISBN 9780755642410.
- ^ Focus on the Horn, Issues 7–9. Horn of Africa Information Committee. 1989. p. 37.
- ^ Columbia University, School of International Affairs, Journal of international affairs, Volume 40 (1986), p. 165.
- ^ "Somaliland citizens ask to be recognized as a state". BBC News. 4 June 2001. 1 December 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2009.
- ^ "Somaliland votes for independence". BBC News. 31 May 2001. 9 February 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2009.
- ^ Al J. Venter (1975) Africa Today, p. 152, ISBN 0-86954-023-8
- ^ Library Information and Research Service, The Middle East: Abstracts and index, Volume 2, (Library Information and Research Service: 1999), p.327.
- ^ a b Paul Fricska, Szilard. "Harbinger of a New World Order? Humanitarian Intervention in Somalia" (PDF). University of British Columbia. 16 March 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 October 2013.
- ^ "Somalia: Some key actors in the transitional process". IRIN. 6 May 2005. 27 September 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 February 2007.
- ^ Anderson, Jon Lee (14 December 2009). "The Most Failed State". The New Yorker. 27 February 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 May 2015.
- ^ Fergusson, James (13 January 2013). "Somalia: A failed state is back from the dead". The Independent. 12 November 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2015.
- ^ Albright, Madeleine K. (10 August 1993). "Yes, There Is a Reason to Be in Somalia". The New York Times. 23 May 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 May 2015.
- ^ "Somalia". The World Factbook. Langley, Virginia: Central Intelligence Agency. 2014. 1 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 April 2014.
- ^ "TNG Prime Minister Concludes Formation of Cabinet". 2003-12-31. 21 September 2004 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2014-04-08.
- ^ ":: Xinhuanet – English". 21 November 2004 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Somalia". The World Factbook. Langley, Virginia: Central Intelligence Agency. 2014. 1 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 October 2011.
- ^ a b "Somalia: UN Envoy Says Inauguration of New Parliament in Somalia 'Historic Moment'". Forum on China-Africa Cooperation. 21 August 2012. 14 October 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 August 2012.
- ^ "Somalia Mourns a 'Golden Era' as Crisis Worsens | Africa Faith and Justice Network". afjn.org. 11 December 2007. 4 September 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-09-04.
- ^ Gettleman, Jeffrey (2007-11-20). "As Somali Crisis Swells, Experts See a Void in Aid". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. 4 September 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-09-04.
- ^ "Ethiopian Invasion of Somalia". Globalpolicy.org. 14 August 2007. 10 September 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ a b "Somalia President, Parliament Speaker dispute over TFG term". Garoweonline.com. 12 January 2011. 14 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 12 June 2011.
- ^ "USCIRF Annual Report 2009 – The Commission's Watch List: Somalia". United Nations High Commissioner for Refugees. 1 May 2009. 10 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ "Somalia: Guide to Puntland Election 2009". Garoweonline.com. 25 December 2008. 28 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 12 June 2011.
- ^ "Opening Annual General Assembly Debate, Secretary-General Urges Member States to Press in Tackling Poverty, Terrorism, Human Rights Abuses, Conflicts". Unis.unvienna.org. 27 July 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 June 2011.
- ^ "Somalia's president quits office" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 13 නොවැම්බර් 2017 at the Wayback Machine, BBC News, 29 December 2008.
- ^ "Somali President Yusuf resigns" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 31 දෙසැම්බර් 2008 at the Wayback Machine, Reuters (FT.com), 29 December 2008.
- ^ Kamaal (22 May 2010). "UN boss urges support for Somalia ahead of Istanbul summit". Horseedmedia.net. 28 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ "Islamists break Somali port truce". BBC News. 21 October 2009. 26 October 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ Shariah in Somalia සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 ජූලි 2020 at the Wayback Machine – Arab News
- ^ "Joint Communique – Operation Linda Nchi". Kenya High Commission, Tanzania. 16 August 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 September 2013.
- ^ "The Kenyan Military Intervention in Somalia" (PDF). International Crisis Group. 15 February 2012. 23 September 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 June 2015.
- ^ Clar Ni Chonghaile (28 September 2012). "Kenyan troops launch beach assault on Somali city of Kismayo". The Guardian. 29 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 September 2012.
- ^ "Analysis of EUCAP Nestor by the Global Governance Institute". Global Governance Institute. 26 July 2012. 2 April 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Muddassar Ahmed (8 August 2012). "Somalia rising after two decades of civil war and unrest". Al Arabiya. 10 August 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 August 2012.
- ^ "SOMALIA: President says Godane is dead, now is the chance for the members of al-Shabaab to embrace peace". Raxanreeb. 5 September 2014. 6 September 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 September 2014.
- ^ "Somalia". World Factbook. Central Intelligence Agency. 2009-05-14. 1 July 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2009-05-31.
- ^ "Coastline". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 16 July 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 August 2013.
- ^ Ganzglass, Martin R. "The Somali Refugees-Africa's Open Wound Refuses to Heal." Hum. Rts. 8 (1979): 28.
- ^ a b "Somalia – Climate". countrystudies.us. 14 May 2009. 5 August 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2009.
- ^ "Somalia Flooding: Population Density with Baseline Population by District (26 Dec 2023)". Reliefweb. 26 Dec 2023.
- ^ "The population of the pre-war regions and districts of Somalia according to estimates and calculations". citypopulation. 2021-05-02. 4 April 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 April 2024.
- ^ "International community welcomes newly-elected President of Somalia's Interim South West Administration". Goobjoog. 19 November 2014. 9 January 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 January 2015.
- ^ "Adado conference kicks off in central Somalia". Garowe Online. 16 April 2015. 11 August 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 May 2015.
- ^ "The Federal Republic of Somalia – Harmonized Draft Constitution" (PDF). Federal Government of Somalia. 20 January 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 August 2012.
- ^ "Guidebook to the Somali Draft Provisional Constitution". 20 January 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 August 2012.
- ^ a b c d e f g h i j k l Hadden, Robert Lee. 2007. "The Geology of Somalia: A Selected Bibliography of Somalian Geology, Geography and Earth Science". Engineer Research and Development Laboratories, Topographic Engineering Center
- ^ International Traffic Network, The world trade in sharks: a compendium of Traffic's regional studies, (Traffic International: 1996), p.25.
- ^ Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
- ^ National Geographic, Vol. 159, National Geographic Society, 1981, p. 765.
- ^ a b Geoffrey Gilbert (2004) World poverty, ABC-CLIO, p. 111, ISBN 1-85109-552-7.
- ^ "Goldman Prize". Horn Relief. 22 April 2002. 12 July 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ a b "International Women's Day – 8 March 2006 – Fatima Jibrell". Unep.org. 8 March 2006. 14 February 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ a b "Fatima Jibrell". Goldman Environmental Prize. 11 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ "Conservation Heroes Honored by National Geographic, Buffett Foundation". National Geographic. 11 December 2008. 12 September 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ a b c Jonathan Clayton (4 March 2005). "Somalia's secret dumps of toxic waste washed ashore by tsunami". The Times. London. 10 August 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2009.
- ^ Mukasa-Mugerwa, E. (1981). The Camel (Camelus Dromedarius): A Bibliographical Review. International Livestock Centre for Africa Monograph. Vol. 5. Ethiopia: International Livestock Centre for Africa. pp. 1, 3, 20–21, 65, 67–68.
- ^ Dickinson, E.C. (Ed.)(2003) The Howard and Moore Complete Checklist of the Birds of the World. Revised and enlarged third edition. Princeton University Press, Princeton.
- ^ FishBase 2004: a global information system on fishes. DVD. WorldFish Center – Philippine Office, Los Banos, Philippines. Published in May 2004
- ^ Uetz, P. & Jirí Hošek (eds.), The Reptile Database, htUetz, P. & Jirí Hošek (e Uetz, P. & Jirí Hošek (eds.), The Reptile Database, http://www.reptile-database.org සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 නොවැම්බර් 2015 at the Wayback Machine, accessed 8 December 2013
- ^ "Somalia". The World Factbook. Langley, Virginia: Central Intelligence Agency. 2014. 1 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 April 2015.
- ^ "Somalia swears in historic new parliament". Al Jazeera. 20 August 2012. 1 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2012.
- ^ Mary Harper (1 August 2012). "Somali leaders back new constitution". BBC News. 11 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 September 2012.
- ^ "President's inauguration marks 'new era' for Somalia, says UN envoy". UN News Centre. 16 September 2012. 11 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 September 2012.
- ^ Mahmoud Mohamed (29 August 2012). "Somalia successfully concludes first elections in over 20 years". Sabahi. 24 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 August 2012.
- ^ a b c d e "The Federal Republic of Somalia – Provisional Constitution" (PDF). 3 October 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 March 2013.
- ^ "Somalia – The World Factbook". www.cia.gov. 27 September 2021. 1 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2021.
- ^ V-Dem Institute (2023). "The V-Dem Dataset". 8 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 October 2023.
- ^ "Somalia-Somaliland: A Halting Embrace of Dialogue". Crisis Group (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2020-08-06. 4 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-06-02.
- ^ "Russia Digs into Somaliland-Somalia Feud as Envoy Calls for Resumption of Talks – East African Business Week". East African Business Week (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2020-12-04. 31 May 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-06-02.
- ^ "Member states". Organisation of Islamic Cooperation. 9 December 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2014.
- ^ "AMISOM offers IHL training to senior officials of the Somali National Forces" (Press release). AMISOM. 29 October 2012. 1 January 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 March 2013.
- ^ "Somalia: A Country Study – Army Ranks and Insignia" (PDF). 4 October 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2016.. marines.mil.
- ^ Oliver Ramsbotham; Tom Woodhouse (1999). Encyclopedia of international peacekeeping operations. ABC-CLIO. p. 222. ISBN 0-87436-892-8.
- ^ Library of Congress Country Study, Somalia, The Warrior Tradition and Development of a Modern Army සංරක්ෂණය කළ පිටපත 7 අප්රේල් 2023 at the Wayback Machine, research complete May 1992.
- ^ "Somalia Re-Opens its National Intelligence & Security Agency". Walta Info. 10 January 2013. 9 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 September 2013.
- ^ "The countries where homosexuality is still illegal". The Week. 12 June 2019. 28 November 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 November 2019.
- ^ "UN Expert: Somalia Backtracking on Human Rights Commitments". Voice of America – English. 3 October 2020. 5 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 October 2020.
- ^ a b c d e f "Central Bank of Somalia – Economy and Finance". Somalbanca.org. 24 January 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ "CIA World Factbook: Somalia (1995)". Permanent.access.gpo.gov. 11 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ "CIA World Factbook: Somalia (2003)". Bartleby.com. 16 April 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ a b c British Chambers of Commerce (2007). The British Chambers of Commerce Guide to African Markets. Ten Alps Publishing.
- ^ "Better Off Stateless: Somalia Before and After Government Collapse" (PDF). 16 January 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ A. Rosati, A. Tewolde & C. Mosconi 2007.
- ^ The Arab countries demand Australian sheep and lamb සංරක්ෂණය කළ පිටපත 15 මැයි 2011 at the Wayback Machine – Farmonline
- ^ "Expanding Investment Finance in Northern Kenya and Other Arid Lands" (PDF). 13 May 2011 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ a b "Aviation". Somali Chamber of Commerce and Industry. 17 May 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 May 2014.
- ^ "Government of Punt Land State of Somalia, Lootah Investment sign strategic agreements worth Dhs170m". Ameinfo.com. 6 October 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ a b "Somalia: The Resilience of a People". The African Executive. 26 June 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ Marc Lacey (10 July 2006). "Amid Somalia's troubles, Coca-Cola hangs on". International Herald Tribune. 16 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 February 2017.
- ^ Little, Peter D. (2003) Somalia: Economy without State. Indiana University Press, p. 4, ISBN 0-85255-865-1.
- ^ a b "Central Bank of Somalia – Monetary policy". Somalbanca.org. 25 January 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ "Central Bank of Somalia – Payment system". Somalbanca.org. 22 January 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ "UK Somali Remittances Survey" (PDF). 9 November 2020 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ a b "Decades of community service recognised with award". Tower Hamlets Recorder. 13 April 2007. 11 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 June 2010.
- ^ Derby, Ron (26 March 2014). "The curious tale of the world-beating Somali shilling". Financial Times. 15 August 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 March 2014.
- ^ "Diplomat to start Somalia's first stock market". Reuters. 8 August 2012. 30 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 December 2013.
- ^ "Mission & Vision". Somali Energy Company. 22 May 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 April 2014.
- ^ "Somalia" (PDF). UNCTAD. 6 March 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2014.
- ^ "Exploration rights in Somalia for Chinese oil giant CNOOC". Oilmarketer.co.uk. 17 September 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2009.
- ^ "OPEC: World proven crude oil reserves by country, 1960–2011". OPEC. 5 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 September 2013.
- ^ Doya, David Malingha (8 August 2013). "Soma Oil & Gas May Invest $20 Million to Survey War-Torn Somalia". Bloomberg BusinessWeek. 25 August 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 May 2014.
- ^ "Big Uranium Find Announced in Somalia". The New York Times. 16 March 1968. 9 July 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 May 2014.
- ^ Levich, Robert A.; Müller-Kahle, Eberhard (1983). "International Uranium Resources Evaluation Project (IUREP) Orientation Phase Mission Report, Somalia" (PDF). IAEA. 19 January 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 16 May 2014.
- ^ Kilimanjaro Capital Ltd. (15 April 2014). "Long Forgotten Uranium Bonanza Rediscovered, Kilimanjaro Unleashes Somalia Uranium Exploration Initiative". MarketWatch. 17 May 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 May 2014.
- ^ a b Abdinasir Mohamed; Sarah Childress (11 May 2010). "Telecom Firms Thrive in Somalia Despite War, Shattered Economy". The Wall Street Journal. 18 July 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 August 2017.
- ^ Christopher J. Coyne (2008) After war: the political economy of exporting democracy, Stanford University Press, p. 154, ISBN 0-8047-5440-3.
- ^ Abdi Hajji Hussein (4 April 2011) After 20 years, Somali president inaugurates national TV station. gantdaily.com
- ^ Majid Ahmed (11 December 2012). "Radio and electronic media edge out newspapers in Somalia". Sabahi. 13 December 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 December 2012.
- ^ SO Registry සංරක්ෂණය කළ පිටපත 31 ඔක්තෝබර් 2014 at the Wayback Machine. Soregistry.so. Retrieved 16 August 2013.
- ^ "International mail services officially resume in Somalia". Universal Postal Union. 1 November 2013. 9 November 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 November 2013.
- ^ "Somalia's government launches postal service". BBC News. 13 October 2014. 3 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 October 2014.
- ^ "New tourism ministry under construction in Garowe". Sabahi. 1 November 2012. 4 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 June 2013.
- ^ "Somali Tourism Association (SOMTA)". Somali Tourism Association. 23 January 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 June 2013.
- ^ "South West State to renovate Government Hotels to Attract Tourism". Goobjoog. 25 March 2015. 11 April 2023 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 March 2015.
- ^ "Travel.State.Gov CSI". travelmaps.state.gov. 11 March 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2019-10-03.
- ^ The First 100 Days in Office. Waayaha.net. 26 April 2009.
- ^ Africa Review 2003: The Economic and Business Report, Walden Publishing, 2003, p. 299, ISBN 1-86217-037-1.
- ^ "World Airline Directory – Somali Airlines" (PDF). Flight International. 5–11 April 1995. 8 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 October 2011.
- ^ "Somalia to revive national airline after 21 years". Laanta. 24 July 2012. 2 November 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 November 2012.
- ^ "The long awaited Somali Airlines is Coming Back!". Keydmedia Online. 20 November 2013. 2 December 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 November 2013.
- ^ "Coastline". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 16 July 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 August 2013.
- ^ Linard, Catherine; Alegana, Victor A.; Noor, Abdisalan M.; Snow, Robert W.; Tatem, Andrew J. (2010). "A high resolution spatial population database of Somalia for disease risk mapping". International Journal of Health Geographics. 9 (1): 45. Bibcode:2010IJHGg...9...45L. doi:10.1186/1476-072X-9-45. PMC 2949749. PMID 20840751.
- ^ Zeid, Alaa Abou; Cochran, James J. (2014). "Understanding the crisis in Somalia". Significance. 11 (1): 4–9. doi:10.1111/j.1740-9713.2014.00717.x. S2CID 153333081.
- ^ "Somalia – population සංරක්ෂණය කළ පිටපත 11 මැයි 2011 at the Wayback Machine". Library of Congress Country Studies.
- ^ "Population Estimation Survey 2014 for the 18 pre-war regions of Somalia" (PDF). United Nations Population Fund. October 2014. p. 22. 4 August 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 20 October 2020.
- ^ a b Abdullahi 2001, pp. 8–11.
- ^ Abdullahi 2001, p. 138.
- ^ Somali Diaspora සංරක්ෂණය කළ පිටපත 11 මැයි 2011 at the Wayback Machine – Inner City Press
- ^ "The Somali Bantu: Their History and Culture – People". Cal.org. සම්ප්‍රවේශය 21 February 2013.[permanent dead link]
- ^ Tripodi, Paolo. The Colonial Legacy in Somalia. p. 66
- ^ Villa Somalia [@TheVillaSomalia] (1 August 2019). "Warsaxaafadeed ku saabsan celinta jinsiyaddii labaad ee Madaxweynaha Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya Mudane @M_Farmaajo.pic.twitter.com/AtMOPKyN3E" (Tweet) (එස්තෝනියානු බසින්). 2019-08-02 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2019-08-01 – via Twitter.
- ^ "Somalia's president renounces US citizenship". The Washington Examiner (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-08-01. 1 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2019-08-01.
- ^ Bantu ethnic identities in Somalia. (PDF). Retrieved 15 December 2011.
- ^ a b c "The Federal Republic of Somalia – Provisional Constitution" (PDF). 3 October 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 March 2013.
- ^ I. M. Lewis (1998) Peoples of the Horn of Africa: Somali, Afar and Saho, Red Sea Press, p. 11, ISBN 1-56902-104-X.
- ^ Lecarme & Maury 1987, p. 22.
- ^ Andrew Dalby (1998) Dictionary of languages: the definitive reference to more than 400 languages, Columbia University Press, p. 571, ISBN 0-7136-7841-0.
- ^ Blench, Roger (2006). "The Afro-Asiatic Languages: Classification and Reference List" (PDF). p. 3. 7 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 25 April 2021.
- ^ Economist Intelligence Unit (Great Britain) Middle East annual review (1975) p. 229
- ^ Laitin 1977, pp. 86–7.
- ^ a b "Somalia". Ethnologue. 8 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 February 2020.
- ^ a b Helena Dubnov (2003) A grammatical sketch of Somali, Kِppe, pp. 70–71.
- ^ Diana Briton Putman, Mohamood Cabdi Noor (1993) The Somalis: their history and culture, Center for Applied Linguistics, p. 15.: "Somalis speak Somali. Many people also speak Arabic, and educated Somalis usually speak either English or Italian as well. Swahili may also be spoken in coastal areas near Kenya."
- ^ Fiona MacDonald et al. (2000) Peoples of Africa, Vol. 10, Marshall Cavendish, p. 178.
- ^ "Mogadishu University – Towards A Better Future". Mogadishu University (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2019-08-02.
- ^ "Puntland State University | PSU is an Agent of Change" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2019-08-02.
- ^ "Somalia | Save the Children". somalia.savethechildren.net. 2 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2019-08-02.
- ^ "Somalia". Relief International (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2019-08-02.
- ^ "Where We Work | Care International". www.care-international.org. 2 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2019-08-02.
- ^ "Somalia | DRC". drc.ngo (ඩැනිශ් බසින්). 2 August 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2019-08-02.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t "Somalia". Citypopulation. citypopulation.
- ^ "Somalia". reliefweb. reliefweb.
- ^ "The Global Religious Landscape" (PDF). Pew Research Center. p. 49. 6 August 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 December 2013.
- ^ Abdullahi 2001, p. 1.
- ^ I. M. Lewis (1998) Saints and Somalis: Popular Islam in a Clan-based Society, The Red Sea Press, pp. 8–9, ISBN 1-56902-103-1.
- ^ "Almost expunged: Somalia's Embattled Christians". The Economist. 2009-10-22. 25 October 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2009-10-22.
- ^ සැකිල්ල:Catholic-hierarchy
- ^ Charles George Herbermann (1913) The Catholic Encyclopedia: An International Work of Reference on the Constitution, Doctrine, Discipline, and History of the Catholic Church, Vol. 14, Robert Appleton Co., p. 139.
- ^ Charles Henry Robinson (2007) [1915], History of Christian Missions, Read Books, p. 356.
- ^ Khalif, Abdulkadir (25 December 2013). "Somalia bans Christmas celebrations". Daily Nation. 11 December 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2014.
- ^ "Refugees Vol. 3, No. 128, 2002 UNHCR Publication Refugees about the Somali Bantu" (PDF). United Nations High Commissioner for Refugees. 1 September 2002. 14 June 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ Maxamed Siyaad Barre (1970) My country and my people: the collected speeches of Major-General Mohamed Siad Barre, President, the Supreme Revolutionary Council, Somali Democratic Republic, Vol. 3, Ministry of Information and National Guidance, p. 141.
- ^ "Better Off Stateless: Somalia Before and After Government Collapse" (PDF). 16 January 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ a b "Entrepreneurship and Statelessness: A Natural Experiment in the Making in Somalia". Scribd.com. 1 October 2008. 29 November 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ "Estimates of Unit Costs for Patient Services for Somalia". World Health Organization. 6 December 2010. 26 June 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 12 June 2011.
- ^ a b c d e f g h UNDP (2001). Human Development Report 2001-Somalia. New York: UNDP.
- ^ a b "UNdata – Somalia". United Nations. 20 September 1960. 25 February 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 June 2011.
- ^ a b c d World Bank and UNDP (2003). Socio-Economic Survey-Somalia-2004. Washington, D.C./New York: UNDP and World Bank.
- ^ World Bank and UNDP (2003). Socio-Economic Survey-Somalia-1999. Washington, D.C./New York: UNDP and World Bank.
- ^ UNDP (2006). Human Development Report 2006. New York: UNDP.
- ^ "The State Of The World's Midwifery". United Nations Population Fund. 20 January 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2016.
- ^ "Prevalence of FGM". World Health Organization. 9 December 2010. 16 July 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ Rose Oldfield Hayes (1975). "Female genital mutilation, fertility control, women's roles, and the patrilineage in modern Sudan: a functional analysis". American Ethnologist. 2 (4): 617–633. doi:10.1525/ae.1975.2.4.02a00030.
- ^ Herbert L. Bodman, Nayereh Esfahlani Tohidi (1998) Women in Muslim societies: diversity within unity, Lynne Rienner Publishers, p. 41, ISBN 1-55587-578-5.
- ^ Suzanne G. Frayser, Thomas J. Whitby (1995) Studies in human sexuality: a selected guide, Libraries Unlimited, p. 257, ISBN 1-56308-131-8.
- ^ Goldenstein, Rachel. "Female Genital Cutting: Nursing Implications". Journal of Transcultural Nursing. 25.1 (2014): 95–101. Web. 19 February 2014.
- ^ "Somalia: Female genital mutilation down". The Jakarta Post. Associated Press. 16 April 2013. සම්ප්‍රවේශය 17 May 2013.
- ^ "Male Circumcision and AIDS: The Macroeconomic Impact of a Health Crisis by Eric Werker, Amrita Ahuja, and Brian Wendell :: NEUDC 2007 Papers :: Northeast Universities Development Consortium Conference" (PDF). Center for International Development at Harvard University. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ a b Ali-Akbar Velayati; Valerii Bakayev; Moslem Bahadori; Seyed-Javad Tabatabaei; Arash Alaei; Amir Farahbood; Mohammad-Reza Masjedi (2007). "Religious and cultural traits in HIV/AIDS epidemics in sub-Saharan Africa" (PDF). Archives of Iranian Medicine. 10 (4): 486–97. PMID 17903054. 13 April 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Mogadishu – HIV in a time of unrest". www.unaids.org.
- ^ "The Regional Office And Its Partners – Somalia". Emro.who.int. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ Ministry of Health – Puntland State of Somalia සංරක්ෂණය කළ පිටපත 17 අප්රේල් 2018 at the Wayback Machine. Health.puntlandgovt.com. Retrieved 15 December 2011.
- ^ "Somaliland – Government Ministries". Somalilandgov.com. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ "Somalia – Education Overview". Wes.org. 6 May 2004. 11 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ "Somalia: The Resilience of a People". The African Executive. 26 June 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2010.
- ^ "Koranic School Project" (PDF). සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
- ^ Mohamed Diriye Abdullahi (2001-10-30). Culture and Customs of Somalia (Culture and Customs of Africa). Internet Archive. Greenwood Press. p. 109. ISBN 978-0-313-31333-2.
- ^ "Report on Somali Diet". EthnoMed (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-04-22.
- ^ Hooyoshousecom (2023-06-30). "Exploring the Aromatic World of Traditional Somali Spice Blends". Medium (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-04-22.
- ^ "Yemenite Lahoh (Lachoch)". Delicious Israel (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-01-01. සම්ප්‍රවේශය 2024-04-22.
- ^ Mohamed Diriye Abdullahi (2001-10-30). Culture and Customs of Somalia (Culture and Customs of Africa). Internet Archive. Greenwood Press. p. 113. ISBN 978-0-313-31333-2.
- ^ "Somali Anjero (Canjeero) Anjero Somali | Xawaash.com" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 October 2023 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2024-04-22.
- ^ Guliye, A.Y.; Noor, I.M.; Bebe, B.O.; Kosgey, I.S. (March 2007). "Role of Camels ( Camelus Dromedarius ) in the Traditional Lifestyle of Somali Pastoralists in Northern Kenya". Outlook on Agriculture (ඉංග්‍රීසි බසින්). 36 (1): 29–34. Bibcode:2007OutAg..36...29G. doi:10.5367/000000007780223669. ISSN 0030-7270.
- ^ "Somali Rice Pilaf (Bariis Maraq) Riz Pilaf Somali البيلاف الصومالي". Xawaash. January 14, 2013. 23 September 2023 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 April 2024.
- ^ "How Lasagna Landed in Africa". saveur. 26 September 2017.
- ^ Rose, Nick. "Spaghetti and Bananas Is Somali Comfort Food". Vice.
- ^ "The History of Coffee". Cafedirect. 19 May 2020.
- ^ Gavin, R. J. (1975). Aden Under British Rule, 1839-1967 (ඉංග්‍රීසි බසින්). Hurst. ISBN 978-0-903983-14-3.
- ^ "Qahwe". mysomalifood. 12 June 2011.
- ^ "Halwa, Mahyawa and Multiple Registers of Life in the Gulf". archive-stories.
- ^ Abdullahi, Mohammed (2012-05-10). Culture and Customs of Somalia (Culture and Customs of Africa). Greenwood Press. pp. 98–99. ISBN 9780313313332.
- ^ Abdullahi 2001, pp. 170–1.
- ^ Burton, Richard (1986) [1856]. First Footsteps in East Africa. Dover Publications. ISBN 9780785519973.
- ^ "Somalia". Britannica. 12 November 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 January 2021.
- ^ "1981 African Championship for Men". FIBA. සම්ප්‍රවේශය 15 December 2013.
- ^ "Somalia moves forward at world Taekwondo". Horseed Media. 6 March 2013. 22 October 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 October 2013.
- ^ "Great Victory for Malta in K1 Kickboxing". Malta Independent. 10 February 2010. සම්ප්‍රවේශය 18 October 2013.
- ^ John G. Jackson, J. Hampden Jackson (1972) Man, God and Civilization, Citadel Press, p. 216, ISBN 0-8065-0858-2.
- ^ Abdullahi 2001, p. 102.