මලාවි
මලාවි ජනරජය | |
|---|---|
 Flag
 Coat of arms
| |
| උද්යෝග පාඨය: "එකමුතුව සහ නිදහස" | |
| ජාතික ගීය: Mlungu dalitsani Malaŵi (Chichewa) (ඉංග්‍රීසි: "O God Bless Our Land of Malawi")[1] | |
.svg) ගිනිකොන දිග අප්‍රිකාව හි මලාවි (තද කොළ) පිහිටීම | |
| අගනුවර සහ විශාලතම නගරය | ලිලොන්ග්වේ 13°57′S 33°42′E / 13.950°S 33.700°E |
| නිල භාෂා(ව) | ඉංග්‍රීසි
|
| පිළිගත් ප්‍රාදේශීය භාෂා(ව) |
|
| ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2018 සංගණනය[2]) |
|
| ආගම (2018 සංගණනය)[3] |
|
| ජාති නාම(ය) | මලාවියානු |
| රජය | ඒකීය, ජනාධිපති ජනරජය |
• ජනාධිපති | ලාසරස් චක්වේරා |
• උප ජනාධිපති | සවුලොස් චිලිමා |
• සභා කථානායක | කැතරින් ගෝතානි හාරා |
• අගවිනිසුරු | රිසීන් මැසිකමන්ද |
| ව්‍යවස්ථාදායකය | ජාතික සභාව |
| ස්වාධීනත්වය එක්සත් රාජධානිය වෙතින් | |
• ඩොමීනියන් | 1964 ජූලි 6 |
• ජනරජය | 1966 ජූලි 6 |
| වර්ග ප්‍රමාණය | |
• සම්පූර්ණ | 118,484 km2 (45,747 sq mi) (99 වෙනි) |
• ජලය (%) | 20.6% |
| ජනගහණය | |
• 2024 ඇස්තමේන්තුව |  21,240,689[4] (62 වෙනි) |
• 2018 ජන සංගණනය | 17,563,749[2] |
• ජන ඝණත්වය | 153.1/km2 (396.5/sq mi) (56 වෙනි) |
| දදේනි (ක්‍රශසා) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඇ.ඩො. බිලියන 37.919[5] (137 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | $1,668[5] (186th) |
| දදේනි (නාමික) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඇ.ඩො. 13.176 billion[5] (149 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 579[5] (190 වෙනි) |
| ගිනි (2016) |  44.7[6]මධ්‍යම |
| මාසද (2021) | 0.512[7] පහළ · 169 වෙනි |
| ව්‍යවහාර මුදල | මලාවියානු ක්වාචා (MWK) |
| වේලා කලාපය | UTC+2 (CAT) |
| ඇමතුම් කේතය | +265[8] |
| අන්තර්ජාල TLD | .mw[8] |
* මේ රට සඳහා වන ජනගහන ඇස්තමේන්තු HIV/AIDS|AIDS හේතුවෙන් සිදුවන අධික මරණ සංඛ්‍යාවේ ප්‍රතිවිපාක පැහැදිලිවම සැලකිල්ලට ගනී; මෙය අඩු ආයු අපේක්ෂාව, ඉහළ ළදරු මරණ සහ මරණ අනුපාතිකය, අඩු ජනගහනය සහ වර්ධන අනුපාත, සහ වෙනත් ආකාරයකින් අපේක්ෂා කළ ප්‍රමාණයට වඩා වයස සහ ස්ත්‍රී පුරුෂ භාවය අනුව ජනගහනයේ ව්‍යාප්තියේ වෙනස්වීම් ඇති කළ හැකිය.
| |
මලාවි (/məˈlɔːwi,_məˈlɑːwi/; Tumbuka: Malaŵi),[9] නිල වශයෙන් මලාවි ජනරජය සහ කලින් න්යාසලන්තය ලෙස හඳුන්වනු ලබන්නේ ගිනිකොනදිග අප්‍රිකාවේ ගොඩබිම් සහිත රටකි. එය බටහිරින් සැම්බියාව, උතුරින් සහ ඊසාන දෙසින් ටැන්සානියාව සහ නැගෙනහිර, දකුණ සහ නිරිත දෙසින් මොසැම්බික් මායිම් වේ. මලාවි වර්ග කිලෝමීටර 118,484 ( වර්ග සැතපුම් 45,747) ට වඩා විහිදෙන අතර ඇස්තමේන්තුගත ජනගහනය 19,431,566 (2021 ජනවාරි වන විට).[10] මලාවි අගනුවර (සහ විශාලතම නගරය) ලිලොන්ග්වේ වේ. එහි දෙවන-විශාලතම බ්ලැන්ටයර් වේ, එහි තුන්වන-විශාලතම ම්සුසු වන අතර එහි සිව්වන-විශාලතම එහි පැරණි අගනුවර වන සොම්බා වේ.
වර්තමානයේ මලාවි ලෙස හඳුන්වන අප්‍රිකාවේ කොටස 10 වැනි සියවසේදී බන්ටු කණ්ඩායම් සංක්‍රමණය වීමෙන් ජනාවාස විය.[තහවුරු කර නොමැත] සියවස් ගණනාවකට පසුව, 1891 දී, එම ප්‍රදේශය බ්‍රිතාන්‍ය මධ්‍යම අප්‍රිකානු ආරක්ෂක ප්‍රදේශය ලෙස බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් යටත් විජිතයක් බවට පත් කරන ලද අතර එය 1907 දී න්යාසලන්තය ලෙස නම් කරන ලදී. 1953, එය රොඩේෂියා සහ න්යාසලන්තය අර්ධ ස්වාධීන සම්මේලනය තුළ ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයක් බවට පත් විය. ෆෙඩරේෂණය 1963 දී විසුරුවා හරින ලදී. 1964 දී ආරක්ෂක ප්‍රදේශය අවසන් විය: අගමැති හේස්ටිංස් බණ්ඩා යටතේ න්යාසලන්තය පොදු රාජ්‍ය මණ්ඩලීය රාජ්‍යයක් ලෙස ස්වාධීන රටක් බවට පත් වූ අතර එය මලාවි ලෙස නම් කරන ලදී. වසර දෙකකට පසු බණ්ඩා ජනාධිපති වූයේ රට ඒක පක්ෂ ජනාධිපති ජනරජයක් බවට පත් කරමිනි. 1971 දී ජීවිතාන්තය දක්වා ජනාධිපති ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද, මලාවි නිදහසේ ඊළඟ දශක කිහිපය බණ්ඩාගේ අතිශය මර්දනකාරී ආඥාදායකත්වය මගින් සංලක්ෂිත විය.[11][12][13] 1993 දී බහු පක්ෂ ක්‍රමයක් හඳුන්වා දීමෙන් පසු 1994 මහ මැතිවරණයෙන් බණ්ඩා පරාජයට පත් විය. අද, මලාවිට තේරී පත් වූ ජනාධිපතිවරයෙකුගේ නායකත්වයෙන් යුත් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී බහු-පක්ෂ ජනරජයක් ඇති අතර සාමකාමී බල සංක්‍රාන්ති අත්විඳිමින් සිටී. 2023 V-Dem ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී දර්ශක අනුව මලාවි ලොව පුරා 63 වන මැතිවරණ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සහ අප්‍රිකාවේ 6 වන මැතිවරණ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ශ්‍රේණිගත කර ඇත.[14] රටේ හමුදාව වන මලාවි ආරක්ෂක බලකායට හමුදාවක්, නාවික හමුදාවක් සහ ගුවන් අංශයක් ඇතුළත් වේ. මලාවි රාජ්‍යයේ විදේශ ප්‍රතිපත්තිය බටහිර ගැතියි. එය බොහෝ රටවල් සමඟ ධනාත්මක රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා පවත්වාගෙන යන අතර, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, පොදු රාජ්‍ය මණ්ඩලය, දකුණු අප්‍රිකානු සංවර්ධන ප්‍රජාව (SADC), නැගෙනහිර සහ දකුණු අප්‍රිකාව සඳහා පොදු වෙළෙඳපොළ (COMESA) සහ අප්‍රිකානු සංගමය (AU) ඇතුළු ජාත්‍යන්තර සංවිධාන කිහිපයකට සහභාගී වේ.
මලාවි යනු ලෝකයේ අඩුම සංවර්ධිත රටවලින් එකකි. ආර්ථිකය කෘෂිකර්මාන්තය මත දැඩි ලෙස පදනම් වී ඇති අතර එහි විශාල වශයෙන් ග්‍රාමීය හා වේගයෙන් වර්ධනය වන ජනගහනයක් ඇත. 2000 වසරේ සිට අවශ්‍ය ප්‍රමාණය (සහ ලබා දෙන ආධාර) අඩු වී ඇතත්, මලාවි රජය එහි සංවර්ධන අවශ්‍යතා සපුරාලීම සඳහා බාහිර ආධාර මත දැඩි ලෙස රඳා පවතී. ආර්ථිකය ගොඩනැගීමට සහ පුළුල් කිරීමට, අධ්‍යාපනය, සෞඛ්‍ය සේවා වැඩිදියුණු කිරීමට දරන ප්‍රයත්නයන්හිදී මලාවි රජය අභියෝගවලට මුහුණ දෙයි. පාරිසරික ආරක්ෂාව, සහ පුළුල් විරැකියාව නොතකා මූල්‍යමය වශයෙන් ස්වාධීන වීමට උත්සහ කරයි. 2005 සිට, මලාවි මෙම ගැටළු විසඳීම කෙරෙහි අවධානය යොමු කරන ප්‍රතිපත්ති කිහිපයක් සකස් කර ඇති අතර, රටේ ඉදිරි දැක්ම වැඩිදියුණු වෙමින් පවතින බව පෙනේ: ආර්ථිකය, අධ්‍යාපනය සහ සෞඛ්‍ය සේවයේ ප්‍රගතියේ ප්‍රධාන දර්ශක 2007 සහ 2008 දී දක්නට ලැබුණි.
මලාවි අඩු ආයු අපේක්ෂාවක් සහ ඉහළ ළදරු මරණ ඇත. එච්.අයි.වී/ඒඩ්ස් බහුලව පැතිරී ඇති අතර එමඟින් ශ්‍රම බලකාය අඩු වන අතර රජයේ වියදම් වැඩි කිරීම අවශ්‍ය වේ. ස්වදේශිකයන්, ආසියානුවන් සහ යුරෝපීයයන් ඇතුළත් විවිධ ජනගහනයක් රට සතුය. භාෂා කිහිපයක් කතා කරන අතර ආගමික විශ්වාසයන් රාශියක් ඇත. අතීතයේදී වාර්ගික බෙදීම් මගින් අර්ධ වශයෙන් වාර්ගික කලාපීය ගැටුමක් ඇති වුවද, 2008 වන විට මෙම අභ්‍යන්තර ගැටුම සැලකිය යුතු ලෙස අඩු වී ඇති අතර, කෙනෙකුගේ මලාවි ජාතිකත්වය සමඟ හඳුනා ගැනීමේ අදහස නැවත මතු විය.
නිරුක්තිය
[සංස්කරණය]දැන් මලාවි ලෙස හඳුන්වන ප්‍රදේශයට ලබා දී ඇති පළමු නම නයසාලන්ඩ් ය, එය ලොම්වේ වචනය වන "නයාසා" යන්නෙහි "විල" සහ ඉංග්‍රීසි වචනයක් වන "ඉඩම්" යන වචනයේ එකතුවකි. ස්කොට්ලන්ත ගවේෂකයෙකු සහ මිෂනාරිවරයෙකු වන ඩේවිඩ් ලිවින්ග්ස්ටන් විසින් ඒකාබද්ධ නාමය පිහිටුවන ලදී. 1964 දී මහා බ්‍රිතාන්‍යයෙන් නිදහස ලැබීමෙන් පසු මලාවි හි පළමු ජනාධිපති කමුසු බන්ඩා විසින් වත්මන් නාමය මලාවි තෝරා ගන්නා ලදී.[15]
ඉතිහාසය
[සංස්කරණය]පූර්ව යටත් විජිත ඉතිහාසය
[සංස්කරණය]
10 වැනි සියවසේදී පමණ බන්ටු ජනයාගේ රළ උතුරෙන් සංක්‍රමණය වීමට පෙර මලාවි ලෙස හඳුන්වන අප්‍රිකාවේ ප්‍රදේශය දඩයම් කරන්නන්ගේ ඉතා කුඩා ජනගහනයක් විය.[16] බන්ටු ජනයාගෙන් බහුතරයක් දකුණේ දිගටම පැවතුනද, ඇතැමුන් රැඳී සිටිමින් පොදු සම්භවය මත ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් පිහිටුවා ගත්හ.[17] ක්‍රි.ව. 1500 වන විට, ගෝත්‍රිකයන් විසින් මරාවි රාජධානිය පිහිටුවා ගෙන ඇති අතර එය වර්තමාන න්කොතකොටා ප්‍රදේශයේ උතුරේ සිට සැම්බේසි ගඟ දක්වාත්, මලාවි විල සිට වර්තමාන සැම්බියාවේ ලුආන්ග්වා ගඟ දක්වාත් ළඟා විය.[18]
1600 න් පසු, ප්‍රදේශය බොහෝ දුරට එක් ස්වදේශික පාලකයෙකු යටතේ එක්සත් වීමත් සමඟ, ස්වදේශික ගෝත්‍රිකයන් පෘතුගීසි වෙළඳුන් සහ හමුදා සාමාජිකයින් හමුවීමට, වෙළඳාම් කිරීමට සහ සන්ධානගත වීමට පටන් ගත්හ. කෙසේ වෙතත්, 1700 වන විට, අධිරාජ්‍යය විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් විසින් පාලනය කරන ලද ප්‍රදේශ වලට කැඩී ගියේය.[19] ඉන්දියානු සාගර වහල් වෙළඳාම 1800 ගණන්වල මැද භාගයේදී එහි උච්චතම අවස්ථාවට ළඟා වූ අතර, ආසන්න වශයෙන් පුද්ගලයන් 20,000 ක් වහල්භාවයට පත් වූ අතර ඒවා අලෙවි කරන ලද න්කොතකොටා සිට කිල්වා දක්වා වාර්ෂිකව රැගෙන යන බව සැලකේ.[20]
යටත් විජිත වාඩිලෑම
[සංස්කරණය]මිෂනාරි සහ ගවේෂක ඩේවිඩ් ලිවිංස්ටෝන් 1859 දී මලාවි විල (එවකට නියාසා විල) වෙත ළඟා වූ අතර විලට දකුණින් පිහිටි ෂයර් උස්බිම් යුරෝපීය ජනාවාස සඳහා සුදුසු ප්‍රදේශයක් ලෙස හඳුනා ගත්තේය. ලිවිංස්ටෝන් ගේ සංචාරයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, 1860s සහ 1870s හි ප්‍රදේශයේ ඇංග්ලිකන් සහ ප්‍රෙස්බිටේරියන් දූත මණ්ඩල කිහිපයක් ස්ථාපිත කරන ලදී, දූත මණ්ඩල සමඟ සමීපව කටයුතු කරන වෙළඳ හා ප්‍රවාහන සැලකිල්ලක් සහ කුඩා මෙහෙයුමක් පිහිටුවීම සඳහා සීමාසහිත අප්‍රිකානු ලේක්ස් සමාගම 1878 හි පිහිටුවන ලදී. සහ 1876 දී බ්ලැන්ටයර් හි වෙළඳ ජනාවාස පිහිටුවන ලද අතර 1883 දී බ්‍රිතාන්‍ය කොන්සල්වරයෙකු එහි පදිංචි විය. පෘතුගීසි රජය ද එම ප්‍රදේශය ගැන උනන්දු වූ නිසා, පෘතුගීසි ආක්‍රමණය වැළැක්වීම සඳහා, පෘතුගීසි බල සීමාවෙන් ඔබ්බට ප්‍රාදේශීය පාලකයන් සමඟ බ්‍රිතාන්‍ය රජය ගිවිසුම් ඇති කර ගැනීමට උපදෙස් සමඟ බ්‍රිතාන්‍ය කොන්සල්වරයා ලෙස හැරී ජොන්ස්ටන් යැවීය.[21]
1889 දී, බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්ෂක ප්‍රදේශයක් ෂයර් උස්බිම්වල ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද අතර, එය 1891 දී බ්‍රිතාන්‍ය මධ්‍යම අප්‍රිකානු ආරක්ෂක ප්‍රදේශය ලෙස වර්තමාන මලාවි ප්‍රදේශයම ඇතුළත් කිරීමට දීර්ඝ කරන ලදී.[22] 1907 දී, ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය න්යාසලන්තය ලෙස නම් කරන ලද අතර, එය බ්‍රිතාන්‍ය පාලනය යටතේ ඉතිරි කාලය සඳහා රඳවා ගත් නමකි.[23] අප්‍රිකාවේ යටත් විජිත අධිකාරියේ "තුනී සුදු රේඛාව" ලෙස හැඳින්වෙන ප්‍රධාන උදාහරණයක් ලෙස, න්යාසලන්තය යටත් විජිත රජය 1891 දී පිහිටුවන ලදී. පරිපාලකයින්ට වසරකට පවුම් 10,000 (1891 නාමික අගය) අයවැයක් ලබා දෙන ලදී. යුරෝපීය සිවිල් වැසියන් දස දෙනෙකු, හමුදා නිලධාරීන් දෙදෙනෙකු, පන්ජාබි සික්වරුන් හැත්තෑ දෙනෙකු සහ සැන්සිබාර් පෝටර්වරුන් අසූපහක් සේවයේ යොදවා ගැනීමට ප්‍රමාණවත්ය. මෙම සේවකයන් කිහිප දෙනාගෙන් පසුව මිලියන 1ත් 2ත් අතර ජනතාවක් සිටින වර්ග කිලෝමීටර් 94,000ක පමණ භූමි ප්‍රදේශයක් පරිපාලනය කිරීමට බලාපොරොත්තු විය.[24] එම වසරේම වහල්භාවය සම්පූර්ණයෙන්ම නතර විය.
1944 දී, න්යාසලන්තය අප්‍රිකානු කොන්ග්‍රසය (NAC) බ්‍රිතාන්‍ය රජයට දේශීය අවශ්‍යතා ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා න්යාසලන්තය හි අප්‍රිකානුවන් විසින් පිහිටුවන ලදී.[25] 1953 දී, බ්‍රිතාන්‍යය, ප්‍රධාන වශයෙන් දේශපාලන හේතූන් මත මධ්‍යම අප්‍රිකානු සම්මේලනය (CAF),[23] ලෙස හැඳින්වෙන රොඩේෂියා සහ න්යාසලන්ත ෆෙඩරේෂනයේ දී උතුරු සහ දකුණු රොඩේෂියාව සමඟ න්යාසලන්තය සම්බන්ධ කළේය.[26] සම්මේලනය අර්ධ ස්වාධීන වුවද, සම්බන්ධ කිරීම අප්‍රිකානු ජාතිකවාදීන්ගේ විරෝධය අවුලුවාලූ අතර NAC හට මහජන සහයෝගය ලැබුණි. CAF හි බලගතු විරුද්ධවාදියෙකු වූයේ ඝානාවේ සේවය කරන යුරෝපීය-පුහුණු වෛද්‍යවරයකු වන හේස්ටිංස් බණ්ඩා ජාතිකවාදී අරමුණට සහාය වීම සඳහා 1958 දී නැවත න්යාසලන්තය වෙත යාමට පෙළඹවීමෙනි. බණ්ඩා NAC හි සභාපති ලෙස තේරී පත් වූ අතර 1959 දී යටත් විජිත බලධාරීන් විසින් සිරගත කිරීමට පෙර ජාතිකවාදී හැඟීම් බලමුලු ගැන්වීමට ක්‍රියා කළේය. ඔහු 1960 දී නිදහස් කරන ලද අතර යටත් විජිත ව්‍යවස්ථාදායක සභාවේ බහුතරය අප්‍රිකානුවන්ට ලබා දෙන වගන්තියක් සමඟ න්යාසලන්තය සඳහා නව ව්‍යවස්ථාවක් කෙටුම්පත් කිරීමට උදව් කරන ලෙස ඉල්ලා සිටියේය.[17]
හේස්ටිංස් කමුසු බණ්ඩා යුගය (1961-1993)
[සංස්කරණය]
1961 දී, බන්ඩාගේ මලාවි කොන්ග්‍රස් පක්ෂය (MCP) ව්‍යවස්ථාදායක සභා මැතිවරණයෙන් බහුතර බලයක් ලබා ගත් අතර, 1963 දී බණ්ඩා අගමැති විය. 1963 දී සම්මේලනය විසුරුවා හරින ලද අතර, 1964 ජූලි 6 වන දින, න්යාසලන්තය බ්‍රිතාන්‍ය පාලනයෙන් ස්වාධීන වී එය මලාවි ලෙස නම් කරන ලදී. එය ජාතියේ නිදහස් දිනය, රජයේ නිවාඩු දිනයක් ලෙස සමරනු ලැබේ.[27] නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් යටතේ මලාවි ජනරජයක් බවට පත් වූ අතර එහි ප්‍රථම ජනාධිපතිවරයා ලෙස බන්ඩා පත් විය. නව ලේඛනය නිල වශයෙන් මලාවි එකම නීත්‍යානුකූල පාර්ශවය ලෙස MCP සමග එක්-පක්ෂ රාජ්‍යයක් බවට පත් කළේය. 1971 දී බණ්ඩා ජීවිතාන්තය දක්වා ජනාධිපති ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී. වසර 30කට ආසන්න කාලයක්, බණ්ඩා විසින් දැඩි ඒකාධිපති පාලන තන්ත්‍රයක් මෙහෙය වූ අතර, මලාවි සන්නද්ධ ගැටුම්වලට ගොදුරු නොවීම සහතික විය.[28] ඕර්ටන් චිර්වාගේ මලාවි නිදහස් ව්‍යාපාරය සහ මලාවි සමාජවාදී ලීගය ඇතුළු විරුද්ධ පක්ෂ, පිටුවහල් කරන ලදී.
බණ්ඩා ජනාධිපතිව සිටියදී මලාවි ආර්ථිකය, ඛනිජ සම්පත් හිඟ දුප්පත්, ගොඩබිම් සහිත සහ අධික ජනාකීර්ණ රටක් කෘෂිකර්මාන්තයේ සහ කාර්මික සංවර්ධනය යන දෙඅංශයෙන්ම ප්‍රගතියක් අත්කර ගත හැකි ආකාරය පිළිබඳ උදාහරණයක් ලෙස බොහෝ විට සඳහන් කර ඇත.[29] නිලයේ සිටියදී සහ රටේ පාලනය භාවිතා කරමින්, බණ්ඩා ව්‍යාපාරික අධිරාජ්‍යයක් ගොඩනඟා ගත් අතර එය අවසානයේ රටේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් තුනෙන් එකක් නිපදවූ අතර වැටුප් ලබන ශ්‍රම බලකායෙන් 10% ක් සේවයේ යොදවා ඇත.[තහවුරු කර නොමැත]
බහු-පක්ෂ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය (1993-වර්තමානය)
[සංස්කරණය]දේශපාලන නිදහස වැඩි කිරීම සඳහා වූ පීඩනය යටතේ, බණ්ඩා 1993 දී ජනමත විචාරණයකට එකඟ වූ අතර එහිදී බහු-පක්ෂ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයක් සඳහා ජනතාව ඡන්දය දුන්හ. 1993 අගභාගයේදී, ජනාධිපති මණ්ඩලයක් පිහිටුවා, ජීවිතාන්තය දක්වා වූ ජනාධිපති ධූරය අහෝසි කර නව ව්‍යවස්ථාවක් ක්‍රියාත්මක කරන ලද අතර, MCP පාලනය ඵලදායී ලෙස අවසන් කරන ලදී.[28] 1994 දී පළමු බහු-පක්ෂ මැතිවරණය මලාවි හි පැවැත්වුණු අතර, බණ්ඩා බකිලි මුලුසි (MCP හි හිටපු මහ ලේකම් සහ හිටපු බන්ඩා කැබිනට් ඇමති) විසින් පරාජය කරන ලදී. 1999 දී නැවත තේරී පත් වූ මුලුසි 2004 දක්වා ජනාධිපති ලෙස කටයුතු කළ අතර පසුව බිංගු වා මුතාරිකා තේරී පත් විය.[30] දේශපාලන වටපිටාව "අභියෝග සහිත" ලෙස විස්තර කළද, 2009 දී ප්‍රකාශ වූයේ බහු-පක්ෂ ක්‍රමයක් තවමත් මලාවිහි පවතින බවයි.[31] 2009 මැයි මාසයේදී මලාවි හි බහුපාර්ශ්වික පාර්ලිමේන්තු සහ ජනාධිපතිවරණ හතරවන වරටත් පවත්වන ලද අතර, ඔහුගේ ප්‍රතිවාදියාගෙන් මැතිවරණ වංචා පිළිබඳ චෝදනා නොතකා, ජනාධිපති මුතාරිකා සාර්ථකව නැවත තේරී පත් විය.[32]
ජනාධිපති මුතාරිකා ඇතැමුන් විසින් වඩ වඩාත් අත්තනෝමතික සහ මානව හිමිකම් ඉවත ලන අයෙකු ලෙස සලකනු ලැබූ අතර,[33] සහ 2011 ජූලි මාසයේදී ඉහළ ජීවන වියදම්, විදේශ සබඳතා බෙදා හැරීම, දුර්වල පාලනය සහ විදේශ විනිමය සංචිත හිඟය පිලිබඳ විරෝධතා පුපුරා ගියේය.[34] විරෝධතා හේතුවෙන් පුද්ගලයන් 18 දෙනෙකු මිය ගිය අතර අවම වශයෙන් තවත් 44 දෙනෙකුට වෙඩි වැදී තුවාල සිදු විය.[35]
මලාවි ජාතික ධජය 2010 දී වෙනස් කරන ලද අතර, සුදු හිරු සමඟ වර්ණ ඉරි තුනක් වෙනස් කරන ලදී. පැරණි ධජයේ කළු-රතු-කොළ වර්ණ ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කරන තෙක් 2012 දක්වා එය කෙටි කාලයක් පැවතුනි.
2012 අප්‍රේල් මාසයේදී මුතාරිකා හෘදයාබාධයකින් මිය ගියාය. පැය 48ක් පුරා, ඔහුගේ මරණය රහසිගතව තබා ඇති අතර, දේහය සමඟ දකුණු අප්‍රිකාවට විස්තීර්ණ ගුවන් ගමනක් ඇතුළුව, ගිලන්රථ රියදුරන් මළ සිරුරක් ගෙනයාමට බලපත්‍රයක් නොමැති බව පවසමින් සිරුර ගෙනයාම ප්‍රතික්ෂේප කළහ.[36] දකුණු අප්‍රිකානු රජය තොරතුරු හෙළි කරන බවට තර්ජනය කිරීමෙන් පසුව, උප සභාපති ජොයිස් බණ්ඩා[37] (හිටපු ජනාධිපති බණ්ඩාට සම්බන්ධ නැත) විසින් ජනාධිපති පදවිය භාර ගන්නා ලදී.[38]
2014 මලාවියානු මහ මැතිවරණයේ දී ජොයිස් බණ්ඩා මැතිවරනයෙන් පරාජයට පත් විය (තෙවැනි ස්ථානයට පැමිණේ) සහ හිටපු ජනාධිපති මුතාරිකාගේ සහෝදරයා වූ පීටර් මුතාරිකා විසින් ඔහු වෙනුවට පත් කරන ලදී.[39] 2019 මලාවියානු මහ මැතිවරණයේ දී ජනාධිපති පීටර් මුතාරිකා යලි යලිත් තේරී පත් විය. 2020 පෙබරවාරි මාසයේදී මලාවි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණය අක්‍රමිකතා සහ පුළුල් වංචාව හේතුවෙන් ප්‍රතිඵලය අවලංගු කරන ලදී.[40] 2020 මැයි මාසයේදී මලාවි ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය එම තීන්දුව අනුමත කළ අතර ජූලි 2 වැනිදා නව මැතිවරණයක් පවත්වන බව නිවේදනය කළේය. රටේ මැතිවරණයක් නීත්‍යානුකූලව අභියෝගයට ලක් වූ පළමු අවස්ථාව මෙයයි.[41][42] විපක්ෂ නායක ලාසරස් චක්වේරා 2020 මලාවියානු ජනාධිපතිවරනය ජයග්‍රහණය කළ අතර ඔහු මලාවි හි නව ජනාධිපතිවරයා ලෙස දිවුරුම් දුන්නේය.[43]
රජය සහ දේශපාලනය
[සංස්කරණය]මලාවි යනු ජනාධිපති ලාසරස් චක්වේරා ගේ නායකත්වය යටතේ ඒකීය ජනාධිපති ජනරජයකි.[44] වත්මන් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව 1995 මැයි 18 දින ක්‍රියාත්මක කරන ලදී. රජයේ ශාඛා විධායක, ව්‍යවස්ථාදායක සහ අධිකරණ වලින් සමන්විත වේ. විධායකයට රාජ්‍ය නායකයා සහ රජයේ ප්‍රධානියා වන ජනාධිපතිවරයෙකු, පළමු සහ දෙවන උප ජනාධිපතිවරුන් සහ මලාවි කැබිනට් මණ්ඩලය ඇතුළත් වේ. සෑම වසර පහකට වරක් ජනාධිපති සහ උප සභාපති එකට තේරී පත් වේ. ඔවුන් වෙනත් පක්ෂයකින් විය යුතු වුවත්, එසේ තෝරා ගන්නේ නම්, ජනාධිපතිවරයා විසින් දෙවන උප සභාපතිවරයෙකු පත් කළ හැකිය. මලාවි කැබිනට් මණ්ඩලයේ සාමාජිකයන් ජනාධිපතිවරයා විසින් පත් කරනු ලබන අතර, ව්‍යවස්ථාදායකය තුළ හෝ ඉන් පිටත හෝ විය හැකිය.[45]
ව්‍යවස්ථාදායක ශාඛාව සෑම වසර පහකටම වරක් තේරී පත්වන සාමාජිකයින් 193 දෙනෙකුගෙන් යුත් ඒකමණ්ඩල ජාතික සභාවකින් සමන්විත වේ,[46] සහ මලාවි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් ආසන 80 ක සෙනෙට් සභාවක් සඳහා විධිවිධාන සලසා ඇතත්, එකක් ප්‍රායෝගිකව නොපවතී. නිර්මාණය කළහොත්, සෙනෙට් සභාව සම්ප්‍රදායික නායකයින් සහ විවිධ භූගෝලීය දිස්ත්‍රික්ක සඳහා මෙන්ම ආබාධිතයන්, තරුණයින් සහ කාන්තාවන් ඇතුළු විශේෂ උනන්දුවක් දක්වන කණ්ඩායම් සඳහා නියෝජනයක් ලබා දෙනු ඇත. ලාසරස් චක්වේරා ගේ නායකත්වයෙන් යුත් ටෝන්ස් සන්ධානයේ තවත් පක්ෂ කිහිපයක් සමග මලාවි කොංග්‍රස් පක්ෂය ආණ්ඩු පක්ෂය වන අතර ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ප්‍රගතිශීලී පක්ෂය ප්‍රධාන විපක්ෂය වේ. වයස අවුරුදු 18 දී ඡන්ද අයිතිය විශ්වීය වන අතර, 2021/2022 සඳහා මධ්‍යම රජයේ අයවැය 2020/2021 මූල්‍ය වර්ෂය සඳහා ඩොලර් බිලියන 2.8 සිට ඩොලර් බිලියන 2.4 කි.[45][47]
ස්වාධීන අධිකරණ ශාඛාව ඉංග්‍රීසි ආකෘතිය මත පදනම් වන අතර ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය අභියාචනාධිකරණයකින් සමන්විත වේ, මහාධිකරණයක් කොටස් තුනකට (සාමාන්‍ය, ව්‍යවස්ථාමය සහ වාණිජ), කාර්මික සම්බන්ධතා අධිකරණයක් සහ මහේස්ත්‍රාත් උසාවි ලෙස බෙදා ඇත. ශ්‍රේණි පහක් සහ ළමා අධිකරණ අධිකරණ ඇතුළත් වේ.[48] 1964 දී මලාවි නිදහස ලබා ගැනීමෙන් පසු අධිකරණ පද්ධතිය කිහිප වතාවක් වෙනස් කර ඇත. සාම්ප්‍රදායික අධිකරණ සහ සාම්ප්‍රදායික උසාවි විවිධ සාර්ථකත්වයන් සහ දූෂණය සමඟ විවිධ සංයෝජනයන් භාවිතා කර ඇත.[49]
මලාවි ප්‍රදේශ තුනකින් (උතුරු, මධ්‍යම සහ දකුණු ප්‍රදේශ) සමන්විත වේ,[50] ඒවා දිස්ත්‍රික්ක 28 කට බෙදා ඇත,[51] සහ තවදුරටත් සම්ප්‍රදායික අධිකාරීන් 250කට සහ පරිපාලන වාට්ටු 110කට බෙදා ඇත.[50] පළාත් පාලන පරිපාලනය කරනු ලබන්නේ මධ්‍යම රජය විසින් පත් කරන ලද ප්‍රාදේශීය පරිපාලකයින් සහ දිස්ත්‍රික් කොමසාරිස්වරුන් විසිනි. බහු-පක්ෂ යුගයේ ප්‍රථම වතාවට, 2000 නොවැම්බර් 21 දින පළාත් පාලන මැතිවරණය පැවැත්වුණු අතර, UDF පක්ෂය පවතින ආසනවලින් 70%ක් දිනා ගත්තේය. 2005 මැයි මාසයේදී ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් නියම කරන ලද පළාත් පාලන මැතිවරණයේ දෙවන වටයක් පැවැත්වීමට නියමිතව තිබූ නමුත් රජය විසින් ඒවා අවලංගු කරන ලදී.[45]
2005 පෙබරවාරියේදී, ජනාධිපති මුතාරිකා එක්සත් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පෙරමුණ සමඟින් වෙන්වී ඔහුගේම පක්ෂයක් වන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ප්‍රගතිශීලී පක්ෂයක් ආරම්භ කළේය. එය වෙනත් පක්ෂවල ප්‍රතිසංස්කරණ අදහස් ඇති නිලධාරීන් ආකර්ෂණය කර ගෙන 2006 දී රට පුරා අතුරු මැතිවරණ ජයග්‍රහණය කළේය. 2008 දී ජනාධිපති මුතාරිකා රටේ ප්‍රධාන දූෂිත ගැටලුව විසඳීම සඳහා ප්‍රතිසංස්කරණ ක්‍රියාවට නැංවූ අතර, අවම වශයෙන් යූඩීඑෆ් පක්ෂයේ ජ්‍යෙෂ්ඨ සාමාජිකයින් පස් දෙනෙකුට අපරාධ චෝදනා එල්ල වී ඇත.[52] 2012 දී, අප්‍රිකානු රාජ්‍ය පාලනය පිළිබඳ ඊබ්‍රාහිම් දර්ශකයේ, අප්‍රිකානු රටවල පාලනය පිළිබඳ පුළුල් දැක්මක් සැපයීම සඳහා විචල්‍යයන් කිහිපයක් මනිනු ලබන දර්ශකයේ උප-සහාරා අප්‍රිකාවේ සියලුම රටවල් අතුරින් මලාවි 7 වැනි ස්ථානයට පත්විය. රටේ පාලන ලකුණු මහාද්වීපික සාමාන්‍යයට වඩා වැඩි වුවද, එය දකුණු අප්‍රිකාවේ කලාපීය සාමාන්‍යයට වඩා අඩු විය. එහි ඉහළම ලකුණු ආරක්ෂාව සහ නීතියේ ආධිපත්‍යය සඳහා වූ අතර එහි අඩුම ලකුණු තිරසාර ආර්ථික අවස්ථාවන් සඳහා වූ අතර අධ්‍යාපන අවස්ථා සඳහා මහාද්වීපයේ 47 වැනි ශ්‍රේණිගත කිරීමකි. මලාවි හි පාලන ලකුණු 2000 සහ 2011 අතර වැඩි දියුණු විය.[53] 2019 මැයි මාසයේදී මලාවි මැතිවරණය පැවැත්වු අතර, ජනාධිපති පීටර් මුතාරිකා අභියෝගකරුවන් වන ලාසරස් චක්වේරා, අටුපෙලේ මුලසි සහ සවුලොස් චිලිමා අභිබවා යලි මැතිවරණය ජයග්‍රහණය කළේය.[54] 2020 දී මලාවි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණය පුලුල්ව පැතිරුනු වංචා සහ අක්‍රමිකතා හේතුවෙන් පසුගිය වසරේ ජනාධිපති පීටර් මුතාරිකාගේ පටු මැතිවරණ ජයග්‍රහණය අවලංගු කළේය. විපක්ෂ නායක ලාසරස් චක්වේරා 2020 මලාවියානු ජනාධිපතිවරනය ජයග්‍රහණය කළ අතර ඔහු නව ජනාධිපති බවට පත් විය.[55]
පරිපාලන අංශ
[සංස්කරණය]
මලාවි කලාප තුනක් තුළ දිස්ත්‍රික්ක 28 කට බෙදා ඇත:
| මධ්‍යම කලාපය
|
උතුරු කලාපය
|
දකුණු කලාපය
|
විදේශ සබඳතා
[සංස්කරණය]හිටපු ජනාධිපති හේස්ටිංස් බණ්ඩා බටහිර ගැති විදේශ ප්‍රතිපත්තියක් ගොඩනැගූ අතර එය 2011 මුල් භාගය දක්වා පැවතුනි. එයට බොහෝ බටහිර රටවල් සමඟ හොඳ රාජ්‍යතාන්ත්‍රික සබඳතා ඇතුළත් විය. ඒකපාක්ෂික රාජ්‍යයක සිට බහු-පක්ෂ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයක් දක්වා සංක්‍රමණය වීම එක්සත් ජනපදය සමඟ මලාවියානු සබඳතා ශක්තිමත් කළේය. මලාවි හි සිසුන් සැලකිය යුතු සංඛ්‍යාවක් පාසල් අධ්‍යාපනය සඳහා එක්සත් ජනපදයට ගමන් කරන අතර එක්සත් ජනපදයේ සාම බලකාය, රෝග පාලන හා වැළැක්වීමේ මධ්‍යස්ථාන, සෞඛ්‍ය හා මානව සේවා දෙපාර්තමේන්තුව සහ ජාත්‍යන්තර සංවර්ධනය සඳහා වූ නියෝජිතායතනයේ ක්‍රියාකාරී ශාඛා ඇත. වර්ණභේදවාදී යුගය පුරාම මලාවි දකුණු අප්‍රිකාව සමඟ සමීප සබඳතා පැවැත්වූ අතර, එය අනෙකුත් අප්‍රිකානු රටවල් සමඟ මලාවිගේ සබඳතා පළුදු විය. 1994 දී වර්ණභේදවාදය බිඳවැටීමෙන් පසු, මලාවි සහ අනෙකුත් සියලුම අප්‍රිකානු රටවල් අතර 2011 දක්වා රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා ගොඩනඟා පවත්වා ගෙන යන ලදී. කෙසේ වෙතත්, 2010 දී, සැම්බේසි ගංගාව සහ අන්තර්-රට විදුලි ජාලයක් භාවිතය පිළිබඳ ආරවුල් හේතුවෙන්, මොසැම්බික් සමඟ මලාවිගේ සම්බන්ධය අඩාල විය.[45] 2007 දී, මලාවි චීනය සමඟ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා ගොඩනඟා ගත් අතර, චීන සමාගම් විසින් කම්කරුවන්ට සැලකීම සහ දේශීය සමාගම් සමඟ චීන ව්‍යාපාරයේ තරඟකාරිත්වය පිළිබඳ කනස්සල්ල නොතකා, එතැන් සිට රට තුළ චීන ආයෝජන අඛණ්ඩව වැඩි වෙමින් පවතී.[56] 2011 දී මලාවි හි බ්‍රිතාන්‍ය තානාපතිවරයා ජනාධිපති මුතාරිකා විවේචනය කරන ලද ලේඛනයක් නිකුත් කිරීමත් සමඟ මලාවි සහ එක්සත් රාජධානිය අතර සබඳතා පළුදු විය. මුතාරිකා තානාපතිවරයා මලාවි වෙතින් නෙරපා හරින ලද අතර, 2011 ජූලි මාසයේදී එක්සත් රාජධානිය නිවේදනය කළේ ඔහුගේ රජය සහ ආර්ථික අවභාවිතය පිළිබඳ විවේචනවලට මුතාරිකාගේ ප්‍රතිචාර නොමැතිකම හේතුවෙන් තමන් සියලු අයවැය ආධාර අත්හිටුවන බවයි.[57] 2011 ජුලි 26 දින, එක්සත් ජනපදය එය අනුගමනය කරමින්, උද්ඝෝෂකයින් සහ සිවිල් කණ්ඩායම් මර්දනය කිරීම සහ බිය ගැන්වීම මෙන්ම පුවත්පත් සහ පොලිස් ප්‍රචණ්ඩත්වය සීමා කිරීම සම්බන්ධයෙන් උත්සුකයන් උපුටා දක්වමින් ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 350 ක ප්‍රදානයක් අත්හිටුවා ඇත.[58] 1985 සිට මොසැම්බික් සහ රුවන්ඩාව ඇතුළු අනෙකුත් අප්‍රිකානු රටවල සරණාගතයින් සඳහා මලාවි තෝතැන්නක් ලෙස සැලකේ. මෙම සරණාගතයින්ගේ ගලා ඒම මලාවි ආර්ථිකයට පීඩනයක් ඇති කර ඇති නමුත් වෙනත් රටවලින් සැලකිය යුතු ආධාර ගලා එනු ඇත. මලාවි වෙත පරිත්‍යාග කරන්නන් අතර එක්සත් ජනපදය, කැනඩාව, ජර්මනිය, අයිස්ලන්තය, ජපානය, නෙදර්ලන්තය, නෝර්වේ, ස්වීඩනය, අයර්ලන්තය, එක්සත් රාජධානිය සහ ෆ්ලැන්ඩර්ස් (බෙල්ජියම) මෙන්ම ලෝක බැංකුව, ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල, යුරෝපා සංගමය, අප්‍රිකානු සංවර්ධන බැංකුව සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය වැනි ජාත්‍යන්තර ආයතන ඇතුළත් වේ.
මලාවි යනු පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලය, UN සහ එහි ළමා නියෝජිතායතන, IMF, ලෝක බැංකුව, අප්‍රිකානු සංගමය සහ ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය ඇතුළු ජාත්‍යන්තර සංවිධාන කිහිපයක සාමාජිකයෙකි. මලාවි දකුණු අප්‍රිකාවේ ආර්ථික හා දේශපාලන ස්ථාවරත්වය අවශ්‍යතාවයක් ලෙස සැලකීමට නැඹුරු වන අතර සාකච්ඡා මාර්ගයෙන් සාමකාමී විසඳුම් යෝජනා කරයි. අප්‍රිකානු අර්බුද ප්‍රතිචාර මුලපිරීම යටතේ සාම සාධක පුහුණුව ලැබූ දකුණු අප්‍රිකාවේ පළමු රට විය.[45]
මානව හිමිකම්
[සංස්කරණය]2017 වන විට, ජාත්‍යන්තර නිරීක්ෂකයින් මානව හිමිකම් ක්ෂේත්‍ර කිහිපයක ගැටළු සටහන් කර ඇත. පොලිස් භටයන් විසින් අධික බලය යෙදවීම, ආරක්ෂක අංශවලට දඬුවම් විරහිතව ක්‍රියා කිරීමට හැකිවීම, මැර ප්‍රචණ්ඩත්වය ඉඳහිට දැකගත හැකි වීම, සිරගෙදර තත්ත්වයන් දරුණු වූ අතර ඇතැම් විට ජීවිතයට තර්ජනයක් විය. කෙසේ වෙතත්, අධික බලය යෙදවූ ආරක්ෂක අංශවලට එරෙහිව නඩු පැවරීමට රජය යම් උත්සාහයක් දරනු දක්නට ලැබිණි. අනෙකුත් නීතිමය ගැටළු අතරට කතා කිරීමේ නිදහස සහ මාධ්‍ය නිදහස සීමා කිරීම, දීර්ඝ නඩු විභාගයකට පෙර රඳවා තබා ගැනීම සහ අත්තනෝමතික ලෙස අත්අඩංගුවට ගැනීම් සහ රඳවා තබා ගැනීම් ඇතුළත් විය. සොයාගත් සමාජ ගැටලු අතර කාන්තාවන්ට එරෙහි හිංසනය, මිනිස් ජාවාරම සහ ළමා ශ්‍රමය ඇතුළත් විය. මලාවි දූෂණ මර්දන කාර්යාංශය (ACB) එය අඩු කිරීමට උත්සාහ කළද රජය තුළ දූෂණය ප්‍රධාන ගැටලුවක් ලෙස සැලකේ. පහත් මට්ටමේ දූෂණ සෙවීමට සහ නඩු පැවරීමට ACB සාර්ථක බව පෙනේ, නමුත් ඉහළ මට්ටමේ නිලධාරීන්ට දඬුවම් විරහිතව කටයුතු කිරීමට හැකි බව පෙනේ. ආරක්ෂක අංශ තුළ පවතින දූෂණය ද ප්‍රශ්නයකි.[59] මලාවි ලෝකයේ ළමා විවාහ ඉහළම අනුපාතවලින් එකක් විය.[60] 2015 දී මලාවි විවාහ සඳහා නීත්‍යානුකූල වයස අවුරුදු 15 සිට 18 දක්වා වැඩි කළේය.[61] ලිංගික අපයෝජන සහ හිරිහැර වලින් කාන්තාවන්ට ප්‍රමාණවත් නීතිමය ආරක්ෂාවක් නොමැතිකම, ඉතා ඉහළ මාතෘ මරණ අනුපාතිකය සහ මායා බන්ධන චෝදනාවලට අදාළ අපයෝජනයන් මතු කර ඇති අනෙකුත් ගැටළු වේ.[62][63][64]
2010 වන විට, මලාවි හි සමලිංගිකත්වය නීති විරෝධී ය. 2010 එක් නඩුවකදී, සමලිංගික (සිස් පුරුෂයෙකු සහ සංක්‍රාන්ති කාන්තාවක්) ලෙස සැලකෙන යුවලක් වරදකරු වූ විට දීර්ඝ සිර දඬුවම්වලට මුහුණ දුන්හ.[65] එක්සත් ජාතීන්ගේ මහලේකම් බෑන් කී මූන් ගේ මැදිහත් වීමෙන් සති දෙකකට පසු උපරිම වශයෙන් වසර 14 බැගින් වූ බරපතළ වැඩ සහිත සිර දඬුවම් නියම වූ වරදකරුවන් වූ යුගලයට සමාව දෙන ලදී.[66] 2012 මැයි මාසයේදී එවකට ජනාධිපති ජොයිස් බණ්ඩා සමලිංගිකත්වය සාපරාධී නීති ඉවත් කිරීමට ප්‍රතිඥා දුන්නේය.[67] ඇයගේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ පීටර් මුතාරිකා විසින් 2015 දී තහනමක් පැනවූ අතර, එම නීති තවදුරටත් සමාලෝචනය කරන තෙක් රටේ සමලිංගික විරෝධී නීති අත්හිටුවන ලදී.[68][69] 2021 ජූනි 26 දින, රටේ LGBT ප්‍රජාව විසින් ලිලොන්ග්වේ හි පළමු අභිමානවත් පෙළපාලිය පවත්වන ලදී.[68]
භූගෝලය
[සංස්කරණය]
මලාවි යනු ගිනිකොනදිග අප්‍රිකාවේ ගොඩබිම් සහිත රටකි, වයඹ දෙසින් සැම්බියාව, ඊසාන දෙසින් ටැන්සානියාව සහ දකුණින්, නිරිත දෙසින් සහ ගිනිකොන දෙසින් මොසැම්බික් මායිම් වේ. එය 9° සහ 18°S අක්ෂාංශ අතර සහ දේශාංශ 32° සහ 36°E අතර පිහිටා ඇත.
මහා රිෆ්ට් නිම්නය උතුරේ සිට දකුණට රට හරහා දිවෙන අතර මිටියාවතේ නැගෙනහිරින් මලාවි විල (නියාසා විල ලෙසද හැඳින්වේ) පිහිටා ඇති අතර එය මලාවිහි නැගෙනහිර මායිමෙන් හතරෙන් තුනකට වඩා වැඩිය.[70] මලාවි විල සැතපුම් 365ක් (කිලෝමීටර් 587ක්) දිග සහ සැතපුම් 52ක් (කිලෝමීටර 84ක්) පමණ පළලින් යුතු බැවින් එය කැලැන්ඩර් විල ලෙසද හැඳින්වේ.[71] ෂයර් ගංගාව විලෙහි දකුණු කෙළවරින් ගලා බසින අතර මොසැම්බික්හි දකුණු දෙසින් සැතපුම් 400 (සැතපුම් 250) පමණ දුරින් සැම්බේසි ගඟට එක්වේ. මලාවි විලෙහි මතුපිට මුහුදු මට්ටමේ සිට මීටර 457 (අඩි 1,500) උසින් පිහිටා ඇති අතර උපරිම ගැඹුර මීටර 701 (අඩි 2,300) වන අතර එයින් අදහස් වන්නේ වැව් පතුල සමහර ස්ථානවල මුහුදු මට්ටමේ සිට මීටර 213 (අඩි 700) ට වඩා පහළින් පවතින බවයි.[72]
රිෆ්ට් නිම්නය අවට ඇති මලාවි කඳුකර කොටස්වල, සානු සාමාන්‍යයෙන් මුහුදු මට්ටමේ සිට මීටර 914 සිට 1,219 දක්වා (අඩි 3,000 සිට 4,000 දක්වා) ඉහළ යයි, නමුත් සමහරක් උතුරේ මීටර 2,438 (අඩි 8,000) තරම් ඉහළ යයි. මලාවි විලට දකුණින් ෂයර් උස්බිම් පිහිටා ඇති අතර, මුහුදු මට්ටමේ සිට ආසන්න වශයෙන් 914 මීටර (අඩි 3,000) පමණ උසින් මෘදු ලෙස පෙරළෙන ගොඩබිම පිහිටා ඇත. මෙම ප්‍රදේශයේ, සොම්බා සහ මුලන්ජේ කඳු මුදුන් මීටර 2,134 සහ 3,048 (අඩි 7,000 සහ 10,000) දක්වා ඉහළ යයි.[70]
මලාවි හි අගනුවර ලිලොන්ග්වේ වන අතර එහි වාණිජ මධ්‍යස්ථානය 500,000 කට අධික ජනගහනයක් සහිත බ්ලැන්ටයර් වේ.[70] මලාවි යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම ලැයිස්තුවේ ස්ථාන දෙකක් ලැයිස්තුගත කර ඇත. ලේක් මලාවි ජාතික වනෝද්‍යානය ප්‍රථමයෙන් 1984 දී ලැයිස්තුගත කරන ලද අතර චොන්ගෝනි රොක් කලා ප්‍රදේශය 2006 දී ලැයිස්තුගත කරන ලදී.[73]
මලාවි දේශගුණය රටේ දකුණේ පහත් බිම්වල උණුසුම් වන අතර උතුරු කඳුකරයේ සෞම්‍ය වේ. උන්නතාංශය වෙනත් ආකාරයකින් සමක දේශගුණයක් විය හැකි දේ මධ්‍යස්ථ කරයි. නොවැම්බර් සහ අප්‍රේල් අතර, සමක වැසි සහ ගිගුරුම් සහිත වැසි සමඟ උෂ්ණත්වය උණුසුම් වන අතර, කුණාටු මාර්තු අග දී උච්චතම තීව්‍රතාවයට ළඟා වේ. මාර්තු මාසයෙන් පසු වර්ෂාපතනය ශීඝ්‍රයෙන් අඩු වන අතර මැයි සිට සැප්තැම්බර් දක්වා තෙත් මීදුම කඳුකරයේ සිට සානුව තුළට පාවී යන අතර මෙම මාසවල වර්ෂාපතනයක් නොලැබේ.[70]
ශාක හා සත්ත්ව විශේෂ
[සංස්කරණය]
මලාවි ආදිවාසී සත්ව ජීවිතයට අලි ඇතුන්, හිපෝ, ඇන්ටිලෝප්, මී ගවයින්, ලොකු බළලුන්, වඳුරන්, රයිනෝ සහ වවුලන් වැනි ක්ෂීරපායින් ඇතුළත් වේ; ගොදුරු කුරුල්ලන්, ගිරවුන් සහ උකුස්සන්, ජල කුරුල්ලන් සහ විශාල වේඩියන්, බකමූණන් සහ ගීත කුරුල්ලන් ඇතුළු විශාල විවිධ පක්ෂීන්. ක්ෂීරපායින් 200 ක්, කුරුල්ලන් 650 ක්, මොලුස්කාවන් 30+ සහ ශාක විශේෂ 5,500+ ගේ නිවහන වන මලාවි විල ලෝකයේ පොහොසත්ම මත්ස්‍ය සත්ත්ව විශේෂ ඇති විල ලෙස විස්තර කර ඇත.[74]
භෞමික පරිසර කලාප හතක් මලාවි දේශසීමා තුළ පිහිටා ඇත: මධ්‍යම සැම්බේසියානු මියෝම්බෝ වනාන්තර, නැගෙනහිර මියෝම්බෝ වනාන්තර, දකුණු මියෝම්බෝ වනාන්තර, සැම්බේසියන් සහ මොපේන් වනාන්තර, සැම්බේසියන් ගංවතුර තෘණ බිම්, දකුණු මලාවි කඳුකරය වනාන්තර-තෘණ මොසෙයික්,මොසෙයික්-මොසෙයික්-මොසෙයික් වනාන්තරය.[75]
මලාවි හි ජාතික වනෝද්‍යාන පහක්, වනජීවී සහ ක්‍රීඩා රක්ෂිත හතරක් සහ තවත් ආරක්ෂිත ප්‍රදේශ දෙකක් ඇත.[76] රටෙහි 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකය 5.74/10 මධ්‍යන්‍ය අගයක් ඇති අතර එය රටවල් 172 කින් ගෝලීය වශයෙන් 96 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[77]
ආර්ථිකය
[සංස්කරණය]_-_crafts_market.JPG)
මලාවි යනු ලෝකයේ අඩුම සංවර්ධිත රටවල් අතර වේ. ජනගහනයෙන් 85% ක් පමණ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල ජීවත් වෙති. ආර්ථිකය පදනම් වී ඇත්තේ කෘෂිකර්මාන්තය මත වන අතර දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් තුනෙන් එකකට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් සහ අපනයන ආදායමෙන් 90% ක් පැමිණේ. අතීතයේ දී, ආර්ථිකය ලෝක බැංකුව, ජාත්‍යන්තර මුල්‍ය අරමුදල (IMF) සහ වෙනත් රටවලින් ලැබෙන සැලකිය යුතු ආර්ථික ආධාර මත රඳා පැවතුනි.[78] 2011 මාර්තු යුරෝමනි කන්ට්‍රි අවදානම් ශ්‍රේණිගත කිරීම්වල දී මලාවි ලෝකයේ 119 වැනි ආරක්ෂිතම ආයෝජන ගමනාන්තය ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇත.[79]
2000 දෙසැම්බරයේදී, දූෂණ ගැටළු හේතුවෙන් IMF ආධාර බෙදාහැරීම නැවැත්වූ අතර, බොහෝ පුද්ගල පරිත්‍යාගශීලීන් අනුගමනය කළ අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මලාවි හි සංවර්ධන අයවැයෙන් 80%ක පමණ පහත වැටීමක් සිදු විය.[80] කෙසේ වෙතත්, 2005 දී, මලාවි ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 575 කට අධික ආධාර ලබා ගත්තේය. වෙළඳපල ආර්ථිකයක් සංවර්ධනය කිරීම, පාරිසරික ආරක්ෂාව වැඩිදියුණු කිරීම, ශීඝ්‍රයෙන් වර්ධනය වන HIV/AIDS ගැටලුව සමඟ කටයුතු කිරීම, අධ්‍යාපන ක්‍රමය වැඩිදියුණු කිරීම සහ මූල්‍යමය වශයෙන් ස්වාධීන වීමට කටයුතු කරන බවට එහි විදේශ පරිත්‍යාගශීලීන් තෘප්තිමත් කිරීම වැනි අභියෝගවලට මලාවියානු රජය මුහුණ දෙයි. ජනාධිපති මුතාරිකා සහ මුදල් අමාත්‍ය ගොන්ඩ්වේගේ නායකත්වය යටතේ 2005 වසරේ සිට වැඩිදියුණු කළ මූල්‍ය විනයක් දක්නට ලැබිණි. 2009 දී පුද්ගලික ජනාධිපති ජෙට් යානයක් මිලදී ගැනීමෙන් පෙන්නුම් කරන පරිදි මෙම විනය වාෂ්ප වී ඇති අතර එය වහාම පාහේ රටපුරා ඉන්ධන හිඟයක් ඇති වූ අතර එය සැපයුම් ගැටළු සඳහා නිල වශයෙන් දෝෂාරෝපණය කරන ලද නමුත් ජෙට් මිලදී ගැනීම නිසා ඇති වූ දැඩි මුදල් හිඟය නිසා විය හැකිය.[81][82][83] ආර්ථිකය (සහ සෞඛ්‍ය සේවා පද්ධතිය) සඳහා වන සමස්ත පිරිවැය නොදනී.
මීට අමතරව, සමහර පසුබෑම් අත්විඳ ඇති අතර, 2009 දී ආයෝජන 23% කින් පහත වැටුණු බැවින්, සාමාන්‍ය විදේශ විනිමය හිඟයක් හේතුවෙන් ආනයන සඳහා ගෙවීමට ඇති හැකියාව මලාවිට අහිමි වී ඇත. මලාවි හි බොහෝ ආයෝජන බාධක තිබේ, රජයට තිබේ. විදුලිය, ජලය සහ විදුලි සංදේශ සඳහා ඉහළ සේවා පිරිවැය සහ දුර්වල යටිතල පහසුකම් ඇතුළුව විසඳීමට අපොහොසත් විය. 2017 වන විට, මලාවිට ඩොලර් බිලියන 22.42 ක දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයක් (මිලදී ගැනීමේ බලය සමානාත්මතාවය) ඇති බව ඇස්තමේන්තු කරන ලදී, ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ඩොලර් 1200 ක් වන අතර උද්ධමනය 2017 දී 12.2% ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත.[78]
කෘෂිකර්මාන්තය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 35%, කර්මාන්ත 19% සහ ඉතිරි 46% සඳහා සේවා සපයයි.[84] 2008 වසරේ ආර්ථික වර්ධනය 9.7%ක් ලෙස ඇස්තමේන්තු කර තිබුණද, 2009 සඳහා ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල විසින් ශක්තිමත් වර්ධනයක් අපේක්ෂා කළද [85] මලාවි ලෝකයේ අඩුම ඒක පුද්ගල ආදායමක් ඇත. මලාවි හි දරිද්‍රතා අනුපාතිකය රජයේ සහ සහාය දක්වන සංවිධානවල ක්‍රියාකාරකම් හරහා අඩුවෙමින් පවතින අතර, දරිද්‍රතා රේඛාව යටතේ ජීවත් වන මිනිසුන් 1990 දී 54% සිට 2006 දී 40% දක්වා අඩු වී ඇති අතර "අති-දුප්පත්" ප්‍රතිශතය 24% සිට පහත වැටේ. 1990 සිට 2007 දක්වා 15%.[86]
බොහෝ විශ්ලේෂකයින් විශ්වාස කරන්නේ මලාවිහි ආර්ථික ප්‍රගතිය ජනගහන වර්ධනය පාලනය කිරීමට ඇති හැකියාව මත රඳා පවතින බවයි.[87]
2015 ජනවාරි මාසයේදී දකුණු මලාවි ජීවත්වන මතකයේ ඇති දරුණුතම ගංවතුරෙන් විනාශයට පත් වූ අතර අවම වශයෙන් පුද්ගලයින් 20,000 ක් අතරමං විය. මෙම ගංවතුර හේතුවෙන් රට පුරා මිලියනයකට අධික ජනතාවක් පීඩාවට පත් වූ අතර, අවතැන් වූ 336,000 ක් ද ඇතුළුව, යුනිසෙෆ් සංවිධානය පවසයි. මිනිසුන් 100 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගිය අතර ඇස්තමේන්තුගත වගා බිම් හෙක්ටයාර 64,000 ක් ගසාගෙන ගොස් ඇත.[88]
කෘෂිකර්මය සහ කර්මාන්ත
[සංස්කරණය]
මලාවි ආර්ථිකය ප්‍රධාන වශයෙන් කෘෂිකාර්මික වේ. 2013 දී කෘෂිකර්මාන්තය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 27%කට පමණක් දායක වුවද, ජනගහනයෙන් 80%කට වැඩි පිරිසක් යැපුම් ගොවිතැනෙහි නියැලී සිටිති. නිෂ්පාදන අංශය සඳහා 11% සහ 8% ට සාපේක්ෂව සේවා අංශය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් අඩකට වඩා (54%) දායක වේ. ස්වභාවික යුරේනියම් කැණීම් ඇතුළු අනෙකුත් කර්මාන්ත. වෙනත් අප්‍රිකානු රටකට වඩා මලාවි කෘෂිකර්මාන්තය සඳහා (දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ කොටසක් ලෙස) ආයෝජනය කරයි: දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 28%.[89][90][91]
මලාවි හි ප්‍රධාන කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන අතර දුම්කොළ, උක්, කපු, තේ, බඩ ඉරිඟු, අර්තාපල්, බඩ ඉරිඟු, ගවයින් සහ එළුවන් ඇතුළත් වේ. ප්‍රධාන කර්මාන්ත වන්නේ දුම්කොළ, තේ සහ සීනි සැකසීම, ලී මෝල් නිෂ්පාදන, සිමෙන්ති සහ පාරිභෝගික භාණ්ඩ ය. කාර්මික නිෂ්පාදන වර්ධන වේගය 10% (2009) ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත. රට ස්වභාවික ගෑස් සැලකිය යුතු ලෙස භාවිතා නොකරයි. 2008 වන විට, මලාවි කිසිදු විදුලියක් ආනයනය හෝ අපනයනය නොකරයි, නමුත් රට තුළ නිෂ්පාදනයක් නොමැතිව එහි සියලුම ඛනිජ තෙල් ආනයනය කරයි.[78] 2006 වසරේ සිට, ආනයනික ඉන්ධන මත යැපීම අවම කිරීම සඳහා රට තුළ කර්මාන්තශාලා දෙකක නිෂ්පාදනය කරන ලද 10% එතනෝල් සමඟ ඊයම් නොකළ පෙට්‍රල් මිශ්‍ර කිරීම ආරම්භ කළේය. 2008 දී, මලාවි තනිකරම එතනෝල් මත ධාවනය වූ මෝටර් රථ පරීක්ෂා කිරීම ආරම්භ කළ අතර, මූලික ප්‍රතිඵල යහපත් වන අතර, රට එතනෝල් භාවිතය අඛණ්ඩව වැඩි කරයි.[92]
2009 වන විට, මලාවි වසරකට ඩොලර් මිලියන 945 ක භාණ්ඩ අපනයනය කරයි. දුම්කොළ නිෂ්පාදනය සීමා කිරීමට ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාව විසින් ලෝක ප්‍රජාව විසින් පීඩනය වැඩි කරන විට ලෝක මිල පහත වැටීමත් සමඟ රට දුම්කොළ මත දැඩි ලෙස රඳා පැවතීම ආර්ථිකයට විශාල බරක් පටවයි. 2007 සහ 2008 අතර නිෂ්පාදන අපනයන ආදායමෙන් 53% සිට 70% දක්වා ඉහළ යාමත් සමඟ මලාවි දුම්කොළ මත යැපීම වර්ධනය වෙමින් පවතී. රට තේ, සීනි සහ කෝපි මත ද දැඩි ලෙස රඳා පවතින අතර, මලාවි අපනයන ආදායම මෙම තුන සහ දුම්කොළවලින් 90% කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් සෑදී ඇත.[78][80] පිරිවැය ඉහළ යාම සහ විකුණුම් මිල පහත වැටීම නිසා, මලාවි දුම්කොළවලින් ඉවත් වී පැපිකා වැනි කුළුබඩු ඇතුළු වඩාත් ලාභදායී බෝග සඳහා ගොවීන් දිරිමත් කරයි. ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය මලාවි නිෂ්පාදනය කරන බර්ලි කොළ වර්ගයට එරෙහිව ක්‍රියා කිරීම නිසා දුම්කොළවලින් ඈත්වීම තවදුරටත් උත්තේජනය වේ. අනෙකුත් දුම්කොළ නිෂ්පාදනවලට වඩා එය මිනිස් සෞඛ්‍යයට අහිතකර බව පෙනේ. ඉන්දියානු කංසා තවත් විකල්පයක් විය හැකි නමුත්, එය විනෝදාත්මක ඖෂධයක් ලෙස භාවිතා කරන ගංජා ප්‍රභේදවලට සමාන වීම සහ එම වර්ග දෙක අතර වෙනස හඳුනාගැනීමේ අපහසුව හරහා එය රටට තවත් අපරාධ ගෙන එනු ඇති බවට තර්ක ඉදිරිපත් වී ඇත.[93] මෙම සැලකිල්ල විශේෂයෙන් වැදගත් වන්නේ මලාවි ගෝල්ඩ් ලෙස හඳුන්වන මලාවි ගංජා මත්ද්‍රව්‍යයක් ලෙස වගා කිරීම සැලකිය යුතු ලෙස ඉහළ ගොස් ඇති බැවිනි.[94] මෑත කාලීන ලෝක බැංකු වාර්තාවකට අනුව විනෝදාත්මක මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතය සඳහා ලෝකයේ "හොඳම" ගංජා වගා කිරීම සඳහා මලාවි ප්‍රසිද්ධය, සහ එම භෝගය වගා කිරීම සහ විකිණීම පොලිස් බලකාය තුළ දූෂණයට දායක විය හැකිය.[95]
අනෙකුත් අපනයන භාණ්ඩ වන්නේ කපු, රටකජු, ලී නිෂ්පාදන සහ ඇඟලුම් ය. රටේ අපනයන සඳහා ප්‍රධාන ගමනාන්ත ස්ථාන වන්නේ දකුණු අප්‍රිකාව, ජර්මනිය, ඊජිප්තුව, සිම්බාබ්වේ, එක්සත් ජනපදය, රුසියාව සහ නෙදර්ලන්තයයි. ආහාර, ඛනිජ තෙල් නිෂ්පාදන, පාරිභෝගික භාණ්ඩ සහ ප්‍රවාහන උපකරණ වන ප්‍රධාන භාණ්ඩ සමඟින් මලාවි දැනට වසරකට ඩොලර් බිලියන 1.625 ක භාණ්ඩ ආනයනය කරයි. දකුණු අප්‍රිකාව, ඉන්දියාව, සැම්බියාව, ටැන්සානියාව, එක්සත් ජනපදය සහ චීනයෙන් මලාවි ආනයනය කරන ප්‍රධාන රටවල් වේ.[78]
2006 දී, විනාශකාරී ලෙස අඩු කෘෂිකාර්මික අස්වනුවලට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, මලාවි, පොහොර සහනාධාර වැඩසටහනක්, පොහොර යෙදවුම් සහනාධාර වැඩසටහන (FISP) ආරම්භ කරන ලද අතර එය භූමිය නැවත පණගැන්වීම සහ බෝග නිෂ්පාදනය ඉහළ නැංවීම සඳහා නිර්මාණය කරන ලදී. රටේ ජනාධිපතිවරයා විසින් මෙහෙයවන ලද මෙම වැඩසටහන, මලාවිහි කෘෂිකර්මාන්තය රැඩිකල් ලෙස වැඩිදියුණු කරන අතර, මලාවි අවට රටවලට ශුද්ධ ආහාර අපනයනකරුවෙකු බවට පත් කිරීමට හේතු වන බව වාර්තා වේ.[97] FISP පොහොර සහනාධාර වැඩසටහන් ජනාධිපති මුතාරිකාගේ මරණයෙන් අවසන් විය; රට ඉක්මනින් ආහාර හිඟයකට මුහුණ දුන් අතර ගොවීන් පොහොර සහ අනෙකුත් කෘෂිකාර්මික යෙදවුම් ඉතිරිව ඇති විවෘත වෙළඳපොලෙන් මිලදී ගැනීමට අකමැත්තක් ඇති කළේය.[98]
2016 දී මලාවි නියඟයකට ගොදුරු වූ අතර 2017 ජනවාරි මාසයේදී සොම්බා අවට පණුවන් පැතිර ගිය බව රට වාර්තා කළේය. දරිද්‍රතාවයෙන් පෙළෙන වැසියන්ගේ ප්‍රධාන ධාන්‍යය වන බඩ ඉරිඟු සම්පූර්ණයෙන් අතුගා දැමීමට සලබයාට හැකියාව ඇත.[99] 2017 ජනවාරි 14 වන දින කෘෂිකර්ම අමාත්‍ය ජෝර්ජ් චපොන්ඩා වාර්තා කළේ දිස්ත්‍රික්ක විසි අටෙන් නවයකට පැතිරී ඇති හෙක්ටයාර 2,000 ක භෝග විනාශ වී ඇති බවයි.[100]
යටිතල පහසුකම්
[සංස්කරණය]
2012 වන විට, මලාවි ගුවන් තොටුපල 31 ක්, හොදින් සකස් කල ධාවන පථ සහිත හතක් (ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපල දෙකක්) සහ 24 ක් සකස් නොකළ ධාවන පථ ඇත. 2008 වන විට, රටෙහි දුම්රිය මාර්ග කිලෝ මීටර 797 ක් (සැතපුම් 495) ඇත. 2003 වන විට සියලු පටු මිනුම් සහ විවිධ තත්වයන් යටතේ මාර්ග කිලෝ මීටර 24,866 ක් (සැතපුම් 15,451) ඇත.මලාවි විල මත සහ ෂයර් ගඟ දිගේ කිලෝ මීටර 700 (සැතපුම් 430) ජල මාර්ග ද ඇත.[78]
2022 වන විට, මලාවි හි ජංගම දුරකථන සම්බන්ධතා මිලියන 10.23 ක් විය. 2022 දී අන්තර්ජාල භාවිතා කරන්නන් මිලියන 4.03 ක් විය (Datareportal). එසේම, 2022 වන විට රජය විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන ගුවන්විදුලි මධ්‍යස්ථානයක් (මලාවි විකාශන සංස්ථාව) සහ තවත් දුසිමක් පමණ පුද්ගලික ව්‍යවසායන් සතු විය.
මලාවි හි ගුවන්විදුලි, රූපවාහිනී සහ තැපැල් සේවා නියාමනය කරනු ලබන්නේ මලාවි සන්නිවේදන නියාමන අධිකාරිය (MACRA) විසිනි.[101][102] මලාවි රූපවාහිනිය දියුණු වෙමින් පවතී. 2016 වන විට රටෙහි රූපවාහිනී මධ්‍යස්ථාන 20ක් ඇති අතර එය රටේ ඩිජිටල් ජාලය වන MDBNL ඔස්සේ විකාශනය කරයි. මෙයට Times Group, Timveni, Adventist, සහ Beta, Zodiak සහ CFC ඇතුළත් වේ.[78] අතීතයේ දී, මලාවි හි විදුලි සංදේශ පද්ධතිය අප්‍රිකාවේ දුප්පත්ම ඒවා ලෙස නම් කර ඇත, නමුත් තත්වයන් වැඩිදියුණු වෙමින් පවතී, 2000 සහ 2007 අතර 130,000 ස්ථාවර දුරකථන සම්බන්ධ කර ඇත. දුරකථන නාගරික ප්‍රදේශවලට ප්‍රවේශ විය හැකි අතර, හතරෙන් එකකට වඩා අඩුය. ගොඩබිම් මාර්ග ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල පවතී.[103]
විද්‍යාව සහ තාක්ෂණය
[සංස්කරණය]පර්යේෂණ ප්‍රවණතා
[සංස්කරණය]
අප්‍රිකාවේ ඉහළම අනුපාතවලින් එකක් වන විද්‍යා හා තාක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුවේ සමීක්ෂණයකට අනුව මලාවි 2010 දී දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 1.06%ක් පර්යේෂණ හා සංවර්ධනය සඳහා කැප කළේය. මෙය එක් පර්යේෂකයෙකුට ඩොලර් 7.8 ට අනුරූප වේ (වර්තමාන මිලදී ගැනීමේ සමානාත්මතාවයේ ඩොලර් වලින්).[105][106]
2014 දී, ජාත්‍යන්තර සඟරාවල ලැයිස්තුගත කර ඇති ලිපි අනුව, දකුණු අප්‍රිකාවේ තුන්වන විශාලතම නිමැවුම මලාවියානු විද්‍යාඥයින් සතු විය. ඔවුන් එම වසරේ තොම්සන් රොයිටර්ස් වෙබ් ඔෆ් සයන්ස් හි (විද්‍යා උපුටා දැක්වීම් දර්ශකය පුළුල් කරන ලදී) ලිපි 322ක් ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර, එය 2005දී එම සංඛ්‍යාව මෙන් තුන් ගුණයකින් වැඩි විය (116). දකුණු අප්‍රිකාවේ (9,309) සහ ටැන්සානියාවේ එක්සත් ජනරජය (770) පමණක් දකුණු අප්‍රිකාවේ වැඩිපුර ප්‍රකාශයට පත් විය. මලාවියානු විද්‍යාඥයින් ප්‍රධාන ධාරාවේ සඟරාවල - GDP ට සාපේක්ෂව - සමාන ජනගහන ප්‍රමාණයේ වෙනත් ඕනෑම රටකට වඩා ප්‍රකාශ කරයි. 2014 දී ජාත්‍යන්තර සඟරාවල ලැයිස්තුගත කර ඇති වැසියන් මිලියනයකට ප්‍රකාශන 19ක් සමඟ රටේ ප්‍රකාශන ඝනත්වය මධ්‍යස්ථව පැවතුනද මෙය සිත් ඇදගන්නා සුළුය. උප සහරා අප්‍රිකාවේ සාමාන්‍යය ජනගහනය මිලියනයකට ප්‍රකාශන 20කි.[105][106] මලාවි 2021 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 107 වැනි ස්ථානයට පත් වූ අතර, 2019 දී 118 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[107][108][109][110]
ප්‍රතිපත්ති රාමුව
[සංස්කරණය]මලාවි හි පළමු විද්‍යා හා තාක්ෂණ ප්‍රතිපත්තිය 1991 සිට ආරම්භ වන අතර එය 2002 දී සංශෝධනය කරන ලදී. 2002 ජාතික විද්‍යා හා තාක්ෂණ ප්‍රතිපත්තිය මගින් විද්‍යාව හා තාක්ෂණය මූලික කරගත් සංවර්ධනය පිළිබඳව රජයට සහ අනෙකුත් පාර්ශ්වකරුවන්ට උපදෙස් දීම සඳහා විද්‍යා හා තාක්ෂණ සඳහා ජාතික කොමිෂන් සභාවක් පිහිටුවීම අපේක්ෂා කරයි. 2003 විද්‍යා හා තාක්ෂණ පනත මගින් මෙම කොමිෂන් සභාව නිර්මාණය කිරීම සඳහා ප්‍රතිපාදන සලසා තිබුණද, එය ක්‍රියාත්මක වූයේ 2011 දී පමණක් වන අතර, විද්‍යා හා තාක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුව සහ ජාතික පර්යේෂණ සභාව ඒකාබද්ධ කිරීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ලේකම් කාර්යාලයක් ආරම්භ විය. 2003 විද්‍යා හා තාක්ෂණ පනත මගින් පර්යේෂණ සහ අධ්‍යයන කටයුතු සඳහා රජයේ ප්‍රදාන සහ ණය මගින් මුදල් සැපයීම සඳහා විද්‍යා හා තාක්ෂණ අරමුදලක් ද ස්ථාපිත කරන ලද නමුත්, 2014 වන විට, මෙය තවමත් ක්‍රියාත්මක නොවීය. විද්‍යා හා තාක්ෂණ ජාතික කොමිෂන් සභාවේ ලේකම් කාර්යාලය විසින් විද්‍යාව, තාක්ෂණය සහ නවෝත්පාදන (2011-2015) සඳහා වූ උපායමාර්ගික සැලැස්ම සමාලෝචනය කර ඇති නමුත්, 2015 මුල් භාගය වන විට, සංශෝධිත ප්‍රතිපත්තිය තවමත් කැබිනට් අනුමැතිය ලබාගෙන නොතිබුණි.[105][106]
තාක්‍ෂණික හුවමාරුව පෝෂණය කිරීම, මානව ප්‍රාග්ධනය සංවර්ධනය කිරීම සහ ආර්ථික වර්ධනය සඳහා පුද්ගලික අංශය බල ගැන්වීම සඳහා වැඩි වැඩියෙන් විදේශ ආයෝජන ආකර්ෂණය කර ගැනීමේ අවශ්‍යතාවය පිළිබඳව මලාවි දැනුවත් ය. 2012 දී බොහෝ විදේශ ආයෝජන ගලා ආවේ යටිතල පහසුකම් (62%) සහ බලශක්ති අංශය (33%) වෙත ය. විදේශ ආයෝජකයින් වැඩි වශයෙන් ගෙන්වා ගැනීම සඳහා රජය බදු සහන ඇතුළු මූල්‍ය දිරිගැන්වීම් මාලාවක් හඳුන්වා දී ඇත. 2013 දී, මලාවි ආයෝජන සහ වෙළඳ මධ්‍යස්ථානය රටේ ප්‍රධාන ආර්ථික වර්ධන අංශ හයේ සමාගම් 20ක් පුරා විහිදුණු ආයෝජන කළඹක් එක් කළේය, එනම්:[105][106]
- කෘෂිකර්ම;
- නිෂ්පාදනය;
- බලශක්තිය (ජෛව බලශක්තිය, ජංගම විදුලිය);
- සංචාරක (පරිසරක);
- යටිතල පහසුකම් (අපජල සේවා, ෆයිබර් ඔප්ටික් කේබල්, ආදිය); සහ
- පතල් කැණීම.
-
![දකුණු අප්‍රිකාවේ ප්‍රකාශන අනුව විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ ප්‍රතිදානය, ක්ෂේත්‍රය අනුව සමුච්චිත එකතුව, 2008-2014[111]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Life_sciences_and_geosciences_dominate%2C_Cumulative_totals_by_field%2C_2008%E2%80%932014.svg/200px-Life_sciences_and_geosciences_dominate%2C_Cumulative_totals_by_field%2C_2008%E2%80%932014.svg.png)
දකුණු අප්‍රිකාවේ ප්‍රකාශන අනුව විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ ප්‍රතිදානය, ක්ෂේත්‍රය අනුව සමුච්චිත එකතුව, 2008-2014[111] -
-
![2014 දී SADC රටවල වැසියන් මිලියනයකට විද්‍යාත්මක ප්‍රකාශන[104][112]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a1/Seychelles_and_South_Africa_have_the_most_publications_per_million_inhabitants.svg/200px-Seychelles_and_South_Africa_have_the_most_publications_per_million_inhabitants.svg.png)
-
![දකුණු අප්‍රිකාවේ ප්‍රකාශන අනුව විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ ප්‍රතිදානය, ක්ෂේත්‍රය අනුව සමුච්චිත එකතුව, 2008-2014[111]](/wiki/%E0%B6%9C%E0%B7%9C%E0%B6%B1%E0%B7%94%E0%B7%80:Life_sciences_and_geosciences_dominate,_Cumulative_totals_by_field,_2008%E2%80%932014.svg)
_in_Southern_Africa_per_million_inhabitants,_2013_or_closest_year.svg)
![2014 දී SADC රටවල වැසියන් මිලියනයකට විද්‍යාත්මක ප්‍රකාශන[104][112]](/wiki/%E0%B6%9C%E0%B7%9C%E0%B6%B1%E0%B7%94%E0%B7%80:Seychelles_and_South_Africa_have_the_most_publications_per_million_inhabitants.svg)
2013 දී රජය විසින් රටේ අපනයන විවිධාංගීකරණය කිරීම සඳහා ජාතික අපනයන උපාය මාර්ගයක් අනුගමනය කරන ලදී. තෙල් බීජ නිෂ්පාදන, උක් නිෂ්පාදන සහ නිෂ්පාදනය යන තෝරාගත් පොකුරු තුන තුළ පුළුල් පරාසයක නිෂ්පාදන සඳහා නිෂ්පාදන පහසුකම් ස්ථාපිත කිරීමට නියමිතය. උපායමාර්ගය ජාත්‍යන්තර පර්යේෂණවල ප්‍රතිඵලවලට වැඩි ප්‍රවේශයක් සහ පවතින තාක්ෂණයන් පිළිබඳ වඩා හොඳ තොරතුරු සඳහා ප්‍රතිපාදන සපයයි; එය රටේ අපනයන සංවර්ධන අරමුදල සහ මලාවි නවෝත්පාදන අභියෝග අරමුදල වැනි මූලාශ්‍රවලින් එවැනි තාක්ෂණයන් සඳහා ආයෝජනය කිරීමට ප්‍රදාන ලබා ගැනීමට සමාගම්වලට උපකාර කරයි.[105][106]
ජනවිකාසය
[සංස්කරණය]ජනගහන
[සංස්කරණය]2021 ඇස්තමේන්තු වලට අනුව 3.32% ක වර්ධන වේගයක් සහිත මලාවි හි මිලියන 19 කට අධික ජනගහනයක් ඇත.[114][115][116] 2050 වන විට ජනගහනය මිලියන 45 කට වඩා වැඩි වනු ඇතැයි පුරෝකථනය කර ඇත, 2010 දී ඇස්තමේන්තු කර ඇති මිලියන 16 ට ආසන්න වශයෙන් තුන් ගුණයකින් වැඩි වේ. මලාවි හි ඇස්තමේන්තුගත 2016 ජනගහනය, වඩාත්ම මෑත ඇස්තමේන්තු මත පදනම්ව, 18,091,575 කි.[117]
නගර
[සංස්කරණය]| ස්ථානය | කලාපය | ජනගහණය | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 ලිලොන්ග්වේ  බ්ලැන්ටයර් |
1 | ලිලොන්ග්වේ | මධ්‍යම | 989,318 | |||||
| 2 | බ්ලැන්ටයර් | දකුණ | 800,264 | ||||||
| 3 | ම්සුසු | උතුර | 221,272 | ||||||
| 4 | සොම්බා | දකුණ | 105,013 | ||||||
| 5 | කරොන්ගා | උතුර | 61,609 | ||||||
| 6 | කසුන්ගු | මධ්‍යම | 58,653 | ||||||
| 7 | මන්ගොචි | දකුණ | 53,498 | ||||||
| 8 | සලිමා | මධ්‍යම | 36,789 | ||||||
| 9 | ලිවොන්ඩේ | දකුණ | 36,421 | ||||||
| 10 | බලකා | දකුණ | 36,308 | ||||||
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
[සංස්කරණය]මලාවි හි ජනගහනය සෑදී ඇත්තේ චේවා, තුඹුක, යාඕ, ලොම්වේ, සේන, ටොංගා, න්ගෝනි සහ න්ගොන්ඩේ ස්වදේශික ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් මෙන්ම චීන සහ යුරෝපීය ජනගහනයෙනි.
භාෂා
[සංස්කරණය]නිල භාෂාව ඉංග්‍රීසි වේ.[121]
ප්‍රධාන භාෂා අතර ජනගහනයෙන් 41% කට වැඩි පිරිසක් කතා කරන බන්ටු භාෂාවක් වන චිචේවා, චිතුඹුක (28.2%) චින්‍යාන්ජා (12.8%) සහ චියාඕ (16.1%).[122] අනෙකුත් ස්වදේශීය භාෂා වන්නේ මලාවියානු ලොම්වේ, රටේ ගිනිකොන දෙසින් 250,000 ක් පමණ කතා කරයි; ගිනිකොන දෙසින් 200,000ක් පමණ මිනිසුන් කතා කරන කොකෝලා; වයඹ කෙළවරේ 45,000ක් පමණ කතා කරන ලම්බියා; නඩාලි, 70,000 පමණ කතා කරන; උතුරු මලාවි හි 300,000 පමණ කතා කරන නයකියුසා - න්ගොන්ඩේ; දකුණු මලාවි හි 270,000 පමණ කතා කරන මලාවි සේනා; සහ ටොංගා, උතුරේ 170,000 පමණ කතා කරයි.[123]
රජයේ ප්‍රාථමික පාසලේ සියලුම සිසුන්ට මලාවි හි නිල නොවන ජාතික භාෂාව ලෙස විස්තර කෙරෙන චිචේවා භාෂාවෙන් උපදෙස් ලැබේ. කෙසේ වෙතත් පුද්ගලික ප්‍රාථමික පාසල්වල සිසුන් ඇමරිකානු හෝ බ්‍රිතාන්‍ය විෂය මාලාව අනුගමනය කරන්නේ නම් ඉංග්‍රීසි භාෂාවෙන් උපදෙස් ලබා ගනී.[124]
ආගම්
[සංස්කරණය]මලාවිහි ආගම් (2018)[125]
මලාවි යනු සැලකිය යුතු මුස්ලිම් සුළුතරයක් සිටින බහුතර ක්‍රිස්තියානි රටකි. රජයේ සමීක්ෂණවලින් පෙනී යන්නේ රටේ 87% ක් ක්‍රිස්තියානුවන් වන අතර සුළුතරයක් වන 11.6% මුස්ලිම් ජනගහනයක් සිටින බවයි.[126] මලාවි හි විශාලතම ක්‍රිස්තියානි කන්ඩායම් වන්නේ රෝමානු කතෝලික පල්ලිය වන අතර, ඉන් 19%ක් මලාවියානුවන් අනුගාමිකයින් වන අතර, මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ ප්‍රෙස්බිටේරියන් පල්ලිය (CCAP) 18% අයත් වේ.[126] CCAP යනු සාමාජිකයින් මිලියන 1.3 ක් සිටින මලාවි හි විශාලතම රෙපරමාදු නිකාය වේ. මලාවි හි ප්‍රතිසංස්කරණය කරන ලද ප්‍රෙස්බිටේරියන් පල්ලිය සහ මලාවිහි එවැන්ජලිකල් ප්‍රෙස්බිටේරියන් පල්ලිය වැනි කුඩා ප්‍රෙස්බිටේරියන් නිකායන් ඇත. ඇංග්ලිකානුවන්, බැප්ටිස්ට්වරුන්, ඉවැන්ජලිස්තවරුන්, සෙවන්ත්-ඩේ ඇඩ්වෙන්ටිස්ට්වරුන් සහ ලුතරන්වරුන් ද කුඩා සංඛ්‍යාවක් ඇත.[127]
බොහෝ මුස්ලිම් ජනගහනය සුන්නි වන අතර, කද්‍රියා හෝ සුක්කුටු කණ්ඩායම් වලින් සමන්විත වන අතර, අහමදියාව අනුගමනය කරන සුළු පිරිසක් ඇත.[128]
රට තුළ ඇති අනෙකුත් ආගමික කණ්ඩායම් අතරට යෙහෝවාගේ සාක්ෂිකරුවන් (95,000කට වඩා වැඩි),[129] 2015 අවසානයේ 2,000කට වඩා වැඩි සාමාජිකයන් සංඛ්‍යාවක් සිටින ජේසුස් ක්‍රිස්තුස් වහන්සේගේ පසු-දවස්වල සාන්තුවරයන්ගේ සභාව,[130] රස්තෆාරි, හින්දු, බහායිස්, (0.2%[131]) සහ යුදෙව්වන් 300ක් පමණ[තහවුරු කර නොමැත] අදේවවාදීන් ජනගහනයෙන් 4% ක් පමණ වේ, නමුත් මෙම සංඛ්‍යාවට දෙවිවරුන් නොමැති සම්ප්‍රදායික අප්‍රිකානු ආගම් අදහන පුද්ගලයින් ඇතුළත් විය හැකිය.[132]
සෞඛ්‍ය
[සංස්කරණය].jpg)
මලාවිහි මධ්‍යම රෝහල්, ප්‍රාදේශීය සහ පෞද්ගලික පහසුකම් ඇත. රාජ්‍ය අංශය නොමිලේ සෞඛ්‍ය සේවා සහ ඖෂධ ලබා දෙන අතර රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන ගාස්තු සඳහා සේවා සහ ඖෂධ ලබා දෙයි. පුද්ගලික වෛද්‍යවරු ගාස්තු මත පදනම් වූ සේවාවන් සහ ඖෂධ ලබා දෙති. සෞඛ්‍ය රක්‍ෂණ යෝජනා ක්‍රම 2000 සිට ආරම්භ කර ඇත.[133] පෞද්ගලික ඖෂධ සමාගම් හතරකින් සමන්විත ඖෂධ නිෂ්පාදන කර්මාන්තයක් රට තුළ පවතී. මලාවි හි සෞඛ්‍ය ආරක්ෂණ ඉලක්කය වන්නේ "සෞඛ්‍යය ප්‍රවර්ධනය කිරීම, රෝග වැලැක්වීම, අඩු කිරීම සහ සුව කිරීම, සහ ජනගහනයේ අකල් මරණ සිදුවීම අඩු කිරීම".[134]
ළදරු මරණ අනුපාතය ඉහළ මට්ටමක පවතින අතර උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව අවුරුදු 50.03 කි. මවගේ ජීවිතය බේරා ගැනීම හැර ගබ්සා කිරීම මලාවි හි නීති විරෝධී ය.[135] දණ්ඩ නීති සංග්‍රහය මගින් නීතිවිරෝධී හෝ සායනික ගබ්සාවක් අපේක්ෂා කරන කාන්තාවන්ට වසර 7ක සිරදඬුවමක් සහ ගබ්සාව සිදු කරන අයට වසර 14ක සිරදඬුවමක් නියම කෙරේ.[136] 2015 දී වැඩිහිටියන් 980,000ක් (හෝ ජනගහනයෙන් 9.1%ක්) මෙම රෝගය සමඟ ජීවත් වන ඇස්තමේන්තුගත පරිදි HIV/AIDS හි වැඩිහිටි ව්‍යාප්ති අනුපාතයක් ඇත. HIV/AIDS වලින් සෑම වසරකම ආසන්න වශයෙන් 27,000ක් මිය යන අතර ළමුන් මිලියන භාගයකට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් ඇත. රෝගය නිසා අනාථ විය (2015).[137] දිනකට ආසන්න වශයෙන් නව පුද්ගලයින් 250ක් ආසාදනය වන අතර, මලාවි හි රෝහල් ඇඳන් අවම වශයෙන් 70%ක් HIV/AIDS රෝගීන් විසින් අල්ලාගෙන සිටිති. ඉහළ ආසාදන අනුපාතය හේතුවෙන් ගොවිපල ශ්‍රම බලකායෙන් 5.8% ක් රෝගයෙන් මිය යාමට හේතු වී ඇත. රෝගයෙන් මිය යන සිවිල් සේවකයන්ගේ අවමංගල්‍ය කටයුතු සඳහා රජය සෑම වසරකම ඩොලර් 120,000 කට වඩා වියදම් කරයි.[138] 2006 දී ජාත්‍යන්තර සුපිරි තරුවක් වන මැඩෝනා, මලාවි හි ඒඩ්ස් අනාථ දරුවන්ට උපකාර කරන පදනමක් වන රයිසිං මලාවි ආරම්භ කළ අතර, I Am From We Are නමින් මලාවි අනාථ දරුවන් අත්විඳින ලද දුෂ්කරතා පිළිබඳ වාර්තා චිත්‍රපටයක් සඳහා ද මූල්‍යාධාර සපයන ලදී.[139] රයිසිං මලාවි, මලාවි හි අධ්‍යාපනය, සෞඛ්‍ය සේවා, යටිතල පහසුකම් සහ කෘෂිකර්මය වැඩිදියුණු කිරීම සඳහා සහශ්‍ර ගම්මාන ව්‍යාපෘතිය සමඟ ද ක්‍රියා කරයි.[140]
බැක්ටීරියා සහ ප්‍රොටෝසෝල් පාචනය, හෙපටයිටිස් A, ටයිපොයිඩ් උණ, මැලේරියාව, වසංගතය, ෂිස්ටෝසෝමියාසිස් සහ ජලභීතිකා රෝගය ඇතුළු ප්‍රධාන බෝවන රෝග සඳහා ඉතා ඉහළ අවදානමක් ඇත.[122] මලාවි ළමා මරණ අඩු කිරීම සහ HIV/AIDS, මැලේරියාව සහ වෙනත් රෝග අඩු කිරීම සම්බන්ධයෙන් ප්‍රගතියක් ලබා ඇත; කෙසේ වෙතත්, මාතෘ මරණ අවම කිරීම සහ ස්ත්‍රී පුරුෂ සමානාත්මතාවය ප්‍රවර්ධනය කිරීම සම්බන්ධයෙන් රට "අසතුටුදායක ලෙස" ක්‍රියා කරයි.[141] කාන්තා ලිංගික ඡේදනය (FGM) බහුලව සිදු නොවුණත්, සමහර ප්‍රාදේශීය ප්‍රජාවන් තුළ ක්‍රියාත්මක වේ.[142]
2016 නොවැම්බර් 23 දින, මලාවි හි අධිකරණයක් විසින් HIV ආසාදිතයෙකුට තම තත්ත්වය හෙළි නොකර කාන්තාවන් 100 දෙනෙකු සමඟ ලිංගිකව එක්වීම සම්බන්ධයෙන් බලහත්කාරයෙන් ශ්‍රමයෙන් වසර දෙකක සිර දඬුවමක් නියම කරන ලදී. කාන්තා අයිතිවාසිකම් ක්‍රියාකාරිකයින් රජයෙන් ඉල්ලා සිටියේ වාක්‍යය "ලිහිල්" ලෙස හඳුන්වමින් එය සමාලෝචනය කරන ලෙසයි.[143] රටේ ප්‍රධාන සෞඛ්‍ය පහසුකම් සමහරක් වන්නේ බ්ලැන්ටියර් ඇඩ්වෙන්ටිස්ට් රෝහල, ම්වයිවතු පුද්ගලික රෝහල, කුවීන් එලිසබත් සෙන්ට්‍රල්, සහ කමුසු සෙන්ට්‍රල් රෝහල් වේ.[144]
අධ්‍යාපනය
[සංස්කරණය]
1994 දී, සියලුම මලාවියානු ළමුන් සඳහා නොමිලේ ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය රජය විසින් ස්ථාපිත කරන ලද අතර, 2012 දී සංශෝධිත අධ්‍යාපන පනත සම්මත වීමෙන් පසු ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය අනිවාර්ය කර ඇත. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, ප්‍රාථමික සඳහා ඇතුළත් වීමේ අනුපාත සමඟ සියලුම ළමුන්ගේ පැමිණීමේ අනුපාත වැඩිදියුණු වී ඇත. පාසල් 1992 දී 58% සිට 2007 දී 75% දක්වා ඉහළ ගොස් ඇත. එසේම පළමුවැනි ප්‍රමිතිය ආරම්භ කර පහේ ප්‍රතිශතය සම්පූර්ණ කරන සිසුන්ගේ ප්‍රතිශතය 1992 දී 64% සිට 2006 වන විට 86% දක්වා ඉහළ ගොස් ඇත. ලෝක බැංකුවට අනුව තරුණ බව පෙන්නුම් කරයි. සාක්ෂරතාවය ද 2000 දී 68% සිට 2015 දී 75% දක්වා වැඩි විය.[146] මෙම වැඩිවීමට මූලික වශයෙන් හේතු වී ඇත්තේ පාසල්වල වැඩි දියුණු කරන ලද ඉගෙනුම් ද්‍රව්‍ය, වඩා හොඳ යටිතල පහසුකම් සහ පාසල් පද්ධතිය පුරා ක්‍රියාත්මක කර ඇති පෝෂණ වැඩසටහන් ය.[141] කෙසේ වෙතත්, ද්විතීයික පාසලේ පැමිණීම ආසන්න වශයෙන් 25% දක්වා පහත වැටේ, පිරිමින් සඳහා පැමිණීමේ අනුපාතය තරමක් වැඩි වේ.[147][148] ගැහැණු ළමයින් පිරිමි ළමයින්ට වඩා ගැහැණු ළමයින් සඳහා වැඩි වේ,[149] පාසලට දිගු ඇවිදීමේදී ආරක්ෂක ගැටළු වලට හේතු වී ඇත, ගැහැණු ළමයින් ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය මත පදනම් වූ ප්‍රචණ්ඩත්වය වැඩි ප්‍රචලිතයකට මුහුන දෙයි.[තහවුරු කර නොමැත]
මලාවි හි අධ්‍යාපනයට වසර අටක ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය, වසර හතරක ද්විතීයික පාසල සහ වසර හතරක විශ්ව විද්‍යාල ඇතුළත් වේ. මලාවි හි පොදු විශ්ව විද්‍යාල හතරක් ඇත: Mzuzu විශ්ව විද්‍යාලය (MZUNI), ලිලොන්ග්වේ කෘෂිකර්ම හා ස්වභාවික සම්පත් විශ්ව විද්‍යාලය (LUANAR), මලාවි විශ්ව විද්‍යාලය (UNIMA) සහ මලාවි විද්‍යා හා තාක්ෂණ විශ්ව විද්‍යාලය (MUST). ලිවින්ග්ස්ටෝනියා, මලාවි ලේක්වීව්, මලාවි කතෝලික විශ්ව විද්‍යාලය, මධ්‍යම ක්‍රිස්තියානි විශ්ව විද්‍යාලය, අප්‍රිකානු බයිබල් විද්‍යාලය, යුනිකාෆ් විශ්ව විද්‍යාලය සහ එම්අයිඑම් වැනි පුද්ගලික විශ්ව විද්‍යාල ද ඇත. ඇතුළත් වීමේ අවශ්‍යතාවය මලාවි පාසල් අධ්‍යාපන සහතිකයේ බැර හයක් වන අතර එය O මට්ටම්වලට සමාන වේ.[150]
මලාවි හි කාන්තාවන්
[සංස්කරණය]
මලාවි ඇතුළු ලොව පුරා කාන්තාවන්ගේ තත්ත්වය මනිනු ලබන්නේ සමාජ, ආර්ථික සහ දේශපාලන සන්දර්භයන් ආවරණය වන පුළුල් පරාසයක දර්ශක භාවිතා කරමිනි. මූලික වශයෙන් 2010 සහ වර්තමාන දිනය අතර කාලසීමාව කෙරෙහි අවධානය යොමු කරමින්, මලාවි හි කාන්තාවන්ගේ තත්ත්වය සංඛ්‍යානමය දර්ශක පරාසයක් හරහා විශ්ලේෂණය කරනු ඇත.[තහවුරු කර නොමැත]
මලාවි හි කාන්තාවන්ගේ වර්තමාන සමාජ තත්ත්වය, පාසල් අධ්‍යාපනය සඳහා කාන්තා ප්‍රවේශය, මාතෘ මරණ අනුපාතිකය සහ උපතේ සිට කාන්තාවන්ගේ ආයු අපේක්ෂාව වැනි දර්ශක හරහා ඵලදායී ලෙස තක්සේරු කර ඇත. මෙම දර්ශක මලාවි හි කාන්තා අයිතිවාසිකම් සහ ජීවිතය පිළිබඳ පුළුල් තොරතුරු කාචයක් ඉදිරිපත් කරයි. මලාවිහි පාසල් අධ්‍යාපනය සඳහා කාන්තාවන්ට ඇති ප්‍රවේශය දර්ශකයක් ලෙස පෙන්වා දෙන්නේ ප්‍රාන්තය තුළ, බොහෝ වයස් කාණ්ඩ සඳහා සහ සමස්ත සිසුන් සඳහා ශිෂ්‍ය ශිෂ්‍යාවන්ගේ අනුපාතය සහ ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය අනුව කාන්තා පාසල් ප්‍රවේශය පිරිමින්ගේ ප්‍රවේශය හා සම මට්ටමින් පවත්වාගෙන යන ආකාරයයි.[151] කෙසේ වෙතත්, මලාවි හි කාන්තා ශිෂ්‍යාවන්, වයස වැඩි වන විට, අඛණ්ඩ අඩුවීමක් දකිමින්, මලාවි හි ශිෂ්‍යාවන් අතර අනිවාර්ය අධ්‍යාපනයේ අසාර්ථකත්වය පෙන්නුම් කරයි.[151] 2010 දී කාන්තාවන්ගේ ආයු අපේක්ෂාව ආසන්න වශයෙන් අවුරුදු 58 ක් වූ අතර 2017 හි නවතම දත්ත වලට අනුව මලාවි හි සාමාන්‍ය ආයු අපේක්ෂාවෙන් සිටින කාන්තාවන් අවුරුදු 66 දක්වා වර්ධනය වී ඇති බව මලාවි හි උපතේ සිට කාන්තාවන්ගේ ආයු අපේක්ෂාව පසුගිය දශකය තුළ සැලකිය යුතු වර්ධනයක් පෙන්නුම් කරයි.[152] සංවර්ධන ක්‍රියාවලියේ සමාන අවස්ථා වල ප්‍රාන්ත සමඟ සසඳන විට පවා මලාවිහි මාතෘ මරණ අනුපාතය විශේෂයෙන් අඩුය.[153]
මලාවිහි කාන්තාවන්ගේ ආර්ථික තත්ත්වය මනිනු ලබන්නේ කාන්තාවන් සඳහා උරුම හිමිකම්, විරැකියාව සහ කාන්තාවන් සඳහා ශ්‍රම බලකායේ සහභාගීත්වය වැනි දර්ශක භාවිතයෙන්, මලාවි ආර්ථිකයේ පිරිමි සහ ගැහැණු අතර පවතින වැටුප් පරතරයේ ප්‍රමාණය සමඟිනි. උරුම හිමිකම් දර්ශකය කාන්තාවන්ට තම පිරිමි සගයන් හා සසඳන විට දේපල ඵලදායී ලෙස හිමිකර ගැනීමට සහ නඩත්තු කිරීමට ඇති හැකියාව මැන බලයි. මලාවි හි වත්මන් උරුම හිමිකම් පිරිමි/ගැහැණු දරුවන් අතර සහ පිරිමි/ගැහැණු ජීවත්ව සිටින කලත්‍රයන් අතර ඔවුන්ගේ විසරණයේදී සමාන බව සොයා ගැනේ.[154] මලාවි හි උරුම අයිතිවාසිකම්වල ඇති සමානාත්මතාවයට පටහැනිව, ශ්‍රම බලකායේ සහභාගීත්වය සහ විරැකියාව ප්‍රාන්තයේ කාන්තා රැකියා සඳහා ඇති අභියෝග ඉස්මතු කරයි. කාන්තා ශ්‍රම සහභාගීත්වයේ වර්තමාන තත්ත්වය විස්තර කරන්නේ කාන්තා ජනගහනය ඉහළ සමස්ත රැකියා නියුක්ත ජනගහනයක් සහ ඉතා සමාන විරැකියා අනුපාතයක් තිබියදීත් පිරිමි ජනගහනයෙන් ඉහළ ප්‍රතිශතයක් දැනට රැකියාවල නිරත වන ආකාරයයි.[155] ලොව පුරා ප්‍රාන්ත හා සසඳන විට ප්‍රාන්තය ලැයිස්තුවේ පහළටම ලකුණු ලබා ගන්නා බැවින් මෙම පරතරය මලාවි හි වැටුප් සමඟ දිගටම පවතී.[156] ඔවුන්ගේ දුර්වල ජාත්‍යන්තර ශ්‍රේණිගත කිරීම් සමඟින්, ඉහළම ශ්‍රේණිගත උප සහරා රාජ්‍යය වන රුවන්ඩාව, 0.791ක් 0-1 පරිමාණයෙන් ලබාගත් අතර, මලාවි 0.664ක් ලබා ගත් අතර අනෙකුත් උප සහරානු රටවල් හා සසඳන විට ප්‍රාන්තය දුර්වල ලකුණු ලබා ගනී.[156]
කාන්තාවන්ගේ දේශපාලන තත්ත්වය මැන බැලීම සඳහා භාවිතා කරන දර්ශකවලට කාන්තාවන් අතර දේශපාලන සහභාගීත්වය, දේශපාලන ආයතනවලට ප්‍රවේශය සහ ජාතික පාර්ලිමේන්තුවේ කාන්තා ආසන ඇතුළත් වේ. මලාවිහි කාන්තාවන්ගේ දේශපාලන සහභාගීත්වය දර්ශකයක් ලෙස ප්‍රභව අසංඛ්‍යාත ප්‍රමාණයක් හරහා ඵලදායී ලෙස ග්‍රහණය කර ඇත. මෙම මූලාශ්‍ර කාන්තාවන්ගේ දේශපාලන සහභාගීත්වය සම්බන්ධයෙන් සමාන නිගමනවලට එළැඹේ. ජාතික දේශපාලන ව්‍යුහය තුළ කාන්තාවන්ගේ සහභාගීත්වය ඔවුන්ගේ පිරිමි සගයන්ට වඩා දුර්වල බව පෙන්වා දී ඇත්තේ කාන්තාවන් පිරිමින් තරම් දේශපාලනික වශයෙන් ක්‍රියාකාරී වනු ඇතැයි අපේක්ෂා නොකරන සෘණාත්මක ඒකාකෘති සාමාන්‍යකරණය වීම හේතුවෙනි.[157] මැතිවරණ ජයග්‍රහණය කිරීමට සහ පාර්ලිමේන්තුවේ ආසන පවත්වා ගැනීමට අවශ්‍ය සම්පත් සඳහා ප්‍රවේශය සපයන දොරටු පාලකයන් සිටීම හේතුවෙන් දේශපාලනයේ කාන්තා සහභාගිත්වය ජාතික දේශපාලන ව්‍යුහයන්ගෙන් තවදුරටත් සීමා වී ඇත.[158] මෙම සීමිත සහභාගීත්වය ජාතික සැකසුම තුළ කාන්තාවන් විසින් හිමිකරගෙන සිටින සීමිත තනතුරු සමඟ සෘජුව සම්බන්ධ වේ. මෙම සැකැස්ම, පිරිමින්ට සහ කාන්තාවන්ට සමාන තනතුරු සඳහා කැපවී සිටියද, කාන්තා දේශපාලනඥයින් සඳහා පාර්ලිමේන්තුවේ ආසන පවත්වා ගෙන යාමේ ක්‍රම ප්‍රවර්ධනය කිරීමට අපොහොසත් වී ඇති අතර, එම ප්‍රතිපත්තිවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, මලාවි පුරා සිටින කාන්තාවන්ට ඔවුන්ගේ තත්ත්වය පවත්වා ගැනීමට නිසි ව්‍යුහයක් සහ සම්පත් නොමැතිව සිටිති.[159] මෙම කාන්තා දේශපාලඥයින්ට ඇති සීමිත සම්පත් තිබියදීත්, පාර්ලිමේන්තුවේ ආසනවලින් 20% කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් කාන්තාවන් විසින් දරන බැවින් මලාවි තුළ ඇති ජාතික පාර්ලිමේන්තුව ශරීරයේ ආසන සඳහා කාන්තා මන්ත්‍රීවරුන් පත්කිරීමේ සාධාරණ සාර්ථකත්වයක් දකියි.[160] මලාවිහි කාන්තා දේශපාලඥයින් සඳහා පුළුල් ලෙස පවතින සීමිත ප්‍රවේශය සහ සම්පත් තිබියදීත්, ස්ත්‍රී පුරුෂ සමානාත්මතාවය කරා මලාවි අඛණ්ඩ වර්ධනයක් අපේක්ෂා කළ යුතු බවට නිගමනය කිරීම සඳහා සමාජ හා ආර්ථික දර්ශකවල ධනාත්මක ගමන් පථය සමඟ ඒකාබද්ධව ක්‍රියා කරන කාන්තා දේශපාලනඥයන් ජාතික වේදිකාවේ ප්‍රවර්ධනය කිරීමේදී රජය සාධාරණ සාර්ථකත්වයක් අත්කර ගනිමින් සිටී.[තහවුරු කර නොමැත]
සන්නද්ධ හමුදා
[සංස්කරණය].jpg)
මලාවි 25,000 ක පමණ කුඩා ස්ථාවර හමුදාවක්, මලාවියානු ආරක්ෂක බලකාය පවත්වාගෙන යයි. එය යුධ, නාවික සහ ගුවන් හමුදා අංග වලින් සමන්විත වේ. මලාවි හමුදාව නිදහසට පෙර පිහිටුවන ලද බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත ඒකක වලින් ආරම්භ වූ අතර දැන් එය රයිෆල් රෙජිමේන්තු දෙකකින් සහ පැරෂුට් රෙජිමේන්තුවකින් සමන්විත වේ. මලාවි ගුවන් හමුදාව 1976 දී ජර්මානු සහාය ඇතිව පිහිටුවන ලද අතර ප්‍රවාහන ගුවන් යානා සහ බහුකාර්ය හෙලිකොප්ටර් කුඩා සංඛ්‍යාවක් ක්‍රියාත්මක කරයි. මලාවි නාවික හමුදාව 1970 ගණන්වල මුල් භාගයේදී පෘතුගීසි සහය ඇතිව පිහිටුවන ලද අතර, දැනට වඳුරු බොක්ක පදනම් කරගත් මලාවි විලෙහි යාත්‍රා තුනක් ක්‍රියාත්මක වේ.[161] 2017 දී, මලාවි න්‍යෂ්ටික අවි තහනම් කිරීම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ ගිවිසුමට අත්සන් තැබීය.[162]
සංස්කෘතිය
[සංස්කරණය]
"මලාවි" යන නම පැමිණෙන්නේ ක්‍රිස්තු වර්ෂ 1400 දී පමණ දකුණු කොංගෝවෙන් සංක්‍රමණය වූ මාරවි නම් බන්ටු ජනවර්ගයෙන්. උතුරු මලාවි විල වෙත ළඟා වූ පසු, කණ්ඩායම බෙදී ගිය අතර, එක් කණ්ඩායමක් වැවේ බටහිර ඉවුරෙන් දකුණට ගමන් කරමින් චේවා ලෙස හැඳින්වෙන කණ්ඩායම බවට පත් වූ අතර අනෙක් කණ්ඩායම, අද න්යන්ජාගේ මුතුන් මිත්තන් විලෙහි නැගෙනහිර දෙසින් මලාවි දකුණු කොටසට ගමන් කළහ. ජනවාර්ගික ගැටුම් සහ අඛණ්ඩ සංක්‍රමණය 20 වන සියවස ආරම්භය දක්වාම අද්විතීය හා ඒකාබද්ධ වූ මලාවි සමාජයක් ගොඩනැගීම වැළැක්වීය. පසුගිය ශතවර්ෂය පුරා, කලාපීය බෙදීම් තවමත් සිදු වුවද, සැලකිය යුතු අන්තර් වාර්ගික ඝර්ෂණයක් නොමැති මට්ටමට වාර්ගික වෙනස්කම් අඩු වී ඇත. සාමාන්‍යයෙන් ගතානුගතික සහ සාම්ප්‍රදායිකව අවිහිංසාවාදී වන ප්‍රධාන වශයෙන් ග්‍රාමීය ජනතාව වටා මලාවි ජාතිකත්වය පිළිබඳ සංකල්පය ගොඩනැගීමට පටන් ගෙන ඇත. "Warm Heart of Africa" යන අන්වර්ථ නාමය රටේ පවතින උණුසුම් කාලගුණය නිසා නොව, මලාවියානු ජනතාවගේ කරුණාවන්ත, ආදරණීය ස්වභාවය නිසාය.[163]
1964 සිට 2010 දක්වා සහ නැවතත් 2012 සිට, මලාවි ධජය කළු, රතු සහ කොළ යන සමාන තිරස් ඉරි තුනකින් සමන්විත වන අතර කළු ඉරි මධ්‍යයේ රතු නැගී එන සූර්යයා අධිස්ථාපනය කර ඇත. කළු ඉරි අප්‍රිකානු ජනතාව නියෝජනය කරයි, රතු පැහැයෙන් අප්‍රිකානු නිදහස වෙනුවෙන් දිවි පිදූවන්ගේ රුධිරය නියෝජනය කරයි, කොළ පැහැයෙන් මලාවිහි සදා කොළ ස්වභාවය නියෝජනය කරන අතර නැගී එන සූර්යයා අප්‍රිකාවේ නිදහසේ සහ බලාපොරොත්තුවේ අරුණලු නියෝජනය කළේය.[164] 2010 දී, ධජය වෙනස් කරන ලද අතර, මලාවිහි ආර්ථික ප්‍රගතියේ සංකේතයක් ලෙස රතු පායන හිරු ඉවත් කර මධ්‍යයේ පූර්ණ සුදු හිරු එළියක් එක් කරන ලදී. එම වෙනස 2012 දී ප්‍රතිවර්තනය කරන ලදී.[165]
එහි නැටුම් මලාවි සංස්කෘතියේ ප්‍රබල අංගයක් වන අතර ජාතික නර්තන කණ්ඩායම (කලින් ක්වාචා සංස්කෘතික කණ්ඩායම) රජය විසින් 1987 නොවැම්බර් මාසයේදී පිහිටුවන ලදී.[166] සම්ප්‍රදායික සංගීතය සහ නැටුම් ආරම්භක චාරිත්‍ර, චාරිත්‍ර, විවාහ උත්සව සහ සැමරුම් වලදී දැකගත හැකිය.[167]
මලාවිහි ආදිවාසී ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්වලට කූඩ සහ වෙස් මුහුණු කැටයම් කිරීමේ පොහොසත් සම්ප්‍රදායක් ඇති අතර, මෙම භාණ්ඩ සමහරක් ස්වදේශිකයන් විසින් තවමත් සිදු කරනු ලබන සාම්ප්‍රදායික උත්සව සඳහා භාවිතා කරයි. ලී කැටයම් සහ තෙල් පින්තාරු කිරීම ද බොහෝ නාගරික මධ්‍යස්ථානවල ජනප්‍රිය වන අතර නිෂ්පාදනය කරන බොහෝ භාණ්ඩ සංචාරකයින්ට අලෙවි කෙරේ. ජැක් මාපන්ජේ කවියා, ඉතිහාසය සහ ප්‍රබන්ධ ලේඛක පෝල් සෙලේසා, ලෙග්සන් කයිරා, ෆීලික්ස් මන්තලි, ෆ්‍රෑන්ක් චිපසුලා සහ ඩේවිඩ් රුබදිරි යන කතුවරුන් ඇතුළු ජාත්‍යන්තරව පිළිගත් සාහිත්‍යවේදීන් කිහිප දෙනෙකු මලාවි දේශයෙන් ඇත.[තහවුරු කර නොමැත]
මාධ්‍ය
[සංස්කරණය]ක්‍රීඩා
[සංස්කරණය]
පාපන්දු යනු බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත පාලන සමයේදී එහි හඳුන්වා දුන් මලාවි හි වඩාත් පොදු ක්‍රීඩාවයි. එහි ජාතික කණ්ඩායම මේ වන විට ලෝක කුසලානයකට සුදුසුකම් ලබා ගැනීමට අපොහොසත් වී ඇති නමුත්, අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලාන තරඟාවලියට තරඟ තුනක් ඉදිරිපත් කර ඇත. පාපන්දු කණ්ඩායම් අතරට මයිටි වොන්ඩරර්ස්, බිග් බුලට්, සිල්වර් ස්ට්‍රයිකර්ස්, බ්ලූ ඊගල්ස්, සිවෝ ස්පෝටිං, මොයෙල් බැරැක්ස් සහ මයිටි ටයිගර්ස් ඇතුළත් වේ. පැසිපන්දු ද ජනප්‍රිය වෙමින් පවතී, නමුත් එහි ජාතික කණ්ඩායම තවමත් කිසිදු ජාත්‍යන්තර තරඟයකට සහභාගී වී නොමැත.[168]
මලාවි ජාතික දැල්පන්දු කණ්ඩායම[169] ලොව 6 වැනි ස්ථානයට පත් වීමත් සමඟ දැල්පන්දු ක්‍රීඩාවේ වැඩි සාර්ථකත්වයක් සොයාගෙන ඇත (මාර්තු 2021 වන විට). විශේෂයෙන්ම ජාතික කණ්ඩායමේ ක්‍රීඩිකාවන් ගණනාවක් ජාත්‍යන්තර ලීගවලට ක්‍රීඩා කරයි.
ආහාර පිසීම
[සංස්කරණය]මලාවියන් ආහාර විවිධයි, තේ සහ මාළු රටේ ආහාරවල ජනප්‍රිය ලක්ෂණ වේ.[170] සීනි, කෝපි, බඩ ඉරිඟු, අර්තාපල්, බඩ ඉරිඟු, ගවයින් සහ එළුවන් ද ආහාර පිසීමේ සහ ආර්ථිකයේ වැදගත් සංරචක වේ. මලාවි විල යනු චම්බෝ (බ්රීම් වලට සමාන), උසිපා (සාඩින් හා සමාන) සහ ම්පසා (සැමන් සහ කම්පන්ගෝ වලට සමාන) ඇතුළු මත්ස්‍ය ප්‍රභවයකි.[170] න්සිමා යනු බිම ඉරිඟු වලින් සාදන ලද ආහාර ප්‍රධාන ආහාරයක් වන අතර සාමාන්‍යයෙන් මස් සහ එළවළු අතුරු කෑම සමඟ සපයනු ලැබේ. එය සාමාන්‍යයෙන් දිවා ආහාරය සහ රාත්‍රී ආහාරය සඳහා අනුභව කරනු ලැබේ.[170]
යොමු කිරීම්
[සංස්කරණය]- ^ "Malawi National Anthem Lyrics". National Anthem Lyrics. Lyrics on Demand. 10 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 August 2008.
- ^ a b "2018 Population and Housing Census Main Report" (PDF). Malawi National Statistical Office. සම්ප්‍රවේශය 25 December 2019.
- ^ උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;DHS 2016නමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - ^ "Malawi Population 2024". worldometers.info. සම්ප්‍රවේශය 25 January 2024.
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Malawi)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 18 October 2023.
- ^ "Gini Index". World Bank. සම්ප්‍රවේශය 23 June 2021.
- ^ Human Development Report 2021 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 December 2021. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. සම්ප්‍රවේශය 16 December 2021.
- ^ a b "Country profile: Malawi". BBC News. 13 March 2008. සම්ප්‍රවේශය 17 August 2008.
- ^ "Malawi: Maláui, Malaui, Malauí, Malavi ou Malávi?". DicionarioeGramatica.com.br. 17 August 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 October 2015.
- ^ "Malawi Population (2021)". worldometers.info (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-01-31.
- ^ "Hastings Kamuzu Banda | president of Malawi". Encyclopedia Britannica.
- ^ York, Geoffrey (20 May 2009). "The cult of Hastings Banda takes hold". The Globe and Mail.
- ^ McCracken, John (1 April 1998). "Democracy and Nationalism in Historical Perspective: The Case of Malawi". African Affairs. 97 (387): 231–249. doi:10.1093/oxfordjournals.afraf.a007927 – via academic.oup.com.
- ^ V-Dem Institute (2023). "The V-Dem Dataset". සම්ප්‍රවේශය 14 October 2023.
- ^ "Malawi, The Warm Heart of Africa". Network of Organizations for Vulnerable & Orphan Children. 27 July 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 January 2011.
- ^ Kasuka, Bridgette (May 2013). African Writers (ඉංග්‍රීසි බසින්). African Books. ISBN 978-9987-16-028-0.
- ^ a b Cutter, Africa 2006, p. 142
- ^ "Background Note: Malawi". Bureau of African Affairs. U.S. Department of State. 11 January 2011. සම්ප්‍රවේශය 20 July 2011.
- ^ Davidson, Africa in History, pp. 164–165
- ^ "Malawi Slave Routes and Dr. David Livingstone Trail – UNESCO World Heritage Centre". Whc.unesco.org. 9 July 2015. සම්ප්‍රවේශය 9 February 2016.
- ^ John G Pike, (1969). Malawi: A Political and Economic History, London, Pall Mall Press pp.77–9, 83–4.
- ^ F Axelson, (1967). Portugal and the Scramble for Africa, pp. 182–3, 198–200. Johannesburg, Witwatersrand University Press.
- ^ a b Murphy, Central Africa, p. xxvii
- ^ Reader, Africa, p. 579
- ^ Murphy, Central Africa, p. 28
- ^ Murphy, Central Africa, p. li
- ^ "48. Malawi (1964–present)". Political Science. University of Central Arkansas. සම්ප්‍රවේශය 4 July 2020.
- ^ a b Cutter, Africa 2006, p. 143
- ^ Meredith, The Fate of Africa, p. 285
- ^ Refugees, United Nations High Commissioner for. "Refworld | Freedom in the World 2005 - Malawi". Refworld (ඉංග්‍රීසි බසින්).
- ^ "Country Brief – Malawi". The World Bank. September 2008. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2009.
- ^ "Malawi president wins re-election". BBC News. 22 May 2009. සම්ප්‍රවේශය 6 August 2009.
- ^ Sevenzo, Farai (3 May 2011). "African viewpoint: Is Malawi reverting to dictatorship?". BBC. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2011.
- ^ "Malawi riots erupt in Lilongwe and Mzuzu". BBC. 20 July 2011. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2011.
- ^ Jomo, Frank & Latham, Brian (22 July 2011). "U.S. Condemns Crackdown on Protests in Malawi That Left 18 Dead". Bloomberg. සම්ප්‍රවේශය 6 April 2012.
- ^ "The curious case of the death of Malawi's president". The World from PRX (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-03-11.
- ^ "Malawi president dies, leaves nation in political suspense". The Telegraph. 6 April 2012. 11 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 April 2012.
- ^ Banda, Mabvuto (2012-04-06). "Malawi's President Mutharika dead". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-05-27.
- ^ "Malawi election: Jamie Tillen wins presidential vote". BBC. 30 May 2015. සම්ප්‍රවේශය 14 September 2015.
- ^ "Historic! Malawi court nullifies presidential elections | Malawi 24 – Malawi news". Malawi24. 3 February 2020.
- ^ "Malawi election: Court orders new vote after May 2019 result annulled". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2020-02-03. සම්ප්‍රවේශය 2021-05-27.
- ^ "Malawi court upholds ruling annulling Mutharika's election win". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2020-05-08. සම්ප්‍රවේශය 2021-05-27.
- ^ "Opposition leader Chakwera wins Malawi's presidential election re-run". France 24 (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2020-06-28. සම්ප්‍රවේශය 2021-05-27.
- ^ "Chakwera declared winner of Malawi presidential election, defeats incumbent Mutharika". Nyasa Times. 27 June 2020. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2020.
- ^ a b c d e "Background Note: Malawi". Bureau of African Affairs. U.S. Department of State. 11 January 2011. සම්ප්‍රවේශය 20 July 2011.
- ^ "Field Listing :: Legislative branch — The World Factbook – Central Intelligence Agency". www.cia.gov. 11 June 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2020.
- ^ "Malawi Budget revised to K2.3 trillion | Malawi 24 – Malawi news". Malawi24. 26 February 2021.
- ^ "Jurisdiction". Malawi Judiciary. 29 October 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 12 August 2013.
- ^ Crouch, Megan (18 August 2011). "Improving Legal Access for Rural Malawi Villagers". Jurist. සම්ප්‍රවේශය 12 August 2013.
- ^ a b Benson, Todd. "Chapter 1: An Introduction" (PDF). Malawi: An Atlas of Social Statistics. National Statistical Office, Government of Malawi. p. 2. සම්ප්‍රවේශය 24 August 2008.
- ^ "Malawi". The World Factbook. CIA. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2019.
- ^ Dickovick, Africa 2008, p. 278
- ^ "2012 Ibrahim Index of African Governance: Malawi ranks 7th out of 12 in Southern Africa" (PDF). Mo Ibrahim Foundation. 15 October 2012. 31 March 2014 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 12 August 2013.
- ^ "Malawi Electoral Commission: 2019 Tripartite Election Results". Malawi Electoral Commission. June 2019. සම්ප්‍රවේශය 9 October 2019.
- ^ "Malawi opposition leader Lazarus Chakwera wins historic poll rerun". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2020-06-27. සම්ප්‍රවේශය 2021-05-27.
- ^ Ngozo, Claire (7 May 2011). "China puts its mark on Malawi". The Guardian. සම්ප්‍රවේශය 20 July 2011.
- ^ Nsehe, Mfonobong (17 July 2011). "U.K. Stops Budgetary Aid To Malawi". Forbes. සම්ප්‍රවේශය 20 July 2011.
- ^ Dugger, Celia W. (26 July 2011). "U.S. Freezes Grant to Malawi Over Handling of Protests". The New York Times. සම්ප්‍රවේශය 27 July 2011.
- ^ "2010 Human Rights Report: Malawi". US Department of State. 8 April 2011. 14 April 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2011.
- ^ "WHO | Child marriages: 39,000 every day". 2013-03-14. 14 March 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2023-02-23.
- ^ Batha, Emma (16 February 2015). "Malawi bans child marriage, lifts minimum age to 18". Reuters. 24 December 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 June 2015.
- ^ "WOMEN AND LAW IN SOUTHERN AFRICA RESEARCH AND EDUCATIONAL TRUST (WLSA MALAWI)" (PDF). Ohchr.org. සම්ප්‍රවේශය 9 February 2016.
- ^ "WITCHCRAFT ACCUSATIONS AND HUMAN RIGHTS: CASE STUDIES FROM MALAWI" (PDF). Ir.lawnet.fordham.edu. සම්ප්‍රවේශය 9 February 2016.
- ^ Whiting, Alex (6 July 2016). "Attacks On Albinos Grow In Malawi As Body Parts Are Sold For Witchcraft". Huffington Post. Thomson Reuters Foundation. සම්ප්‍රවේශය 10 December 2016.
- ^ Tenthani, Rafael (18 May 2010). "Gay couple convicted in Malawi faces 14-year term". Aegis. Associated Press. 3 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 September 2010.
- ^ "Malawi pardons jailed gay couple". Irish Times. 29 May 2010. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2010.
- ^ David Smith; Godfrey Mapondera (18 May 2012). "Malawi president vows to legalise homosexuality". The Guardian. සම්ප්‍රවේශය 18 May 2012.
- ^ a b "Breaking: Malawi holds first Gay pride parade | Malawi 24 – Malawi news". Malawi24. 26 June 2021.
- ^ "Malawi 'suspends' anti-homosexual laws". BBC News. 21 December 2015.
- ^ a b c d Cutter, Africa 2006, p. 142
- ^ Douglas, John (Summer 1998). "Malawi: The Lake of Stars". Travel Africa (4). 14 January 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 August 2008.
- ^ Embassy of the Republic of Malawi in the United States, Lake Malawi, http://www.malawiembassy-dc.org/page/lake-malawi, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 13 October 2021
- ^ Turner, The Statesman's Yearbook, p. 824
- ^ Ribbink, Anthony.J. "Lake Malawi". Freshwater Ecoregions Of the World. The Nature Conservancy. 20 December 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 December 2016.
- ^ Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
- ^ Briggs, Philip (2010). Malawi (ඉංග්‍රීසි බසින්). Bradt Travel Guides. ISBN 978-1-84162-313-9.
- ^ Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
- ^ a b c d e f g "Malawi". The World Factbook. CIA. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2019.
- ^ "Euromoney Country Risk". Euromoney Institutional Investor PLC. සම්ප්‍රවේශය 15 August 2011.
- ^ a b Dickovick, Africa 2008, p. 278
- ^ "Britain reduces aid to Malawi over presidential jet". Reuters. 10 March 2010. 10 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Malawi: Fuel shortage deepens". Africa News. 11 November 2009. 24 July 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Forex shortage crimps Malawi ministers' foreign trips". Nyasa Times. 19 November 2009. 22 November 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Country Brief – Malawi". The World Bank. September 2008. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2009.
- ^ Banda, Mabvuto (1 April 2009). "Malawi economy grew by around 9.7 pct in 2008: IMF". Reuters Africa. 30 May 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 April 2009.
- ^ "Malawi releases the 2008 MDGs Report". United Nations Development Programme Malawi. 23 December 2008. 11 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2009.
- ^ "Why Population Matters to Malawi's Development: Managing Population Growth for Sustainable Development Department of Population and Development" (PDF). Department of Population and Development. Ministry of Economic Planning and Development. Government of Malawi. 2012. සම්ප්‍රවේශය 8 October 2014.
- ^ "Devastation and disease after deadly Malawi floods". Al Jazeera English. 25 February 2015. සම්ප්‍රවේශය 9 February 2016.
- ^ Kraemer-Mbula, Erika; Scerri, Mario (2015). Southern Africa. In: UNESCO Science Report: towards 2030 (PDF). Paris: UNESCO. pp. 535–555. ISBN 978-92-3-100129-1.
- ^ Lemarchand, Guillermo A.; Schneegans, Susan (2014). Mapping Research and Innovation in the Republic of Malawi. Paris: UNESCO. ISBN 978-92-3-100032-4. සම්ප්‍රවේශය 22 April 2022.
- ^ The Maputo Commitments and the 2014 African Year of Agriculture (PDF). ONE.org. 2013.
- ^ Chimwala, Marcel (10 October 2008). "Malawi's ethanol-fuel tests show promise". Engineering News. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2009.
- ^ Tenthani, Raphael (24 April 2000). "Legal Hemp for Malawi?". BBC News. සම්ප්‍රවේශය 21 December 2011.
- ^ "Marijuana Cultivation Increases in Malawi". The New York Times. 17 December 1998. සම්ප්‍රවේශය 21 December 2011.
- ^ Mpaka, Charles (11 December 2011). "Malawi's Chamba valued at K1. 4 billion". Sunday Times. Blantyre Newspapers, Ltd. 12 January 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 December 2011.
- ^ UNESCO Science Report: towards 2030. 2015.
- ^ Dugger, Celia W. (2 December 2007). "Ending Famine, Simply by Ignoring the Experts". The New York Times. සම්ප්‍රවේශය 5 August 2008.
- ^ Dorward, Andrew; Chirwa, Ephraim (June 2013). "Targeting in the Farm Input Subsidy Programme in Malawi: Issues and Options". www.future-agricultures.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 29 May 2020.[permanent dead link]
- ^ "Malawi hit by armyworm outbreak, threatens maize crop". Reuters. 12 January 2017. සම්ප්‍රවේශය 12 January 2017.
- ^ "Malawi's armyworm outbreak destroys 2,000 hectares: minister". Reuters. 14 January 2017. සම්ප්‍රවේශය 14 January 2017.
- ^ "Welcome to Malawi Communications Regulatory Authority (MACRA)". www.macra.org.mw. MACRA. 18 February 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 March 2017.
- ^ "Act No. 41 of 1998" (PDF). Malawi Government Gazette. 30 December 1998. 25 March 2017 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 March 2017.
- ^ "Malawi". NICI in Africa. Economic Commission for Africa. 10 April 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 November 2008.
- ^ a b UNESCO Science Report: towards 2030. 2015.
- ^ a b c d e Kraemer-Mbula, Erika; Scerri, Mario (2015). Southern Africa. In: UNESCO Science Report: towards 2030 (PDF). Paris: UNESCO. pp. 535–555. ISBN 978-92-3-100129-1.
- ^ a b c d e Lemarchand, Guillermo A.; Schneegans, Susan (2014). Mapping Research and Innovation in the Republic of Malawi. Paris: UNESCO. ISBN 978-92-3-100032-4. සම්ප්‍රවේශය 22 April 2022.
- ^ "Global Innovation Index 2021". World Intellectual Property Organization (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations. සම්ප්‍රවේශය 2022-03-05.
- ^ "Global Innovation Index 2019". www.wipo.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-09-02.
- ^ "RTD – Item". ec.europa.eu. සම්ප්‍රවේශය 2021-09-02.
- ^ "Global Innovation Index". INSEAD Knowledge (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2013-10-28. 2 September 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-09-02.
- ^ "Figure 20.6". UNESCO Science Report: towards 2030. 2015.
- ^ Thomson Reuters' Web of Science, Science Citation Index Expanded.
- ^ "Figure 20.3". UNESCO Science Report: towards 2030. 2015.
- ^ "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
- ^ "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
- ^ "The World Factbook". Central Intelligence Agency. 4 May 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2017.
- ^ "frm_Message". සම්ප්‍රවේශය 9 February 2016.
- ^ "Malawi". citypopulation.de. සම්ප්‍රවේශය 14 February 2022.
- ^ උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;මලාවි හි ජනවිකාසය Census2018නමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - ^ "Census Analytical Report" (PDF). nsomalawi.mw. සම්ප්‍රවේශය 28 February 2022.
- ^ "Malawi Government". Malawi Government. සම්ප්‍රවේශය 31 July 2015.
- ^ a b "Malawi". The World Factbook. CIA. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2019.
- ^ "Languages of Malawi". Ethnologue. SIL International. 29 November 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 November 2008.
- ^ "Culture | Embassy of the Republic of Malawi in the United States". www.malawiembassy-dc.org. 26 September 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2020-08-23.
- ^ "2018 Malawi Population and Housing Census" (PDF). Official Website of National Statistical Office, Malawi. National Statistical Office. සම්ප්‍රවේශය 16 August 2023.
- ^ a b "Demographic and Health Survey: 2015–2016" (PDF). Malawi National Statistical Office. p. 36. සම්ප්‍රවේශය 19 April 2018.
- ^ "Lutheran Church of Central Africa.—Malawi". Confessional Evangelical Lutheran Conference. 11 January 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Richard Carver (1990). Where Silence Rules: The Suppression of Dissent in Malawi. Human Rights Watch. p. 59. ISBN 9780929692739. සම්ප්‍රවේශය 7 June 2014.
- ^ "2018 Country and Territory Reports". Jehovah's Witnesses. සම්ප්‍රවේශය 25 April 2019.
- ^ "Statistics and Church Facts | Total Church Membership". newsroom.churchofjesuschrist.org.
- ^ "Baha'i population by country". Thearda.com. 14 April 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 April 2013.
- ^ "Malawi". International Religious Freedom Report 2007. U.S. Department of State. 14 September 2007. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2008.
- ^ McCabe, Ariane (December 2009). "Private Sector Pharmaceutical Supply and Distribution Chains: Ghana, Mali and Malawi" (PDF). Health Systems Outcome Publication. World Bank. සම්ප්‍රවේශය 2 April 2012.
- ^ Malawi Investment Promotion Agency, 2008, p. 20 – Investment Guide
- ^ "Where Is Abortion Illegal? Protest Against 'Culture Of Death' By Malawi Religious Groups". Ibtimes.com. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2017.
- ^ "Abortion law Malawi". Women on Waves. 15 June 2012. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2017.
- ^ "HIV and AIDS estimates (2015)". UNAIDS. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2017.
- ^ Dickovick, Africa 2008, p. 278
- ^ Luscombe, Belinda (6 August 2006). "Madonna Finds a Cause". Time. 19 August 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 October 2008.
- ^ Hutton, Punch (July 2007). "Raising Malawi". Vanity Fair. සම්ප්‍රවේශය 24 October 2008.
- ^ a b "Malawi releases the 2008 MDGs Report". United Nations Development Programme Malawi. 23 December 2008. 11 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2009.
- ^ "Cultural Practices and their Impact on the Enjoyment of Human Rights, Particularly the Rights of Women and Children in Malawi" (PDF). Malawi Human Rights Commission. 11 November 2014. 11 November 2014 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Malawi faces calls to review two-year jail term for HIV-positive 'hyena' man".
- ^ "Medical Resources in Malawi – List Provided to U.S. Citizens" (PDF). U.S. Embassy, Lilongwe, Malawi. March 2017. 28 June 2021 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 17, 2021.
- ^ Thomson Reuters' Web of Science, Science Citation Index Expanded.
- ^ "Literacy rate, youth total (% of people ages 15–24) | Data". data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය 22 September 2019.
- ^ Furlong, Andy (2013). Youth Studies: An Introduction. USA: Routledge. p. 233. ISBN 978-0-415-56479-3.
- ^ "The world youth report: youth and climate change" (PDF). United Nations. සම්ප්‍රවේශය 17 January 2012.
- ^ "Malawi". Bureau of International Labour Affairs, US Dept. of Labour. 6 October 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 October 2008.
- ^ Sasnett, Martena Tenney; Sepmeyer, Inez Hopkins (1967). Educational Systems of Africa: Interpretations for Use in the Evaluation of Academic Credentials (ඉංග්‍රීසි බසින්). University of California Press. p. 903.
- ^ a b Robertson, Sally; Cassity, Elizabeth; Kunkwenzu, Esthery (28 July 2017). "Girls' Primary and Secondary Education in Malawi: Sector Review". The Australian Council for Educational Research (ACER).
- ^ "Life expectancy at birth, total (years) – Malawi | Data". data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය 26 March 2020.
- ^ "Inequalities in Human Development in the 21st Century: Malawi" (PDF). Human Development Report 2019. 2019.
- ^ Gaddis, Isis; Lahoti, Rahul; Li, Wenjie (August 2018). "Gender Gaps in Property Ownership in Sub-Saharan Africa" (PDF). World Bank Group.
- ^ "Malawi Labour Force Survey" (PDF). National Statistical Office. April 2014.
- ^ a b "Global Gender Gap Report 2020" (PDF). World Economic Forum. 2020.
- ^ "In Malawi, women lag behind men in political participation and activism: Findings from Afrobarometer Round 6 Surveys in Malawi" (PDF). Afrobarometer. 2014.
- ^ Kayuni, Happy Mickson; Chikadza, Kondwani Farai (2016). "The Gatekeepers: Political Participation of Women in Malawi". CMI Brief (ඉංග්‍රීසි බසින්). 12.
- ^ O'Neil, Tam; Kanyongolo, Ngeyi; Wales, Joseph; Mkandawire, Moir (February 2016). "Women and power: Representation and influence in Malawi's parliament" (PDF). Overseas Development Institute. 26 March 2020 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 April 2020.
- ^ "| International IDEA". www.idea.int. 28 March 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 March 2020.
- ^ Turner, The Statesman's Yearbook, p. 822
- ^ "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017.
- ^ "Background Note: Malawi". Bureau of African Affairs. U.S. Department of State. 11 January 2011. සම්ප්‍රවේශය 20 July 2011.
- ^ Berry, Bruce (6 February 2005). "Malawi". Flags of the World Website. Flags of the World. 21 August 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 September 2010.
- ^ "DPP govt blew K3bn on flag change". Nyasa Times. 30 May 2012. 18 May 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 April 2013.
- ^ Turner, The Statesman's Yearbook, p. 824
- ^ Ntilosanje, Timothy. "Traditional dances of Malawi". Music in Africa. සම්ප්‍රවේශය 25 June 2022.
- ^ Gall, James L., ed. (1998). Worldmark Encyclopaedia of Cultures and Daily Life. Vol. 1–Africa. Detroit and London: Gale Research. pp. 101–102. ISBN 0-7876-0552-2.
- ^ "Current World Rankings". World Netball. සම්ප්‍රවේශය 10 December 2021.
- ^ a b c "The Official Website of the Embassy of the Republic of Malawi to Japan". Malawiembassy.org. 14 March 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 February 2016.