ලයිබීරියාව

ලයිබීරියා ජනරජය
ලයිබීරියා ජනරජය
	Flag රාජ්‍ය ලාංඡනය
	උද්යෝග පාඨය: "The Love of Liberty Brought Us Here" (නිදහසේ ආදරය අපව මෙහි ගෙන ආවා)
	ජාතික ගීය: "සැමට ජය, ලයිබීරියාව, ජය!"
	Location of ලයිබීරියාව (dark green)
අගනුවර සහ විශාලතම නගරය	මොන්රෝවියා; 6°19′N 10°48′W / 6.317°N 10.800°W
නිල භාෂා(ව)	ඉංග්‍රීසි
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2008)	20.3% කේපෙල්; 13.4% බසා; 10% ග්‍රෙබෝ; 8% ඩෑන්; 7.9% මනෝ; 6% කෘ; 5.1% ලෝර්මා; 4.8% කිසි; 4.4% ගෝල; 4% ක‍්‍රාන්; 4% වායි; 3.2% මැන්ඩින්කා; 3% ග්බැන්ඩි; 1.3% මෙන්ඩේ; 1.2% සපෝ; 0.8% බෙල්; 0.3% ඩෙයි; 0.6% වෙනත් ලයිබීරියානු; 1.4% වෙනත් අප්‍රිකානුවන්; 0.1% අප්‍රිකානු නොවන;
ආගම (2018)	85.1% ක්‍රිස්තියානි 76.3% රෙපරමාදු; 7.2% කතෝලික; 1.6% වෙනත් ක්‍රිස්තියානි; ; ; 12.2% ඉස්ලාමය; 1.4% ආගමක් නොමැති; 1.3% වෙනත්;
ජාති නාම(ය)	ලයිබීරියානු
රජය	ඒකීය, ජනාධිපති, ව්‍යවස්ථාමය ජනරජය
• ජනාධිපති	ජෝර්ජ් වී
• උප ජනාධිපති	ජුවල් ටේලර්
• සභා කථානායක	බෝෆාල් කුටි
• අගවිනිසුරු	සයි-ඒ-නයින් යූහ්
ව්‍යවස්ථාදායකය	ලයිබීරියා ව්‍යවස්ථාදායකය
• උත්තර මන්ත්‍රී මණ්ඩලය	සෙනෙට් සභාව
• පහළ මන්ත්‍රී මණ්ඩලය	නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය
ඇමරිකානු ජනපදකරණ සංගමයෙන් පිහිටුවීම සහ ස්වාධීනත්වය
• ඇමරිකානු යටත් විජිත සමිති ජනාවාස	1822 ජනවාරි 7
• නිදහස ප්‍රකාශ කළේය	1847 ජූලි 26
• මේරිලන්ත ජනරජය ඈඳා ගන්නා ලදී	1857 මාර්තු 18
• එක්සත් ජනපදය විසින් පිළිගැනීම	1862 පෙබරවාරි 5
• එක්සත් ජාතීන්ගේ සාමාජිකත්වය	1945 නොවැම්බර් 2
• වත්මන් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව	1986 ජනවාරි 6
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ	43,000 sq mi (111,370 km2) (102 වෙනි)
• ජලය (%)	13.514
ජනගහණය
• 2023 ඇස්තමේන්තුව	5,506,280 (120 වෙනි)
• ජන ඝණත්වය	92.0/sq mi (35.5/km2) (180 වෙනි)
දදේනි (ක්‍රශසා)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ.ඩො. බිලියන 9.718 (167 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	ඇ.ඩො. 1,789 (184 වෙනි)
දදේනි (නාමික)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ.ඩො. බිලියන 4.347 (171 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	ඇ.ඩො. 800 (180 වෙනි)
ගිනි (2016)	35.3; මධ්‍යම
මාසද (2021)	0.481; පහළ · 178 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදල	ලයිබීරියානු ඩොලරය (LRD)
වේලා කලාපය	UTC (GMT)
දින ආකෘති	මාමා/දිදි/වවවව
රිය ධාවන මං තීරුව	දකුණ
ඇමතුම් කේතය	+231
අන්තර්ජාල TLD	.lr
	වෙබ් අඩවිය; emansion.gov.lr/ Executive mansion

ලයිබීරියාව (ⁱ/laɪˈbɪəɹiə/), නිල වශයෙන් ලයිබීරියා ජනරජය, බටහිර අප්‍රිකානු වෙරළ තීරයේ පිහිටි රටකි. එහි මායිම් වන්නේ එහි වයඹ දෙසින් සියෙරා ලියොන්, උතුරින් ගිනියාව, නැගෙනහිරින් අයිවරි කෝස්ට් සහ දකුණු හා නිරිත දෙසින් අත්ලාන්තික් සාගරයයි. එහි ජනගහනය මිලියන 5ක් පමණ වන අතර වර්ග සැතපුම් 43,000 (වර්ග කිලෝමීටර 111,369) ප්‍රදේශයක් ආවරණය කරයි. රටේ නිල භාෂාව ඉංග්‍රීසි ය; කෙසේ වෙතත්, රටේ ජනවාර්ගික හා සංස්කෘතික විවිධත්වය පිළිබිඹු කරමින් දේශීය භාෂා 20 කට වඩා කතා කරයි. අගනුවර සහ විශාලතම නගරය මොන්රෝවියාවයි.

ලයිබීරියාව ආරම්භ වූයේ 19 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේදී ඇමරිකානු යටත් විජිතකරණ සංගමයේ (ACS) ව්‍යාපෘතියක් ලෙසය, එය කළු ජාතිකයින්ට එක්සත් ජනපදයට වඩා අප්‍රිකාවේ නිදහස සහ සමෘද්ධිය සඳහා වඩා හොඳ අවස්ථාවන්ට මුහුණ දෙනු ඇතැයි විශ්වාස කළේය.^[7] 1822 සහ 1861 ඇමරිකානු සිවිල් යුද්ධය පුපුරා යාම අතර, නිදහස් වූ සහ නිදහසේ උපන් අප්‍රිකානු ඇමරිකානුවන් 15,000කට වැඩි පිරිසක්, ඇෆ්‍රෝ-කැරිබියානුවන් 3,198ක් සමඟින් ලයිබීරියාවට නැවත පදිංචියට ගියහ.^[8] ක්‍රමක්‍රමයෙන් ඇමරිකානු-ලයිබීරියානු අනන්‍යතාවයක් වර්ධනය වෙමින්,^[9]^[10] පදිංචිකරුවන් ඔවුන්ගේ සංස්කෘතිය සහ සම්ප්‍රදාය ඔවුන් සමඟ රැගෙන ගියහ. ලයිබීරියාව 1847 ජූලි 26 වන දින නිදහස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද අතර එය 1862 පෙබරවාරි 5 වන තෙක් එක්සත් ජනපදය පිළිගත්තේ නැත.

ලයිබීරියාව සිය නිදහස ප්‍රකාශ කළ පළමු අප්‍රිකානු ජනරජය වන අතර එය අප්‍රිකාවේ පළමු සහ පැරණිතම නූතන ජනරජයයි. ඉතියෝපියාව සමඟ, එය යුරෝපීය යටත් විජිත "අප්‍රිකාව සඳහා පොරබැදීම" තුළ එහි ස්වෛරීභාවය සහ ස්වාධීනත්වය පවත්වා ගෙන ගිය අප්‍රිකානු රටවල් දෙකෙන් එකකි. දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයේදී, ලයිබීරියාව ජර්මනියට එරෙහි එක්සත් ජනපද යුද ප්‍රයත්නයට සහය දුන් අතර, රටේ ධනයට සහ සංවර්ධනයට ආධාර වූ යටිතල පහසුකම් සඳහා සැලකිය යුතු ඇමරිකානු ආයෝජනයක් ලැබුණි.^[11] ජනාධිපති විලියම් ටබ්මන් රටේ සමෘද්ධිය සහ ජාත්‍යන්තර පැතිකඩ ඉහළ නංවන ආර්ථික හා දේශපාලන වෙනස්කම් දිරිමත් කළේය. ලයිබීරියාව ජාතීන්ගේ සංගමයේ, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ සහ අප්‍රිකානු එකමුතුවේ සංවිධානයේ ආරම්භක සාමාජිකයෙකි.

ඇමරිකානු-ලයිබීරියානු පදිංචිකරුවන් ඔවුන් හමු වූ ස්වදේශික ජනයා සමඟ හොඳින් සම්බන්ධ නොවීය. යටත් විජිත ජනාවාස කෘ සහ ග්‍රෙබෝ විසින් ඔවුන්ගේ අභ්‍යන්තර ප්‍රධානීන් විසින් වටලා ඇත. ඇමරිකානු-ලයිබීරියානුවන් අසමානුපාතික දේශපාලන බලයක් හිමි කුඩා ප්‍රභූ පැලැන්තියක් බවට පත් විය. ස්වදේශික අප්‍රිකානුවන් 1904 දක්වා ඔවුන්ගේම භූමියේ උපන් හිමිකම් පුරවැසිභාවයෙන් බැහැර කරන ලදී.^[12]^[13]

1980 දී, විලියම් ආර්. ටොල්බට්ගේ පාලනයෙන් ඇති වූ දේශපාලන ආතතීන් හමුදා කුමන්ත්‍රණයක් ඇති වූ අතර, ටෝල්බට් ඝාතනය කරන ලද අතර, රට තුළ ඇමරිකානු-ලයිබීරියානු පාලනයේ අවසානය සනිටුහන් කරමින් දශක දෙකක දේශපාලන අස්ථාවරත්වය ආරම්භ විය. මහජන මිදීමේ කවුන්සිලයේ වසර පහක හමුදා පාලනය සහ ලයිබීරියාවේ ජාතික ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂය විසින් වසර පහක සිවිල් පාලනය පළමු සහ දෙවන ලයිබීරියානු සිවිල් යුද්ධ විසින් අනුගමනය කරන ලදී. ලයිබීරියාවේ ආර්ථිකය 90% කින් හැකිලීමත් සමඟ මිනිසුන් 250,000 ක් (ජනගහනයෙන් 8% ක් පමණ) මිය ගිය අතර තවත් විශාල පිරිසක් අවතැන් විය.^[14] 2003 දී සාම ගිවිසුමක් 2005 දී ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී මැතිවරණයකට තුඩු දුන්නේය.

ඉතිහාසය

ආදිවාසී ජනතාව

බටහිර අප්‍රිකාවේ ඕල්ඩෝවන් පෙර ගල් යුගයේ (ආදිතම ESA) කෞතුක වස්තු පවතින බව මයිකල් ඔමොලේවා විසින් තහවුරු කර ඇති අතර, එය පුරාණ මානවයන් සිටි බවට සාක්ෂි දරයි.^[15]

බටහිර අප්‍රිකාව පුරා අප්‍රකට අචියුලියන් (ESA) කෞතුක වස්තු හොඳින් ලේඛනගත කර ඇත. මධ්‍ය ශිලා යුගයේ (MSA) නැගී එන කාලමිතික වාර්තාවෙන් පෙන්නුම් කරන්නේ බටහිර අප්‍රිකාවේ අවම වශයෙන් චිබනියානු (වසර 780-126 දහසකට පෙර) උතුරු, විවෘත සහේලියානු කලාපවල සිට හරය සහ ෆ්ලේක් තාක්ෂණයන් පවතින බවත්, ඒවා බවත්ය. බටහිර අප්‍රිකාවේ උතුරු සහ දකුණු කලාප දෙකෙහිම පර්යන්ත ප්ලයිස්ටොසීන/හොලොසීන් සීමාව (~12 ka) දක්වා පැවතුණි. මෙය ඔවුන් අප්‍රිකාවේ ඕනෑම තැනක එවැනි MSA තාක්ෂණයේ ලාබාලතම උදාහරණ බවට පත් කරයි. වනාන්තරවල MSA ගහනය පැවතීම විවෘත ප්‍රශ්නයකි. කෙසේ වෙතත් තාක්ෂණික වෙනස්කම් විවිධ පාරිසරික කලාප සමඟ සහසම්බන්ධ විය හැක. පසුකාලීන ගල් යුගයේ (LSA) ජනගහනය ක්ෂුද්‍ර ශිලා සහ මැක්‍රොලිතික් සම්ප්‍රදායන් ඇතුළුව සැලකිය යුතු තාක්‍ෂණික විවිධාංගීකරණයක් පෙන්නුම් කරයි.^[16]

වාර්තාව පෙන්නුම් කරන්නේ බටහිර අප්‍රිකාවේ aceramic සහ ceramic Latter Stone Age (LSA) එකලස් කිරීම් කාලානුක්‍රමිකව අතිච්ඡාදනය වන බවත්, වෙරළේ සිට උතුරට ක්ෂුද්‍ර ශිලා කර්මාන්තවල ඝනත්වය වෙනස් වන බවත් භූගෝලීය වශයෙන් ව්‍යුහගත වී ඇති බවත්ය. මෙම ලක්ෂණ සමාජ ජාල හෝ වෙනස්වන පාරිසරික තත්ත්වයන් සමඟ සම්බන්ධ වූ යම් ආකාරයක සංස්කෘතික ව්‍යාප්තියක් නියෝජනය කරයි.^[16]

පිඟන් මැටි සහිත ක්ෂුද්‍ර ශිලා කර්මාන්ත මධ්‍ය-හොලොසීන් විසින් සුලභ වූ අතර වනගත ආහාර සූරාකෑමේ තීව්‍රතාවයක් ද දක්නට ලැබුණි. ~4-3.5 ka අතර, මෙම සමිති ක්‍රමයෙන් ආහාර නිෂ්පාදකයින් බවට පරිවර්තනය විය, සමහර විට උතුරේ එඬේරුන් සහ කෘෂිකාර්මිකයින් සමඟ සම්බන්ධ වීමෙන්, පරිසරය වඩාත් ශුෂ්ක වූ විට. කෙසේ වෙතත්, දඩයම්-එකතු කරන්නන් බටහිර අප්‍රිකාවේ වඩාත් වනාන්තර ප්‍රදේශවල බොහෝ කලකට පසුව ජීවත් වී ඇති අතර, මෙම කලාපයේ පාරිසරික මායිම්වල ප්‍රබලත්වය සනාථ කරයි.^[16]

මැන්ඩේ ව්‍යාප්තිය

ගම්මිරිස් වෙරළ (Pepper Coast), ග්‍රේන් කෝස්ට් ලෙසද හැඳින්වේ, අවම වශයෙන් 12 වන සියවස තරම් ඈත අතීතයේ අප්‍රිකාවේ ආදිවාසී ජනයා වාසය කර ඇත. මැන්ඩේ භාෂාව කතා කරන ජනයා උතුරු හා නැගෙනහිරින් ව්‍යාප්ත වූ අතර, බොහෝ කුඩා ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් දකුණු දෙසට අත්ලාන්තික් සාගරය දෙසට බල කළහ. දෙයි, බස්සා, කෘ, ගෝලා, සහ කිස්සි යනු ප්‍රදේශයේ පැරණිතම ලේඛනගත ජන කොටස් කිහිපයකි.^[17]

1375 දී මාලි අධිරාජ්‍යයේ සහ 1591 දී සොන්හායි අධිරාජ්‍යයේ පරිහානිය මගින් මෙම කණ්ඩායම්වල මෙම ගලා ඒම සංකීර්ණ විය. රට අභ්‍යන්තර ප්‍රදේශ කාන්තාරකරණයට ලක් වූ විට, වැසියන් තෙත් වෙරළට සංක්‍රමණය විය. මෙම නව වැසියන් කපු කැටීම, රෙදි විවීම, යකඩ උණු කිරීම, සහල් සහ බඩ ඉරිඟු වගා කිරීම, සහ සමාජ හා දේශපාලන ආයතන මාලි සහ සොන්හායි අධිරාජ්‍යයන්ගෙන් ගෙන එන ලදී.^[17] මනේ කලාපය යටත් කර ගැනීමෙන් ටික කලකට පසු, පැරණි මාලි අධිරාජ්‍යයේ වයි ජනයා ග්‍රෑන්ඩ් කේප් මවුන්ට් ප්‍රාන්ත කලාපයට සංක්‍රමණය විය. ජනවාර්ගික කෘ වායි ගලා ඒමට විරුද්ධ වූ අතර, වයි තවදුරටත් ගලා ඒම නැවැත්වීම සඳහා මානේ සමඟ සන්ධානයක් ඇති කළේය.^[18]

වෙරළ තීරයේ මිනිසුන් ඔරු ගොඩනඟා අනෙකුත් බටහිර අප්‍රිකානුවන් සමඟ කැප්-වර්ට් සිට ගෝල්ඩ් කෝස්ට් දක්වා වෙළඳාම් කළහ.

මුල් ජනපදකරණය

1461 සහ 17 වන සියවසේ අග භාගය අතර, පෘතුගීසි, ලන්දේසි සහ බ්‍රිතාන්‍ය වෙළඳුන්ට කලාපයේ සම්බන්ධතා සහ වෙළඳ ස්ථාන තිබුණි. පෘතුගීසීන් විසින් මෙම ප්‍රදේශය Costa da Pimenta ("ගම්මිරිස් වෙරළ") ලෙස නම් කරන ලද නමුත් මෙලෙගුටා ගම්මිරිස් ධාන්‍ය බහුල වීම හේතුවෙන් එය පසුව ග්‍රේන් කෝස්ට් ලෙස හඳුන්වන ලදී. වෙළෙන්දෝ දේශීය ජනතාව සමඟ භාණ්ඩ හා භාණ්ඩ හුවමාරු කර ගනු ඇත.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

එක්සත් ජනපදයේ, නිදහසේ උපන් සහ කලින් වහල්භාවයේ සිටි අප්‍රිකානු ඇමරිකානුවන් අප්‍රිකාවේ පදිංචි කිරීමේ ව්‍යාපාරයක් පැවතුනි. මෙයට හේතුව ඔවුන් දේශපාලන ඡන්ද අයිතිය අහිමි කිරීම සහ සිවිල්, ආගමික සහ සමාජ අයිතීන් ප්‍රතික්ෂේප කිරීම වැනි වාර්ගික වෙනස්කම්වලට මුහුණ දුන් බැවිනි.^[19] 1816 දී පිහිටුවන ලද, ඇමරිකානු ජනපදකරණ සංගමය (ACS) බොහෝ දුරට ක්වේකර්වරුන් සහ වහල් හිමියන්ගෙන් සමන්විත විය. ක්වේකර්වරුන් විශ්වාස කළේ කළු ජාතිකයින්ට එක්සත් ජනපදයට වඩා අප්‍රිකාවේ නිදහස සඳහා වඩා හොඳ අවස්ථාවන්ට මුහුණ දීමට සිදුවනු ඇති බවයි.^[20]^[21] වහල් හිමියන් වහල් මිනිසුන්ට නිදහසට විරුද්ධ වූ අතර, සමහරු වහල් කැරලි වළක්වා ගැනීමේ මාර්ගයක් ලෙස වර්ණයෙන් යුත් නිදහස් මිනිසුන් "නැවත ගෙන්වා ගැනීම" සැලකූහ.^[20]

1822 දී, ඇමරිකානු යටත් විජිත සමිතිය යටත් විජිතයක් පිහිටුවීම සඳහා ගම්මිරිස් වෙරළට ස්වේච්ඡාවෙන් වර්ණ මිනිසුන් යැවීම ආරම්භ කළේය. නිවර්තන කලාපීය රෝග වලින් සිදුවන මරණ සංඛ්‍යාව ඉහළ මට්ටමක පැවතුනි - 1820 සහ 1843 අතර ලයිබීරියාවට පැමිණි සංක්‍රමණිකයන් 4,571 න් දිවි ගලවා ගත්තේ 1,819 ක් පමණි.^[22]^[23] 1867 වන විට, ACS (සහ රාජ්‍ය ආශ්‍රිත පරිච්ඡේද) එක්සත් ජනපදයේ සහ කැරිබියන් දූපත් වල සිට ලයිබීරියාවට 13,000කට අධික වර්ණ සහිත පුද්ගලයන් සංක්‍රමණය කිරීමට සහාය වී ඇත.^[24] මෙම නිදහස් අප්‍රිකානු ඇමරිකානුවන් සහ ඔවුන්ගෙන් පැවත එන්නන් ඔවුන්ගේ ප්‍රජාව තුළ විවාහ වූ අතර ඇමරිකානු-ලයිබීරියානුවන් ලෙස හඳුනා ගැනීමට පැමිණියහ. බොහෝ දෙනා මිශ්‍ර ජාතියක් වූ අතර ඇමරිකානු සංස්කෘතිය තුළ උගත් අය වූහ; ඔවුන් හමු වූ ගෝත්‍රවල ස්වදේශික ස්වදේශිකයන් සමඟ ඔවුන් හඳුනාගෙන නැත. ඔවුන් දේශපාලන ජනරජවාදය සහ රෙපරමාදු ක්‍රිස්තියානි ධර්මය පිළිබඳ ඇමරිකානු සංකල්ප සමඟ සංස්කෘතික සම්ප්‍රදායක් ඇති ජනවාර්ගික කණ්ඩායමක් වර්ධනය කළහ.^[25]

ඒබ්‍රහම් ලින්කන්, හෙන්රි ක්ලේ සහ ජේම්ස් මොන්රෝ වැනි ප්‍රමුඛ ඇමරිකානු දේශපාලඥයින්ගේ සහාය ඇතිව ACS, නිදහස් කරන ලද වහලුන් එක්සත් ජනපදයේ රැඳී සිටීමට වඩා "නැවත මෙරටට ගෙන්වා ගැනීම" වඩාත් සුදුසු බව විශ්වාස කළේය.^[21] සමාන රාජ්‍ය පදනම් කරගත් සංවිධාන විසින් මිසිසිපි-අප්‍රිකාව, අප්‍රිකාවේ කෙන්ටකි සහ ලයිබීරියාව පසුව ඈඳාගත් මේරිලන්ඩ් ජනරජයේ ජනපද පිහිටුවා ගත්හ. කෙසේ වෙතත්, 1862 දී ලින්කන් ලයිබීරියාව විස්තර කළේ "යම් අර්ථයකින්... සාර්ථකත්වයක්" පමණක් වන අතර, ඒ වෙනුවට යෝජනා කළේ නිදහස් වර්ණ මිනිසුන්ට අද පැනමාවේ කොටසක් වන චිරිකි වෙත සංක්‍රමණය වීමට සහාය විය යුතු බවයි.^[26]

ඇමරිකානු-ලයිබීරියානු පදිංචිකරුවන් ඔවුන් මුණගැසුණු ආදිවාසී ජනයාට, විශේෂයෙන් වඩාත් හුදකලා වූ "පඳුරු" ප්‍රජාවන්ට හොඳින් සම්බන්ධ නොවීය. යටත් විජිත ජනාවාස කෘ සහ ග්‍රෙබෝ විසින් ඔවුන්ගේ අභ්‍යන්තර ප්‍රධානීන් විසින් වටලන ලදී. පඳුරු තුළ ගෝත්‍රික අප්‍රිකානුවන් සමඟ ඇති වූ හමුවීම් බොහෝ විට ප්‍රචණ්ඩකාරී විය. ස්වදේශික ජනයාට වඩා වෙනස් සහ සංස්කෘතික හා අධ්‍යාපනික වශයෙන් උසස් යැයි විශ්වාස කරමින්, ඇමරිකානු-ලයිබීරියානුවන් දේශපාලන බලය නිර්මාණය කර අල්ලාගෙන සිටි ප්‍රභූ සුළුතරයක් ලෙස වර්ධනය විය. ඇමරිකානු-ලයිබීරියානු පදිංචිකරුවන් හූප් සාය සහ ටේල් කෝට් වැනි ඇඳුම් භාවිතා කළ අතර, ස්වදේශිකයන්ට වහලුන් ලෙස වැඩ කිරීමට බලකෙරෙන වැවිලි නිර්මාණය කිරීම ඇතුළුව ආර්ථික අවස්ථාවන්ගෙන් ස්වදේශිකයන් බැහැර කළහ, ඔවුන් මෑතකදී ඔවුන් දුටු ආකාරයටම නිදහස් වූ බන්ධන දාමයන් ක්‍රියාත්මක කළහ. ස්වදේශිකයන්ට වඩා උසස්^[27] ආදිවාසී ගෝත්‍රිකයන් 1904 වන තුරුම ඔවුන්ගේම භූමියේ ජන්ම හිමිකම් පුරවැසිභාවය භුක්ති වින්දේ නැත.^[28] ඇමරිකානු-ලයිබීරියානුවන් ආදිවාසීන් දැනුවත් කිරීම සඳහා දූත මණ්ඩල සහ පාසල් පිහිටුවීමට ආගමික සංවිධාන දිරිමත් කළහ.^[27]

දේශපාලන ගොඩනැගීම

1847 ජූලි 26 වන දින පදිංචිකරුවන් නිදහස් ප්‍රකාශයක් නිකුත් කර ව්‍යවස්ථාවක් ප්‍රකාශයට පත් කළහ. එක්සත් ජනපද ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ දේශපාලන මූලධර්ම මත පදනම්ව, එය ස්වාධීන ලයිබීරියා ජනරජය පිහිටුවන ලදී.^[29]^[30] අගෝස්තු 24 දින, ලයිබීරියාව සිය ඉරි 11කින් යුත් ජාතික ධජය සම්මත කර ගත්තේය.^[31] ලයිබීරියාවේ ස්වාධීනත්වය පිළිගත් පළමු රට එක්සත් රාජධානියයි.^[32] ඇමරිකානු රජය තුළ ප්‍රබල දේශපාලන බලයක් තිබූ දකුණු ප්‍රාන්ත ඔවුන්ගේ වෙන්වීම සහ කොන්ෆෙඩරසිය පිහිටුවීම ප්‍රකාශ කිරීමෙන් පසුව, 1862 වන තෙක් එක්සත් ජනපදය ලයිබීරියාව පිළිගත්තේ නැත.^[33]^[34]^[35]

නව ජාතියේ නායකත්වය බොහෝ දුරට සමන්විත වූයේ ACS විසින් මිල දී ගත් වෙරළබඩ ප්‍රදේශවල දේශපාලන හා ආර්ථික ආධිපත්‍යය ආරම්භයේදී පිහිටුවා ගත් ඇමරිකානු-ලයිබීරියානු ජාතිකයින්ගෙනි. ඔවුන් මෙම ප්‍රදේශ සංවර්ධනය කිරීමේදී සහ එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස වෙළඳාම් කිරීමේදී එක්සත් ජනපදය සමඟ සබඳතා සහ සම්බන්ධතා පවත්වා ගෙන ගියහ. ඔවුන් 1865 ඇතුල්වීමේ වරායන් පනත සම්මත කිරීම මගින් අභ්‍යන්තර ගෝත්‍රිකයන් සමඟ විදේශ වාණිජ්‍යය තහනම් කරන ලද අතර, ප්‍රදේශය තුළ එවැනි වෙළඳාමකට ඉඩ දීමට පෙර "ශිෂ්ට වටිනාකම් වර්ධනය කිරීම දිරිමත් කිරීම" සඳහා විය.^[29]

1877 වන විට, True Whig පක්ෂය රටේ බලවත්ම දේශපාලන ආයතනය විය.^[36] එය ප්‍රධාන වශයෙන් සෑදී ඇත්තේ අප්‍රිකාවේ අනෙකුත් ජාතීන්ගේ යුරෝපීය යටත් විජිතවාදීන්ගේ රටාවන් පුනරුච්චාරණය කරමින් 20 වැනි සියවස දක්වා සමාජ, ආර්ථික හා දේශපාලන ආධිපත්‍යය පවත්වා ගෙන ගිය ඇමරිකානු-ලයිබීරියානුවන්ගෙනි. තනතුර සඳහා තරඟය සාමාන්යයෙන් පක්ෂය තුළ අඩංගු විය; පක්‍ෂ නාමයෝජනා මගින් මැතිවරණය සහතික විය.^[37]

වයඹ දෙසින් සියෙරා ලියොන් පාලනය කළ එක්සත් රාජධානියේ පීඩනය සහ උතුරු හා නැගෙනහිර එහි අවශ්‍යතා සමඟ ප්‍රංශයේ පීඩනය, ලයිබීරියාවට පුළුල් භූමි ප්‍රදේශ සඳහා හිමිකම් අහිමි වීමට හේතු විය. සියෙරා ලියොන් සහ අයිවරි කෝස්ට් යන ප්‍රදේශ දෙකම ඈඳා ගත් ප්‍රදේශ^[38] යටිතල පහසුකම් සහ විශාල කාර්මික ආර්ථිකයක් සංවර්ධනය කිරීම සඳහා ආයෝජන ආකර්ෂණය කර ගැනීමට ලයිබීරියාව අරගල කළේය.

19 වන ශතවර්ෂයේ අගභාගයේදී ලයිබීරියානු භාණ්ඩ නිෂ්පාදනයේ පහත වැටීමක් ඇති වූ අතර රජය මූල්‍යමය වශයෙන් අරගල කළ අතර එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ජාත්‍යන්තර ණය මාලාවක් මත ණයගැති විය.^[39] 1892 ජූලි 16 වන දින, මාර්තා ඈන් අර්ස්කින් රික්ස්, වින්ඩ්සර් මාලිගයේදී වික්ටෝරියා රැජින හමුවී, ලයිබීරියාවේ ප්‍රථම රාජ්‍යතාන්ත්‍රික ත්‍යාගය වන අතින් සාදන ලද ලෝගුවක් ඇයට පිරිනැමීය. ටෙනසිහි වහල්භාවයේ උපත ලද රික්ස් පැවසුවේ, "මා කුඩා කාලයේ සිටම, රැජින මගේ මිනිසුන්ට - වහලුන්ට - සහ ඇය අපව නිදහස් කිරීමට කැමති වූයේ කෙසේදැයි මම නිතර අසා ඇත්තෙමි."^[32]

20 වන සියවසේ මුල් භාගය

චාල්ස් ඩී.බී. කිං, ලයිබීරියාවේ 17 වැනි ජනාධිපති (1920-1930), ඔහුගේ පිරිවර සමඟ හේග් (නෙදර්ලන්තය) හි සාම මාලිගයේ පඩිපෙළ මත, 1927.

ඇමරිකානු සහ අනෙකුත් ජාත්‍යන්තර අවශ්‍යතා 20 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේ රබර් නිෂ්පාදනය ප්‍රධාන කර්මාන්තයක් ලෙස සම්පත් නිස්සාරණය අවධාරණය කළේය.^[40] 1914 දී ලයිබීරියාවේ වෙළඳාමෙන් හතරෙන් තුනක් අධිරාජ්‍ය ජර්මනිය සතු විය. ජර්මනිය සමඟ ආතතීන් වැඩි වීමත් සමඟ මෙය සියරා ලියොන්හි බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත බලධාරීන් සහ ප්‍රංශ ගිනියාවේ සහ අයිවරි කෝස්ට්හි ප්‍රංශ යටත් විජිත බලධාරීන් අතර කනස්සල්ලට හේතු විය.^[41]

ලෝක යුද්ධ සහ අන්තර් යුද්ධ කාලය

ජර්මනියට එරෙහිව යුද්ධ ප්‍රකාශ කිරීමෙන් පසු 1917 අගෝස්තු 4 දක්වා ලයිබීරියාව පළමු ලෝක යුද්ධයේදී මධ්‍යස්ථව සිටියේය. පසුව, එය 1919 දී වර්සායිල් සාම සමුළුවට සහභාගී වූ ජාතීන් 32 න් එකකි, එය යුද්ධය අවසන් කර ජාතීන්ගේ සංගමය පිහිටුවන ලදී; සමුළුවට සහ ලීගය පිහිටුවීම යන දෙකටම සහභාගී වූ අප්‍රිකානු සහ බටහිර නොවන රටවල් කිහිපය අතර ලයිබීරියාව ද විය.^[42]

1927 දී, රටේ මැතිවරණ නැවත වරක් සත්‍ය විග් පක්ෂයේ බලය පෙන්නුම් කරන ලද අතර, මැතිවරණ ක්‍රියාදාමයන් මෙතෙක් පැවති වඩාත්ම දූෂිත ක්‍රියා ලෙස හැඳින්වේ;^[43] ජයග්‍රාහී අපේක්ෂකයා සංඛ්‍යාව මෙන් 15 ගුණයකට වඩා වැඩි ඡන්ද ප්‍රමාණයක් ලබා ඇති බව ප්‍රකාශ කරන ලදී. සුදුසුකම් ලත් ඡන්ද දායකයින්^[44] (ඇත්ත වශයෙන්ම පරාජිතයාට සුදුසුකම් ඇති ඡන්දවලින් 60% ක් පමණ ලැබිණි.)^[44]

වැඩි කල් යන්නට මත්තෙන්, ලයිබීරියාවේ නූතන වහල්භාවය පිළිබඳ චෝදනා ක්‍රිස්ටි කොමිසම පිහිටුවීමට ජාතීන්ගේ සංගමය මෙහෙයවීය. "බලහත්කාරයෙන් හෝ අනිවාර්ය ශ්‍රමයට" රජයේ මැදිහත් වීම සොයා ගැනීම්වලට ඇතුළත් විය. සුලුතර ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් විශේෂයෙන් හොඳින් සම්බන්ධිත ප්‍රභූන් පොහොසත් කරන පද්ධතියක් තුළ සූරාකෑමට ලක් විය.^[45] වාර්තාවේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, ජනාධිපති චාල්ස් ඩී. බී. කිං සහ උප සභාපති ඇලන් එන්. යැන්සි ඉල්ලා අස්විය.^[46]

20 වන ශතවර්ෂයේ මැද භාගයේදී, ලයිබීරියාව ඇමරිකානු සහාය ඇතිව ක්‍රමයෙන් නවීකරණය වීමට පටන් ගත්තේය. දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයේදී, එක්සත් ජනපදය ජර්මනියට එරෙහිව අප්‍රිකාවේ සහ යුරෝපයේ සිය මිලිටරි ප්‍රයත්නයන්ට සහාය වීම සඳහා විශාල යටිතල පහසුකම් වැඩිදියුණු කිරීම් සිදු කළේය. එය දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයට ඇතුල් වීමට පෙර ලෙන්ඩ්-ලීස් වැඩසටහන යටතේ මොන්රෝවියා හි ෆ්‍රීපෝට් සහ රොබට්ස් ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ ඉදි කරන ලදී.^[47]

යුද්ධයෙන් පසුව, ජනාධිපති විලියම් ටබ්මන් විදේශ ආයෝජන දිරිමත් කළ අතර, ලයිබීරියාව 1950 ගණන් වලදී ලෝකයේ දෙවන ඉහළම ආර්ථික වර්ධන වේගය අත්කර ගත්තේය.^[47] ජාත්‍යන්තර කටයුතු වලදී, එය එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරම්භක සාමාජිකයෙක්, දකුණු අප්‍රිකානු වර්ණභේදවාදයේ වාචික විවේචකයෙක්,^[48] යුරෝපීය යටත් විජිත බලවතුන්ගෙන් අප්‍රිකානු ස්වාධීනත්වයේ යෝජකයෙක් සහ පෑන්-අප්‍රිකානුවාදයේ ආධාරකරුවෙකි. ලයිබීරියාව අප්‍රිකානු එකමුතුවේ සංවිධානයට අරමුදල් සැපයීමට ද උදව් කළේය.^[49]

20 වැනි සියවසේ අග භාගයේ දේශපාලන අස්ථාවරත්වය

1980 අප්‍රේල් 12 වන දින, ක්‍රාන් ජනවාර්ගික කණ්ඩායමේ මාස්ටර් සාජන් සැමුවෙල් ඩෝ විසින් නායකත්වය දුන් හමුදා කුමන්ත්‍රණයකින් ජනාධිපති විලියම් ආර්. ටොල්බට් ජූනියර් ඩෝ සහ අනෙකුත් කුමන්ත්‍රණකරුවන් විසින් බලයෙන් පහ කර මරා දමන ලදී. මොන්රෝවියා වෙරළ තීරයේ සැබෑ විග් පක්ෂයේ සාමාජිකයන්.^[50] කුමන්ත්‍රණ නායකයෝ රට පාලනය කිරීම සඳහා මහජන විමුක්ති කවුන්සිලය (PRC) පිහිටුවා ගත්හ.^[50] බටහිර රටවල උපායමාර්ගික සීතල යුද්ධයේ සගයෙකු වූ ඩෝ හට එක්සත් ජනපදයෙන් සැලකිය යුතු මූල්‍ය අනුග්‍රහයක් ලැබුණු අතර විවේචකයින් දූෂණය සහ දේශපාලන මර්දනය සඳහා PRC හෙළා දුටුවේය.^[50]

1985 දී ලයිබීරියාව නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සම්මත කර ගැනීමෙන් පසුව, ජාත්‍යන්තරව වංචනික ක්‍රියාවක් ලෙස හෙළා දකින ලද පසු කාලීන මැතිවරණවලදී ඩෝ ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය.^[50] 1985 නොවැම්බර් 12 දින, තෝමස් ක්විවොන්ක්පා විසින් අසාර්ථක ප්‍රති-කුමන්ත‍්‍රණයක් දියත් කරන ලද අතර, ඔහුගේ සොල්දාදුවන් කෙටි කලකට ජාතික ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථානය අත්පත් කර ගත්හ.^[51] නිම්බා ප්‍රාන්තයේ ජියෝ සහ මනෝ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්වල සාමාජිකයින් ඝාතනය කිරීම මගින් ඩෝගේ හමුදා ප්‍රතිප්‍රහාර එල්ල කිරීමත් සමඟ ප්‍රතිචාර වශයෙන් රජයේ මර්දනය තීව්‍ර විය.^[51]

චාල්ස් ටේලර්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් කැරලිකාර කණ්ඩායමක් වන ලයිබීරියාවේ ජාතික දේශප්‍රේමී පෙරමුණ (NPFL), බුර්කිනා ෆාසෝ සහ අයිවරි කෝස්ට් වැනි අසල්වැසි රටවල සහාය ඇතිව ඩෝගේ රජයට එරෙහිව 1989 දෙසැම්බර් මාසයේදී කැරැල්ලක් දියත් කළේය. මෙය පළමු ලයිබීරියානු සිවිල් යුද්ධයට හේතු විය.^[52] 1990 සැප්තැම්බර් වන විට, ඩෝගේ හමුදා විසින් අගනුවරට මදක් ඔබ්බෙන් කුඩා ප්‍රදේශයක් පමණක් පාලනය කළ අතර, එම මාසයේදී කැරලිකාර හමුදා විසින් ඩෝ අල්ලාගෙන මරා දමන ලදී.^[53]

කැරලිකරුවන් ඉක්මනින්ම එකිනෙකා සමඟ සටන් කරමින් විවිධ කණ්ඩායම්වලට බෙදී ගියේය. බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යයන්ගේ ආර්ථික ප්‍රජාව යටතේ ඇති ආර්ථික ප්‍රජා අධීක්ෂණ කණ්ඩායම අර්බුදයට මැදිහත් වීමට හමුදා කාර්ය සාධක බලකායක් සංවිධානය කරන ලදී.^[54] 1989 සිට 1997 දක්වා ලයිබීරියානුවන් 60,000 සිට 80,000 දක්වා මිය ගිය අතර, 1996 වන විට තවත් 700,000ක් පමණ අසල්වැසි රටවල සරණාගත කඳවුරුවලට අවතැන් විය.^[55] සටන් කරන පාර්ශ්ව අතර සාම ගිවිසුමක් 1995 දී ඇති වූ අතර, 1997 දී ටේලර් ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය.^[53]

ටේලර්ගේ නායකත්වය යටතේ, සියරා ලියෝන් සිවිල් යුද්ධයේදී විප්ලවවාදී එක්සත් පෙරමුණට අරමුදල් සැපයීම සඳහා ලේ දියමන්ති (නීති විරෝධී) භාවිතය සහ නීති විරෝධී දැව අපනයනය හේතුවෙන් ලයිබීරියාව ජාත්‍යන්තරව පරියා රාජ්‍යයක් ලෙස ප්‍රසිද්ධියට පත් විය.^[56] දෙවන ලයිබීරියානු සිවිල් යුද්ධය 1999 දී ආරම්භ වූයේ, රටේ වයඹ දෙසින් පිහිටි කැරලිකාර කණ්ඩායමක් වන Liberians United for Reconciliation and Democracy, ටේලර්ට එරෙහිව සන්නද්ධ කැරැල්ලක් දියත් කිරීමත් සමඟය.^[57]

21 වන සියවස

2003 මාර්තු මාසයේදී, ලයිබීරියාවේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සඳහා වූ ව්‍යාපාරය, දෙවන කැරලිකාර කණ්ඩායමක් ගිනිකොන දෙසින් ටේලර්ට එරෙහිව ප්‍රහාර දියත් කිරීමට පටන් ගත්හ.^[57] කන්ඩායම් අතර සාම සාකච්ඡා එම වසරේ ජුනි මාසයේදී ඇක්රා හිදී ආරම්භ වූ අතර, එම මාසයේම මනුෂ්‍යත්වයට එරෙහි අපරාධ සම්බන්ධයෙන් සියරා ලියොන් සඳහා වූ විශේෂ අධිකරණය විසින් ටේලර්ට අධිචෝදනා ගොනු කරන ලදී.^[56] 2003 ජූලි වන විට, කැරලිකරුවන් මොන්රෝවියාවට ප්‍රහාරයක් දියත් කර ඇත.^[58] ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාවගේ සහ ලයිබීරියාවේ ගෘහස්ත කාන්තා සාම ව්‍යාපාරයේ Mass Action for Peace ව්‍යාපාරයේ දැඩි පීඩනය යටතේ,^[59] ටේලර් 2003 අගෝස්තු මාසයේදී ඉල්ලා අස්වී නයිජීරියාවට පිටුවහල් විය.^[60] එම මස අගදී සාම ගිවිසුමක් අත්සන් කරන ලදී.^[61]

ලයිබීරියාවේ එක්සත් ජාතීන්ගේ දූත මණ්ඩලය 2003 සැප්තැම්බර් මාසයේ සිට ආරක්ෂාව සැපයීමට සහ සාම ගිවිසුම නිරීක්ෂණය කිරීමට පැමිණීමට පටන් ගත් අතර,^[62] අතරමැදි රජයක් ඊළඟ ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී බලයට පත් විය.^[63] ඉන් අනතුරුව පැවති 2005 මැතිවරණය ලයිබීරියානු ඉතිහාසයේ නිදහස්ම සහ සාධාරණම මැතිවරණය ලෙස ජාත්‍යන්තරව සලකන ලදී.^[64] එලන් ජොන්සන් සර්ලීෆ්, එක්සත් ජනපදයේ උගත් ආර්ථික විද්‍යාඥවරියක්, හිටපු මුදල් අමාත්‍යවරියක් සහ අනාගත සාමය සඳහා නොබෙල් ත්‍යාගලාභී, අප්‍රිකාවේ පළමු කාන්තා ජනාධිපතිවරිය ලෙස තේරී පත් විය.^[64] ඇයගේ සමාරම්භක අවස්ථාවේදී, සර්ලීෆ් නයිජීරියාවේ සිට ටේලර් පිටුවහල් කරන ලෙස ඉල්ලා සිටි අතර ඔහු හේග්හි නඩු විභාගය සඳහා SCSL වෙත මාරු කරන ලදී.^[65]^[66]

2006 දී රජය සිවිල් යුද්ධයේ හේතු සහ අපරාධ විසඳීම සඳහා සත්‍ය සහ ප්‍රතිසන්ධාන කොමිසමක් පිහිටුවන ලදී.^[67] 2011 දී, ජූලි 26 ජාතික නිදහස් දිනය ලෙස සැමරීමට ජනාධිපති එලන් ජොන්සන් සර්ලීෆ් විසින් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.^[68] 2011 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී, සාම ක්‍රියාකාරිනියක වන ලේමා ග්බෝවී 2003 දෙවන ලයිබීරියානු සිවිල් යුද්ධය අවසන් කළ කාන්තා සාම ව්‍යාපාරයක් මෙහෙයවීමේ ඇයගේ කාර්යය වෙනුවෙන් නොබෙල් සාම ත්‍යාගය ලබා ගත්තාය.^[69] 2011 නොවැම්බරයේදී, ජනාධිපති එලන් ජොන්සන් සර්ලීෆ් දෙවන හය වසරක ධුර කාලයක් සඳහා නැවත තේරී පත් විය.^[70]

2017 ලයිබීරියානු මහ මැතිවරණයෙන් පසුව, හිටපු වෘත්තීය පාපන්දු ස්ට්‍රයිකර් ජෝර්ජ් වී, සෑම කාලයකම විශිෂ්ටතම අප්‍රිකානු ක්‍රීඩකයෙකු ලෙස සැලකේ,^[71]^[72] 2018 ජනවාරි 22 වන දින ජනාධිපති ලෙස දිවුරුම් දුන්නේ අප්‍රිකාවේ සිව්වන ලාබාලතම ජනාධිපති බවට පත්වෙමින්.^[73] සමාරම්භක උත්සවය වසර 74කට පසු ලයිබීරියාවේ පළමු පූර්ණ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී සංක්‍රාන්තිය සනිටුහන් කළේය.^[74] දූෂණයට එරෙහිව සටන් කිරීම, ආර්ථිකය ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම, නූගත්කමට එරෙහිව සටන් කිරීම සහ ජීවන තත්වයන් වැඩිදියුණු කිරීම ඔහුගේ ජනාධිපති ධුරයේ ප්‍රධාන ඉලක්කයන් ලෙස ජෝර්ජ් වී සඳහන් කළේය.^[74] කෙසේ වෙතත්, දැඩි ලෙස තරඟ කළ 2023 ජනාධිපතිවරනයේදී විපක්ෂ නායක ජෝසප් බොකායි වේහ් පරාජය කළේය.^[75]

භූගෝලය

ලයිබීරියාව පිහිටා ඇත්තේ බටහිර අප්‍රිකාවේ, රටේ නිරිත දෙසින් උතුරු අත්ලාන්තික් සාගරයට මායිම්ව ය. එය පිහිටා ඇත්තේ අක්ෂාංශ 4° සහ 9°N අතර දේශාංශ 7° සහ 12°W අතර ය.

භූ දර්ශනය බොහෝ දුරට සමතලා සිට පෙරළෙන වෙරළබඩ තැනිතලා වලින් සංලක්ෂිත වන අතර කඩොලාන සහ වගුරු බිම් අඩංගු වන අතර එය පෙරළෙන සානුවක් සහ ඊසානදිගින් පහත් කඳුකරයක් දක්වා නැඟී ඇත.^[76]

නිවර්තන වැසි වනාන්තර කඳු ආවරණය වන අතර අලි තණකොළ සහ අර්ධ පතනශීලී වනාන්තර උතුරු කොටස්වල ප්‍රමුඛ වෘක්ෂලතා වේ.^[76]

ගිනියාවේ Guinée Forestière හි අභ්‍යන්තර කඳු වැටියට ඔබ්බෙන් වනගත සානුව හරහා නව වර්ෂාපතනය පහළට ගමන් කරන විට ලයිබීරියාවේ ජල පෝෂකය නිරිතදිග රටාවකින් මුහුද දෙසට ගමන් කරයි. සියෙරා ලියොන් දේශසීමා ආසන්නයේ පිහිටි කේප් මවුන්ට් ජාතියේ වැඩිම වර්ෂාපතනයක් ලබා ගනී.^[76]

ලයිබීරියාවේ ප්‍රධාන වයඹ මායිම මනෝ ගඟෙන් ගමන් කරන අතර එහි ගිනිකොන දිග සීමාවන් කැවාල්ලා ගඟෙන් මායිම් වේ.^[76] ලයිබීරියාවේ විශාලතම ගංගා තුන වන්නේ මොන්රෝවියාව අසලින් පිටවන ශාන්ත පෝල්, බුකානන්හි ශාන්ත ජෝන් ගඟ සහ අත්ලාන්තික් සාගරයට ගලා යන සෙස්ටෝස් ගංගාවයි. කැවාල්ලා යනු සැතපුම් 320 (කිලෝමීටර 510)කින් යුත් ජාතියේ දිගම ගංගාවයි.^[76]

සම්පුර්ණයෙන්ම ලයිබීරියාව තුළ ඇති උසම ස්ථානය වන්නේ බටහිර අප්‍රිකානු කඳුකරයේ සහ ගිනියා කඳුකරයේ වයඹදිග ලයිබීරියා පරාසයේ මුහුදු මට්ටමේ සිට අඩි 4,724 (මීටර් 1,440) උසින් පිහිටි වුටෙව් කන්දයි. කෙසේ වෙතත්, යකෙපා අසල නිම්බා කන්ද, මුහුදු මට්ටමේ සිට මීටර 1,752 (අඩි 5,748) උසින් පිහිටා ඇත,^[76] නමුත් නිම්බා පිහිටා ඇත්තේ ලයිබීරියාව ගිනියාව සහ අයිවරි කෝස්ට් යන දෙකටම මායිම් වන ස්ථානයේ බැවින් එය සම්පූර්ණයෙන්ම ලයිබීරියාව තුළ නොවේ. නිම්බා යනු එම රටවල උසම කන්ද ද වේ.^[77]

දේශගුණය

රටේ දකුණේ සමක දේශගුණය වසර පුරා උණුසුම් වන අතර මැයි සිට ඔක්තෝබර් දක්වා අධික වර්ෂාපතනයක් සහ ජූලි මැද සිට අගෝස්තු දක්වා කෙටි කාල පරතරයක් ඇත.^[76] නොවැම්බර් සිට මාර්තු දක්වා ශීත ඍතුවේ මාසවලදී වියළි දූවිලි සහිත හර්මට්ටන් සුළං රට අභ්‍යන්තරයට හමන අතර නිවැසියන්ට බොහෝ ගැටලු ඇති කරයි.^[76] ලයිබීරියාවේ දේශගුණික විපර්යාස බොහෝ ගැටලු ඇති කරන්නේ ලයිබීරියාව විශේෂයෙන් දේශගුණික විපර්යාසවලට ගොදුරු විය හැකි බැවිනි. අප්‍රිකාවේ අනෙකුත් බොහෝ රටවල් මෙන්ම, ලයිබීරියාවද දැනට පවතින පාරිසරික ගැටලු මෙන්ම තිරසාර සංවර්ධන අභියෝගවලට මුහුණ දෙයි.^[78] එය අප්‍රිකාවේ පිහිටීම නිසා, එය ආන්තික කාලගුණික තත්ත්වයන්ට, මුහුදු මට්ටම ඉහළ යාමේ වෙරළබඩ බලපෑම්වලට සහ වෙනස් වන ජල පද්ධති සහ ජලය ලබා ගැනීමේ හැකියාවට ගොදුරු වේ.^[79] දේශගුණික විපර්යාස ලයිබීරියාවේ ආර්ථිකයට, විශේෂයෙන් කෘෂිකර්මාන්තයට, ධීවර කර්මාන්තයට සහ වන වගාවට දැඩි ලෙස බලපානු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ. ලයිබීරියාව දේශගුණික විපර්යාස හා සම්බන්ධ ජාත්‍යන්තර සහ දේශීය ප්‍රතිපත්ති වෙනස්වීම් සඳහා ක්‍රියාකාරී සහභාගිවන්නෙකු වී ඇත.^[80]

ජෛව විවිධත්වය සහ සංරක්ෂණය

වෙරළ තීරයේ වනාන්තර බොහෝ දුරට ලුණු වලට ඔරොත්තු දෙන කඩොලාන ගස් වලින් සමන්විත වන අතර, වඩා විරල ජනාකීර්ණ රට තුළ වියළි තණබිම් සානුවකට වනාන්තර විවෘත වේ. දේශගුණය සමකයට අයත් වන අතර, මැයි-ඔක්තෝබර් වැසි සමයේදී සැලකිය යුතු වර්ෂාපතනයක් සහ වසරේ ඉතිරි කාලය තුළ දැඩි හර්මැටන් සුළං ඇති වේ. ඉතිරි ඉහළ ගිනියානු වැසි වනාන්තරවලින් සියයට හතළිහක් පමණ ලයිබීරියාව සතුය. එය 20 වන සියවසේ මුල් භාගයේ රබර් නිෂ්පාදනයේ වැදගත් නිෂ්පාදකයෙක් විය.^[81] භූමිෂ්ඨ පරිසර කලාප හතරක් ලයිබීරියාවේ මායිම් තුළ පිහිටා ඇත: ගිනියානු කඳුකර වනාන්තර, බටහිර ගිනියානු පහත්බිම් වනාන්තර, ගිනියානු වනාන්තර-සැවානා මොසෙයික් සහ ගිනියානු කඩොලාන.^[82] එහි 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 4.79/10ක් තිබූ අතර එය රටවල් 172 කින් ගෝලීය වශයෙන් 116 වැනි ස්ථානයට ශ්‍රේණිගත කරයි.^[83]

ලයිබීරියාව යනු ගෝලීය ජෛව විවිධත්ව උණුසුම් ස්ථානයකි - මිනිසුන්ගෙන් තර්ජනයට ලක්ව ඇති ජෛව විවිධත්වයේ සැලකිය යුතු ජලාශයකි.^[84]

ලයිබීරියාවේ ආහාර සඳහා නීතිවිරෝධී ලෙස දඩයම් කරන ලද විශේෂ අතර පිග්මි හිපෝ ද වේ.^[85] ලෝක සංරක්ෂණ සංගමය ඇස්තමේන්තු කර ඇත්තේ පිග්මි හිපෝ 3,000 කට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් වනයේ ඉතිරිව ඇති බවයි.^[86]

වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති විශේෂයන් ලයිබීරියාවේ බුෂ්මීට් ලෙස මිනිස් පරිභෝජනය සඳහා දඩයම් කරනු ලැබේ.^[85] ලයිබීරියාවේ ආහාර සඳහා දඩයම් කරන ලද විශේෂ අතර අලි ඇතුන්, පිග්මි හිපපොටේමස්, චිම්පන්සියන්, දිවියන්, ඩියුකර් සහ අනෙකුත් වඳුරන් ඇතුළත් වේ.^[85] වන සතුන් දේශසීමා හරහා විකිණීම තහනම් කර තිබියදීත්, බුෂ්මීට් බොහෝ විට අසල්වැසි සියරා ලියොන් සහ අයිවරි කෝස්ට් වෙත අපනයනය කරනු ලැබේ.^[85]

බුෂ්මීට් ලයිබීරියාවේ බහුලව ආහාරයට ගන්නා අතර එය ප්‍රණීත ආහාරයක් ලෙස සැලකේ.^[87] 2004 මහජන මත විමසුමකින් පෙනී ගියේ මොන්රෝවියා අගනුවර පදිංචිකරුවන් අතර ප්‍රෝටීන් ප්‍රභවයක් ලෙස බුෂ්මීට් දෙවන ස්ථානයට පත්ව ඇති බවයි.^[87] බුෂ්මීට් පිරිනමන කුටුම්භවලින්, නිවැසියන්ගෙන් 80%ක් කියා සිටියේ තමන් එය "වරකට වරක්" පිසූ බවත්, 13%ක් සතියකට වරක් පිසූ බවත්, 7%ක් දිනපතා බුෂ්මට් පිසූ බවත්ය.^[87] මෙම සමීක්ෂණය පසුගිය සිවිල් යුද්ධයේදී සිදු කරන ලද අතර, බුෂ්මීට් පරිභෝජනය දැන් බෙහෙවින් වැඩි බව විශ්වාස කෙරේ.^[87]

ට්‍රිපනොසෝමා බෲසි ගැම්බියන්ස් මෙහි ගෘහාශ්‍රිත සහ වනජීවී යන දෙඅංශයෙන්ම සමහර සත්ව ධාරකයන්ට ආවේණික වේ.^[88] මෙය නාගනා රෝගය ඇති කරයි.^[88] මෙහි සහ අයිවරි කෝස්ට්හි ඌරන් තුළ, Tbg කාණ්ඩය 1 ඇතුළත් වේ. Tbg සහ එහි දෛශිකය වන Glossina palpalis gambiense මෙහි වැසි වනාන්තරවල නිරන්තර පැවැත්මකි.^[88] Tbg පිළිබඳ බොහෝ පර්යේෂණ 1970 ගණන් වලදී මෙහ්ලිට්ස් සහ ගිබ්සන් විසින් සිදු කරන ලදී, ඔවුන් දෙදෙනාම බොං පතලේ වැඩ කරමින් රට පුරා සාම්පල ලබා ගත්හ.^[88] බටහිර අප්‍රිකානු පරියා බල්ලා ද Tbg සඳහා සත්කාරකයෙකි.^[88]

කාන්තාර පළඟැටියන් (Schistocerca gregaria) මෙහි නිරන්තර පැවැත්මකි.[14]

මෙහි මැලේරියා රෝගයෙන් පීඩා විඳිමින් සිටින්නේ කෙසඟ කැපුම් මුහුණැති වවුලා (Nycteris hispida) ය.^[89]

ලයිබීරියාවේ ස්වභාවික වනාන්තර ඛාදනය කරන මිනිස් ක්‍රියාකාරකම්වලින් එකකි කපාදැමීම් කෘෂිකර්මාන්තය.^[90] 2004 එක්සත් ජාතීන්ගේ වාර්තාවක් ඇස්තමේන්තු කර ඇත්තේ ලයිබීරියානුවන්ගෙන් 99% ක් ආහාර පිසීම සහ උණුසුම සඳහා ගල් අඟුරු සහ ඉන්ධන දර පුළුස්සා දැමීම නිසා වන විනාශයට හේතු වූ බවයි.^[90]

2003 දෙවන සිවිල් යුද්ධය අවසන් වීමෙන් පසු ලයිබීරියාවේ නීතිවිරෝධී දැව කැපීම වැඩි වී ඇත.^[84] 2012 දී, ජනාධිපති සර්ලීෆ් ලයිබීරියාවේ ඉතිරිව ඇති සියලුම ප්‍රාථමික වැසි වනාන්තරවලින් 58%ක් කපා හැරීමට සමාගම්වලට බලපත්‍ර ලබා දුන්නේය.^[84] ජාත්‍යන්තර විරෝධතාවලින් පසුව, එම දැව කැපීමේ බලපත්‍ර බොහොමයක් අවලංගු කරන ලදී.^[84] 2014 සැප්තැම්බරයේදී, ලයිබීරියාව සහ නෝර්වේ ගිවිසුමකට එළැඹුණු අතර එමඟින් ලයිබීරියාව ඩොලර් මිලියන 150 ක සංවර්ධන ආධාර සඳහා ලොග් වීම නතර කළේය.^[84]

මොන්රෝවියාවේ පරිසර දූෂණය සැලකිය යුතු කරුණකි.^[91] 2006 වසරේ සිට, ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාව විසින් මොන්රෝවියාවේ සියලුම කසළ එකතු කිරීම සහ බැහැර කිරීම සඳහා ලෝක බැංකුව හරහා මුදල් ගෙවා ඇත.^[92]

පරිපාලන අංශ

ලයිබීරියාව ප්‍රාන්ත පහළොවකට බෙදා ඇති අතර, ඒවා සමස්ත දිස්ත්‍රික්ක 90 කට බෙදා ඇති අතර තවදුරටත් වංශවලට බෙදා ඇත. පැරණිතම ප්‍රාන්ත වන්නේ ග්‍රෑන්ඩ් බස්සා සහ මොන්ට්සෙරාඩෝ, ලයිබීරියානු නිදහසට පෙර 1839 දී ආරම්භ කරන ලදී. ගබාර්පොලු යනු 2001 දී නිර්මාණය කරන ලද නවතම ප්‍රාන්තයයි. නිම්බා යනු වර්ග කිලෝමීටර 11,551 (වර්ග සැතපුම් 4,460) ප්‍රමාණයෙන් විශාලතම ප්‍රාන්තය වන අතර, මොන්ට්සෙරාඩෝ වර්ග සැතපුම් 737.069 (වර්ග කිලෝමීටර 1,909.00) කුඩාම වේ.^[93] 2008 සංගණනයට අනුව 1,144,806 පදිංචිකරුවන් සිටින මොන්ට්සෙරාඩෝ වඩාත් ජනාකීර්ණ ප්‍රාන්තය ද වේ.^[93]

ප්‍රාන්ත පහළොව පරිපාලනය කරනු ලබන්නේ ජනාධිපතිවරයා විසින් පත් කරන ලද අධිකාරීවරුන් විසිනි. ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් ප්‍රාන්ත සහ ප්‍රාදේශීය මට්ටමින් විවිධ ප්‍රධානීන් තෝරා පත් කර ගන්නා ලෙස ඉල්ලා ඇත, නමුත් යුද්ධය සහ මූල්‍ය බාධාවන් හේතුවෙන් 1985 සිට මෙම මැතිවරණ පැවැත්වී නොමැත.^[94]

රටේ පරිපාලන අංශවලට සමාන්තරව ප්‍රාදේශීය හා නාගරික කොට්ඨාස ඇත. ලයිබීරියාවේ දැනට ප්‍රාදේශීය ආන්ඩු ඇති කිරීම හෝ අවලංගු කිරීම සම්බන්ධයෙන් කටයුතු කරන කිසිදු ව්‍යවස්ථාමය රාමුවක් හෝ ඒකාකාරී ප්‍රඥප්තියක් නොමැත.^[95] පවතින සියලුම පළාත් පාලන-නගර, නගර සහ නගර-නිර්මාණය කරන ලද්දේ ලයිබීරියානු රජයේ නිශ්චිත ක්‍රියා මගිනි, එබැවින් එක් එක් පළාත් පාලන ආයතනවල ව්‍යුහය සහ යුතුකම්/වගකීම් එකින් එක වෙනස් වේ.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

සිතියම #	ප්‍රාන්තය	අගනුවර	ජනගහන (2022 සංගණනය)^[96]	ප්‍රදේශය (mi²)^[93]	දිස්තික්ක සංඛ්‍යාව	නිර්මාණය කළ දිනය
1	බෝමි	ටබ්මන්බර්ග්	133,668	749 sq mi (1,940 km²)	4	1984
2	බොං	ග්බර්න්ගා	467,502	3,386 sq mi (8,770 km²)	12	1964
3	ගබාර්පොලු	බෝපොලු	95,995	3,740 sq mi (9,700 km²)	6	2001
4	ග්‍රෑන්ඩ් බස්සා	බුකානන්	293,557	3,064 sq mi (7,940 km²)	8	1839
5	ග්‍රෑන්ඩ් කේප් කන්ද	රොබර්ට්ස්පෝර්ට්	178,798	1,993 sq mi (5,160 km²)	5	1844
6	ග්‍රෑන්ඩ් ගෙඩේ	ස්වෙද්රු	216,692	4,047 sq mi (10,480 km²)	3	1964
7	ග්‍රෑන්ඩ් කෲ	බාර්ක්ලේවිල්	109,342	1,503 sq mi (3,890 km²)	18	1984
8	ලෝෆා	වොයින්ජාමා	367,376	3,854 sq mi (9,980 km²)	6	1964
9	මාර්ගිබි	කකටා	304,946	1,010 sq mi (2,600 km²)	4	1985
10	මේරිලන්ඩ්	හාපර්	172,202	886 sq mi (2,290 km²)	2	1857
11	මොන්ට්සෙරාඩෝ	බෙන්සන්විල්	1,920,914	737 sq mi (1,910 km²)	17	1839
12	නිම්බා	සන්නික්විලී	621,841	4,459 sq mi (11,550 km²)	6	1964
13	රිවර්සෙස්	රිවර් සෙස්	90,777	2,159 sq mi (5,590 km²)	7	1985
14	රිවර් ගී	ෆිෂ් ටවුන්	124,653	1,974 sq mi (5,110 km²)	6	2000
15	සිනෝයි	ග්‍රීන්විල්	150,358	3,913 sq mi (10,130 km²)	17	1843

රජය සහ දේශපාලනය

එක්සත් ජනපදයේ ආන්ඩුව ආදර්ශයට ගත් ලයිබීරියාවේ රජය, ව්‍යවස්ථාව මගින් ස්ථාපිත කර ඇති ඒකීය ව්‍යවස්ථාමය ජනරජයක් සහ නියෝජිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයකි. ආන්ඩුවට සම-සමාන ආන්ඩුවේ ශාඛා තුනක් ඇත: විධායකය, ජනාධිපතිවරයාගේ ප්‍රධානත්වයෙන්; ලයිබීරියාවේ ද්විමණ්ඩල ව්‍යවස්ථාදායකයෙන් සමන්විත ව්‍යවස්ථාදායකය; සහ ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය සහ පහළ අධිකරණ කිහිපයකින් සමන්විත අධිකරණය.

ජනාධිපතිවරයා රජයේ ප්‍රධානියා, රාජ්‍ය නායකයා සහ ලයිබීරියාවේ සන්නද්ධ හමුදාවන්හි සේනාධිනායකයා ලෙස කටයුතු කරයි. ජනාධිපතිවරයාගේ අනෙකුත් රාජකාරි අතර ව්‍යවස්ථාදායක පනත් කෙටුම්පත්වලට අත්සන් කිරීම හෝ නිෂේධ බලය පැවරීම, සමාව ලබා දීම සහ කැබිනට් සාමාජිකයින්, විනිසුරුවරුන් සහ අනෙකුත් රාජ්‍ය නිලධාරීන් පත් කිරීම වේ. උප සභාපතිවරයා සමඟ එක්ව, වට දෙකක ක්‍රමයක් තුළ බහුතර ඡන්දයෙන් ජනාධිපති වසර හයක ධුර කාලයක් සඳහා තේරී පත් වන අතර ධුර කාලය දෙකක් දක්වා සේවය කළ හැකිය.

ව්‍යවස්ථාදායකය සෙනෙට් සභාවෙන් සහ නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයෙන් සමන්විත වේ. ජාතික සංගණනය පදනම් කරගෙන ප්‍රාන්ත 15 අතරට මන්ත්‍රීවරුන් 73ක් බෙදා දී ඇති අතර, සෑම ප්‍රාන්තයකටම අවම වශයෙන් මන්ත්‍රීවරුන් දෙදෙනෙකු බැගින් ලැබේ. සෑම මන්ත්‍රීවරයෙකුම ජාතික මැතිවරණ කොමිෂන් සභාව විසින් අඳින ලද ප්‍රාන්තයක් තුළ මැතිවරණ දිස්ත්‍රික්කයක් නියෝජනය කරන අතර ඔවුන්ගේ දිස්ත්‍රික්කයේ බහුජන ඡන්ද සංඛ්‍යාවකින් වසර හයක කාලයක් සඳහා තේරී පත් වේ. සෙනෙට් සභිකයින් 30 දෙනෙකු සඳහා සෑම ප්‍රාන්තයකින්ම සෙනෙට් සභිකයින් දෙදෙනෙකුගෙන් සෙනෙට් සභාව සෑදී ඇත. සෙනෙට් සභිකයින් වසර නවයක ධුර කාලයක් සේවය කරන අතර මහජන ඡන්දයෙන් විශාල වශයෙන් තේරී පත් වේ. උප සභාපතිවරයා සෙනෙට් සභාවේ සභාපතිවරයා ලෙස ක්‍රියා කරයි, ඔවුන් නොමැති විට ජනාධිපති ගැති තත්ත්‍වයක් සේවය කරයි.^[97]

ලයිබීරියාවේ ඉහළම අධිකරණ අධිකාරිය වන්නේ ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය වන අතර එය සාමාජිකයින් පස් දෙනෙකුගෙන් සමන්විත වන අතර ලයිබීරියාවේ අගවිනිසුරුවරයාගේ ප්‍රධානත්වයෙන් සමන්විත වේ. සාමාජිකයින් ජනාධිපතිවරයා විසින් අධිකරණයට නම් කරනු ලබන අතර සෙනෙට් සභාව විසින් තහවුරු කරනු ලබන අතර, වයස අවුරුදු 70 දක්වා සේවය කරනු ලැබේ. අධිකරණය තවදුරටත් පරිපථ සහ විශේෂ අධිකරණ, මහේස්ත්‍රාත් අධිකරණ සහ සාම විනිසුරුවරුන් ලෙස බෙදා ඇත.^[98] අධිකරණ පද්ධතිය යනු ඇංග්ලෝ-ඇමරිකානු නීතිය සහ චාරිත්‍රානුකූල නීතිය මත පදනම් වූ පොදු නීතියේ සම්මිශ්‍රණයකි. සාම්ප්‍රදායික අධිකරණවල අවිධිමත් ක්‍රමයක් තවමත් රටේ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශ තුළ පවතින අතර, නිල වශයෙන් නීතිවිරෝධී වුවද නඩු විභාග පොදුව පවතී.^[98]

1877 සිට 1980 දක්වා ආණ්ඩුවේ ආධිපත්‍යය දැරුවේ True Whig පක්ෂය විසිනි.^[99] අද වන විට රට තුළ දේශපාලන පක්ෂ 20කට අධික සංඛ්‍යාවක් ලියාපදිංචි වී ඇති අතර එය බොහෝ දුරට පුද්ගල සහ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් වටා පදනම් වේ.^[100] බොහෝ පාර්ශ්ව දුර්වල සංවිධානාත්මක හැකියාවන්ගෙන් පීඩා විඳිති.^[100] 2005 මැතිවරණය ජනාධිපතිගේ පක්ෂයට ව්‍යවස්ථාදායකයේ බහුතර ආසන සංඛ්‍යාවක් ලබා නොගත් පළමු අවස්ථාව සනිටුහන් විය.^[100] 2023 V-Dem ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී දර්ශකවලට අනුව ලයිබීරියාව ලොව පුරා 65 වැනි මැතිවරණ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සහ අප්‍රිකාවේ 9 වැනි මැතිවරණ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ශ්‍රේණිගත කර ඇත.^[101]

ආරක්ෂක අංශ

ලයිබීරියාවේ සන්නද්ධ හමුදා (AFL) යනු රටේ සන්නද්ධ හමුදාවන්ය. 1908 දී Liberian Frontier Force ලෙස ආරම්භ කරන ලද, හමුදාව 1956 දී නැවත නම් කරන ලදී. එහි මුළු ඉතිහාසය සඳහාම, AFL හට සැලකිය යුතු ද්‍රව්‍යමය සහ පුහුණු ආධාර එක්සත් ජනපදයෙන් ලැබී ඇත. 1941-89 කාලපරිච්ඡේදයේ වැඩි කාලයක් සඳහා, පුහුණුව බොහෝ දුරට එක්සත් ජනපද උපදේශකයින් විසින් සපයනු ලැබූ අතර, දෙවන ලෝක යුද්ධයේ සටන් අත්දැකීම් ද පුහුණුවෙහි කාර්යභාරයක් ඉටු කළේය. 2003 සැප්තැම්බරයේ UN ආරක්ෂක මණ්ඩලයේ 1509 යෝජනාවෙන් පසුව, නව ලයිබීරියානු හමුදාව පිහිටුවීමේදී ලයිබීරියාවේ ජාතික සංක්‍රාන්ති රජයට සහය වීමේ අදහසින් ඝානා, නයිජීරියාව, පකිස්ථානය සහ චීනය යන ඒකක සමඟ සටන් විරාමය විනිශ්චය කිරීමට ලයිබීරියාවේ එක්සත් ජාතීන්ගේ දූත මණ්ඩලය පැමිණියේය.^[102]

විදේශ සබඳතා

පළමු හා දෙවන ලයිබීරියානු සිවිල් යුද්ධවලින් පසු ඇති වූ කැළඹිලිවලින් පසුව, 21 වන සියවසේ ලයිබීරියාවේ අභ්‍යන්තර ස්ථාවරත්වය අසල්වැසි රටවල් සහ බටහිර ලෝකයේ බොහෝ රටවල් සමඟ සුහද සබඳතාවලට නැවත ගෙන ආවේය. අනෙකුත් අප්‍රිකානු රටවල මෙන්, චීනය පශ්චාත්-ගැටුම් ප්‍රතිසංස්කරණයේ වැදගත් කොටසකි.^[103]

අතීතයේ දී, ලයිබීරියාවේ අසල්වැසියන් වන ගිනියාව සහ සියෙරා ලියොන් යන රටවල් දෙකම ලයිබීරියාවට තම රටවල කැරලිකරුවන්ට සහාය දෙන බවට චෝදනා කර ඇත.^[104]

නීතිය බලාත්මක කිරීම සහ අපරාධ

ලයිබීරියානු ජාතික පොලිසිය රටේ ජාතික පොලිස් බලකායයි. 2007 ඔක්තෝම්බර් වන විට එහි මොන්රෝවියා අඩංගු මොන්ට්සෙරාඩෝ ප්‍රාන්තයේ ස්ථාන 33 ක නිලධාරීන් 844 ක් ඇත.^[105] ජාතික පොලිස් පුහුණු ඇකඩමිය පේනස්විල් නගරයේ පිහිටා ඇත.^[106] පොලිස් නිලධාරීන් අතර දූෂණ ඉතිහාසය මහජන විශ්වාසය හා මෙහෙයුම් කාර්යක්ෂමතාව හීන කරයි. අභ්‍යන්තර ආරක්ෂාව සංලක්ෂිත වන්නේ සාමාන්‍ය අවනීතිය සහ අවසාන සිවිල් යුද්ධයේ හිටපු සටන්කරුවන් සිවිල් බලධාරීන්ට අභියෝග කිරීම සඳහා මිලීෂියා නැවත පිහිටුවීමේ අන්තරායයි.^[107]

ලයිබීරියාවේ පශ්චාත් ගැටුම් යුගයේ ස්ත්‍රී දූෂණ සහ ලිංගික අතවර නිතර සිදුවේ. ලයිබීරියාව ලෝකයේ කාන්තාවන්ට එරෙහි ලිංගික හිංසනයන් ඉහළම සිදුවීම්වලින් එකකි. ස්ත්‍රී දූෂණය යනු ලිංගික ප්‍රචණ්ඩත්වයෙන් තුනෙන් එකකට වඩා වැඩි සංඛ්‍යාවක් වාර්තා වන අපරාධයකි. නව යොවුන් වියේ ගැහැණු ළමයින් බහුලවම පහර කෑමට ලක් වන අතර, අපරාධකරුවන්ගෙන් 40%ක් පමණ වින්දිතයන් දන්නා වැඩිහිටි පිරිමින් වේ.^[108]

ලයිබීරියාවේ පිරිමි සහ ගැහැණු සමලිංගිකත්වය නීති විරෝධී වේ.^[109]^[110] 2012 ජූලි 20 දින, ලයිබීරියානු සෙනෙට් සභාව සමලිංගික විවාහ තහනම් කිරීම සහ අපරාධ කිරීම සඳහා නීති සම්පාදනය කිරීමට ඒකමතිකව ඡන්දය දුන්නේය.^[111]

දූෂණය

ලයිබීරියානු රජයේ සෑම තරාතිරමකම දූෂණය ආවේණික වේ.^[112] ජනාධිපති සර්ලීෆ් 2006 දී බලයට පත් වූ විට, දූෂණය "ප්‍රධාන මහජන සතුරා" බව ප්‍රකාශ කළාය.^[104] 2014 දී, ලයිබීරියාවේ එක්සත් ජනපද තානාපතිවරයා පැවසුවේ "දැනටමත් අපහසු නිෂ්පාදන හා සේවා සඳහා අනවශ්‍ය වියදම් හරහා මිනිසුන්ට හානියක් සිදු වන දූෂණය" බවයි. බොහෝ ලයිබීරියානුවන්ට දැරිය හැකි මිලකට".^[113]

ලයිබීරියාව 2010 දූෂණ සංජානන දර්ශකයේ 10 (ඉතා පිරිසිදු) සිට 0 (ඉතා දූෂිත) දක්වා පරිමාණයෙන් 3.3ක් ලබා ගත්තේය. මෙය ලොව පුරා රටවල් 178 කින් 87 වැනි ශ්‍රේණිගත කිරීමක් සහ උප සහරානු අප්‍රිකාවේ 47 න් 11 වැනි ස්ථානය ලබා දුන්නේය.^[114] මෙම ලකුණු 2007 සිට සැලකිය යුතු දියුණුවක් නියෝජනය කරයි, රට 2.1 ලබා ගත් අතර රටවල් 180 කින් 150 වැනි ස්ථානයට පත් විය.^[115] ප්‍රසිද්ධියේ පෙනී සිටින රජයේ නිලධාරීන් සමඟ කටයුතු කරන විට, ලයිබීරියානුවන්ගෙන් 89%ක් පවසන්නේ තමන්ට අල්ලසක් ගෙවීමට සිදුව ඇති බවයි, එය සංවිධානයේ 2010 ගෝලීය දූෂණ බැරෝමීටරයට අනුව ලෝකයේ ඉහළම ජාතික ප්‍රතිශතය වේ.^[116]

ආර්ථිකය

ලයිබීරියාවේ ප්‍රාථමික මුදල් ඒකකය වන ලයිබීරියානු ඩොලරය මුද්‍රණය කිරීම සහ නඩත්තු කිරීම ලයිබීරියාවේ මහ බැංකුව වගකීම වේ (එක්සත් ජනපද ඩොලරය ලයිබීරියාවේ නීත්‍යානුකූල මුදලක්ද වේ).^[119] ලයිබීරියාව ලෝකයේ දුප්පත්ම රටවලින් එකකි, විධිමත් රැකියා අනුපාතය 15%.^[120] ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය 1980 දී ඇමෙරිකානු ඩොලර් 496 කි. ඊජිප්තුව (ඒ අවස්ථාවේ දී) සමඟ සැසඳිමේදී එය ඉහළ අගයකි.^[121] 2011 දී රටේ නාමික දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ඇමෙරිකානු ඩොලර් බිලියන 1.154ක් වූ අතර නාමික ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ඇමෙරිකානු ඩොලර් 297ක් වූ අතර එය ලෝකයේ තුන්වැනි පහළම අගයයි.^[122] ඓතිහාසික වශයෙන් ලයිබීරියානු ආර්ථිකය විදේශ ආධාර, විදේශ සෘජු ආයෝජන සහ යකඩ, රබර් සහ දැව වැනි ස්වභාවික සම්පත් අපනයනය මත දැඩි ලෙස රඳා පැවතුනි.^[123]

ආර්ථික ඉතිහාසය

1979 වර්ධනයේ උච්චතම අවස්ථාවට පසුව, 1980 කුමන්ත්‍රණයෙන් පසු ආර්ථික වැරදි කළමනාකරණය හේතුවෙන් ලයිබීරියානු ආර්ථිකය ස්ථාවර පරිහානියක් ආරම්භ විය.^[124] 1989 සිවිල් යුද්ධය පුපුරා යාමෙන් මෙම පරිහානිය වේගවත් විය. දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය 1989 සහ 1995 අතර ඇස්තමේන්තුගත 90% කින් අඩු කරන ලද අතර එය නූතන ඉතිහාසයේ වේගවත්ම පහත වැටීමකි.^[124] 2003 යුද්ධය අවසන් වීමත් සමඟ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ වර්ධනය වේගවත් වීමට පටන් ගත් අතර එය 2007 දී 9.4% දක්වා ළඟා විය.^[125] ගෝලීය මූල්‍ය අර්බුදය 2009 දී දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ වර්ධනය 4.6% දක්වා මන්දගාමී විය,^[125] රබර් සහ දැව අපනයනය මගින් නායකත්වය දුන් ශක්තිමත් කෘෂිකාර්මික අංශයක් 2010 දී 5.1% දක්වා වර්ධනය වූ අතර 2011 දී අපේක්ෂිත 7.3% දක්වා වර්ධනය වී ආර්ථිකය වේගවත්ම 20න් එකක් බවට පත් කළේය.^[126]^[127]

කුඩා දේශීය වෙළෙඳපොළක්, ප්‍රමාණවත් යටිතල පහසුකම් නොමැතිකම, අධික ප්‍රවාහන වියදම්, අසල්වැසි රටවල් සමඟ දුර්වල වෙළෙඳ සබඳතා සහ ආර්ථිකයේ ඉහළ ඩොලරීකරණය වැනි වර්ධනයට වත්මන් බාධාවන් ඇතුළත් වේ.^[126] ලයිබීරියාව 1943 සිට 1982 දක්වා සිය මුදල් ඒකකය ලෙස එක්සත් ජනපද ඩොලරය භාවිතා කළ අතර ලයිබීරියානු ඩොලරය සමඟ එක්සත් ජනපද ඩොලරය දිගටම භාවිතා කරයි.^[128]

2003 දී ආරම්භ වූ උද්ධමනය අඩු වීමෙන් පසුව, ලෝක ව්‍යාප්ත ආහාර සහ බලශක්ති අර්බුදවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස 2008 දී උද්ධමනය ඉහළ ගියේය,^[129] 2009 දී 7.4% දක්වා පහත වැටීමට පෙර 17.5% දක්වා ළඟා විය.^[125] ලයිබීරියාවේ බාහිර ණය 2006 දී දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 800%ක්, ආසන්න වශයෙන් ඩොලර් බිලියන 4.5ක් ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත.^[124] 2007 සිට 2010 දක්වා ද්විපාර්ශ්වික, බහුපාර්ශ්වික සහ වාණිජ ණය සහනවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, 2011 වන විට රටේ විදේශ ණය ප්‍රමාණය ඩොලර් මිලියන 222.9 දක්වා පහත වැටුණි.^[130]

බොහෝ ආයෝජකයින් සිවිල් යුද්ධයෙන් පලා ගිය නිසා 1990 ගනන් තුල නිල භාණ්ඩ අපනයන පහත වැටුනද, ලයිබීරියාවේ යුධ කාලීන ආර්ථිකය කලාපයේ දියමන්ති ධනය සූරාකෑම පෙන්නුම් කලේය.^[131] 1999 දී දියමන්ති වලින් ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 300 අපනයනය කරන ලද සියෙරා ලියොන් ලේ දියමන්තිවල (නීති විරෝධී) ප්‍රධාන වෙළෙන්දෙකු ලෙස රට ක්‍රියා කළේය.^[132] මෙය 2001 දී ලයිබීරියානු දියමන්ති අපනයනය සඳහා එක්සත් ජාතීන්ගේ තහනමක් පැනවීමට හේතු විය, එය 2007 දී කිම්බර්ලි ක්‍රියාවලි සහතික කිරීමේ යෝජනා ක්‍රමයට ලයිබීරියාව ප්‍රවේශ වීමෙන් පසුව ඉවත් කරන ලදී.^[133]

2003 දී, ලයිබීරියානු දැව අපනයනය සඳහා අතිරේක එක්සත් ජාතීන්ගේ සම්බාධක පැනවූ අතර, එය 1997 දී ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 5 සිට 2002 දී ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 100 දක්වා ඉහළ ගොස් ඇති අතර, සියෙරා ලියොන්හි කැරලිකරුවන්ට අරමුදල් සපයන බවට විශ්වාස කෙරිණි.^[134]^[135] මෙම සම්බාධක 2006 දී ඉවත් කරන ලදී.^[136] යුද්ධය අවසන් වීමෙන් පසු විදේශ ආධාර සහ ආයෝජන ගලා ඒම හේතුවෙන්, ලයිබීරියාව විශාල ගිණුම් හිඟයක් පවත්වාගෙන යන අතර, එය 2008 දී 60%කට ආසන්න අගයක් දක්වා ඉහළ ගියේය.^[126] ලයිබීරියාව 2010 දී ලෝක වෙළඳ සංවිධානය සමඟ නිරීක්ෂක තත්ත්වය ලබා ගත් අතර 2016 දී නිල සාමාජිකයෙකු බවට පත් විය.^[137]

ලයිබීරියාව, 2006 වසරේ සිට ආයෝජනය කර ඇති ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 16 සමඟ, ලෝකයේ ඉහළම විදේශ සෘජු ආයෝජන අනුපාතය දල දේශීය නිෂ්පාදිතයට හිමි වේ.^[127] 2006 දී Sirleaf සමාරම්භකයෙන් පසුව, ලයිබීරියාව ArcelorMittal, BHP සහ Sime Darby ඇතුළු බහුජාතික සමාගම් ගණනාවක් සමඟ යකඩ යපස් සහ ෆාම් ඔයිල් කර්මාන්ත සඳහා ඩොලර් බිලියන ගණනක සහන ගිවිසුම් කිහිපයක් අත්සන් කළේය.^[138] Sime Darby (Malaysia) සහ Golden Veroleum (USA) වැනි පාම් ඔයිල් සමාගම් රජයේ සහන මගින් සක්‍රීය කර ඇති ජීවනෝපායන් විනාශ කිරීම සහ ප්‍රාදේශීය ප්‍රජාවන් අවතැන් කිරීම සම්බන්ධයෙන් චෝදනා එල්ල වී ඇත.^[139] 1926 සිට Firestone විසින් මාර්ගිබි ප්‍රාන්තයේ හාර්බෙල් හි ලොව විශාලතම රබර් වගාව පවත්වාගෙන යයි. 2015 වන විට, එහි ලයිබීරියානු සේවකයන් 8,000කට වඩා සිටි අතර, එය රටේ විශාලතම පුද්ගලික සේවා යෝජකයා බවට පත් විය.^[140]^[141]

පහසුව සඳහා නැව්ගත කිරීමේ ධජය

පහසුව සඳහා ධජයක් ලෙස එහි තත්ත්වය හේතුවෙන්, පැනමාවට පිටුපසින් ලෝකයේ දෙවන විශාලතම සමුද්‍ර ලියාපදිංචිය ලයිබීරියාවට ඇත. එහි ධජය යටතේ යාත්‍රා 3,500ක් ලියාපදිංචි කර ඇති අතර එය ලොව පුරා ඇති නැව්වලින් 11%ක් වේ.^[117]^[118]

ප්‍රධාන කර්මාන්ත

කෘෂිකර්මය

ලයිබීරියාවේ කෘෂිකර්මාන්තය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 38.8% ක් වටිනා රටේ ආර්ථිකයේ ප්‍රධාන අංශයක් වන අතර, ජනගහනයෙන් 70% කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් සේවයේ යොදවා ඇති අතර ලෝකයේ අඩුම සංවර්ධිත රටක් (එක්සත් ජාතීන් විසින් අර්ථ දක්වා ඇති පරිදි) වටිනා අපනයනයක් සපයයි.^[142]^[143]^[144]^[145] ලයිබීරියාවේ ගොවිතැනට හිතකර දේශගුණයක්, විශාල වනාන්තර සහ බහුල ජල ප්‍රමාණයක් ඇත, නමුත් අඩු අස්වැන්නක් නිසා ආහාර ද්‍රව්‍යවලින් අඩකට වඩා ආනයනය කරනු ලැබේ, ශුද්ධ කෘෂිකාර්මික වෙළඳාම 2010 දී ඩොලර් මිලියන 73.12ක් විය.^[146] මෙය ලයිබීරියාවේ කෘෂිකර්ම අමාත්‍යවරයා විසින් "වැරදි අදහසක්" ලෙස බැහැර කරන ලදී.^[147]

ප්‍රධාන භෝග වන්නේ ස්වභාවික රබර්, සහල්, මඤ්ඤොක්කා,^[148]^[149] කෙසෙල් සහ ෆාම් ඔයිල්ය.^[149] දැව ද වාර්ෂිකව ඩොලර් මිලියන 100 ක ප්‍රධාන අපනයනයකි, නමුත් මෙයින් වැඩි ප්‍රමාණයක් තිරසාර නොවන වාසස්ථාන විනාශයේ ප්‍රතිඵලයක් වන අතර, ආසියානු සංගත ඔවුන්ගේ භූමිකාව සම්බන්ධයෙන් විවේචනයට ලක් විය.^[144] බොහෝ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල කෘෂිකාර්මික ක්‍රියාකාරකම් සිදු වුවද, එය විශේෂයෙන් සාන්ද්‍රණය වී ඇත්තේ වෙරළබඩ තැනිතලා ( යැපුම් බෝග) සහ නිවර්තන වනාන්තර (මුදල් භෝග) ය. සමස්තයක් ලෙස ආර්ථිකය හා සැසඳීමේදී ඔවුන් බහුලව සේවයේ යෙදී සිටින බැවින් මෙම අංශය කාන්තාවන්ට ඉතා වැදගත් වේ.^[150]

පතල් කැණීම

2003 දී අවසන් වූ සිවිල් යුද්ධයෙන් පසු ලයිබීරියාවේ පතල් කර්මාන්තය පුනර්ජීවනයක් අත්කර ගෙන ඇත.^[151] රන්, දියමන්ති සහ යපස් පතල් අංශයේ මූලික ඛනිජය වන අතර නව ඛනිජ සංවර්ධන ප්‍රතිපත්තියක් සහ පතල් සංග්‍රහයක් විදේශ ආයෝජන ආකර්ෂණය කර ගැනීම සඳහා ක්‍රියාත්මක වේ.^[152] 2013 දී, ඛනිජ අංශය රටේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 11% ක් වූ අතර ලෝක බැංකුව 2017 වන විට එම අංශයේ තවත් වර්ධනයක් අපේක්ෂා කරයි.^[153]

පතල් කර්මාන්තය රටේ ආර්ථික වර්ධනය සඳහා ප්‍රමුඛතම චලිතය ලෙස සලකනු ලබන අතර එහි සූරාකෑම එහි පොහොසත් ජෛව විවිධත්වයේ තිරසාර පාරිසරික සංරක්ෂණය සමඟ නිසි ලෙස සමතුලිත විය යුතුය.^[154] යපස් නිස්සාරණයට අමතරව රටේ ආර්ථිකය පොහොසත් කිරීම සඳහා සිමෙන්ති, දියමන්ති, රන් හා ඛනිජ තෙල් සම්පත්වලට ද නිසි වැදගත්කමක් ලබා දී ඇත.

විදුලි සංදේශ

ලයිබීරියාවේ ප්‍රධාන පුවත්පත් හයක් ඇති අතර ජනගහනයෙන් 65% කට ජංගම දුරකථන සේවාවක් ඇත. සිවිල් යුද්ධ දෙකේදී (1989-1996 සහ 1999-2003) ලයිබීරියාවේ සන්නිවේදන යටිතල පහසුකම් බොහොමයක් විනාශ වී හෝ කොල්ලකන ලදී.^[155] වැඩිහිටි සාක්ෂරතාවයේ අඩු අනුපාත සහ ඉහළ දරිද්‍රතා අනුපාත සමඟ, රූපවාහිනිය සහ පුවත්පත් භාවිතය සීමා වී ඇති අතර, මහජනතාව සමඟ සන්නිවේදනය කිරීමේ ප්‍රධාන මාධ්‍ය ලෙස ගුවන් විදුලිය ඉතිරි වේ.^[156]

ප්‍රවාහනය

ලයිබීරියාවේ ප්‍රවාහනය දුම්රිය මාර්ග සැතපුම් 266ක්, මහාමාර්ග සැතපුම් 6,580ක් (සැතපුම් 408ක් පදික), වරායවල්, ගුවන්තොටුපළ 29ක් සහ තෙල් ප්‍රවාහනය සඳහා සැතපුම් 2ක නල මාර්ගයකින් සමන්විත වේ.^[157] බස්රථ සහ කුලී රථ මොන්රෝවියාවේ සහ ඒ අවට ප්‍රධාන භූමි ප්‍රවාහන ක්‍රම වේ. කුලී බෝට්ටු ද තිබේ.^[158]

බලශක්තිය

පොදු විදුලි සේවා සපයනු ලබන්නේ තනිකරම රජය සතු ලයිබීරියා විදුලි සංස්ථාව විසිනි, එය ග්‍රේටර් මොන්රෝවියා දිස්ත්‍රික්කයේ තනිකරම පාහේ කුඩා විදුලිබල පද්ධතියක් ක්‍රියාත්මක කරයි.^[159] විදුලි බලශක්ති සේවාවන්ගෙන් අතිමහත් බහුතරයක් සපයනු ලබන්නේ කුඩා, පුද්ගලික හිමිකාරීත්වය ඇති ජනක යන්ත්‍ර මගිනි. කිලෝවොට් පැයකට ඩොලර් 0.54 ක් වන අතර, ලයිබීරියාවේ විදුලි පිරිවැය ලෝකයේ ඉහළම අගය අතර වේ. 2013 වසරේ මුළු ධාරිතාව මෙගාවොට් 20ක් වූ අතර, එය යුද්ධයට පෙර 1989දී මෙගාවොට් 191ක උපරිම මට්ටමට වඩා තියුනු පහත වැටීමක් විය.^[159]

මෙගාවොට් 80 ක උපරිම ධාරිතාවකින් යුත් මවුන්ට් කෝපි ජලවිදුලි ව්‍යාපෘතියේ අළුත්වැඩියා කිරීම සහ පුළුල් කිරීම 2018 දී නිම කරන ලදී.^[160] නව බැර ඉන්ධන තෙල් බලාගාර තුනක් ඉදිකිරීම මගින් විදුලි ධාරිතාව මෙගාවොට් 38 කින් ඉහළ නැංවීමට අපේක්ෂා කෙරේ.^[161] 2013 දී ලයිබීරියාව බටහිර අප්‍රිකානු බල සංචිතය හරහා අසල්වැසි අයිවරි කෝස්ට් සහ ගිනියාවෙන් විදුලිය ආනයනය කිරීම ආරම්භ කළේය.^[162]

ලයිබීරියාව අක්වෙරළ තෙල් සඳහා ගවේෂණ ආරම්භ කර ඇත; ඔප්පු නොකළ තෙල් සංචිත බැරල් බිලියනයකට වඩා වැඩි විය හැක.^[163] රජය සිය අක්වෙරළ ජලය කුට්ටි 17 කට බෙදා 2004 දී එම කුට්ටි සඳහා ගවේෂණ බලපත්‍ර වෙන්දේසි කිරීමට පටන් ගත් අතර 2007 සහ 2009 දී තවත් වෙන්දේසි කිරීම් සිදු විය.^[164]^[165]^[166] 2011 දී අතිරේක අතිශය ගැඹුරු අක්වෙරළ කුට්ටි 13ක් වෙන්දේසි කිරීමට සැලසුම් කරන ලදී.^[167] බලපත්‍ර දිනාගත් සමාගම් අතර Repsol YPF, Chevron Corporation, සහ Woodside Petroleum වේ.^[168]

ජනවිකාසය

ලයිබීරියාවේ ජනගහනය 1961 සිට 2013 දක්වා මිලියන ගණනින්.^[169] ලයිබීරියාවේ ජනගහනය වසර 40කින් තුන් ගුණයකින් වැඩි විය.^[169]

2017 ජාතික සංගණනයට අනුව, ලයිබීරියාව 4,694,608 පුද්ගලයින්ගේ නිවහන විය.^[171] ඔවුන්ගෙන් 1,118,241 ක් ජීවත් වූයේ රටේ වඩාත්ම ජනාකීර්ණ ප්‍රාන්තය සහ මොන්රෝවියා අගනුවර පිහිටි මොන්ට්සෙරාඩෝ ප්‍රාන්තයේ ය. මහා මොන්රෝවියා දිස්ත්‍රික්කයේ 970,824 පදිංචිකරුවන් සිටී.^[172] නිම්බා ප්‍රාන්තය මීළඟට වැඩිම ජනගහනයක් ඇති ප්‍රාන්තය වන අතර එහි පදිංචිකරුවන් 462,026කි.^[172] 2008 සංගණනයේ දී අනාවරණය වූ පරිදි, මොන්රෝවියාව සියලු ප්‍රාන්ත අගනගරවලට වඩා හතර ගුණයකටත් වඩා වැඩි ජනගහනයක් සිටී.^[173]

2008 සංගණනයට පෙර, අවසාන සංගණනය 1984 දී සිදු කර ඇති අතර රටේ ජනගහනය 2,101,628 ලෙස ලැයිස්තුගත කර ඇත.^[172] ලයිබීරියාවේ ජනගහනය 1962 දී 1,016,443 ක් වූ අතර 1974 දී 1,503,368 දක්වා වැඩි විය.^[173] 2006 වන විට, ලයිබීරියාව ලෝකයේ ඉහළම ජනගහන වර්ධන වේගය (වාර්ෂිකව 4.50%) විය.^[174] 2010 දී ලයිබීරියානුවන්ගෙන් 43.5%ක් පමණ වයස අවුරුදු 15ට අඩු අය වූහ.^[170]

ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්

ලයිබීරියාවේ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්			ප්‍රතිශතය
කේපෙල්			20.3%
බැස්සා			13.4%
ග්‍රෙබෝ			10%
ජියෝ			8%
මනෝ			7.9%
කෘ			6%
ලෝර්මා			5.1%
කිස්සි			4.8%
ගෝල			4.4%
ක්‍රාන්			4%
වයි			4%
මැන්ඩින්කා			3.2%
ග්බැන්ඩි			3%
මෙන්ඩේ			1.3%
සපෝ			1.2%
බෙල්			0.8%
ඩේ			0.3%
වෙනත් ලයිබීරියානු			0.6%
වෙනත් අප්‍රිකානු			1.4%
අප්‍රිකානු නොවන			0.1%

ජනගහනයට ස්වදේශික ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් 16 ක් සහ විවිධ විදේශීය සුළු ජාතීන් ඇතුළත් වේ. ආදිවාසී ජනතාව ජනගහනයෙන් සියයට 95 ක් පමණ වේ. නිල වශයෙන් පිළිගත් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් 16ට කේපෙල්, බස්සා, මනෝ, ජියෝ හෝ ඩෑන්, කෘ, ග්‍රෙබෝ, ක්‍රාන්, වායි, ගෝලා, මැන්ඩින්ගෝ හෝ මැන්ඩින්කා, මෙන්ඩේ, කිසී, ග්බැන්ඩි, ලෝමා, ඩී හෝ ඩෙවොයින්, බෙල් සහ ඇමරිකානු-ලයිබීරියානුවන් (හෝ කොංගෝ ජනතාව^[a]) ඇතුළත් වේ.

කේපෙල් ජනගහනයෙන් 20% කට වඩා සමන්විත වන අතර ලයිබීරියාවේ විශාලතම ජනවාර්ගික කණ්ඩායම වන අතර, බොහෝ දුරට මධ්‍යම ලයිබීරියාවේ බොං ප්‍රාන්තයේ සහ යාබද ප්‍රදේශවල වාසය කරයි.^[175] අප්‍රිකානු ඇමරිකානු සහ බටහිර ඉන්දියානුවන්ගෙන් පැවත එන, වැඩි වශයෙන් බාබඩියානු (බජන්) පදිංචිකරුවන් වන ඇමරිකානු-ලයිබීරියානුවන් 2.5% කි.^[176]^{[වඩා හොඳ මූලාශ්‍රයක් අවශ්‍යයි]} 1825 දී ආපසු හරවා යවන ලද කොංගෝ සහ ඇෆ්‍රෝ-කැරිබියානු වහලුන්ගෙන් පැවත එන කොංගෝ ජනතාව, ඇස්තමේන්තුගත 2.5% ක් වේ.

ලයිබීරියානු ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ජූස් සැන්ගුයිනිස් අභ්‍යාස කරයි, එයින් අදහස් වන්නේ එය සාමාන්‍යයෙන් එහි පුරවැසිභාවය "නීග්‍රෝ හෝ නීග්‍රෝ සම්භවයක් ඇති පුද්ගලයින්ට" සීමා කරයි. ඒ ඉන්දියානුවන් සහ අනෙකුත් බටහිර අප්‍රිකානු ජාතිකයන්ය. ජනවාර්ගික ලයිබීරියානුවන් සහ ලෙබනන් අතර අන්තර් වාර්ගික විවාහවල ඉහළ ප්‍රතිශතයක් පවතින අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස සැලකිය යුතු මිශ්‍ර-වාර්ගික ජනගහනයක් විශේෂයෙන් මොන්රෝවියාවේ සහ ඒ අවට ඇත. යුරෝපීය සම්භවයක් ඇති සුදු අප්‍රිකානුවන් වන ලයිබීරියානුවන් කුඩා සුළුතරයක් රට තුළ වාසය කරයි.^{[වඩා හොඳ මූලාශ්‍රයක් අවශ්‍යයි]}

භාෂා

ඉංග්‍රීසි රාජ්‍ය භාෂාව වන අතර ලයිබීරියාවේ භාෂා භාෂාව ලෙස ක්‍රියා කරයි.^[177] 2022 වන විට, ලයිබීරියාවේ දේශීය භාෂා 27ක් කතා කරන නමුත්, ඒ සෑම එකක්ම ජනගහනයෙන් කුඩා ප්‍රතිශතයකට පමණක් මුල් භාෂාව වේ.^[178] ලයිබීරියානුවන් සාමූහිකව ලයිබීරියානු ඉංග්‍රීසි ලෙස හඳුන්වන විවිධ ක්‍රියෝලීකරණය කරන ලද උපභාෂා කතා කරයි.^[177]

විශාලතම නගර

ආගම්

ලයිබීරියාවේ ආගම්(2010)^[179]
ආගම			ප්‍රතිශතය
රෙපරමාදු			76.3%
ඉස්ලාම්			12.2%
රෝමානු කතෝලික			7.2%
වෙනත් ක්‍රිස්තියානි			1.6%
අනාගමික			1.4%
වෙනත් ඇදහීම්			1.3%

2008 ජාතික සංගණනයට අනුව, ජනගහනයෙන් 85.6% ක් ක්‍රිස්තියානි ආගම අදහන අතර මුස්ලිම්වරු 12.2% ක සුළුතරයක් නියෝජනය කළහ.^[180] ලූතරන්, බැප්ටිස්ට්, එපිස්කෝපල්, ප්‍රෙස්බිටේරියන්, පෙන්තකොස්ත, යුනයිටඩ් මෙතෝදිස්ත, අප්‍රිකානු මෙතෝදිස්ත එපිස්කෝපල් (AME) සහ අප්‍රිකානු මෙතෝදිස්ත එපිස්කෝපල් සියොන් (AME සියොන්) වැනි විවිධ රෙපරමාදු පාපොච්චාරණ රාශියක් හා කතෝලික පල්ලිය සහ අනෙකුත් රෙපරමාදු නොවන කිතුනුවන් ක්‍රිස්තියානි ජනගහනයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් සෑදී ඇත. මෙම ක්‍රිස්තියානි නිකායන් බොහොමයක් ගෙන එන ලද්දේ අප්‍රිකානු-ඇමරිකානු පදිංචිකරුවන් විසින් එක්සත් ජනපදයේ සිට ලයිබීරියාවට ඇමරිකානු ජනපදකරණ සංගමය හරහා ගමන් කරන අතර සමහරක් ස්වදේශික-විශේෂයෙන් පෙන්තකොස්ත සහ එවැන්ජලිස්ත රෙපරමාදු අය වේ. රෙපරමාදු ආගම මුලින් කළු ඇමරිකානු පදිංචිකරුවන් සහ ඔවුන්ගේ ඇමරිකානු-ලයිබීරියානු පැවත එන්නන් සමඟ සම්බන්ධ වූ අතර, ස්වදේශික ජනයා මුලින් බොහෝ දුරට ක්‍රිස්තියානි ධර්මය පිළිගැනීමට පෙර අප්‍රිකානු සාම්ප්‍රදායික ආගමේ ඔවුන්ගේම සතුරු ආකෘතීන් මත තබා ගත්හ. ක්‍රිස්තියානි අතර, බොහෝ ලයිබීරියානුවන් පුරුෂයින් සඳහා පෝරෝ සහ කාන්තාවන් සඳහා සැන්ඩේ වැනි සම්ප්‍රදායික, ස්ත්‍රී පුරුෂ සමාජභාවය මත පදනම් වූ ස්වදේශීය ආගමික රහස් සමාජවලට ද සහභාගී වේ. සමස්ත කාන්තා සඳේ සමාජය කාන්තා සුන්නත් කිරීම සිදු කරයි.^[181]

2008 දී මුස්ලිම්වරුන් ජනගහනයෙන් 12.2% ක් වූ අතර, බොහෝ දුරට මැන්ඩින්ගෝ සහ වයි වාර්ගික කණ්ඩායම් විසින් නියෝජනය කරන ලදී. ලයිබීරියානු මුස්ලිම්වරුන් සුන්නි, ෂියා, අහමදියා, සූෆි සහ නිකායට අයත් නොවන මුස්ලිම්වරුන් අතර බෙදී ඇත.^[182]

2008 දී, 0.5% සම්ප්‍රදායික ස්වදේශික ආගම්වලට ඇලී සිටින බව හඳුනා ගත් අතර, 1.5% ක් ආගමක් නොමැති බව ප්‍රකාශ කළහ. සුළු පිරිසක් බහායි, හින්දු, සීක් හෝ බෞද්ධ විය.

ලයිබීරියානු ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් ආගමික නිදහස ලබා දී ඇති අතර රජය සාමාන්‍යයෙන් මෙම අයිතියට ගරු කරයි.^[181] පල්ලිය සහ රාජ්‍යය වෙන් කිරීම ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් නියම කර ඇති අතර, ලයිබීරියාව ප්‍රායෝගිකව ක්‍රිස්තියානි රාජ්‍යයක් ලෙස සැලකේ.^[183] දෙමව්පියන් තම දරුවන්ගෙන් ඉවත් විය හැකි වුවද, රජයේ පාසල් බයිබලීය අධ්‍යයන ලබා දෙයි. ඉරිදා සහ ප්‍රධාන ක්‍රිස්තියානි නිවාඩු දිනවල වාණිජ කටයුතු නීතියෙන් තහනම් වේ. සිකුරාදා යාඥාවන් සඳහා මුස්ලිම්වරුන්ට ඉඩදීමට රජය ව්‍යාපාර හෝ පාසල් සදහා අවශ්‍යතාවක් ලබා දී නැත.^[181]

අධ්‍යාපනය

2010 දී, ලයිබීරියාවේ සාක්ෂරතා අනුපාතය 60.8% (පිරිමි සඳහා 64.8% සහ කාන්තාවන් සඳහා 56.8%) ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත.^[184] සමහර ප්‍රදේශවල ප්‍රාථමික සහ ද්විතීයික අධ්‍යාපනය නොමිලේ සහ වයස අවුරුදු 6 සිට 16 දක්වා අනිවාර්ය වේ, නමුත් පැමිණීම බලාත්මක කිරීම ලිහිල් වේ.^[185] වෙනත් ප්‍රදේශවල දරුවන්ට පාසල් යාමට උපකාරක ගාස්තුවක් ගෙවිය යුතුය. සාමාන්‍යයෙන්, දරුවන් අවුරුදු 10 ක අධ්‍යාපනයක් ලබා ගනී (පිරිමි සඳහා 11 ක් සහ ගැහැණු ළමයින් සඳහා 8 ක්). රටේ අධ්‍යාපන ක්‍ෂේත්‍රය ප්‍රමාණවත් නොවන පාසල් සහ සැපයුම් මෙන්ම සුදුසුකම් ලත් ගුරුවරුන් නොමැතිකම නිසා අඩාල වී ඇත.^[186]

උසස් අධ්‍යාපනය රාජ්‍ය හා පෞද්ගලික විශ්වවිද්‍යාල ගණනාවකින් සපයනු ලැබේ. ලයිබීරියා විශ්ව විද්‍යාලය රටේ විශාලතම සහ පැරණිතම විශ්ව විද්‍යාලයයි. මොන්රෝවියා හි පිහිටා ඇති විශ්ව විද්‍යාලය 1862 දී විවෘත කරන ලදී. අද එහි වෛද්‍ය විද්‍යාලයක් සහ ජාතියේ එකම නීති විද්‍යාලය වන ලුවී ආතර් ග්‍රීම්ස් නීති විද්‍යාලය ඇතුළුව විද්‍යාල හයක් ඇත.^[187]

2009 හි, මේරිලන්ඩ් ප්‍රාන්තයේ හාපර් හි ටබ්මන් විශ්ව විද්‍යාලය ලයිබීරියාවේ දෙවන පොදු විශ්ව විද්‍යාලය ලෙස ස්ථාපිත කරන ලදී.^[188] 2006 වසරේ සිට, රජය විසින් බුකානන්, සන්නික්විලී සහ වොයින්ජාමා හි ප්‍රජා විද්‍යාල ද විවෘත කර ඇත.^[189]^[190]^[191]

2018 ඔක්තෝම්බර් මස අගභාගයේ ඇති වූ ශිෂ්‍ය විරෝධතා හේතුවෙන්, අලුතින් තේරී පත් වූ ජනාධිපති ජෝර්ජ් එම්. වෙයා, ලයිබීරියාවේ රාජ්‍ය විශ්ව විද්‍යාලවල උපාධි අපේක්ෂකයින් සඳහා උපකාරක ගාස්තු අහෝසි කරන ලදී.^[192]

පෞද්ගලික විශ්වවිද්‍යාල

කටින්ටන් විශ්ව විද්‍යාලය ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ එපිස්කෝපල් පල්ලිය විසින් 1889 හි බොං ප්‍රාන්තයේ සුකොකෝ හි ආදිවාසී ජනතාව අතර එහි මිෂනාරි අධ්‍යාපන කටයුතුවල කොටසක් ලෙස පිහිටුවන ලදී. එය රටේ පැරණිතම පෞද්ගලික විශ්වවිද්‍යාලයයි.
ස්ටෙලා මාරිස් පොලිටෙක්නික්, පශ්චාත්-ද්විතියික, පුද්ගලික උසස් අධ්‍යාපන ආයතනයකි. 1988 දී ආරම්භ කරන ලද මෙම පාසල මොන්රෝවියාවේ රෝමානු කතෝලික අගරදගුරු පදවියට අයත් වන අතර එය ක්‍රියාත්මක වේ. කැපිටල් හිල් හි පිහිටා ඇති මෙම පාසලේ සිසුන් 2,000ක් පමණ ඇත.^[193]
බටහිර අප්‍රිකාවේ ඇඩ්වෙන්ටිස්ට් විශ්ව විද්‍යාලය, රොබට්ස් ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළේ මාර්ගිබි ප්‍රාන්තයේ පිහිටා ඇති පශ්චාත්-ද්විතියික ඉගෙනුම් පරිසරයකි.^[194]
එක්සත් මෙතෝදිස්ත විශ්ව විද්‍යාලය, බටහිර අප්‍රිකාවේ ලයිබීරියාවේ පිහිටි පුද්ගලික ක්‍රිස්තියානි විශ්ව විද්‍යාලයක් වන අතර එය සාමාන්‍යයෙන් ප්‍රදේශවාසීන් අතර UMU ලෙස හැඳින්වේ. 2016 වන විට, එහි සිසුන් 9,118 ක් පමණ සිටියහ. මෙම ආයතනය 1998 දී ආරම්භ කරන ලදී.^[195]
අප්‍රිකානු මෙතෝදිස්ත එපිස්කෝපල් විශ්ව විද්‍යාලය, 1995 දී ආරම්භ කරන ලද පුද්ගලික උසස් අධ්‍යාපන ආයතනයකි.^[196]
ස්ටාර්ස් විශ්ව විද්‍යාලය, 2007 හි එක්සත් ජනපදයේ පිහිටුවන ලද පුද්ගලික උසස් අධ්‍යාපන ආයතනයක් වන අතර එය 2009 මොන්රෝවියා හි සංස්ථාපිත විය; ඒ ලයිබීරියාවේ තොරතුරු තාක්ෂණ (IT) අවශ්‍යතාවයට විසඳුම් සෙවීමේ අරමුණින්.^[197]
ශාන්ත ක්ලෙමන්ට් විශ්ව විද්‍යාල විද්‍යාලය (ලයිබීරියාව), 2008 දී ආරම්භ කරන ලද පුද්ගලික උසස් අධ්‍යාපන ආයතනයකි.^[198]

සෞඛ්‍ය

ලයිබීරියාවේ රෝහල්වලට මොන්රෝවියාවේ ජෝන් එෆ්. කෙනඩි වෛද්‍ය මධ්‍යස්ථානය සහ තවත් රෝහල් කිහිපයක් ඇතුළත් වේ. ලයිබීරියාවේ ආයු අපේක්ෂාව 2020 දී වසර 64.4ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.^[199] එක් කාන්තාවකට උපත් 5.9ක සරු භාවයේ අනුපාතය සමඟ, මාතෘ මරණ අනුපාතිකය 2010දී උපත් 100,000කට 990ක් වූ අතර 2017දී උපත් 100,000කට 1,072ක් විය.^[200]^[201] ක්ෂය රෝගය, පාචන රෝග සහ මැලේරියාව ඇතුළු ඉතා බෝවන රෝග ගණනාවක් බහුලව පැතිරී ඇත. 2007 දී, HIV ආසාදන අනුපාතය වයස අවුරුදු 15-49^[202] ජනගහනයෙන් 2% ක් වූ අතර 2008 දී ක්ෂය රෝගය පුද්ගලයන් 100,000 කට 420 ක් විය.^[203] ආසන්න වශයෙන් 58.2%^[204] – 66%^[205] කාන්තාවන් ස්ත්‍රී ලිංග ඡේදනයට ලක්ව ඇතැයි ගණන් බලා ඇත.

ලයිබීරියාව ප්‍රධාන ආහාරයක් වන සහල්වලින් 90%ක් ආනයනය කරන අතර ආහාර හිඟයට අතිශයින් ගොදුරු වේ.^[206] 2007 වසරේ, වයස අවුරුදු පහට අඩු ළමුන්ගෙන් 20.4%ක් මන්දපෝෂණයෙන් පෙළෙති.^[207] 2008 දී, ප්‍රමාණවත් සනීපාරක්ෂක පහසුකම් සඳහා ප්‍රවේශය තිබුණේ ජනගහනයෙන් 17%කට පමණි.^[208]

2003 සිවිල් යුද්ධය අවසන් වන විට රටේ සෞඛ්‍ය පහසුකම්වලින් 95%ක් පමණ විනාශ වී තිබුණි.^[209] 2009 දී, ඒක පුද්ගල සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා රජයේ වියදම ඇමරිකානු ඩොලර් 22 ක් විය,^[210] මුළු දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 10.6% ක් විය.^[211] 2008 දී ලයිබීරියාවේ සිටියේ පුද්ගලයන් 100,000කට එක් වෛද්‍යවරයෙක් සහ හෙදියන් 27ක් පමණි.^[203]

2014 දී ගිනියාවේ ඉබෝලා වෛරසය පැතිරීම ලයිබීරියාවට පැතිර ගියේය.^[212] 2014 වන විට, පවතින තත්වය පුපුරා යාමෙන් මරණ 2,812 තහවුරු විය.^[213] 2014 අගෝස්තු මස මුලදී ගිනියාව ලයිබීරියාවට සිය දේශසීමා වසා දැමුවේ, ගිනියාවට වඩා ලයිබීරියාවේ නව රෝගීන් වාර්තා වන බැවින් වෛරසය පැතිරීම පාලනය කිරීමට උපකාර කිරීම සඳහා ය. 2015 මැයි 9 වෙනිදා, ලයිබීරියාව සති හයකට පසු නව රෝගියෙකු නොමැතිව ඉබෝලාවෙන් නිදහස් වන ලදී.^[214]

එතෙර සංවර්ධන ආයතන වාර්තාවකට අනුව, සෞඛ්‍යය සඳහා වන මුළු වියදම්වලින් 64.1%ක් පෞද්ගලික සෞඛ්‍ය වියදම් වේ.^[215]

සංස්කෘතිය

ඇමරිකානු-ලයිබීරියානුවන්ගේ ආගමික පිළිවෙත්, සමාජ සිරිත් විරිත් සහ සංස්කෘතික ප්‍රමිතීන් ඔවුන්ගේ මූලයන් ඇන්ටෙබෙලම් ඇමරිකන් දකුණු ප්‍රදේශයේ පැවතුනි. පදිංචිකරුවන් ඉහළ තොප්පිය සහ වලිගය පැළඳ සිටි අතර ඔවුන්ගේ නිවෙස් දකුණේ වහල් හිමියන්ගේ නිවෙස්වලට අනුව හැඩගස්වා ගත්හ.^[216] බොහෝ ඇමරිකානු-ලයිබීරියානු පිරිමින් ජාතියේ දේශපාලනයට දැඩි ලෙස සම්බන්ධ වූ Masonic Order of Liberia හි සාමාජිකයින් විය.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

ලයිබීරියාවට රෙදිපිළි කලාවන් සහ රෙදිපිළි සඳහා පොහොසත් ඉතිහාසයක් ඇත, පදිංචිකරුවන් ඔවුන් සමඟ ඔවුන්ගේ මැහුම් සහ රෙදි ඇඳීමේ කුසලතා රැගෙන ආ බැවිනි. ලයිබීරියාව 1857 සහ 1858 දී ජාතික ප්‍රදර්ශන පැවැත්වූ අතර එහිදී විවිධ ඉඳිකටු කලාවන් සඳහා ත්‍යාග ප්‍රදානය කරන ලදී. 1892 දී වික්ටෝරියා රැජින වෙත සුප්‍රසිද්ධ ලයිබීරියානු කෝපි ගස ඇතුළත් පළඳනාවක් පිරිනැමූ මාර්තා ඈන් රික්ස්,^[217] වඩාත් ප්‍රසිද්ධ ලයිබීරියානු ක්විල්ටර් වලින් එකකි. ජනාධිපති එලන් ජොන්සන් සර්ලීෆ් විධායක මන්දිරයට ගිය විට, ඇයට ලයිබීරියානු ජාතිකයෙක් සිටි බව වාර්තා වේ. ඇයගේ ජනාධිපති කාර්යාලයේ ඇතිරිලි සවි කර ඇත.^[218]

ලයිබීරියාවේ සියවසකට වැඩි කාලයක් පුරා පොහොසත් සාහිත්‍ය සම්ප්‍රදායක් පවතී. එඩ්වඩ් විල්මට් බ්ලයිඩන්, බායි ටී. මුවර්, රෝලන්ඩ් ටී. ඩෙම්ප්ස්ටර් සහ විල්ටන් ජී එස් සංකවුලෝ ලයිබීරියාවේ වඩාත් කැපී පෙනෙන කතුවරුන් අතර වේ.^[219] මුවර්ගේ මර්ඩර් ඉන් ද කැසාවා පැච් නවකතාව ලයිබීරියාවේ වඩාත්ම කීර්තිමත් නවකතාව ලෙස සැලකේ.^[220]

බහු විවාහය

වයස අවුරුදු 15-49 අතර විවාහක ලයිබීරියානු කාන්තාවන්ගෙන් තුනෙන් එකක් බහු විවාහක විවාහයන් වේ.^[221] චාරිත්‍රානුකූල නීතිය මගින් පිරිමින්ට භාර්යාවන් හතර දෙනෙකු දක්වා සිටිය හැක.^[222]

ආහාර පිසීම

ලයිබීරියානු ආහාරවල රටේ ප්‍රධාන ආහාරය වන සහල් දැඩි ලෙස ඇතුළත් වේ. අනෙකුත් අමුද්‍රව්‍ය වන්නේ මඤ්ඤොක්කා, මාළු, කෙසෙල්, පැඟිරි ගෙඩි, කෙසෙල්, පොල්, බණ්ඩක්කා සහ බතල.^[223] හබනෙරෝ සහ ස්කොච් බොනට් මිරිස් සමඟ කුළුබඩු සහිත බර ඉස්ටුවක් ජනප්‍රිය වන අතර ෆුෆු සමඟ අනුභව කරනු ලැබේ.^[224] ලයිබීරියාවේ බටහිර අප්‍රිකාවේ අනන්‍ය වූ එක්සත් ජනපදයෙන් ආනයනය කරන ලද පිළිස්සීමේ සම්ප්‍රදායක් ද ඇත.^[225]

ක්‍රීඩා

ලයිබීරියාවේ වඩාත්ම ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාව වන්නේ පාපන්දු වන අතර, ජෝර්ජ් වේ (හිටපු පාපන්දු ක්‍රීඩකයා සහ වත්මන් ලයිබීරියාවේ ජනාධිපති) ජාතියේ වඩාත්ම ප්‍රසිද්ධ මලල ක්‍රීඩකයා වේ. ඔහු මෙතෙක් වසරේ FIFA ලෝක ක්‍රීඩකයා ලෙස නම් කරන ලද එකම අප්‍රිකානුවා වේ.^[226]^[227] ලයිබීරියා ජාතික පාපන්දු කණ්ඩායම 1996 සහ 2002 දී දෙවරක් අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලාන අවසන් මහා තරගයට පැමිණ ඇත.

ලයිබීරියාවේ දෙවන වඩාත් ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාව පැසිපන්දු ය. ලයිබීරියානු ජාතික පැසිපන්දු කණ්ඩායම 1983 සහ 2007 දී දෙවරක් AfroBasket වෙත ළඟා වී ඇත.

ලයිබීරියාවේ, සැමුවෙල් කන්යොන් ඩෝ ක්‍රීඩා සංකීර්ණය බහුකාර්ය ක්‍රීඩාංගනයක් ලෙස ක්‍රියා කරයි. එය ජාත්‍යන්තර ප්‍රසංග සහ ජාතික දේශපාලන සිදුවීම් වලට අමතරව FIFA ලෝක කුසලාන සුදුසුකම් ලැබීමේ තරඟ සඳහා සත්කාරකත්වය දරයි.^[228]

මිනුම් පද්ධතිය

ලයිබීරියාව තවමත් ජාත්‍යන්තර ඒකක පද්ධතිය (SI ලෙස කෙටියෙන්, මෙට්‍රික් ක්‍රමය ලෙසද හැඳින්වේ) සම්පූර්ණයෙන් සම්මත කරගෙන නොමැත. 1988 Omnibus Foreign Trade and competitiveness Act මගින් මෙට්‍රික් ක්‍රමය "එක්සත් ජනපද වෙළඳාම සහ වාණිජ්‍යය සඳහා වඩාත් කැමති බර සහ මිනුම් පද්ධතිය" ලෙස නම් කරන ලදී, නමුත් ප්‍රායෝගිකව මෙම පද්ධතිය මිශ්‍ර භාවිතයක පවතී, ජනගහනය සාමාන්‍යයෙන් සම්ප්‍රදායික ඒකක සහ මෙට්රික් හෝ මිශ්‍ර ඒකක කර්මාන්ත සඳහා සම්පූර්ණයෙන්ම කැමැත්තක් දක්වයි.^[229]

ලයිබීරියානු රජය එක්සත් ජනපදයේ චාරිත්‍රානුකූල ඒකක භාවිතයෙන් මෙට්‍රික් ක්‍රමයට මාරුවීම ආරම්භ කර ඇත.^[230] කෙසේ වෙතත්, මෙම වෙනස ක්‍රමානුකූලව සිදු වී ඇති අතර, රජයේ වාර්තා සමගාමීව එක්සත් ජනපද චාරිත්‍රානුකූල සහ මෙට්‍රික් ඒකක යන දෙකම භාවිතා කරයි.^[231]^[232] 2018 දී, ලයිබීරියානු වාණිජ හා කර්මාන්ත අමාත්‍යවරයා ප්‍රකාශ කළේ ලයිබීරියානු රජය මෙට්‍රික් ක්‍රමය අනුගමනය කිරීමට කැපවී සිටින බවයි.^[233]

සටහන්

^ So named because many immigrants including those freed from slave ships arrived from ports at the mouth of the Congo River

යොමු කිරීම්

^ ^a ^b "Liberia". The Central Intelligence Agency side for Liberia. Central Intelligence Agency. 2021. සම්ප්‍රවේශය June 8, 2021.
^ "The Major Religions Practised In Liberia". WorldAtlas (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2018-03-26. සම්ප්‍රවේශය 2023-11-01.
^ "Liberia". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2023.
^ ^a ^b ^c ^d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Liberia)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 20 October 2023.
^ "GINI index". World Bank.
^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 2020. pp. 343–346. ISBN 978-9211264425. සම්ප්‍රවේශය January 23, 2023.
^ "Background on conflict in Liberia" සංරක්ෂණය කළ පිටපත පෙබරවාරි 14, 2007 at the Wayback Machine, Friends Committee on National Legislation, July 30, 2003
^ "July 26, 1847 Liberian independence proclaimed", This Day In History, History website.
^ Cooper, Helene, The House at Sugar Beach: In Search of a Lost African Childhood (United States: Simon and Schuster, 2008), p. 6
^ Liberia: History, Geography, Government, and Culture, Infoplease.com
^ "Global Connections . Liberia . Timeline | PBS". www.pbs.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-12.
^ Nelson, Harold D.; American University (Washington, D. C. ) Foreign Area Studies (January 24, 1984). "Liberia, a country study". Washington, D.C. : The Studies : For sale by the Supt. of Docs., U.S. G.P.O. – via Internet Archive.
^ "Constitutional history of Liberia". Constitutionnet.org. සම්ප්‍රවේශය July 1, 2020.
^ "Praise for the woman who put Liberia back on its feet". The Economist. October 5, 2017.
^ Michael, Omolewa (1986). Certificate history of Nigeria. Longman. ISBN 978-0582585188. April 14, 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 26, 2020.
^ ^a ^b ^c Eleanor, Scerri (1986). "T Certificate history of Nigeria". Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.137. April 14, 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 26, 2020. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
^ ^a ^b Dunn-Marcos, Robin; Kollehlon, Konia T.; Ngovo, Bernard; Russ, Emily (April 2005). Ranar, Donald A. (ed.). "Liberians: An Introduction to their History and Culture" (PDF). Culture Profile (19). Center for Applied Linguistics: 5–6. June 25, 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.
^ Jesse N. Mongrue M. Ed (2011). Liberia-America's Footprint in Africa: Making the Cultural, Social, and Political Connections. iUniverse. p. 24. ISBN 978-1462021642.
^ Howard Brotz, ed., African American Social & Political Thought 1850–1920 (New Brunswick: Transaction Publishers, 1996), 38–39.
^ ^a ^b "Background on conflict in Liberia" සංරක්ෂණය කළ පිටපත පෙබරවාරි 14, 2007 at the Wayback Machine, Friends Committee on National Legislation, July 30, 2003
^ ^a ^b Maggie Montesinos Sale (1997). The Slumbering Volcano: American Slave Ship Revolts and the Production of Rebellious Masculinity, Duke University Press, 1997, p. 264. ISBN 0822319926
^ Shick, Tom W. (January 1971). "A quantitative analysis of Liberian colonization from 1820 to 1843 with special reference to mortality". The Journal of African History. 12 (1): 45–59. doi:10.1017/S0021853700000062. JSTOR 180566. PMID 11632218. S2CID 31153316.^{[permanent dead link]}
^ Shick, Tom W. (1980). Behold the Promised Land: A History of Afro-American Settler Society in Nineteenth-century Liberia. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0801823091.
^ "The African-American Mosaic". Library of Congress. July 23, 2010. සම්ප්‍රවේශය March 31, 2015.
^ Wegmann, Andrew N. (මැයි 5, 2010). Christian Community and the Development of an Americo-Liberian Identity, 1824–1878 (MA thesis). Louisiana State University. doi:10.31390/gradschool_theses.525.
^ "Address on Colonization to a Deputation of Negroes". Collected Works of Abraham Lincoln. Volume 5. August 14, 1862. සම්ප්‍රවේශය August 21, 2019.
^ ^a ^b MacDougall, Clair (July–August 2016). "These Abandoned Buildings Are the Last Remnants of Liberia's Founding History". Smithsonian Magazine. සම්ප්‍රවේශය June 23, 2021.
^ "Constitutional history of Liberia". Constitutionnet.org. සම්ප්‍රවේශය July 1, 2020.
^ ^a ^b Johnston, Harry Hamilton; Stapf, Otto (1906). Liberia, Volume I. Hutchinson & Co. ISBN 1143315057.
^ Adekeye Adebajo (2002). Liberia's Civil War: Nigeria, ECOMOG, and Regional Security in West Africa. International Peace Academy. p. 21. ISBN 1588260526.
^ Liberia: Open Door to Travel and Investment. Liberia. Department of Information and Cultural Affairs. 1967. p. 19. This symbol of Negro liberty was first unfurled on August 24, 1847
^ ^a ^b "How a former slave gave a quilt to Queen Victoria". BBC. July 11, 2017
^ "The Revolutionary Summer of 1862". National Archives (ඉංග්‍රීසි බසින්). April 20, 2018. සම්ප්‍රවේශය September 20, 2020.
^ "Frontline/World – Liberia – No More War – Liberia's Historic Ties to America PBS". www.pbs.org. සම්ප්‍රවේශය September 20, 2020.
^ "Independent Lens – Iron Ladies of Liberia – Liberian History PBS". www.pbs.org. April 14, 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය September 20, 2020.
^ "Foreign Relations of the United States, 1951, The Near East and Africa, Volume V - Office of the Historian". history.state.gov. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-12.
^ Cuffee, Paul; Ashmun, Jehudi; Society, American Colonization (2010-07-23). "Colonization - The African-American Mosaic Exhibition | Exhibitions (Library of Congress)". www.loc.gov. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-12.
^ Cole, Gibril R. (2021-03-25) (in en), The History of Sierra Leone,
doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.625
,
ISBN 978-0-19-027773-4
, https://oxfordre.com/africanhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-625, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2023-07-12
^ "Overview". World Bank (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-07-12.
^ Robert Jefferson Norrell (2009). Up from History: The Life of Booker T. Washington. Harvard University Press. pp. 374–375. ISBN 978-0674032118. Rosenberg, Emily S. (June 1, 2007). "The Invisible Protectorate: The United States, Liberia, and the Evolution of Neocolonialism, 1909–40". Diplomatic History. 9 (3). Oxford Journals: 191–214. doi:10.1111/j.1467-7709.1985.tb00532.x.
^ Tucker, Spencer (2005). World War I: Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1851094202. October 28, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 27, 2018.
^ Heffinck, Ariane. "Liberia: A Nation in Recovery". una-gp.org. United Nations Association of Philadelphia. November 7, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 27, 2018.
^ Elections Chief Hints Slashing Numbers of Mushrooming Parties for 2005 Polls New Democrat
^ ^a ^b Akwei, Ismail (2017-10-08). "Elections history in Africa's oldest democratic republic: Liberia". euronews (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-03-22.
^ Christy, Cuthbert (December 15, 1930). "Commission's Report: International Commission of Enquiry in Liberia" (PDF). League of Nations: 127. April 12, 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 6, 2018.
^ Van der Kraaij, Fred PM. "President Charles D.B. King". Liberia Past and Present. January 19, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය February 5, 2018.
^ ^a ^b Marinelli, Lawrence (1964). "Liberia's Open Door Policy". The Journal of Modern African Studies. 2 (1): 91–98. doi:10.1017/s0022278x00003694. S2CID 153385644.
^ "Africa: A Vote on Apartheid". Time. July 29, 1966. October 28, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 20, 2011.
^ Adogamh, Paul G. (ජූලි 2008). "Pan-Africanism Revisited: Vision and Reality of African Unity and Development" (PDF). African Review of Integration. 2 (2). සැප්තැම්බර් 25, 2011 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය ජූලි 20, 2011.
^ ^a ^b ^c ^d Anjali Mitter Duva (2002). "Liberia and the United States: A Complex Relationship". PBS. සම්ප්‍රවේශය July 20, 2011.
^ ^a ^b "Liberia Comrades Turned Enemies". Time. November 25, 1985. September 15, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.
^ Ellis, Stephen (2001). The Mask of Anarchy Updated Edition: The Destruction of Liberia and the Religious Dimension of an African Civil War. NYU Press. p. 75. ISBN 0814722385.
^ ^a ^b "Liberia country profile". BBC News. May 4, 2011. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.
^ "Liberia profile – Timeline". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2018-01-22. සම්ප්‍රවේශය 2022-08-30.
^ World Peace Foundation, Mass Atrocity Endings: Liberia, Medford, Massachusetts: Tufts University, August 7, 2015. Retrieved June 7, 2020
^ ^a ^b "Arrest warrant for Liberian leader". BBC News. June 4, 2003. සම්ප්‍රවේශය July 20, 2011.
^ ^a ^b "Indepth: Liberia, Land of the free". CBC News. July 23, 2009. September 8, 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Liberia's civil war: Fiddling while Monrovia burns". The Economist. July 24, 2003. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.
^ "Profile: Leymah Gbowee – Liberia's 'peace warrior'". BBC News. October 7, 2011. සම්ප්‍රවේශය October 20, 2011.
^ Simmons, Ann M. (August 12, 2003). "Taylor resigns as president of Liberia, leaves the country". Baltimore Sune. January 11, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.
^ "Liberian rebels sign peace deal". The Guardian. August 19, 2003. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.
^ "Liberia: UNMIL extends deployment as more troops arrive". IRIN News. December 24, 2003. January 17, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.
^ "Bryant takes power in Liberia". The Guardian. October 14, 2003. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.
^ ^a ^b "Freedom in the World 2011 – Liberia". Freedom House. United Nations High Commissioner for Refugees. July 7, 2011. සම්ප්‍රවේශය January 23, 2023.
^ "Liberia–Nigeria: "Time to bring Taylor issue to closure," says Sirleaf". The New Humanitarian. March 17, 2006. සම්ප්‍රවේශය January 23, 2023.
^ "Taylor Sent Off to Face War Crimes Charges". AFP. UNMIL. March 29, 2006. October 5, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.
^ "War-battered nation launches truth commission". The New Humanitarian. February 21, 2006. සම්ප්‍රවේශය January 23, 2023.
^ "Tuesday, July 26, is National Independence Day; to be Observed as National Holiday" (Press release). Government of the Republic of Liberia Ministry of Foreign Affairs. August 2, 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 26, 2021.
^ "Our Founder". Gbowee Peace Foundation Africa-USA.
^ "Sirleaf seen winning Liberia run-off vote". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 November 2011.
^ Nkosinathi Shazi (January 23, 2018). "From Football King To Liberian President – George Weah's Journey". Huffington Post. November 16, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 3, 2018.
^ "Top 10 Greatest African Strikers". Johannesburg Post. February 20, 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 27, 2018.
^ "Top 10 youngest serving presidents in Africa, 2018". Listwand. October 3, 2018. October 3, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 26, 2019.
^ ^a ^b "George Weah sworn in as Liberia's president". BBC. March 22, 2018.
^ "Liberia's George Weah concedes presidential election defeat to Joseph Boakai". France 24 (ඉංග්‍රීසි බසින්). 18 November 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Bateman, Graham; Victoria Egan; Fiona Gold; Philip Gardner (2000). Encyclopedia of World Geography. New York: Barnes & Noble Books. p. 161. ISBN 1566192919.
^ "Mount Nimba Strict Nature Reserve". UNESCO World Heritage Centre (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-08-17.
^ "Building effective climate governance in Liberia – Liberia". ReliefWeb (ඉංග්‍රීසි බසින්). March 8, 2018. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-21.
^ "Climate Risk Profile: Liberia". Climatelinks (ඉංග්‍රීසි බසින්). February 28, 2017. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-21.
^ Blackmore, R.D. Lorna Doone. Ryerson Press. ISBN 0665265034. OCLC 1084383140.
^ Ghoshal, Animesh (1982). "Multinational Investment and the Development of an Export Industry: Rubber in Liberia". Transafrican Journal of History. 11: 92–111. ISSN 0251-0391. JSTOR 24328535.
^ Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
^ Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
^ ^a ^b ^c ^d ^e McGrath, Matt (September 23, 2014). "Liberia in 'trees for cash' deal". BBC News.
^ ^a ^b ^c ^d Anne Look, "Poaching in Liberia's Forests Threatens Rare Animals" සංරක්ෂණය කළ පිටපත මාර්තු 4, 2016 at the Wayback Machine, Voice of America News, May 8, 2012.
^ Ransom, C.; Robinson, P.T.; Collen, B. (2015). "Choeropsis liberiensis". IUCN Red List of Threatened Species. 2015: e.T10032A18567171. doi:10.2305/IUCN.UK.2015-2.RLTS.T10032A18567171.en. සම්ප්‍රවේශය November 11, 2021. Database entry includes a brief justification of why this species is of endangered.
^ ^a ^b ^c ^d Wynfred Russell, "Extinction is forever: A crisis that is Liberia's endangered wildlife" සංරක්ෂණය කළ පිටපත මාර්තු 3, 2016 at the Wayback Machine, Front Page Africa, January 15, 2014.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Mehlitz, D.; Molyneux, D. H. (2019). "The elimination of Trypanosoma brucei gambiense? Challenges of reservoir hosts and transmission cycles: Expect the unexpected". Parasite Epidemiology and Control. 6. Elsevier: e00113. doi:10.1016/j.parepi.2019.e00113. ISSN 2405-6731. PMC 6742776. PMID 31528738.
^ Manwell, Reginald D. (January 1946). "Bat Malaria". American Journal of Epidemiology. 43 (1). Society for Epidemiologic Research & Johns Hopkins (Oxford University Press): 1–12. doi:10.1093/oxfordjournals.aje.a119047. ISSN 1476-6256. PMID 21011556.
^ ^a ^b "Restoring the Battered and Broken Environment of Liberia One of the Keys to a New and Sustainable Future" සංරක්ෂණය කළ පිටපත නොවැම්බර් 8, 2014 at archive.today, United Nations Environment Program, February 13, 2014.
^ "Monrovia's 'Never-Ending' Pollution Issues In 2013, Edwin M. Fayia III, The Liberian Observer, December 30, 2014". December 26, 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය September 1, 2019.
^ "IDA – Liberia: Digging Out Monrovia from the Waste of War". web.worldbank.org.
^ ^a ^b ^c "2008 National Population and Housing Census: Preliminary Results" (PDF). Government of the Republic of Liberia. 2008. February 13, 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 14, 2008.
^ "Liberia cannot afford local polls". BBC News. January 14, 2008.
^ Kieh, Jr., George Klay. "The Model City Statute for the Liberian City" (PDF). Governance Commission of Liberia. Governance Commission of the Republic of Liberia. April 12, 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 20, 2018.
^ "Liberia: Counties, Major Cities, Towns & Urban Areas - Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information". www.citypopulation.de. සම්ප්‍රවේශය 2024-01-16.
^ "Constitution of Liberia". September 4, 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 26, 2021.
^ ^a ^b "Background Note: Liberia". Bureau of African Affairs. United States Department of State. March 8, 2011.
^ Dash, Leon; Services, Washington Post Foreign (1980-02-28). "Liberian Elite Facing Rare Political Test". Washington Post (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0190-8286. සම්ප්‍රවේශය 2023-06-22.
^ ^a ^b ^c "Freedom in the World 2011 – Liberia". Freedom House. United Nations High Commissioner for Refugees. July 7, 2011. සම්ප්‍රවේශය January 23, 2023.
^ V-Dem Institute (2023). "The V-Dem Dataset". සම්ප්‍රවේශය 14 October 2023.
^ Moumouni, Guillaume. (April 2014). "China and Liberia: Engagement in a Post-Conflict Country 2003–2013". Global Powers and Africa Programme. Occasional Paper No. 182^{[permanent dead link]}. Johannesburg, South Africa: The South African Institute of International Affairs (SAIIA). p. 8.
^ Moumouni, Guillaume (2018). "China and Liberia: Engagement in a Post-Conflict Country (2003–2013)". In Alden, C.; Alao, A.; Chun, Z.; Barber, L. (eds.). China and Africa. pp. 225–251. doi:10.1007/978-3-319-52893-9_12. ISBN 978-3319528939.
^ ^a ^b "Liberia: Police Corruption Harms Rights, Progress", Human Rights Watch, August 22, 2013.
^ "Montserrado County Development Agenda" (PDF). Republic of Liberia. 2008. November 2, 2021 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 14, 2008.
^ "Nine officials commissioned". The Analyst. October 11, 2008.
^ Crane, Keith; Gompert, David C; Oliker, Olga; Riley, Kevin Jack; and Lawson, Brooke Stearns. (2007). Making Liberia safe : transformation of the national security sector. Santa Monica, CA : Rand. pp. 9–11. ISBN 978-0833040084. Rand Corp website සංරක්ෂණය කළ පිටපත ඔක්තෝබර් 14, 2018 at the Wayback Machine Retrieved December 7, 2017.
^ Nicola Jones, Janice Cooper, Elizabeth Presler-Marshall and David Walker, June 2014; "The fallout of rape as a weapon of war", ODI; http://www.odi.org/publications/8464-rape-weapon-war-liberia සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2018-09-28 at the Wayback Machine
^ "State Sponsored Homophobia 2016: A world survey of sexual orientation laws: criminalisation, protection and recognition" (PDF). International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and Intersex Association. May 17, 2016.
^ Avery, Daniel (April 4, 2019). "71 Countries Where Homosexuality is Illegal". Newsweek.
^ ""Senate Passes 'No Same Sex Marriage' Bill ", Daily Observer, 21 July 2012". August 5, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය September 1, 2019.
^ "2010 Human Rights Report: Liberia". US Department of State. සම්ප්‍රවේශය January 10, 2013.
^ ""Liberia: Corruption Is Liberia's Problem, US Ambassador to Liberia Alarms", Al-Varney Rogers, allAfrica, 21 February 2014". allAfrica.com. සම්ප්‍රවේශය October 17, 2014.
^ "2010 Corruption Perceptions Index". Transparency International. October 26, 2010. October 20, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.
^ "Corruption Perceptions Index 2007". Transparency International. 2007. April 28, 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.
^ "Global Corruption Barometer 2010". Transparency International. December 9, 2010. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.
^ ^a ^b Schoenurl, John W. (August 11, 2003). "Liberian shipping draws scrutiny". NBC News.
^ ^a ^b "About the Liberian Registry". Liberian Registry. November 10, 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Currency". Central Bank of Liberia. සම්ප්‍රවේශය January 15, 2023.
^ "Background Note: Liberia". Bureau of African Affairs. United States Department of State. March 8, 2011.
^ "GDP per capita (current US$) |Data |Graph". Data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2013.
^ "Liberia". International Monetary Fund.
^ Bateman, Graham; Victoria Egan; Fiona Gold; Philip Gardner (2000). Encyclopedia of World Geography. New York: Barnes & Noble Books. p. 161. ISBN 1566192919.
^ ^a ^b ^c "The Challenges of Post-War Reconstruction – the Liberian Experience". Government of Liberia. allAfrica.com. June 13, 2011.
^ ^a ^b ^c "Report for Selected Countries and Subjects: Liberia". International Monetary Fund. June 20, 2011.
^ ^a ^b ^c "IMF Country Report No. 10/37" (PDF). International Monetary Fund. 2010.
^ ^a ^b "Liberian President: Government and People are Partners in Progress". Africa Governance Initiative. January 27, 2011. December 20, 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Liberia Economic Recovery Assessment". USAID. July 2008.
^ "Quarter Three Fiscal Outturn, Fiscal Year 2010/11" (PDF). Ministry of Finance. May 2011. March 25, 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Second Quarter 2010/2011 Public Debt Management Report" (PDF). Debt Management Unit. Ministry of Finance. March 25, 2011. September 10, 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Liberia's diamond links". BBC News. July 18, 2000.
^ "CBC News Indepth: Liberia". CBC News. March 29, 2006. September 8, 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Liberia restarts diamond industry". USA Today. May 1, 2007.
^ "Bloody timber off the market". Greenpeace. May 7, 2003.
^ Strieker, Gary (January 13, 2002). "U.N. mulls embargo on Liberian timber". CNN.
^ Xu, Chenni (June 20, 2006). "UN Lifts Liberia Timber Sanctions". Voice of America. January 30, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 21, 2011.
^ "Members and Observers". wto.org. සම්ප්‍රවේශය October 15, 2020.
^ "Government Announces Agreement with Chevron to Explore Liberian Waters". allAfrica.com. August 27, 2010.
^ "Palm oil industry accused of land grabs in Liberia". globalpost.com. December 27, 2012.
^ Fred van der Kraaij, From the love of liberty to paradise lost, p. 144, Leiden, African Studies Centre 2015, pdf
^ "Firestone and Liberia – Company History". Firestone Natural Rubber Company. June 12, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "The World Factbook - Liberia". www.cia.gov. Central Intelligence Agency. 24 June 2015. සම්ප්‍රවේශය 2015-07-10.
^ "Liberia | Agriculture and Food Security | U.S. Agency for International Development". www.usaid.gov. 16 ජූනි 2015. 11 ජූලි 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 ජූලි 2015.
^ ^a ^b "Agriculture - Liberia - export, area, crops, annual, farming, system". www.nationsencyclopedia.com. සම්ප්‍රවේශය 2015-07-10.
^ Patel, Nitesh (June 2013). "LIBERIA COMPREHENSIVE FOOD SECURITY AND NUTRITION SURVEY (CFSNS) JUNE 2013". www.moaliberia.org. Liberian Ministry of Agriculture. සම්ප්‍රවේශය 10 July 2015.
^ Buzanakova, Alina. "Liberia Agriculture Sheet - Open Data for Liberia". සම්ප්‍රවේශය 2015-07-10.
^ "Rice Production Booms in Southeast Liberia". www.moaliberia.org. Ministry of Agriculture. 2015-07-11 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2015-07-10.
^ Fauquet, Claude; Fargette, Denis. "African Cassava Mosaic Virus: Etiology, Epidemiology, and Control". Plant Disease. American Phytopathological Society. doi:10.1094/PD-74-0404. S2CID 86728521.
^ ^a ^b "FAOSTAT". faostat3.fao.org. සම්ප්‍රවේශය 2015-07-10.
^ "Liberia - Agriculture and Food Security". liberia.brac.net. 2013. 2015-07-10 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2015-07-10.
^ "Liberia". Natural Resource Governance Institute. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2015.
^ "Mining in Liberia- Overview". mbendi.com. 6 December 2000 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2015.
^ "Quick-Action Helps Maintain Key Mining Industries during Ebola Outbreak". USGS. 7 April 2015. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2015.
^ "Coordinating Mining Conservation Efforts in Liberia". World Bank. 28 April 2015. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2015.
^ "PPIAF Supports Telecommunications Reform and Liberalization in Liberia" (PDF). Public-Private Infrastructure Facility (PPIAF). July 2011. March 4, 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය September 3, 2011.
^ "Introduction to Communication and Development in Liberia" සංරක්ෂණය කළ පිටපත මාර්තු 7, 2014 at the Wayback Machine, AudienceScapes. Retrieved February 8, 2014.
^ "Liberia" (in en), The World Factbook (Central Intelligence Agency), 2021-10-19, https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/liberia/#transportation, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2021-11-02
^ "Transport in Liberia: How to Get Around Safely". www.worldnomads.com. සම්ප්‍රවේශය 2021-11-02.
^ ^a ^b "Options for the Development of Liberia's Energy Sector" (PDF). International Bank for Reconstruction and Development. World Bank Group. 2011.
^ MacDougall, Clair (July 18, 2012). "Liberia: Stepping Back Into The Light?". ThinkPressAfrica.
^ "Liberia: Massive Electrification Boost". allAfrica.com. November 27, 2013.
^ Teh, Joe (July 30, 2013). "Behind The Power Switch in Nimba, An optimism for Vibrant Economy". The News Pinnacle. June 9, 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Liberia may have over 1 bln barrels in oil resources". Reuters Africa. November 3, 2009. January 20, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "NOCAL 2004 Liberia Offshore Bid Round Announcement". Business Wire. February 2, 2004.
^ Pearson, Natalie Obiko (December 10, 2007). "Liberia Opens Bidding for 10 Offshore Oil Blocks". RigZone.
^ "Third Liberian Offshore Petroleum Licensing Round 2009". Deloitte Petroleum Services. Deloitte. August 27, 2009. November 4, 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Toweh, Alphonso (July 21, 2011). "Liberia marks out new oil blocks, auction seen soon". Reuters. January 19, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 22, 2011.
^ Konneh, Ansu (August 30, 2010). "Chevron, Liberia Sign Deepwater Offshore Exploration Agreement". Bloomberg News.
^ ^a ^b Data of FAO, year 2005
^ ^a ^b "World Population Prospects – Population Division – United Nations". population.un.org. August 16, 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය September 1, 2019.
^ Liberia Institute of Statistics and Geo-Information Services (May 2009). "2008 National Population and Housing Census Final Results: Population by County" (PDF). 2017 Population and Housing Census. Republic of Liberia. September 11, 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 10, 2009.
^ ^a ^b ^c Liberia Institute of Statistics and Geo-Information Services (May 2009). "2008 National Population and Housing Census Final Results: Population by County" (PDF). 2008 Population and Housing Census. Republic of Liberia. September 11, 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 10, 2009.
^ ^a ^b "2008 National Population and Housing Census: Preliminary Results" (PDF). Government of the Republic of Liberia. 2008. February 13, 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 14, 2008.
^ United Nations World Population Prospects: 2006 revision – Table A.8
^ Fiske, Alan. "Kpelle". www.sscnet.ucla.edu. November 2, 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය November 5, 2014.
^ "Liberia's Ugly Past: Re-writing Liberian History". Theperspective.org. සම්ප්‍රවේශය January 3, 2010.
^ ^a ^b Moore, Jina (October 19, 2009). "Liberia: Ma Ellen talk plenty plenty Liberian English". Pulitzer Center on Crisis Reporting. October 5, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.
^ Liberia in සැකිල්ල:E25
^ "Religions in Liberia – PEW-GRF". www.globalreligiousfutures.org. November 6, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 6, 2018.
^ "2008 Population and Housing Census: Final Results". Liberia Institute of Statistics and Geo-Information Services. May 2009. p. A4-84. April 12, 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 21, 2018.
^ ^a ^b ^c "International Religious Freedom Report 2010: Liberia". United States Department of State. November 17, 2010. November 23, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.
^ Pew Forum on Religious & Public life. August 9, 2012. Retrieved October 29, 2013
^ "Freedom in the World 2011 – Liberia". Freedom House. United Nations High Commissioner for Refugees. July 7, 2011. සම්ප්‍රවේශය January 23, 2023.
^ "Education profile – Liberia". Institute for Statistics. UNESCO. 2010. September 30, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 20, 2011.
^ "Liberia: Go to school or go to jail". IRN. UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. September 21, 2007. සම්ප්‍රවේශය April 8, 2009.
^ Trawally, Sidiki; Reeves, Derek (2009). "Making Quality Education Affordable And Assessable To All – Prez. Sirleaf's Vision With Passion". Lift Liberia. May 12, 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 20, 2011.
^ Jallah, David A. B. "Notes, Presented by Professor and Dean of the Louis Arthur Grimes School of Law, University of Liberia, David A. B. Jallah to the International Association of Law Schools Conference Learning From Each Other: Enriching the Law School Curriculum in an Interrelated World Held at Soochow University Kenneth Wang School of Law, Suzhou, China, October 17–19, 2007." සංරක්ෂණය කළ පිටපත සැප්තැම්බර් 14, 2013 at the Wayback Machine International Association of Law Schools. Retrieved on September 1, 2008.
^ "Ellen Describes Tubman University's Opening As PRS Success". The New Dawn. March 3, 2010. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2010.
^ "Remarks by H.E. President Ellen Johnson Sirleaf At Official Launch and Fundraising Program Of the Grand Bassa Community College" (PDF). The Executive Mansion. October 21, 2010. October 4, 2011 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.
^ Fahn, Peter A. (July 7, 2011). "Government Moves Ahead With Education Decentralization Plans". සම්ප්‍රවේශය August 3, 2011.
^ "July 26 Celebrations Kick Off in Lofa As President Sirleaf Arrives". The Executive Mansion. July 25, 2011. October 4, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 29, 2013.
^ "Liberia's Weah announces free tuition for undergrads". Mail & Guardian. Agence France-Presse. October 25, 2018. සම්ප්‍රවේශය March 20, 2018.
^ "Stella Maris Polytechnic". smp>edu. 2013. March 30, 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය March 20, 2019.
^ "Adventist University of West Africa". auwa,edu. March 27, 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය March 20, 2019.
^ "United Methodist University". umu'edu. 2019. March 20, 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය March 20, 2019.
^ "African Methodist Episcopal University". ame.edu. March 22, 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය March 20, 2019.
^ "Starz University – Aim For Global Success" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-08-12.
^ "St Clements University College – Liberia". stclements.edu. සම්ප්‍රවේශය November 7, 2021.
^ "The WorldBank: Life Expectancy ranks".
^ "The State of the World's Midwifery 2011: Liberia" (PDF). United Nations Population Fund. December 6, 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 2, 2011.
^ "Maternal health gets a new boost in Liberia". UN Women – Headquarters (ඉංග්‍රීසි බසින්). July 17, 2017. සම්ප්‍රවේශය 2022-12-12.
^ "Data: Prevalence of HIV, total (% of population ages 15–49)". The World Bank. සම්ප්‍රවේශය February 23, 2011.
^ ^a ^b "Liberia: Health profile" (PDF). World Health Organization. සම්ප්‍රවේශය February 23, 2011.
^ "Female genital mutilation (FGM)". World Health Organization. October 29, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ UNICEF 2013 සංරක්ෂණය කළ පිටපත අප්‍රේල් 5, 2015 at the Wayback Machine, p. 27.
^ "Liberia: Nurtitional "crisis" in Monrovia". Integrated Regional Information Networks. UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. සම්ප්‍රවේශය February 24, 2011.
^ "Data: Malnutrition prevalence, weight for age (% of children under 5). The". World Bank. සම්ප්‍රවේශය February 23, 2011.
^ "Data: Improved sanitation facilities (% of population with access)". The World Bank. සම්ප්‍රවේශය February 23, 2011.
^ "Liberia: Breathing Life into ailing healthcare system". Integrated Regional Information Networks. UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. September 2006. සම්ප්‍රවේශය February 24, 2011.
^ "Data: Health expenditure per capita (current US$)". World Bank. සම්ප්‍රවේශය February 23, 2011.
^ "Data: Health expenditure, total (% of GDP)". World Bank. සම්ප්‍රවේශය February 23, 2011.
^ Toweh, Alphonso (March 30, 2014). "Liberian health authorities confirm two cases of Ebola: WHO". Reuters. September 24, 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 30, 2014.
^ Haglage, Abby (November 17, 2014). "How Liberia (Might Have) Beat Ebola". The Daily Beast. සම්ප්‍රවේශය November 17, 2014.
^ "Wonderful News Liberia after plague". The Economist. සම්ප්‍රවේශය May 11, 2015.
^ Marc DuBois and Caitlin Wake, with Scarlett Sturridge and Christina Bennett (2015) The Ebola response in West Africa: Exposing the politics and culture of international aid සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2020-09-28 at the Wayback Machine London: Overseas Development Institute
^ Wiltz, Teresa (December 2, 2010). "Liberia: War-Weary, With Echoes of Old Dixie". The Root. September 1, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.
^ "Martha Ricks". National Portrait Gallery. සම්ප්‍රවේශය December 12, 2008.
^ "Liberia: It's the Little Things – A Reflection on Ellen Johnson Sirleaf's Journey to the Presidency". allAfrica.com. March 24, 2006. සම්ප්‍රවේශය May 16, 2008.
^ Kamara, Varney (July 20, 2010). "Liberia: "Literature Must Be Given Priority"". The Analyst. allAfrica.com. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.
^ Doe, J. Kpanneh (October 31, 2000). "Baa Salaka: Sacrificial Lamb – A Book Review & Commentary". The Perspective. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.
^ OECD Atlas of Gender and Development: How Social Norms Affect Gender Equality in non-OECD Countries, OECD Publishing, 2010. p. 236.
^ Olukoju, Ayodeji. "Gender Roles, Marriage and Family", Culture and Customs of Liberia. Westport: Greenwood Press, 2006, p. 97.
^ "Celtnet Liberian Recipes and Cookery". Celtnet Recipes. September 3, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.
^ "Liberia". Food in Every Country. සම්ප්‍රවේශය August 27, 2013.
^ "The Baking Recipes of Liberia". Africa Aid. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.
^ "Iconic Weah a true great". FIFA.com. Retrieved November 17, 2013
^ "George Weah: Ex-AC Milan, Chelsea & Man City striker elected Liberia president". BBC. June 22, 2018.
^ "Liberia:Chaos Mars Grand Bassa and Nimba Clash". All Africa. January 21, 2012. සම්ප්‍රවේශය October 9, 2016.
^ "CIA The World Factbook". Appendix G: Weights and Measures. US Central Intelligence Agency. 2010. April 24, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 24, 2010.
^ Wilcox, Michael D., Jr. Department of Agricultural Economics University of Tennessee (2008). "Reforming Cocoa and Coffee Marketing in Liberia" (PDF). Presentation and Policy Brief. University of Tennessee. June 24, 2010 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 25, 2010.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
^ Government of Liberia (2008). "County Development Agendas". Government of the Republic of Liberia. January 14, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය May 1, 2010.
^ Shannon, Eugene H. (December 31, 2009). "Annual report" (PDF). Liberian Ministry of Lands, Mines and Energy. April 10, 2011 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය May 1, 2010.
^ Dopoe, Robin (May 25, 2018). "Gov't Pledges Commitment to Adopt Metric System". November 9, 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය September 1, 2019.

අප්‍රිකාවේ ස්වෛරී රාජ්‍ය සහ යැපෙන භූමි ප්‍රදේශ ලැයිස්තුව

[175] So named because many immigrants including those freed from slave ships arrived from ports at the mouth of the Congo River

[CIA-1] "Liberia". The Central Intelligence Agency side for Liberia. Central Intelligence Agency. 2021. සම්ප්‍රවේශය June 8, 2021.

[2] "The Major Religions Practised In Liberia". WorldAtlas (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2018-03-26. සම්ප්‍රවේශය 2023-11-01.

[3] "Liberia". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2023.

[IMFWEO.LR-4] "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Liberia)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 20 October 2023.

[gini-index-5] "GINI index". World Bank.

[UNHDR-6] Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 2020. pp. 343–346. ISBN 978-9211264425. සම්ප්‍රවේශය January 23, 2023.

[AFP-7] "Background on conflict in Liberia" සංරක්ෂණය කළ පිටපත පෙබරවාරි 14, 2007 at the Wayback Machine, Friends Committee on National Legislation, July 30, 2003

[TDIH-8] "July 26, 1847 Liberian independence proclaimed", This Day In History, History website.

[9] Cooper, Helene, The House at Sugar Beach: In Search of a Lost African Childhood (United States: Simon and Schuster, 2008), p. 6

[10] Liberia: History, Geography, Government, and Culture, Infoplease.com

[11] "Global Connections . Liberia . Timeline | PBS". www.pbs.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-12.

[auto1-12] Nelson, Harold D.; American University (Washington, D. C. ) Foreign Area Studies (January 24, 1984). "Liberia, a country study". Washington, D.C. : The Studies : For sale by the Supt. of Docs., U.S. G.P.O. – via Internet Archive.

[Constitutional_History-13] "Constitutional history of Liberia". Constitutionnet.org. සම්ප්‍රවේශය July 1, 2020.

[veconomist-14] "Praise for the woman who put Liberia back on its feet". The Economist. October 5, 2017.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_Omolewa-15] Michael, Omolewa (1986). Certificate history of Nigeria. Longman. ISBN 978-0582585188. April 14, 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 26, 2020.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_Scerri-16] Eleanor, Scerri (1986). "T Certificate history of Nigeria". Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.137. April 14, 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 26, 2020. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_introprof-17] Dunn-Marcos, Robin; Kollehlon, Konia T.; Ngovo, Bernard; Russ, Emily (April 2005). Ranar, Donald A. (ed.). "Liberians: An Introduction to their History and Culture" (PDF). Culture Profile (19). Center for Applied Linguistics: 5–6. June 25, 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.

[18] Jesse N. Mongrue M. Ed (2011). Liberia-America's Footprint in Africa: Making the Cultural, Social, and Political Connections. iUniverse. p. 24. ISBN 978-1462021642.

[19] Howard Brotz, ed., African American Social & Political Thought 1850–1920 (New Brunswick: Transaction Publishers, 1996), 38–39.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_AFP-20] "Background on conflict in Liberia" සංරක්ෂණය කළ පිටපත පෙබරවාරි 14, 2007 at the Wayback Machine, Friends Committee on National Legislation, July 30, 2003

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_Sale-21] Maggie Montesinos Sale (1997). The Slumbering Volcano: American Slave Ship Revolts and the Production of Rebellious Masculinity, Duke University Press, 1997, p. 264. ISBN 0822319926

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_Shick_1971-22] Shick, Tom W. (January 1971). "A quantitative analysis of Liberian colonization from 1820 to 1843 with special reference to mortality". The Journal of African History. 12 (1): 45–59. doi:10.1017/S0021853700000062. JSTOR 180566. PMID 11632218. S2CID 31153316.^{[permanent dead link]}

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_Shick_1980-23] Shick, Tom W. (1980). Behold the Promised Land: A History of Afro-American Settler Society in Nineteenth-century Liberia. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0801823091.

[24] "The African-American Mosaic". Library of Congress. July 23, 2010. සම්ප්‍රවේශය March 31, 2015.

[25] Wegmann, Andrew N. (මැයි 5, 2010). Christian Community and the Development of an Americo-Liberian Identity, 1824–1878 (MA thesis). Louisiana State University. doi:10.31390/gradschool_theses.525.

[26] "Address on Colonization to a Deputation of Negroes". Collected Works of Abraham Lincoln. Volume 5. August 14, 1862. සම්ප්‍රවේශය August 21, 2019.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_Smithsonian-27] MacDougall, Clair (July–August 2016). "These Abandoned Buildings Are the Last Remnants of Liberia's Founding History". Smithsonian Magazine. සම්ප්‍රවේශය June 23, 2021.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_Constitutional_History-28] "Constitutional history of Liberia". Constitutionnet.org. සම්ප්‍රවේශය July 1, 2020.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_volume-29] Johnston, Harry Hamilton; Stapf, Otto (1906). Liberia, Volume I. Hutchinson & Co. ISBN 1143315057.

[30] Adekeye Adebajo (2002). Liberia's Civil War: Nigeria, ECOMOG, and Regional Security in West Africa. International Peace Academy. p. 21. ISBN 1588260526.

[31] Liberia: Open Door to Travel and Investment. Liberia. Department of Information and Cultural Affairs. 1967. p. 19. This symbol of Negro liberty was first unfurled on August 24, 1847

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_Ricks-32] "How a former slave gave a quilt to Queen Victoria". BBC. July 11, 2017

[33] "The Revolutionary Summer of 1862". National Archives (ඉංග්‍රීසි බසින්). April 20, 2018. සම්ප්‍රවේශය September 20, 2020.

[34] "Frontline/World – Liberia – No More War – Liberia's Historic Ties to America PBS". www.pbs.org. සම්ප්‍රවේශය September 20, 2020.

[35] "Independent Lens – Iron Ladies of Liberia – Liberian History PBS". www.pbs.org. April 14, 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය September 20, 2020.

[36] "Foreign Relations of the United States, 1951, The Near East and Africa, Volume V - Office of the Historian". history.state.gov. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-12.

[37] Cuffee, Paul; Ashmun, Jehudi; Society, American Colonization (2010-07-23). "Colonization - The African-American Mosaic Exhibition | Exhibitions (Library of Congress)". www.loc.gov. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-12.

[38] Cole, Gibril R. (2021-03-25) (in en), The History of Sierra Leone,
doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.625
,
ISBN 978-0-19-027773-4
, https://oxfordre.com/africanhistory/display/10.1093/acrefore/9780190277734.001.0001/acrefore-9780190277734-e-625, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2023-07-12

[39] "Overview". World Bank (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-07-12.

[40] Robert Jefferson Norrell (2009). Up from History: The Life of Booker T. Washington. Harvard University Press. pp. 374–375. ISBN 978-0674032118. Rosenberg, Emily S. (June 1, 2007). "The Invisible Protectorate: The United States, Liberia, and the Evolution of Neocolonialism, 1909–40". Diplomatic History. 9 (3). Oxford Journals: 191–214. doi:10.1111/j.1467-7709.1985.tb00532.x.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_Tucker-41] Tucker, Spencer (2005). World War I: Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1851094202. October 28, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 27, 2018.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_Heffinck-42] Heffinck, Ariane. "Liberia: A Nation in Recovery". una-gp.org. United Nations Association of Philadelphia. November 7, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 27, 2018.

[43] Elections Chief Hints Slashing Numbers of Mushrooming Parties for 2005 Polls New Democrat

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_:1-44] Akwei, Ismail (2017-10-08). "Elections history in Africa's oldest democratic republic: Liberia". euronews (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-03-22.

[45] Christy, Cuthbert (December 15, 1930). "Commission's Report: International Commission of Enquiry in Liberia" (PDF). League of Nations: 127. April 12, 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 6, 2018.

[46] Van der Kraaij, Fred PM. "President Charles D.B. King". Liberia Past and Present. January 19, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය February 5, 2018.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_opendoor-47] Marinelli, Lawrence (1964). "Liberia's Open Door Policy". The Journal of Modern African Studies. 2 (1): 91–98. doi:10.1017/s0022278x00003694. S2CID 153385644.

[48] "Africa: A Vote on Apartheid". Time. July 29, 1966. October 28, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 20, 2011.

[49] Adogamh, Paul G. (ජූලි 2008). "Pan-Africanism Revisited: Vision and Reality of African Unity and Development" (PDF). African Review of Integration. 2 (2). සැප්තැම්බර් 25, 2011 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය ජූලි 20, 2011.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_global-50] Anjali Mitter Duva (2002). "Liberia and the United States: A Complex Relationship". PBS. සම්ප්‍රවේශය July 20, 2011.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_notes-51] "Liberia Comrades Turned Enemies". Time. November 25, 1985. September 15, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.

[52] Ellis, Stephen (2001). The Mask of Anarchy Updated Edition: The Destruction of Liberia and the Religious Dimension of an African Civil War. NYU Press. p. 75. ISBN 0814722385.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_bbc-53] "Liberia country profile". BBC News. May 4, 2011. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.

[54] "Liberia profile – Timeline". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2018-01-22. සම්ප්‍රවේශය 2022-08-30.

[55] World Peace Foundation, Mass Atrocity Endings: Liberia, Medford, Massachusetts: Tufts University, August 7, 2015. Retrieved June 7, 2020

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_warrant-56] "Arrest warrant for Liberian leader". BBC News. June 4, 2003. සම්ප්‍රවේශය July 20, 2011.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_cbc-57] "Indepth: Liberia, Land of the free". CBC News. July 23, 2009. September 8, 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[58] "Liberia's civil war: Fiddling while Monrovia burns". The Economist. July 24, 2003. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.

[59] "Profile: Leymah Gbowee – Liberia's 'peace warrior'". BBC News. October 7, 2011. සම්ප්‍රවේශය October 20, 2011.

[60] Simmons, Ann M. (August 12, 2003). "Taylor resigns as president of Liberia, leaves the country". Baltimore Sune. January 11, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.

[61] "Liberian rebels sign peace deal". The Guardian. August 19, 2003. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.

[62] "Liberia: UNMIL extends deployment as more troops arrive". IRIN News. December 24, 2003. January 17, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.

[63] "Bryant takes power in Liberia". The Guardian. October 14, 2003. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_freedom-64] "Freedom in the World 2011 – Liberia". Freedom House. United Nations High Commissioner for Refugees. July 7, 2011. සම්ප්‍රවේශය January 23, 2023.

[65] "Liberia–Nigeria: "Time to bring Taylor issue to closure," says Sirleaf". The New Humanitarian. March 17, 2006. සම්ප්‍රවේශය January 23, 2023.

[66] "Taylor Sent Off to Face War Crimes Charges". AFP. UNMIL. March 29, 2006. October 5, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.

[67] "War-battered nation launches truth commission". The New Humanitarian. February 21, 2006. සම්ප්‍රවේශය January 23, 2023.

[68] "Tuesday, July 26, is National Independence Day; to be Observed as National Holiday" (Press release). Government of the Republic of Liberia Ministry of Foreign Affairs. August 2, 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 26, 2021.

[69] "Our Founder". Gbowee Peace Foundation Africa-USA.

[70] "Sirleaf seen winning Liberia run-off vote". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 November 2011.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_journey-71] Nkosinathi Shazi (January 23, 2018). "From Football King To Liberian President – George Weah's Journey". Huffington Post. November 16, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 3, 2018.

[72] "Top 10 Greatest African Strikers". Johannesburg Post. February 20, 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 27, 2018.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_Listwand-73] "Top 10 youngest serving presidents in Africa, 2018". Listwand. October 3, 2018. October 3, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 26, 2019.

[ලයිබීරියාවේ_ඉතිහාසය_BBC_News-74] "George Weah sworn in as Liberia's president". BBC. March 22, 2018.

[75] "Liberia's George Weah concedes presidential election defeat to Joseph Boakai". France 24 (ඉංග්‍රීසි බසින්). 18 November 2023.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_eowg2-76] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Bateman, Graham; Victoria Egan; Fiona Gold; Philip Gardner (2000). Encyclopedia of World Geography. New York: Barnes & Noble Books. p. 161. ISBN 1566192919.

[77] "Mount Nimba Strict Nature Reserve". UNESCO World Heritage Centre (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-08-17.

[78] "Building effective climate governance in Liberia – Liberia". ReliefWeb (ඉංග්‍රීසි බසින්). March 8, 2018. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-21.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_:03-79] "Climate Risk Profile: Liberia". Climatelinks (ඉංග්‍රීසි බසින්). February 28, 2017. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-21.

[80] Blackmore, R.D. Lorna Doone. Ryerson Press. ISBN 0665265034. OCLC 1084383140.

[81] Ghoshal, Animesh (1982). "Multinational Investment and the Development of an Export Industry: Rubber in Liberia". Transafrican Journal of History. 11: 92–111. ISSN 0251-0391. JSTOR 24328535.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_DinersteinOlson2017-82] Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_FLII-Supplementary-83] Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_mmg-84] McGrath, Matt (September 23, 2014). "Liberia in 'trees for cash' deal". BBC News.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_Anne_Look-85] Anne Look, "Poaching in Liberia's Forests Threatens Rare Animals" සංරක්ෂණය කළ පිටපත මාර්තු 4, 2016 at the Wayback Machine, Voice of America News, May 8, 2012.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_Redlist-86] Ransom, C.; Robinson, P.T.; Collen, B. (2015). "Choeropsis liberiensis". IUCN Red List of Threatened Species. 2015: e.T10032A18567171. doi:10.2305/IUCN.UK.2015-2.RLTS.T10032A18567171.en. සම්ප්‍රවේශය November 11, 2021. Database entry includes a brief justification of why this species is of endangered.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_Wynfred_Russell-87] Wynfred Russell, "Extinction is forever: A crisis that is Liberia's endangered wildlife" සංරක්ෂණය කළ පිටපත මාර්තු 3, 2016 at the Wayback Machine, Front Page Africa, January 15, 2014.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_Trypanosoma-brucei-gambiense-88] Mehlitz, D.; Molyneux, D. H. (2019). "The elimination of Trypanosoma brucei gambiense? Challenges of reservoir hosts and transmission cycles: Expect the unexpected". Parasite Epidemiology and Control. 6. Elsevier: e00113. doi:10.1016/j.parepi.2019.e00113. ISSN 2405-6731. PMC 6742776. PMID 31528738.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_Manwell-89] Manwell, Reginald D. (January 1946). "Bat Malaria". American Journal of Epidemiology. 43 (1). Society for Epidemiologic Research & Johns Hopkins (Oxford University Press): 1–12. doi:10.1093/oxfordjournals.aje.a119047. ISSN 1476-6256. PMID 21011556.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_Restoring_the_Battered-90] "Restoring the Battered and Broken Environment of Liberia One of the Keys to a New and Sustainable Future" සංරක්ෂණය කළ පිටපත නොවැම්බර් 8, 2014 at archive.today, United Nations Environment Program, February 13, 2014.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_obs-91] "Monrovia's 'Never-Ending' Pollution Issues In 2013, Edwin M. Fayia III, The Liberian Observer, December 30, 2014". December 26, 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය September 1, 2019.

[92] "IDA – Liberia: Digging Out Monrovia from the Waste of War". web.worldbank.org.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_census20082-93] "2008 National Population and Housing Census: Preliminary Results" (PDF). Government of the Republic of Liberia. 2008. February 13, 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 14, 2008.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_polls-94] "Liberia cannot afford local polls". BBC News. January 14, 2008.

[ලයිබීරියාවේ_භූගෝලය_GCL-95] Kieh, Jr., George Klay. "The Model City Statute for the Liberian City" (PDF). Governance Commission of Liberia. Governance Commission of the Republic of Liberia. April 12, 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 20, 2018.

[96] "Liberia: Counties, Major Cities, Towns & Urban Areas - Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information". www.citypopulation.de. සම්ප්‍රවේශය 2024-01-16.

[97] "Constitution of Liberia". September 4, 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 26, 2021.

[state2-98] "Background Note: Liberia". Bureau of African Affairs. United States Department of State. March 8, 2011.

[99] Dash, Leon; Services, Washington Post Foreign (1980-02-28). "Liberian Elite Facing Rare Political Test". Washington Post (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0190-8286. සම්ප්‍රවේශය 2023-06-22.

[freedom2-100] "Freedom in the World 2011 – Liberia". Freedom House. United Nations High Commissioner for Refugees. July 7, 2011. සම්ප්‍රවේශය January 23, 2023.

[vdem_dataset-101] V-Dem Institute (2023). "The V-Dem Dataset". සම්ප්‍රවේශය 14 October 2023.

[102] Moumouni, Guillaume. (April 2014). "China and Liberia: Engagement in a Post-Conflict Country 2003–2013". Global Powers and Africa Programme. Occasional Paper No. 182^{[permanent dead link]}. Johannesburg, South Africa: The South African Institute of International Affairs (SAIIA). p. 8.

[103] Moumouni, Guillaume (2018). "China and Liberia: Engagement in a Post-Conflict Country (2003–2013)". In Alden, C.; Alao, A.; Chun, Z.; Barber, L. (eds.). China and Africa. pp. 225–251. doi:10.1007/978-3-319-52893-9_12. ISBN 978-3319528939.

[hrw-104] "Liberia: Police Corruption Harms Rights, Progress", Human Rights Watch, August 22, 2013.

[cdaMontserrado-105] "Montserrado County Development Agenda" (PDF). Republic of Liberia. 2008. November 2, 2021 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 14, 2008.

[106] "Nine officials commissioned". The Analyst. October 11, 2008.

[107] Crane, Keith; Gompert, David C; Oliker, Olga; Riley, Kevin Jack; and Lawson, Brooke Stearns. (2007). Making Liberia safe : transformation of the national security sector. Santa Monica, CA : Rand. pp. 9–11. ISBN 978-0833040084. Rand Corp website සංරක්ෂණය කළ පිටපත ඔක්තෝබර් 14, 2018 at the Wayback Machine Retrieved December 7, 2017.

[108] Nicola Jones, Janice Cooper, Elizabeth Presler-Marshall and David Walker, June 2014; "The fallout of rape as a weapon of war", ODI; http://www.odi.org/publications/8464-rape-weapon-war-liberia සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2018-09-28 at the Wayback Machine

[109] "State Sponsored Homophobia 2016: A world survey of sexual orientation laws: criminalisation, protection and recognition" (PDF). International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and Intersex Association. May 17, 2016.

[110] Avery, Daniel (April 4, 2019). "71 Countries Where Homosexuality is Illegal". Newsweek.

[111] ""Senate Passes 'No Same Sex Marriage' Bill ", Daily Observer, 21 July 2012". August 5, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය September 1, 2019.

[2010_Human_Rights_Report:_Liberia-112] "2010 Human Rights Report: Liberia". US Department of State. සම්ප්‍රවේශය January 10, 2013.

[113] ""Liberia: Corruption Is Liberia's Problem, US Ambassador to Liberia Alarms", Al-Varney Rogers, allAfrica, 21 February 2014". allAfrica.com. සම්ප්‍රවේශය October 17, 2014.

[114] "2010 Corruption Perceptions Index". Transparency International. October 26, 2010. October 20, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.

[115] "Corruption Perceptions Index 2007". Transparency International. 2007. April 28, 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.

[116] "Global Corruption Barometer 2010". Transparency International. December 9, 2010. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.

[Schoenurl-117] Schoenurl, John W. (August 11, 2003). "Liberian shipping draws scrutiny". NBC News.

[About_the_Liberian_Registry-118] "About the Liberian Registry". Liberian Registry. November 10, 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[119] "Currency". Central Bank of Liberia. සම්ප්‍රවේශය January 15, 2023.

[state-120] "Background Note: Liberia". Bureau of African Affairs. United States Department of State. March 8, 2011.

[121] "GDP per capita (current US$) |Data |Graph". Data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2013.

[IMF_GDP-122] "Liberia". International Monetary Fund.

[eowg-123] Bateman, Graham; Victoria Egan; Fiona Gold; Philip Gardner (2000). Encyclopedia of World Geography. New York: Barnes & Noble Books. p. 161. ISBN 1566192919.

[challenges-124] "The Challenges of Post-War Reconstruction – the Liberian Experience". Government of Liberia. allAfrica.com. June 13, 2011.

[imf-125] "Report for Selected Countries and Subjects: Liberia". International Monetary Fund. June 20, 2011.

[consultation-126] "IMF Country Report No. 10/37" (PDF). International Monetary Fund. 2010.

[agi-127] "Liberian President: Government and People are Partners in Progress". Africa Governance Initiative. January 27, 2011. December 20, 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[128] "Liberia Economic Recovery Assessment". USAID. July 2008.

[129] "Quarter Three Fiscal Outturn, Fiscal Year 2010/11" (PDF). Ministry of Finance. May 2011. March 25, 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[130] "Second Quarter 2010/2011 Public Debt Management Report" (PDF). Debt Management Unit. Ministry of Finance. March 25, 2011. September 10, 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[131] "Liberia's diamond links". BBC News. July 18, 2000.

[132] "CBC News Indepth: Liberia". CBC News. March 29, 2006. September 8, 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[133] "Liberia restarts diamond industry". USA Today. May 1, 2007.

[134] "Bloody timber off the market". Greenpeace. May 7, 2003.

[135] Strieker, Gary (January 13, 2002). "U.N. mulls embargo on Liberian timber". CNN.

[136] Xu, Chenni (June 20, 2006). "UN Lifts Liberia Timber Sanctions". Voice of America. January 30, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 21, 2011.

[137] "Members and Observers". wto.org. සම්ප්‍රවේශය October 15, 2020.

[138] "Government Announces Agreement with Chevron to Explore Liberian Waters". allAfrica.com. August 27, 2010.

[139] "Palm oil industry accused of land grabs in Liberia". globalpost.com. December 27, 2012.

[140] Fred van der Kraaij, From the love of liberty to paradise lost, p. 144, Leiden, African Studies Centre 2015, pdf

[141] "Firestone and Liberia – Company History". Firestone Natural Rubber Company. June 12, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[142] "The World Factbook - Liberia". www.cia.gov. Central Intelligence Agency. 24 June 2015. සම්ප්‍රවේශය 2015-07-10.

[143] "Liberia | Agriculture and Food Security | U.S. Agency for International Development". www.usaid.gov. 16 ජූනි 2015. 11 ජූලි 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 ජූලි 2015.

[:0-144] "Agriculture - Liberia - export, area, crops, annual, farming, system". www.nationsencyclopedia.com. සම්ප්‍රවේශය 2015-07-10.

[:1-145] Patel, Nitesh (June 2013). "LIBERIA COMPREHENSIVE FOOD SECURITY AND NUTRITION SURVEY (CFSNS) JUNE 2013". www.moaliberia.org. Liberian Ministry of Agriculture. සම්ප්‍රවේශය 10 July 2015.

[146] Buzanakova, Alina. "Liberia Agriculture Sheet - Open Data for Liberia". සම්ප්‍රවේශය 2015-07-10.

[:2-147] "Rice Production Booms in Southeast Liberia". www.moaliberia.org. Ministry of Agriculture. 2015-07-11 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2015-07-10.

[ACMV-148] Fauquet, Claude; Fargette, Denis. "African Cassava Mosaic Virus: Etiology, Epidemiology, and Control". Plant Disease. American Phytopathological Society. doi:10.1094/PD-74-0404. S2CID 86728521.

[:3-149] "FAOSTAT". faostat3.fao.org. සම්ප්‍රවේශය 2015-07-10.

[150] "Liberia - Agriculture and Food Security". liberia.brac.net. 2013. 2015-07-10 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2015-07-10.

[Resource-151] "Liberia". Natural Resource Governance Institute. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2015.

[Bendi-152] "Mining in Liberia- Overview". mbendi.com. 6 December 2000 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2015.

[Sector-153] "Quick-Action Helps Maintain Key Mining Industries during Ebola Outbreak". USGS. 7 April 2015. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2015.

[Bank-154] "Coordinating Mining Conservation Efforts in Liberia". World Bank. 28 April 2015. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2015.

[reform-155] "PPIAF Supports Telecommunications Reform and Liberalization in Liberia" (PDF). Public-Private Infrastructure Facility (PPIAF). July 2011. March 4, 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය September 3, 2011.

[156] "Introduction to Communication and Development in Liberia" සංරක්ෂණය කළ පිටපත මාර්තු 7, 2014 at the Wayback Machine, AudienceScapes. Retrieved February 8, 2014.

[:02-157] "Liberia" (in en), The World Factbook (Central Intelligence Agency), 2021-10-19, https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/liberia/#transportation, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2021-11-02

[158] "Transport in Liberia: How to Get Around Safely". www.worldnomads.com. සම්ප්‍රවේශය 2021-11-02.

[Options-159] "Options for the Development of Liberia's Energy Sector" (PDF). International Bank for Reconstruction and Development. World Bank Group. 2011.

[160] MacDougall, Clair (July 18, 2012). "Liberia: Stepping Back Into The Light?". ThinkPressAfrica.

[161] "Liberia: Massive Electrification Boost". allAfrica.com. November 27, 2013.

[162] Teh, Joe (July 30, 2013). "Behind The Power Switch in Nimba, An optimism for Vibrant Economy". The News Pinnacle. June 9, 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[163] "Liberia may have over 1 bln barrels in oil resources". Reuters Africa. November 3, 2009. January 20, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[164] "NOCAL 2004 Liberia Offshore Bid Round Announcement". Business Wire. February 2, 2004.

[bidding-165] Pearson, Natalie Obiko (December 10, 2007). "Liberia Opens Bidding for 10 Offshore Oil Blocks". RigZone.

[166] "Third Liberian Offshore Petroleum Licensing Round 2009". Deloitte Petroleum Services. Deloitte. August 27, 2009. November 4, 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[167] Toweh, Alphonso (July 21, 2011). "Liberia marks out new oil blocks, auction seen soon". Reuters. January 19, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 22, 2011.

[168] Konneh, Ansu (August 30, 2010). "Chevron, Liberia Sign Deepwater Offshore Exploration Agreement". Bloomberg News.

[Data_of_FAO,_year_2005-169] Data of FAO, year 2005

[WPP_2010-170] "World Population Prospects – Population Division – United Nations". population.un.org. August 16, 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය September 1, 2019.

[census2017final-171] Liberia Institute of Statistics and Geo-Information Services (May 2009). "2008 National Population and Housing Census Final Results: Population by County" (PDF). 2017 Population and Housing Census. Republic of Liberia. September 11, 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 10, 2009.

[census2008final-172] Liberia Institute of Statistics and Geo-Information Services (May 2009). "2008 National Population and Housing Census Final Results: Population by County" (PDF). 2008 Population and Housing Census. Republic of Liberia. September 11, 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 10, 2009.

[census2008-173] "2008 National Population and Housing Census: Preliminary Results" (PDF). Government of the Republic of Liberia. 2008. February 13, 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 14, 2008.

[174] United Nations World Population Prospects: 2006 revision – Table A.8

[176] Fiske, Alan. "Kpelle". www.sscnet.ucla.edu. November 2, 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය November 5, 2014.

[177] "Liberia's Ugly Past: Re-writing Liberian History". Theperspective.org. සම්ප්‍රවේශය January 3, 2010.

[pulitzer-178] Moore, Jina (October 19, 2009). "Liberia: Ma Ellen talk plenty plenty Liberian English". Pulitzer Center on Crisis Reporting. October 5, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.

[e25-179] Liberia in සැකිල්ල:E25

[180] "Religions in Liberia – PEW-GRF". www.globalreligiousfutures.org. November 6, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 6, 2018.

[Census_2008-181] "2008 Population and Housing Census: Final Results". Liberia Institute of Statistics and Geo-Information Services. May 2009. p. A4-84. April 12, 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 21, 2018.

[irfr-182] "International Religious Freedom Report 2010: Liberia". United States Department of State. November 17, 2010. November 23, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.

[183] Pew Forum on Religious & Public life. August 9, 2012. Retrieved October 29, 2013

[freedom-184] "Freedom in the World 2011 – Liberia". Freedom House. United Nations High Commissioner for Refugees. July 7, 2011. සම්ප්‍රවේශය January 23, 2023.

[185] "Education profile – Liberia". Institute for Statistics. UNESCO. 2010. September 30, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 20, 2011.

[186] "Liberia: Go to school or go to jail". IRN. UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. September 21, 2007. සම්ප්‍රවේශය April 8, 2009.

[187] Trawally, Sidiki; Reeves, Derek (2009). "Making Quality Education Affordable And Assessable To All – Prez. Sirleaf's Vision With Passion". Lift Liberia. May 12, 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 20, 2011.

[188] Jallah, David A. B. "Notes, Presented by Professor and Dean of the Louis Arthur Grimes School of Law, University of Liberia, David A. B. Jallah to the International Association of Law Schools Conference Learning From Each Other: Enriching the Law School Curriculum in an Interrelated World Held at Soochow University Kenneth Wang School of Law, Suzhou, China, October 17–19, 2007." සංරක්ෂණය කළ පිටපත සැප්තැම්බර් 14, 2013 at the Wayback Machine International Association of Law Schools. Retrieved on September 1, 2008.

[189] "Ellen Describes Tubman University's Opening As PRS Success". The New Dawn. March 3, 2010. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2010.

[190] "Remarks by H.E. President Ellen Johnson Sirleaf At Official Launch and Fundraising Program Of the Grand Bassa Community College" (PDF). The Executive Mansion. October 21, 2010. October 4, 2011 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 22, 2011.

[191] Fahn, Peter A. (July 7, 2011). "Government Moves Ahead With Education Decentralization Plans". සම්ප්‍රවේශය August 3, 2011.

[192] "July 26 Celebrations Kick Off in Lofa As President Sirleaf Arrives". The Executive Mansion. July 25, 2011. October 4, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 29, 2013.

[193] "Liberia's Weah announces free tuition for undergrads". Mail & Guardian. Agence France-Presse. October 25, 2018. සම්ප්‍රවේශය March 20, 2018.

[194] "Stella Maris Polytechnic". smp>edu. 2013. March 30, 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය March 20, 2019.

[195] "Adventist University of West Africa". auwa,edu. March 27, 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය March 20, 2019.

[196] "United Methodist University". umu'edu. 2019. March 20, 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය March 20, 2019.

[197] "African Methodist Episcopal University". ame.edu. March 22, 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය March 20, 2019.

[198] "Starz University – Aim For Global Success" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-08-12.

[199] "St Clements University College – Liberia". stclements.edu. සම්ප්‍රවේශය November 7, 2021.

[200] "The WorldBank: Life Expectancy ranks".

[201] "The State of the World's Midwifery 2011: Liberia" (PDF). United Nations Population Fund. December 6, 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 2, 2011.

[202] "Maternal health gets a new boost in Liberia". UN Women – Headquarters (ඉංග්‍රීසි බසින්). July 17, 2017. සම්ප්‍රවේශය 2022-12-12.

[203] "Data: Prevalence of HIV, total (% of population ages 15–49)". The World Bank. සම්ප්‍රවේශය February 23, 2011.

[profile-204] "Liberia: Health profile" (PDF). World Health Organization. සම්ප්‍රවේශය February 23, 2011.

[205] "Female genital mutilation (FGM)". World Health Organization. October 29, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[UNICEF2013p27-206] UNICEF 2013 සංරක්ෂණය කළ පිටපත අප්‍රේල් 5, 2015 at the Wayback Machine, p. 27.

[207] "Liberia: Nurtitional "crisis" in Monrovia". Integrated Regional Information Networks. UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. සම්ප්‍රවේශය February 24, 2011.

[208] "Data: Malnutrition prevalence, weight for age (% of children under 5). The". World Bank. සම්ප්‍රවේශය February 23, 2011.

[209] "Data: Improved sanitation facilities (% of population with access)". The World Bank. සම්ප්‍රවේශය February 23, 2011.

[210] "Liberia: Breathing Life into ailing healthcare system". Integrated Regional Information Networks. UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. September 2006. සම්ප්‍රවේශය February 24, 2011.

[211] "Data: Health expenditure per capita (current US$)". World Bank. සම්ප්‍රවේශය February 23, 2011.

[212] "Data: Health expenditure, total (% of GDP)". World Bank. සම්ප්‍රවේශය February 23, 2011.

[213] Toweh, Alphonso (March 30, 2014). "Liberian health authorities confirm two cases of Ebola: WHO". Reuters. September 24, 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 30, 2014.

[214] Haglage, Abby (November 17, 2014). "How Liberia (Might Have) Beat Ebola". The Daily Beast. සම්ප්‍රවේශය November 17, 2014.

[215] "Wonderful News Liberia after plague". The Economist. සම්ප්‍රවේශය May 11, 2015.

[216] Marc DuBois and Caitlin Wake, with Scarlett Sturridge and Christina Bennett (2015) The Ebola response in West Africa: Exposing the politics and culture of international aid සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2020-09-28 at the Wayback Machine London: Overseas Development Institute

[217] Wiltz, Teresa (December 2, 2010). "Liberia: War-Weary, With Echoes of Old Dixie". The Root. September 1, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.

[218] "Martha Ricks". National Portrait Gallery. සම්ප්‍රවේශය December 12, 2008.

[219] "Liberia: It's the Little Things – A Reflection on Ellen Johnson Sirleaf's Journey to the Presidency". allAfrica.com. March 24, 2006. සම්ප්‍රවේශය May 16, 2008.

[220] Kamara, Varney (July 20, 2010). "Liberia: "Literature Must Be Given Priority"". The Analyst. allAfrica.com. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.

[221] Doe, J. Kpanneh (October 31, 2000). "Baa Salaka: Sacrificial Lamb – A Book Review & Commentary". The Perspective. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.

[Atlasof-222] OECD Atlas of Gender and Development: How Social Norms Affect Gender Equality in non-OECD Countries, OECD Publishing, 2010. p. 236.

[223] Olukoju, Ayodeji. "Gender Roles, Marriage and Family", Culture and Customs of Liberia. Westport: Greenwood Press, 2006, p. 97.

[224] "Celtnet Liberian Recipes and Cookery". Celtnet Recipes. September 3, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.

[225] "Liberia". Food in Every Country. සම්ප්‍රවේශය August 27, 2013.

[226] "The Baking Recipes of Liberia". Africa Aid. සම්ප්‍රවේශය July 23, 2011.

[FIFA-227] "Iconic Weah a true great". FIFA.com. Retrieved November 17, 2013

[228] "George Weah: Ex-AC Milan, Chelsea & Man City striker elected Liberia president". BBC. June 22, 2018.

[229] "Liberia:Chaos Mars Grand Bassa and Nimba Clash". All Africa. January 21, 2012. සම්ප්‍රවේශය October 9, 2016.

[230] "CIA The World Factbook". Appendix G: Weights and Measures. US Central Intelligence Agency. 2010. April 24, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 24, 2010.

[ut-231] Wilcox, Michael D., Jr. Department of Agricultural Economics University of Tennessee (2008). "Reforming Cocoa and Coffee Marketing in Liberia" (PDF). Presentation and Policy Brief. University of Tennessee. June 24, 2010 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 25, 2010.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[232] Government of Liberia (2008). "County Development Agendas". Government of the Republic of Liberia. January 14, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය May 1, 2010.

[233] Shannon, Eugene H. (December 31, 2009). "Annual report" (PDF). Liberian Ministry of Lands, Mines and Energy. April 10, 2011 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය May 1, 2010.

[234] Dopoe, Robin (May 25, 2018). "Gov't Pledges Commitment to Adopt Metric System". November 9, 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය September 1, 2019.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

පිළිගත් ස්වෛරී රාජ්‍යයන්
ඇල්ජීරියාව * ඇන්ගෝලාව * බෙනින් * බොට්ස්වානාව * බුර්කිනා ෆාසෝ * බුරුන්ඩි * කැමරූන් * කේප් වර්ඩ් * මධ්‍යම අප්‍රිකාව * චෑඩ් * කොමරොස් * කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය * කොංගෝ ජනරජය * ජිබුටි * ඊජිප්තුව * සමක ගිනියාව * එරිත්‍රියාව * එස්වාටිනි * ඉතියෝපියාව * ගැබොන් * ගැම්බියාව * ඝානාව * ගිනියාව * ගිනි බිසවු * අයිවරි කෝස්ට් * කෙන්යාව * ලෙසොතෝව * ලයිබීරියාව * ලිබියාව * මැඩගස්කරය * මලාවි * මාලි * මොරිටේනියාව * මුරුසිය * මොරොක්කෝව * මොසැම්බික් * නැමීබියාව * නයිජර් * නයිජීරියාව * රුවන්ඩාව * සාඕ ටොමේ සහ ප්‍රින්සිපේ * සෙනගාලය * සීෂෙල්ස් * සියෙරා ලියෝන් * සෝමාලියාව * දකුණු අප්‍රිකාව * දකුණු සුඩානය * සුඩානය * ටැන්සානියාව * ටෝගෝ * ටියුනීසියාව * උගන්ඩාව * සැම්බියාව * සිම්බාබ්වේ
සීමිත හෝ පිළිගැනීමක් නොමැති රාජ්‍යයන්
සහරාවි අරාබි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය * සෝමාලිලන්තය
අප්‍රිකානු නොවන රාජ්‍යවල සංඝටක කොටස්
දකුණු සහ ඇන්ටාක්ටික් ප්‍රංශ භූමිය * කැනරි දූපත් * සියුටා * මැඩෙයිරා * මයෝට් * මෙලිලා * පෙලගී දූපත් * ප්ලාසාස් ඩි සොබෙරානියා * රීයූනියන් * සොකොත්‍රා දූපත් සමූහය
ස්වෛරී රාජ්‍යයක යැපෙන භූමි
ශාන්ත හෙලේනා, ඇසෙන්ෂන් සහ ට්‍රිස්ටන් ඩා කුන්හා