සැම්බියාව

සැම්බියා ජනරජය
සැම්බියා ජනරජය
	ජාතික ධජය රාජ්‍ය ලාංඡනය
	උද්යෝග පාඨය: ; "එක සැම්බියාව, එක ජාතියක්"
	ජාතික ගීය: "Stand and Sing of Zambia, Proud and Free";
අගනුවර සහ විශාලතම නගරය	ලුසාකා; 15°25′S 28°17′E / 15.417°S 28.283°E
නිල භාෂා(ව)	ඉංග්‍රීසි
පිළිගත් ප්‍රාදේශීය භාෂා(ව)	List 28.5% බෙම්බා ; 13.8% න්යන්ජා ; 11.4% ටොංගා ; 10.6% තුඹුක ; 5.5% ලෝසි ; 4.5% චේවා ; 3.0% නසෙන්ගා ; 1.9% ලුන්ඩා ; 1.9% කාඔන්ඩේ ; 1.8% ලාලා ; 1.8% ලම්බා ; 1.7% ඉංග්‍රීසි ; 1.5% ලුවාලේ ; 1.3% මැම්බේ ; 1.2% ලෙන්ජේ ; 1.2% නම්වංග ; 1.0% බිසා ; 0.9% උෂි ; 0.7% ඉලා ; 0.7% ම්බුන්ඩා ; 0.7% න්ගෝනි ; 0.7% සෙන්ගා ; 0.6% ලුන්ගු ; 0.5% ටෝකා-ලෙයා ; 4.7% වෙනත් ;
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2010)	List 19.0% බෙම්බා ; 13.6% ටොංගා ; 7.5% තුඹුක ; 6.0% චේවා ; 5.7% ලෝසි ; 5.3% නසෙන්ගා ; 3.0% න්ගෝනි ; 3.1% ලාලා ; 3.9% කඕන්ඩේ ; 2.8% නම්වංග ; 2.6% ලුන්ඩා (උතුරු) ; 2.5% මැම්බ්වේ ; 2.2% ලුවාලේ ; 2.4% ලම්බා ; 1.9% උෂි ; 1.6% බිසා ; 1.6% ලෙන්ජේ ; 1.2% ම්බුන්ඩා ; 0.9% ලුන්ඩා (ලුආපුලා) ; 0.9% සෙන්ගා ; 0.8% ඉලා ; 0.8% ලුංගු ; 0.7% ටබ්වා ; 0.7% සෝලි ; 0.7% කුණ්ඩ ; 0.6% නැඟුම්බෝ ; 0.5% චිෂිංගා ; 0.5% චොක්වේ ; 0.5% න්කෝයා ; 5.4% වෙනත් ජාතීන් ; 0.8% ප්‍රධාන වාර්ගික ; 0.4% වර්ගීකරණය නොකළ ;
ආගම	ක්‍රිස්තියානි ධර්මය (නිල රාජ්‍ය ආගම)
ජාති නාම(ය)	සැම්බියානු
රජය	ඒකීය ජනාධිපති ජනරජය
• ජනාධිපති	හකයින්දේ හිචිලෙම
• උප ජනාධිපති	මුතලේ නලුමංගෝ
ව්‍යවස්ථාදායකය	ජාතික සභාව
ස්වාධීනත්වය එක්සත් රාජධානිය වෙතින්
• වයඹ රොඩේෂියාව	1890 ජුනි 27
• බැරොට්සිලන්ඩ්-වයඹ රොඩේෂියාව	1899 නොවැම්බර් 28
• ඊසාන රොඩේසියාව	1900 ජනවාරි 29
• උතුරු රොඩේසියාව ඒකාබද්ධ කිරීම	1911 අගෝස්තු 17
• රොඩේෂියා සහ නියාසලන්ඩ් සම්මේලනය	1953 අගෝස්තු 1
• සැම්බියා ජනරජය	1964 ඔක්තෝබර් 24
• වත්මන් ව්‍යවස්ථාව	2016 ජනවාරි 5
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ	752,617 km2 (290,587 sq mi) (38 වෙනි)
• ජලය (%)	1
ජනගහණය
• 2023 ඇස්තමේන්තුව	20,216,029 (63 වෙනි)
• ජන ඝණත්වය	17.2/km2 (44.5/sq mi) (191 වෙනි)
දදේනි (ක්‍රශසා)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ.ඩො. බිලියන 83.687 (100 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	ඇ.ඩො. 4,068 (155 වෙනි)
දදේනි (නාමික)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	▼ ඇ.ඩො. බිලියන 29.536 (113 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	▼ ඇ.ඩො. 1,435 (159 වෙනි)
ගිනි (2015)	57.1; ඉහළ
මාසද (2022)	▼ 0.569; මධ්‍යම · 153 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදල	සැම්බියානු ක්වාචා (ZMW)
වේලා කලාපය	UTC+2 (CAT)
දින ආකෘති	දිදි/මාමා/වවවව
රිය ධාවන මං තීරුව	වම
ඇමතුම් කේතය	+260
අන්තර්ජාල TLD	.zm

සැම්බියාව,^[a] නිල වශයෙන් සැම්බියා ජනරජය,^[b] මධ්‍යම, දකුණු සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ සන්ධිස්ථානයක පිහිටි ගොඩබිම් සහිත රටකි.^[8] එය සාමාන්‍යයෙන් දකුණු-මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ හෝ දකුණු අප්‍රිකාවේ සිටීම ලෙස හැඳින්වේ. එය උතුරින් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය, ඊසාන දෙසින් ටැන්සානියාව, නැගෙනහිරින් මලාවි, ගිනිකොන දෙසින් මොසැම්බික්, දකුණින් සිම්බාබ්වේ සහ බොට්ස්වානා, නිරිත දෙසින් නැමීබියාව සහ බටහිරින් ඇන්ගෝලාව මායිම් වේ. සැම්බියාවේ අගනුවර වන්නේ සැම්බියාවේ දකුණු-මැද කොටසේ පිහිටි ලුසාකා ය. ජනගහනය ප්‍රධාන වශයෙන් සංකේන්ද්‍රණය වී ඇත්තේ රටේ ප්‍රධාන ආර්ථික මධ්‍යස්ථාන වන දකුණේ ලුසාකා සහ උතුරින් කොපර්බෙල්ට් පළාත වටා ය.

මුලින් කොයිසාන් ජනයා වාසය කළ මෙම කලාපය දහතුන්වන සියවසේ බන්ටු ව්‍යාප්තියට ගොදුරු විය. 18 වන ශතවර්ෂයේ යුරෝපීය ගවේෂකයන් අනුගමනය කරමින්, බ්‍රිතාන්‍යයන් 19 වන සියවසේ අගභාගයේදී බැරොට්සිලන්ඩ්-වයඹ-බටහිර රොඩේෂියා සහ ඊසානදිග රොඩේෂියා යන බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්‍ෂිත ප්‍රදේශවලට යටත් විජිතයක් බවට පත් කළහ. මේවා 1911 දී උතුරු රොඩේෂියාව පිහිටුවීමට ඒකාබද්ධ කරන ලදී. යටත් විජිත යුගයේ වැඩි කාලයක් සැම්බියාව පාලනය කරනු ලැබුවේ බ්‍රිතාන්‍ය දකුණු අප්‍රිකානු සමාගමේ උපදෙස් ඇතිව ලන්ඩනයේ සිට පත් කරන ලද පරිපාලනයක් මගිනි.^[9]

1964 ඔක්තෝබර් 24 වන දින සැම්බියාව එක්සත් රාජධානියෙන් ස්වාධීන වූ අතර අගමැති කෙනත් කවුන්ඩා මංගල ජනාධිපතිවරයා බවට පත්විය. කවුන්ඩා ගේ සමාජවාදී එක්සත් ජාතික නිදහස් පක්ෂය (UNIP) 1964 සිට 1991 දක්වා බලය පවත්වා ගෙන ගියේය. කවුන්ඩා දකුණු රොඩේසියාවේ (සිම්බාබ්වේ), ඇන්ගෝලාවේ සහ නැමීබියාවේ ගැටුම්වලට විසඳුම් සෙවීමේදී එක්සත් ජනපදය සමඟ සමීපව සහයෝගයෙන් කලාපීය රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික කටයුතුවල ප්‍රධාන කාර්යභාරයක් ඉටු කළේය.^[10] 1972 සිට 1991 දක්වා සැම්බියාව කවුන්ඩා විසින් නිර්මාණය කරන ලද "එක සැම්බියාවක්, එක ජාතියක්" යන ආදර්ශ පාඨය යටතේ එකම නීත්‍යානුකූල දේශපාලන පක්ෂය ලෙස UNIP සමග එක්-පක්ෂ රාජ්‍යයක් විය. 1991 දී බහු-පක්ෂ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සඳහා වූ සමාජ-ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ව්‍යාපාරයේ ෆෙඩ්රික් චිලුබා විසින් කවුන්ඩාගෙන් පසු පත් වූයේ සමාජ-ආර්ථික සංවර්ධන සහ රජයේ විමධ්‍යගත කිරීමේ කාල පරිච්ඡේදයක් ආරම්භ කරමිනි. සැම්බියාව එතැන් සිට බහු-පක්ෂ රාජ්‍යයක් බවට පත්ව ඇති අතර සාමකාමී බල සංක්‍රාන්ති කිහිපයක් අත්විඳ ඇත.

සැම්බියාවේ ඛනිජ ලවණ, වනජීවී, වන වගා, මිරිදිය සහ වගා කළ හැකි ඉඩම් ඇතුළු බහුල ස්වභාවික සම්පත් අඩංගු වේ.^[11] 2010 දී ලෝක බැංකුව විසින් ලෝක බැංකුවේ ව්‍යාපාර කිරීමේ පහසුව පිළිබඳ දර්ශකයේ හොඳම ප්‍රතිසංස්කරණකරුවන් 10 දෙනා අතරට සැම්බියාව නම් කරන ලදී.^[12] 2018 වසරේ නවතම ඇස්තමේන්තුවට අනුව, ජනගහනයෙන් සියයට 47.9ක් බහුමාන දරිද්‍රතාවයෙන් පීඩා විඳිති.^[13] නැගෙනහිර සහ දකුණු අප්‍රිකාව සඳහා පොදු වෙළෙඳපොළ (COMESA) මූලස්ථානය ලුසාකා හි පිහිටා ඇත.

නම

සැම්බියාවේ භූමි ප්‍රදේශය 1911 සිට 1964 දක්වා උතුරු රොඩේෂියාව ලෙස හැඳින්විණි. බ්‍රිතාන්‍ය පාලනයෙන් නිදහස ලැබීමත් සමඟ එය 1964 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී සැම්බියාව ලෙස නම් කරන ලදී. සැම්බියාව යන නම සැම්බේසි ගඟෙන් පැමිණියේය (සැම්බේසි යනු "මහා ගංගාව" යන්නයි).^[14]

ඉතිහාසය

ප්‍රාග් ඓතිහාසික යුගය

සැම්බේසි නිම්නයේ සහ කලම්බෝ ඇල්ලේ පුරාවිද්‍යාත්මක කැණීම් කටයුතු මානව සංස්කෘතීන්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයක් පෙන්නුම් කරයි. කැළම්බෝ ඇල්ල අසල ඇති පුරාණ කඳවුරු මෙවලම් මීට වසර 36,000 කට පෙර රේඩියෝ කාබන් කාල නිර්ණය කර ඇත.

වසර 300,000 සහ 125,000 අතර කාලයට අයත් බ්‍රෝකන් හිල් මෑන් (කබ්වේ මිනිසා ලෙසද හැඳින්වේ) ෆොසිල හිස් කබල තවදුරටත් පෙන්නුම් කරන්නේ මෙම ප්‍රදේශය මුල් මානවයන් වාසය කළ බවයි.^[15] කැබ්වේ දිස්ත්‍රික්කයේ සැම්බියාවේ බ්‍රෝකන් හිල් මෑන් සොයා ගන්නා ලදී.

කොයිසන් සහ බට්වා

උතුරු-මැද සැම්බියාවේ කසන්කා ජාතික වනෝද්‍යානයේ නසාලු ගුහාවේ පුරාණ (නමුත් ග්‍රැෆිටි) පාෂාණ කලාව.

ක්‍රිව 300 පමණ වන තෙක් නූතන සැම්බියාවේ කොයිසාන් සහ බට්වා ජනයා වාසය කළ අතර, බන්ටු සංක්‍රමණය වන විට එම ප්‍රදේශ ජනාවාස කිරීමට පටන් ගත්හ.^[16] කොයිසාන් ජනතාව නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ ආරම්භ වූ අතර වසර 150,000 කට පමණ පෙර දකුණු දෙසට පැතිර ගිය බව විශ්වාස කෙරේ. ට්වා ජනතාව කණ්ඩායම් දෙකකට බෙදා ඇත: කෆ්වේ ට්වා කෆුවේ මහල් නිවාස අවට ජීවත් වූ අතර ලුකාංග ට්වා ලුකාංග වගුරු බිම අවට ජීවත් විය.^[17] ම්වෙල පාෂාණ සිතුවම්, මුම්බ්වා ගුහා සහ නාචකිෆු ගුහාව වැනි සැම්බියාවේ පැරණි පාෂාණ කලාවේ බොහෝ උදාහරණ මෙම මුල් දඩයම්කරුවන්ට ආරෝපණය කර ඇත.^[18] කොයිසාන් සහ විශේෂයෙන්ම ට්වා ගොවිතැන් කරන බන්ටු ජනයා සමඟ අනුග්‍රාහක-සේවාදායක සබඳතාවක් ගොඩනඟා ගත්හ. මධ්‍යම සහ දකුණු අප්‍රිකාව හරහා නමුත් අවසානයේ බන්ටු කණ්ඩායම් විසින් අවතැන් වී හෝ අවශෝෂණය කරන ලදී.

බන්ටු (අබන්ටු)

බන්ටු ජනතාව හෝ අබන්ටු (අර්ථයේ මිනිසුන්) යනු නැගෙනහිර, දකුණු සහ මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ බහුතර ජනතාවගෙන් සමන්විත අතිවිශාල සහ විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායමකි. මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ, දකුණු අප්‍රිකාවේ සහ අප්‍රිකානු මහා විල්වල සන්ධිස්ථානයක සැම්බියාවේ පිහිටීම නිසා, නූතන සැම්බියානුවන් සමන්විත වූ ජනතාවගේ ඉතිහාසය මෙම ප්‍රදේශ තුනෙහි ඉතිහාසයකි.

මෙම ප්‍රදේශ තුනෙහි බොහෝ ඓතිහාසික සිදුවීම් එකවර සිදු වූ අතර, ඒ අනුව බොහෝ අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ ඉතිහාසය මෙන්ම සැම්බියාවේ ඉතිහාසයද පරිපූර්ණ ලෙස කාලානුක්‍රමිකව ඉදිරිපත් කළ නොහැක. නූතන සැම්බියාවේ ජනයාගේ මුල් ඉතිහාසය වාචික වාර්තා, පුරාවිද්‍යාව සහ ලිඛිත වාර්තා, වැඩි වශයෙන් අප්‍රිකානු නොවන අයගෙන් උපුටා ගන්නා ලදී.^[19]

බන්ටු සම්භවය

බන්ටු ජනයා මුලින් ජීවත් වූයේ අද කැමරූන් සහ නයිජීරියාව අවට බටහිර සහ මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ ය.^[20] වසර 5000 කට පමණ පෙර ඔවුන් මහාද්වීපයේ බොහෝ ප්‍රදේශවලට සහස්‍ර ගණනාවක් පුරා ව්‍යාප්ත වීමට පටන් ගත්හ. මෙම සිදුවීම බන්ටු ව්‍යාප්තිය ලෙස හැඳින්වේ;^[21] එය ඉතිහාසයේ විශාලතම මානව සංක්‍රමණයන්ගෙන් එකකි. අප්‍රිකාවේ විශාල ප්‍රදේශවලට යකඩ වැඩ කිරීමේ තාක්ෂණය ගෙන ආ ප්‍රථමයා බන්ටු යැයි විශ්වාස කෙරේ. බන්ටු ප්‍රසාරණය මූලික වශයෙන් මාර්ග දෙකක් හරහා සිදු විය: බටහිර එකක් කොංගෝ ද්‍රෝණිය හරහා සහ නැගෙනහිරින් අප්‍රිකානු මහා විල් හරහාය.^[22]

පළමු බන්ටු ජනාවාස

සැම්බියාවට පැමිණි පළමු බන්ටු ජනයා අප්‍රිකානු මහා විල් හරහා නැගෙනහිර මාර්ගය හරහා පැමිණියහ. ඔවුන් ක්‍රිස්තු වර්ෂ පළමු සහස්‍රයේ පමණ පැමිණි අතර, ඔවුන් අතර ටොංගා ජනතාව (බා-ටොංගා, "බා-" යන අර්ථය "පිරිමි" ලෙසද හැඳින්වේ) සහ සිම්බාබ්වේ අසල දකුණු සැම්බියාව අවට පදිංචි වූ බා-ඉලා සහ නම්වංග සහ අනෙකුත් ආශ්‍රිත කණ්ඩායම් ද විය. බා-ටොංගා වාචික වාර්තා පෙන්නුම් කරන්නේ ඔවුන් "විශාල මුහුද" අසල නැගෙනහිරින් පැමිණි බවයි.

පසුව ඔවුන් නැගෙනහිර සැම්බියාව සහ මලාවි අවට පදිංචි වූ බා-තුඹුක විසින් එකතු කරන ලදී.

මෙම පළමු බන්ටු ජනතාව විශාල ගම්මානවල ජීවත් වූහ. ඔවුන්ට ප්‍රධානියෙකු හෝ ප්‍රධානියෙකු යටතේ සංවිධානාත්මක ඒකකයක් නොතිබූ අතර ප්‍රජාවක් ලෙස වැඩ කළ අතර ඔවුන්ගේ භෝග සඳහා කෙත්වතු සකස් කිරීමේදී එකිනෙකාට උදව් කළහ. භෝග වගා කිරීමේ ක්‍රමයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස පස අවසන් වූ බැවින් ගම්මාන නිතර එහා මෙහා ගියේය. ජනතාව විශාල ගව පට්ටි ද ඇති කර ගත් අතර, එය ඔවුන්ගේ සමාජයේ වැදගත් කොටසක් විය.^[23]

මහා සිම්බාබ්වේ නටබුන්. මෙම රාජධානියේ කලංග/ශෝන පාලකයෝ ඉංගොම්බේ ඉලෙදේ වෙළඳාමේ ආධිපත්‍යය දැරූහ.

සැම්බියාවේ පළමු බන්ටු ප්‍රජාවන් ඉතා ස්වයංපෝෂිත විය. දකුණු සැම්බියාවේ පදිංචි වූ මුල් යුරෝපීය මිෂනාරිවරු මෙම බන්ටු සමාජවල ස්වාධීනත්වය සටහන් කළහ. මෙම මිෂනාරිවරුන්ගෙන් එක් අයෙක් මෙසේ සඳහන් කළේය: "යුද්ධය, දඩයම් කිරීම සහ ගෘහස්ත අරමුණු සඳහා ආයුධ අවශ්‍ය නම්, [ටොංගා] මිනිසා කඳුකරයට ගොස් යකඩ යපස් සොයා ගන්නා තෙක් හාරයි. ඔහු එය උණු කර ලබා ගන්නා යකඩවලින් සාදනු ලැබේ. ඔහු දර පුළුස්සා අඟුරු සාදා ගන්නේ සතුන්ගේ හම්වලින් වන අතර පයිප්ප මැටි උළු වන අතර අමුණ සහ මිටි ද ඔහු ලබා ගත් යකඩ කැබලි වේ. ඔහු සාමාන්‍ය කම්මල්කරුවෙකුගේ සියලුම වැඩ අච්චු, පෑස්සුම්, හැඩතල සහ ඉටු කරයි."^[24]

මෙම මුල් බන්ටු පදිංචිකරුවන් දකුණු සැම්බියාවේ ඉංගොඹේ ඉලේදේ අඩවියේ වෙළඳාමට ද සහභාගී විය (එය චි-ටොංගා හි නිදා සිටින ගවයා ලෙස පරිවර්තනය කර ඇත. මෙම වෙළඳ ස්ථානයේදී ඔවුන්ට මහා සිම්බාබ්වේ සිට කලංග/ශෝනා වෙළඳුන් සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ස්වහීලී වෙරළ තීරයේ ස්වහීලී වෙළඳුන් හමු විය. ඉංගොඹේ ඉලේදේ යනු මහා සිම්බාබ්වේ පාලකයන් සඳහා වඩාත් වැදගත් වෙළඳ ස්ථානවලින් එකක් වූ අතර අනෙක් ඒවා සෝෆාලා වැනි ස්වහීලී වරාය නගර විය.

ඉංගොඹේ ඉලේඩේ වෙළඳාම් කරන ලද භාණ්ඩ අතර රෙදි, පබළු, රත්‍රන් සහ වළලු ඇතුළත් විය. මෙම අයිතමවලින් සමහරක් අද දකුණු කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය සහ කිල්වා කිසිවානි යන ප්‍රදේශවලින් පැමිණි අතර අනෙක් ඒවා ඉන්දියාව, චීනය සහ අරාබි ලෝකය වැනි ඈත ප්‍රදේශවලින් පැමිණ ඇත.^[25] අප්‍රිකානු වෙළෙන්දන්ට පසුව 16 වැනි සියවසේදී පෘතුගීසීන් එකතු විය.^[26]

ඛාමි සහ මුතාපා වැනි අනෙකුත් කලංග/ශෝන රාජධානි වලින් වැඩිවන වෙළඳ තරඟය හේතුවෙන් මහා සිම්බාබ්වේ පරිහානිය ඉන්ගොම්බේ ඉලෙදේගේ අවසානය සනිටුහන් කළේය.

දෙවන බන්ටු ජනාවාස

බන්ටු ජනයා සැම්බියාවට දෙවන මහා ජනාවාස වූයේ කොන්ගෝ ද්‍රෝණිය හරහා බන්ටු සංක්‍රමණයේ බටහිර මාර්ගය ගත් බවට විශ්වාස කෙරෙන ජන කණ්ඩායම් ය. මෙම බන්ටු ජනයා අද කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය ලෙස හඳුන්වන ප්‍රදේශයේ ඔවුන්ගේ පැවැත්මෙන් වැඩි කොටසක් ගත කළ අතර නූතන සැම්බියානුවන්ගෙන් බහුතරයකගේ මුතුන් මිත්තන් වේ.^[27]

බැකොන්ගෝ පාලක මුවේන් කොන්ගෝ VIII ම්වෙම්බා හරහා බෙම්බා ජනතාව හෝ අබාබෙම්බා කොංගෝ රාජධානියට ශක්තිමත් පුරාණ සම්බන්ධයක් ඇති බවට යම් සාක්ෂි ඇතත්, මෙය හොඳින් ලේඛනගත කර නොමැත.

ලුබා-ලුන්ඩා ජනපද

1800 ගණන්වල රාජකීය මළුවේදී පෘතුගීසීන් ලබා ගන්නා ලුන්ඩා හි පාලක මුවාටා කසෙම්බේගේ චිත්‍රය

බෙම්බා, ලම්බා, බිසා, සෙන්ගා, කාඕන්ඩේ, ස්වාකා, න්කෝයා සහ සෝලි වැනි අනෙකුත් ආශ්‍රිත කණ්ඩායම් සමඟින් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ උපෙම්බා ප්‍රදේශයේ ලුබා රාජධානියේ අත්‍යවශ්‍ය කොටස් පිහිටුවා ගත් අතර බලලුබා ජනතාව සමඟ ශක්තිමත් සබඳතාවක් ඇත. ලුබා රාජධානිය අත්පත් කරගත් ප්‍රදේශය 300 ගණන්වල සිට මුල් ගොවීන් සහ යකඩ කම්කරුවන් විසින් වාසය කර ඇත.

කාලයාගේ ඇවෑමෙන් මෙම ප්‍රජාවන් දැල් සහ වීණා භාවිතා කිරීමටත්, කැනෝ කැනෝ සෑදීමටත්, වගුරු බිම් හරහා ඇළ මාර්ග පිරිසිදු කිරීමටත්, මීටර 2.5 (අඩි 8 අඟල් 2) තරම් උස වේලි සෑදීමටත් ඉගෙන ගත්හ. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, ඔවුන් ස්වහීලී වෙරළ තීරය සහ පසුව පෘතුගීසීන් වැනි අප්‍රිකාවේ අනෙකුත් ප්‍රදේශවලින් මාළු, තඹ සහ යකඩ ද්‍රව්‍ය සහ භාණ්ඩ සඳහා ලුණු වෙළඳාම් කරන විවිධ ආර්ථිකයක් වර්ධනය විය. මෙම ප්‍රජාවන්ගෙන් 14 වන සියවසේදී ලුබා රාජධානිය බිහි විය.^[28]

ලුබා රාජධානිය මධ්‍යගත රජයක් සහ කුඩා ස්වාධීන ප්‍රධානීන් සහිත විශාල රාජධානියක් විය. එය කොංගෝ ද්‍රෝණියේ වනාන්තර සහ අද කොපර්බෙල්ට් පළාතේ ඛනිජ වලින් පොහොසත් සානුව සම්බන්ධ කරන විශාල වෙළඳ ජාලයන් ඇති අතර අත්ලාන්තික් වෙරළේ සිට ඉන්දියානු සාගර වෙරළ දක්වා විහිදී ගියේය. රාජධානිය තුළ කලාවන්ට ද ඉහළ ගෞරවයක් හිමි වූ අතර, ශිල්පීන්ට ඉහළ ගෞරවයක් හිමි විය.^[28]

ලුබා රාජධානියේ සාහිත්‍යය හොඳින් වර්ධනය විය. ලුබා අධිරාජ්‍යයන් වර්ග දෙකක් අතර වෙනස ප්‍රකාශ කළ එක් සුප්‍රසිද්ධ ලුබා උත්පත්ති කථාවක් පහත පරිදි වේ:

න්කොන්ගෝලෝ ම්වම්බා, රතු රජු සහ ජනප්‍රවාදගත කළු පැහැති කුමාරයෙකු වන ඉලුංග ම්බිඩි කිළුවේ. න්කොන්ගෝලෝ ම්වම්බා යනු බීමත් සහ කුරිරු ඒකාධිපතියා, ඉලුංග ම්බිඩි කිළුවේ පිරිපහදු සහ මෘදු කුමාරයා ය. රතු න්කොන්ගෝලෝ යනු ආචාර විරහිත මිනිසෙකි, ප්‍රසිද්ධියේ කන, මත් වී, තමාව පාලනය කර ගත නොහැකි මිනිසෙකි, නමුත් ඉලුංග ඹදි කිලුවේ හොඳ පුරුදු වලට උමතු වූ වෙන් වූ මිනිසෙකි; ඔහු ප්‍රසිද්ධියේ ආහාර නොගනී, ඔහුගේ භාෂාව සහ හැසිරීම පාලනය කරයි, සාමාන්‍ය මිනිසුන්ගේ දුෂ්ටකම් සහ ක්‍රම විවෙන්ඩි වලින් ඈත් වේ. න්කොන්ගෝලෝ ම්වම්බා යනු කුරිරු පාලනයේ ප්‍රතිමූර්තිය සංකේතවත් කරන අතර, ම්බිඩි කිළුවේ අගය කළ සැලකිලිමත් සහ දයානුකම්පිත ඥාතියෙකු ලෙස පවතී.^[29]

දකුණු කොංගෝවේ එම ප්‍රදේශයේම ලුන්ඩා ජනතාව ලුබා අධිරාජ්‍යයේ චන්ද්‍රිකාවක් බවට පත් කරන ලද අතර ලුබා සංස්කෘතියේ සහ පාලන ක්‍රම අනුගමනය කරමින් දකුණට ලුන්ඩා අධිරාජ්‍යය බවට පත් විය. ලුන්ඩා උත්පත්ති මිථ්‍යාවන්ට අනුව, ඉලුංග ම්බිඩි කිලුවේගේ පුත් චිබින්ද ඉලුංග නම් ලුබා දඩයක්කාරයා 1600 දී පමණ ලුන්ඩා වෙත රාජ්‍ය යානා ආකෘතිය හඳුන්වා දුන්නේ ඔහු ලුයිජි නම් ප්‍රාදේශීය ලුන්ඩා කුමරිය සමඟ විවාහ වී ඇගේ රාජධානියේ පාලනය ලබා ගත් අවස්ථාවේදීය. ලුබා මුතුන් මිත්තන්ගෙන් පැවත එන බව කියන බොහෝ පාලකයන් ලුබා අධිරාජ්‍යයට ඒකාබද්ධ විය. කෙසේ වෙතත්, ලුන්ඩා රජුන් වෙන්ව සිටි අතර කලාපය පුරා ඔවුන්ගේ දේශපාලන හා ආර්ථික ආධිපත්‍යය ක්‍රියාකාරීව ව්‍යාප්ත කළහ.^[28]

ලුන්ඩා, එහි මව් රාජ්‍ය ලුබා මෙන්, අත්ලාන්තික් සහ ඉන්දියන් සාගර යන වෙරළ දෙකම සමඟ වෙළඳාම් කළේය. පාලක ම්වාන්ත් යාව් නවීජ් අත්ලාන්තික් වෙරළ තීරයට වෙළඳ මාර්ග ස්ථාපිත කර ඇති අතර වහලුන් සහ වන නිෂ්පාදන සඳහා උනන්දුවක් දක්වන යුරෝපීය වෙළඳුන් සමඟ සෘජු සම්බන්ධතා ආරම්භ කර කලාපීය තඹ වෙළඳාම පාලනය කළ අතර මුවේරු විල අවට ජනාවාස නැගෙනහිර අප්‍රිකානු වෙරළ තීරය සමඟ වාණිජ්‍යය නියාමනය කළේය.^[28]

බටහිරින් අත්ලාන්තික් වහල් වෙළඳාම සහ නැගෙනහිරින් ඉන්දියන් සාගරයේ වහල් වෙළඳාම සහ රාජධානිවල බිඳී ගිය කන්ඩායම් සමඟ ඇති වූ යුද්ධ යන දෙකෙහිම ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ලුබා-ලුන්ඩා රාජ්‍යයන් අවසානයේ ප්‍රතික්ෂේප විය. ලුවාලේට සමීපව සම්බන්ධ වී ලුන්ඩා චන්ද්‍රිකා රාජ්‍යයක් පිහිටුවා ගත් කණ්ඩායමක් වන චොක්වේ, මුලින් වහලුන් සඳහා වූ යුරෝපීය ඉල්ලුමෙන් පීඩා වින්ද නමුත්, ඔවුන් ලුන්ඩා රාජ්‍යයෙන් වෙන් වූ පසු, ඔවුන්ම වෙරළ දෙකටම වහලුන් අපනයනය කරමින් කුප්‍රකට වහල් වෙළෙන්දන් බවට පත්විය. .

අවසානයේදී චොක්වේ අනෙකුත් ජනවර්ග සහ පෘතුගීසීන් විසින් පරාජය කරන ලදී.^[30] මෙම අස්ථාවරත්වය ලුබා-ලුන්ඩා ප්‍රාන්තවල බිඳවැටීමට හේතු වූ අතර කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයෙන් සැම්බියාවේ විවිධ ප්‍රදේශවලට මිනිසුන් විසිරී ගියේය. සැම්බියානුවන්ගෙන් බහුතරයක් ඔවුන්ගේ පරම්පරාව ලුබා-ලුන්ඩා සහ අවට මධ්‍යම අප්‍රිකානු ප්‍රාන්ත වෙත යොමු කරයි.^[31]

මරාවි සම්මේලනය

1200 ගණන් වලදී, ලුබා-ලුන්ඩා ප්‍රාන්ත පිහිටුවීමට පෙර, බන්ටු මිනිසුන් පිරිසක් කොංගෝ ද්‍රෝණියේ සිට මුවේරු විල දක්වා සංක්‍රමණය වීමට පටන් ගත් අතර අවසානයේ මලාවි විල අවට පදිංචි විය. මෙම සංක්‍රමණිකයන් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ උපේම්බා ප්‍රදේශය අවට පදිංචිකරුවන්ගෙන් කෙනෙක් බවට විශ්වාස කෙරේ. 1400 ගණන් වන විට මෙම සංක්‍රමණික කණ්ඩායම් සාමූහිකව මරාවි ලෙස හැඳින්වූ අතර, ඔවුන් අතර වඩාත් ප්‍රමුඛ වූයේ තුඹුක වැනි වෙනත් බන්ටු කණ්ඩායම් උකහා ගැනීමට පටන් ගත් චේවා ජනතාව (අචේවා) ය.^[32]

අද ආචේවාවේ කලොන්ග (පාලකයා) මාරවි අධිරාජ්‍යයේ කලොන්ගයෙන් පැවත එන්නකි.

1480 දී මරාවි අධිරාජ්‍යය ප්‍රධාන වංශවලින් එකක් වන ෆිරි වංශයේ කලොන්ගා (මාරවිගේ පරම ප්‍රධානියා) විසින් ආරම්භ කරන ලදී, අනෙක් ඒවා බණ්ඩා, මවාලේ සහ න්කොමා ය. මරාවි අධිරාජ්‍යය ඉන්දියන් සාගරයේ සිට අද මොසැම්බික් ලෙස හඳුන්වන ප්‍රදේශය හරහා සැම්බියාව සහ මලාවිහි විශාල ප්‍රදේශ දක්වා විහිදී ගියේය. මරාවිගේ දේශපාලන සංවිධානය ලුබාගේ සංවිධානයට සමාන වූ අතර එහි ආරම්භය ඇති බව විශ්වාස කෙරේ. මරාවි වල ප්‍රධාන අපනයනය වූයේ ඇත් දත් වන අතර එය ස්වහීලී තැරැව්කරුවන් වෙත ප්‍රවාහනය කරන ලදී.^[32]

යකඩ ද නිෂ්පාදනය කර අපනයනය කරන ලදී. 1590 ගණන්වල පෘතුගීසීන් මරවි අපනයන වෙළඳාම මත ඒකාධිකාරය ලබා ගැනීමට උත්සාහ කළහ. මෙම උත්සාහය ඔවුන්ගේ වසිම්බා සන්නද්ධ බලකාය මුදා හරින ලද ලුන්ඩු හි මාරවි විසින් කෝපයට පත් විය. වසිම්බා විසින් පෘතුගීසි වෙළඳ නගර වන ටෙට්, සේන සහ වෙනත් විවිධ නගර පැහැර ගන්නා ලදී.^[33]

න්‍යාව් රහසිගත සමාජයක් බවට පත්වන සම්ප්‍රදායන් උපෙම්බාගෙන් ගෙන ආ බවට ද මාරවි විශ්වාස කෙරේ. නියාවු යනු මාරවි වැසියන්ගේ විශ්ව විද්‍යාව හෝ ස්වදේශික ආගම සාදයි. නියාවු සමාජය චාරිත්‍රානුකූල නැටුම් සංදර්ශන සහ නැටුම් සඳහා භාවිතා කරන වෙස් මුහුණු වලින් සමන්විත වේ; මෙම විශ්වාස පද්ධතිය කලාපය පුරා ව්‍යාප්ත විය.^[34]

ෆෙඩරේසිය තුළ ඇති වූ අනුප්‍රාප්තික ආරවුල්, එන්ගෝනිගේ ප්‍රහාරය සහ යාඕගේ වහල් වැටලීම් හේතුවෙන් මරාවි ප්‍රතික්ෂේප විය.^[33]

මුටාපා අධිරාජ්‍යය සහ එම්ෆෙකේන්

මහා සිම්බාබ්වේ පරිහානියට පත් වූ විට, එහි එක් කුමාරයෙකු වූ නයට්සිම්බා මුතොට, මුටප නමින් නව අධිරාජ්‍යයක් පිහිටුවා ගනිමින් රාජ්‍යයෙන් බිඳී ගියේය. "භූමිය විනාශ කරන්නා" යන අරුත ඇති මුවේන් මුතාපා යන පදවි නාමය ඔහුට සහ පසුකාලීන පාලකයන්ට පිරිනමන ලදී.^[35]

මුටාපා අධිරාජ්‍යය 14 සිට 17 වන සියවස දක්වා වර්තමාන සැම්බියාව, සිම්බාබ්වේ සහ මොසැම්බික් යන ප්‍රදේශවල සැම්බේසි සහ ලිම්පෝපෝ ගංගා අතර ප්‍රදේශය පාලනය කළේය. එහි උච්චතම මුටාපා විසින් ටොංගා සහ ටවාරා හි ඩැන්ඩේ ප්‍රදේශය යටත් කර ගන්නා ලදී. මුතාපා අධිරාජ්‍යය ප්‍රධාන වශයෙන් ඉන්දියන් සාගරයේ මහාද්වීපික වෙළඳාමේ නියැලී සිටියේ වාස්වාහිලි සමඟ සහ ඒ හරහා ය. ආසියාවෙන් සිල්ක් සහ පිඟන් භාණ්ඩ සඳහා ප්‍රාථමික අපනයනය කරන ලද රන් සහ ඇත්දළ.^[36]

මරාවිහි සිටි ඔවුන්ගේ සමකාලීනයන් මෙන්, මුතාපාට පැමිණි පෘතුගීසි වෙළඳුන් සමඟ ගැටලු ඇති විය. මෙම නොසන්සුන් සම්බන්ධතාවයේ උච්චතම අවස්ථාවට ළඟා වූයේ පෘතුගීසීන් රාජධානියේ වෙළඳපල ස්ථාපිත කිරීම සහ ජනගහනය ක්‍රිස්තියානි ආගමට හරවා ගැනීම මගින් රාජධානි අභ්‍යන්තර කටයුතු කෙරෙහි බලපෑම් කිරීමට උත්සාහ කිරීමෙනි. මෙම ක්‍රියාව අගනුවර වෙසෙන මුස්ලිම් වාස්වාහිලි ගේ කෝපයට හේතු වූ අතර, මෙම අවුල්සහගත තත්ත්වය පෘතුගීසීන්ට රාජධානියට ප්‍රහාරයක් එල්ල කිරීමට සහ එහි රන් ආකර සහ ඇත්දළ මාර්ග පාලනය කිරීමට ඔවුන් සොයමින් සිටි නිදහසට කරුණක් විය. මෙම ප්‍රහාරය අසාර්ථක වූයේ පෘතුගීසීන් සැම්බේසි ගඟ දිගේ රෝගවලට ගොදුරු වූ විටය.^[37]

1600 ගණන්වලදී අභ්‍යන්තර ආරවුල් සහ සිවිල් යුද්ධය මුටාපාගේ පරිහානිය ආරම්භ විය. දුර්වල වූ රාජධානිය අවසානයේ පෘතුගීසීන් විසින් යටත් කර ගන්නා ලද අතර අවසානයේ ප්‍රතිවාදී ෂෝනා රාජ්‍යයන් විසින් අත්පත් කර ගන්නා ලදී.^[37]

පෘතුගීසීන්ට ප්‍රාසෝස් නමින් විශාල වතු ද තිබූ අතර ඔවුන් වහලුන් සහ හිටපු වහලුන් ආරක්ෂකයන් සහ දඩයම්කරුවන් ලෙස භාවිතා කළහ. ඔවුන් මිනිසුන්ට හමුදා උපක්‍රම පුහුණු කර තුවක්කු ලබා දුන්නා. මෙම මිනිසුන් ප්‍රවීණ අලි දඩයම්කරුවන් බවට පත් වූ අතර චිකුණ්ඩා ලෙස හඳුන්වනු ලැබීය. පෘතුගීසීන්ගේ පරිහානියෙන් පසු චිකුන්ඩා සැම්බියාවට ගමන් කළේය.^[38]

ලෝසිගේ පාලකයා වන ලිතුංගගේ මාලිගාව ඇතුළත. සැම්බේසි හි ගංවතුර හේතුවෙන් ලිතුංගට මාලිගා දෙකක් ඇති අතර ඉන් එකක් උස් බිමකි. ලිතුංග උස් බිමට ගමන් කිරීම කුඔම්බෝකා උත්සවයේදී සමරනු ලබයි

ජුලියන් කෝබින් විසින් උපකල්පනය කරන ලද පරිදි, මුල් යුරෝපීයයන් වහල් වෙළඳාම සහ බන්ටු භාෂාව කතා කරන අප්‍රිකාවේ විවිධ ප්‍රදේශවල සම්පත් පාලනය කිරීමට උත්සාහ කිරීම කලාපයේ ජනතාව ක්‍රමයෙන් මිලිටරිකරණය වීමට හේතු විය. වරක් පෘතුගීසීන් පරාජය කිරීමෙන් පසුව තරමක් යුදවාදීව සිටි මරාවිගේ වසිම්බා රණශූර කුලය සමඟ මෙය නිරීක්ෂණය කළ හැකිය.

මුටාපා ප්‍රාන්තයෙන් බිඳී ගිය රොස්වි අධිරාජ්‍යය පිහිටුවීමට ද ප්‍රධාන හේතුවක් වූයේ පෘතුගීසි ප්‍රදේශයේ සිටීමයි. රොස්වි හි පාලකයා වන චංගමියර් දොම්බෝ දකුණු-මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ ඉතිහාසයේ බලවත්ම නායකයෙකු බවට පත්විය. ඔහුගේ නායකත්වය යටතේ රොස්වි පෘතුගීසීන් පරාජය කර සැම්බේසි ගඟ දිගේ ඔවුන්ගේ වෙළඳ ස්ථානවලින් ඔවුන් නෙරපා හරින ලදී.^[39]

නමුත් සමහර විට මෙම වැඩි වූ මිලිටරිකරණයේ වඩාත්ම කැපී පෙනෙන අවස්ථාව වූයේ ෂකාගේ නායකත්වය යටතේ සූලූගේ නැගීමයි. කේප් හි ඉංග්‍රීසි යටත් විජිතවාදීන්ගේ බලපෑම් සහ සූලු හමුදාකරණය වැඩි වීම නිසා එම්ෆෙකේන් (තලා දැමීම) ඇති විය. සූලු ඔවුන් විසින් පරාජය කරන ලද ගෝත්‍රවල ගැහැණුන් සහ දරුවන් උකහා ගැනීම මගින් ව්‍යාප්ත විය, මෙම න්ගුනි ගෝත්‍රවල පිරිමින් ඝාතනයෙන් ගැලවුවහොත්, ඔවුන් අනෙකුත් කණ්ඩායම් වලට පහර දීමට සූලු හි යුධ උපක්‍රම භාවිතා කළහ.^[40]

මෙය න්ගුනි හෝ න්ගෝනි ගෝත්‍රිකයන් කලාපය පුරා ගමන් කළ නිසා දකුණු, මධ්‍යම සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකාව පුරා සමූහ අවතැන්වීම්, යුද්ධ සහ වැටලීම් ඇති වූ අතර එය එම්ෆෙකේන් ලෙස හැඳින්වේ. ස්වගෙන්දබා ගේ නායකත්වය යටතේ පැමිණි න්ගුනි උතුරු දෙසට ගමන් කරමින් සැම්බේසි ගඟ තරණය කළේය. එන්ගෝනි යනු දැනටමත් දුර්වල වී තිබූ මරාවි අධිරාජ්‍යයේ අවසාන පහරයි. බොහෝ න්ගුනි අවසානයේ අද සැම්බියාව, මලාවි, මොසැම්බික් සහ ටැන්සානියාව අවට පදිංචි වී අසල්වැසි ගෝත්‍රවලට එකතු විය.^[40]

සැම්බියාවේ බටහිර කොටසේ, කොලොලෝ නමින් හැඳින්වෙන සෝතෝ-ස්වානා උරුමයේ තවත් දකුණු අප්‍රිකානු කණ්ඩායමක් වැටුණු ලුබා සහ ලුන්ඩා ප්‍රාන්තවලින් ලුයානා හෝ අලුයි යනුවෙන් හැඳින්වෙන සංක්‍රමණිකයන් වූ දේශීය වැසියන් යටත් කර ගැනීමට සමත් වේ. ලුයානා ඔවුන් කටන්ගා සිට පැමිණීමෙන් පසු සැම්බේසිහි ගංවතුර ප්‍රදේශයේ බැරොට්සේ රාජධානිය පිහිටුවන ලදී. කොලොලෝ යටතේ, කොලොලෝ භාෂාව ලුයානා කැරැල්ලක් හා කොලොලෝ පෙරළා දමන තෙක් කොලොලෝ භාෂාව පටවනු ලැබූ අතර මේ වන විට ලුයානා භාෂාව බොහෝ දුරට අමතක වී නව දෙමුහුන් භාෂාවක් මතු වූ අතර, සිලෝසි සහ ලුයානා ලෝසි ලෙස හැඳින්වීමට පටන් ගත්හ.^[41]

18 වැනි ශතවර්ෂයේ අවසානයේ දී, ම්බුන්ඩා සමහරක් බැරොට්සෙලන්ඩ්, මොන්ගු වෙත සංක්‍රමණය වූයේ අනෙක් අය අතර වූ සියෙන්ගෙලේ සංක්‍රමණය මත ය.^[42]^[43] අලුයි සහ ඔවුන්ගේ නායකයා, ලිතුංග මුලම්බාව, ඔවුන්ගේ සටන් හැකියාව සඳහා ම්බුන්ඩා විශේෂයෙන් අගය කළා.

18 වන ශතවර්ෂයේ අග භාගය වන විට, සැම්බියාවේ විවිධ ජනයා බොහෝමයක් ඔවුන්ගේ වර්තමාන ප්‍රදේශවල ස්ථාපිත විය.

යටත් විජිත යුගය

යුරෝපීයයන්

18 වැනි සියවසේ අගභාගයේදී පෘතුගීසි ගවේෂක ෆ්‍රැන්සිස්කෝ ඩි ලැසර්ඩා මෙම ප්‍රදේශයට පැමිණි බවට වාර්තාගත පැරණිතම යුරෝපීයයන්ගෙන් එක් අයෙකි. ලැසර්ඩා විසින් මොසැම්බික් සිට සැම්බියාවේ කසෙම්බේ කලාපය දක්වා ගවේෂණ කණ්ඩායමක් මෙහෙයවීය (පළමු වරට වෙරළේ සිට වෙරළට දකුණු අප්‍රිකාව හරහා ගවේෂණ කිරීම සහ තරණය කිරීමේ අරමුණ ඇතිව),^[44] සහ 1798 ගවේෂණ අතරතුර මිය ගියේය. ගවේෂණ එතැන් සිට සිදු විය. ඔහුගේ මිත්‍ර ෆ්‍රැන්සිස්කෝ පින්ටෝ විසින් මෙහෙයවන ලදී.^[45] පෘතුගීසි මොසැම්බික් සහ පෘතුගීසි ඇන්ගෝලාව අතර පිහිටා ඇති මෙම භූමිය එම කාලය තුළ පෘතුගාලය විසින් හිමිකරගෙන ගවේෂණය කරන ලදී.

අනෙකුත් යුරෝපීය අමුත්තන් 19 වන සියවසේදී අනුගමනය කළහ. ක්‍රිස්තියානි ධර්මය, වාණිජ්‍යය සහ ශිෂ්ඨාචාරය යන "3 Cs" හරහා වහල් වෙළඳාම අවසන් කිරීමේ දැක්මක් තිබූ ඩේවිඩ් ලිවිංස්ටන් මෙයින් වඩාත් ප්‍රමුඛ විය. එක්සත් රාජධානියේ වික්ටෝරියා රැජිනගේ නමින් 1855 දී සැම්බේසි ගඟේ විශ්මයජනක දිය ඇලි දුටු පළමු යුරෝපීයයා ඔහුයි. ඔහු ඔවුන්ව විස්තර කළේ මෙසේය: "මෙතරම් සුන්දර දර්ශන දේවදූතයන් ඔවුන්ගේ පියාසර කිරීමේදී බලා සිටින්නට ඇත".^[46]

ප්‍රාදේශීය වශයෙන් ඇල්ල ලෝසි හෝ කොලෝලෝ උපභාෂාවෙන් "මෝසි-ඕ-ටුන්යා" හෝ "ගිගුරුම් දුම" ලෙස හැඳින්වේ. දිය ඇල්ල අසල පිහිටි ලිවින්ග්ස්ටන් නගරය ඔහුගේ නමින් නම් කර ඇත. 1873 දී ඔහුගේ මරණයෙන් පසු යුරෝපීය අමුත්තන්, මිෂනාරිවරුන් සහ වෙළෙන්දන් රැල්ලක් පෙළඹවූයේ ඔහුගේ ගමන් පිළිබඳ ඉහළ ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ වාර්තා ය.^[47]

බ්‍රිතාන්‍ය දකුණු අප්‍රිකා සමාගම

1888 දී, සිසිල් රෝඩ්ස් ගේ නායකත්වයෙන් යුත් බ්‍රිතාන්‍ය දකුණු අප්‍රිකානු සමාගම (BSA සමාගම), ලෝසි (බා-රොට්ස්) හි පැරාමවුන්ට් ප්‍රධානියා වූ ලෝසි ජනයාගේ ලිතුංග වෙතින් ඛනිජ හිමිකම් ලබා ගත් අතර එය පසුව බැරොට්සිලන්ඩ්-උතුරු- බවට පත් විය. බටහිර රොඩේසියාව.^[48]

නැඟෙනහිර දෙසින්, 1897 දෙසැම්බරයේ දී ඇන්ගෝනි හෝ න්ගෝනි (මුලින් සුලූලන්තයෙන් පැමිණි) කණ්ඩායමක් එම්පෙසෙනි රජුගේ පුත් සින්කෝ යටතේ කැරලි ගැසූ නමුත් කැරැල්ල මැඩපැවැත්වූ අතර,^[49] එම්පෙසෙනි පැක්ස් බ්‍රිටැනිකා පිළිගත්තේය. රටේ එම කොටස පසුව ඊසානදිග රොඩේෂියාව ලෙස හැඳින්විණි. 1895 දී, රෝඩ්ස් තම ඇමරිකානු බාලදක්ෂ ෆෙඩ්රික් රසල් බර්න්හැම්ගෙන් ඉල්ලා සිටියේ කලාපයේ ගංගා සංචලනය වැඩිදියුණු කිරීම සඳහා ඛනිජ සහ ක්‍රම සොයා බලන ලෙසයි. මෙම ගමනේදී බර්න්හැම් කැෆියු ගඟ දිගේ ප්‍රධාන තඹ නිධි සොයා ගන්නා ලදී.^[50]

උතුරු-නැගෙනහිර රොඩේෂියාව සහ බැරොට්සිලන්ඩ්-වයඹ-බටහිර රොඩේෂියාව 1911 වන තෙක් වෙනම ඒකක ලෙස පරිපාලනය කරන ලද අතර ඒවා බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයක් වන උතුරු රොඩේෂියාව පිහිටුවීමට ඒකාබද්ධ කරන ලදී. 1923 දී, සමාගමේ ප්‍රඥප්තිය අලුත් නොකිරීමට රජය තීරණය කිරීමෙන් පසු BSA සමාගම උතුරු රොඩේසියාවේ පාලනය බ්‍රිතාන්‍ය රජයට පවරා දුන්නේය.

බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතකරණය

1923 දී, දකුණු රොඩේෂියාව (දැන් සිම්බාබ්වේ), බීඑස්ඒ සමාගම විසින් පාලනය කරන ලද යටත් කර ගත් භූමියක්, ස්වයං පාලන බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතයක් බවට පත් විය. 1924 දී, සාකච්ඡා වලින් පසුව, උතුරු රොඩේසියාවේ පරිපාලනය බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත කාර්යාලයට මාරු විය.

රොඩේෂියා සහ නියාසලන්ඩ් සම්මේලනය

1953 දී, රොඩේෂියා සහ නියාසාලන්ඩ් සම්මේලනය නිර්මාණය කිරීම උතුරු රොඩේෂියාව, දකුණු රොඩේෂියාව සහ නියාසලන්තය (දැන් මලාවි) තනි අර්ධ ස්වයං පාලන කලාපයක් ලෙස කාණ්ඩගත කරන ලදී. 1960-61 වකවානුවේ එයට එරෙහිව පෙනී සිටි ජනගහනයෙන් සැලකිය යුතු සුළුතරයකගේ විරුද්ධත්වය නොතකා මෙය සිදු කරන ලදී.^[51] උතුරු රොඩේසියාව එහි අවසාන වසරවල ෆෙඩරේෂන් සංලක්ෂිත කැලඹීම් සහ අර්බුදයේ කේන්ද්‍රස්ථානය විය. මුලදී, හැරී න්කුඹුල ගේ අප්‍රිකානු ජාතික කොන්ග්‍රසය (ANC) මෙම ව්‍යාපාරයට නායකත්වය දුන් අතර, පසුව කෙනත් කවුන්ඩා ගේ එක්සත් ජාතික නිදහස් පක්ෂය (UNIP) එය භාර ගත්තේය.

ස්වාධීනත්වය

පළමු රිපබ්ලිකන් ජනාධිපති කෙනත් කවුන්ඩා 1970 දී රුමේනියාවේ රාජ්‍ය සංචාරයක නිරත විය

1962 ඔක්තෝම්බර් සහ දෙසැම්බර් මාසවල පැවති අදියර දෙකක මැතිවරනයකින් ව්‍යවස්ථාදායක සභාවේ අප්‍රිකානු බහුතරයක් සහ අප්‍රිකානු ජාතිකවාදී පක්ෂ දෙක අතර නොසන්සුන් සභාගයක් ඇති විය. කවුන්සිලය විසින් උතුරු රොඩේසියාව සම්මේලනයෙන් වෙන්වීම සහ නව ව්‍යවස්ථාවක් යටතේ පූර්ණ අභ්‍යන්තර ස්වයං පාලනයක් සහ පුළුල්, වඩා ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ඡන්ද බලයක් මත පදනම් වූ නව ජාතික සභාවක් ඉල්ලා යෝජනා සම්මත කරන ලදී.

සම්මේලනය 1963 දෙසැම්බර් 31 දින විසුරුවා හරින ලද අතර 1964 ජනවාරි මාසයේදී උතුරු රොඩේසියාවේ අගමැති සඳහා වූ එකම මැතිවරණයෙන් කවුන්ඩා ජයග්‍රහණය කළේය. යටත් විජිත ආණ්ඩුකාර ශ්‍රීමත් එව්ලින් හෝන් කවුන්ඩාට ඉතා සමීප වූ අතර එම තනතුර සඳහා පෙනී සිටින ලෙස ඔහුගෙන් ඉල්ලා සිටියේය. වැඩි කල් යන්නට මත්තෙන්, ඇලිස් ලෙන්ෂිනාගේ නායකත්වයෙන් යුත් ලුම්පා නැගිටීම ලෙස හැඳින්වෙන රටේ උතුරේ කැරැල්ලක් ඇති විය - ජාතියේ නායකයා ලෙස කවුන්ඩාගේ පළමු අභ්‍යන්තර ගැටුම.^[52]

උතුරු රොඩේෂියාව 1964 ඔක්තෝබර් 24 වන දින සැම්බියා ජනරජය බවට පත් වූ අතර පළමු ජනාධිපතිවරයා ලෙස කෙනත් කවුන්ඩා පත් විය. නිදහසේ දී, සැලකිය යුතු ඛනිජ සම්පත් තිබියදීත්, සැම්බියාව විශාල අභියෝගවලට මුහුණ දුන්නේය. දේශීය වශයෙන්, රජය ගෙනයාමට හැකියාව ඇති පුහුණු සහ උගත් සැම්බියානුවන් ස්වල්ප දෙනෙක් සිටි අතර ආර්ථිකය බොහෝ දුරට විදේශ විශේෂඥතාව මත රඳා පැවතුනි. ජෝන් විල්සන් CMG^[53] විසින් මෙම ප්‍රවීණත්වය අර්ධ වශයෙන් සපයන ලදී, 1964 දී සැම්බියාවේ යුරෝපීයයන් 70,000කට අධික සංඛ්‍යාවක් පදිංචිව සිටි අතර, ඔවුන් අසමානුපාතික ආර්ථික වැදගත්කමකින් යුක්ත විය.^[54]

නිදහසින් පසු

දේශප්‍රේමී පෙරමුණේ ගරිල්ලන් අසල්වැසි (දකුණු) රොඩේසියාවට වැටලීම් සිදු කිරීම කවුන්ඩා විසින් අනුමත කිරීම දේශපාලන ආතතියට සහ දේශසීමා මිලිටරිකරණයකට තුඩු දුන් අතර එය 1973 දී වසා දැමීමට හේතු විය.^[55] රොඩේසියානු කළමනාකාරීත්වය තිබියදීත්, සැම්බේසි ගඟේ පිහිටි කරිබා ජල විදුලි බලාගාරය රටේ විදුලි අවශ්‍යතා සපුරාලීමට ප්‍රමාණවත් ධාරිතාවක් ලබා දුන්නේය.

1965 රොඩේසියානු බුෂ් යුද්ධයේ භූ දේශපාලනික තත්ත්වය - ජාතිකවාදීන්ට හිතවත් රටවල් තැඹිලි පාටයි.

1978 සැප්තැම්බර් 3 වන දින, සිවිල් ගුවන් යානයක් වන එයාර් රොඩේෂියා ෆ්ලයිට් 825, සිම්බාබ්වේ මහජන විප්ලවවාදී හමුදාව (ZIPRA) විසින් කරිබා අසලදී වෙඩි තබා බිම හෙළන ලදී. ළමුන් ඇතුළු 18 දෙනෙකු අනතුරෙන් දිවි ගලවා ගත්තේ ඔවුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙකුට ජොෂුවා න්කොමෝ විසින් නායකත්වය දුන් සිම්බාබ්වේ අප්‍රිකානු මහජන සංගමයේ (ZAPU) සටන්කාමීන් විසින් වෙඩි තැබීම සඳහා පමණි. රොඩේෂියාව ප්‍රතිචාර දැක්වූයේ ඔපරේෂන් ගැට්ලිං, සැම්බියාවේ න්කොමෝගේ ගරිල්ලා කඳවුරු වෙත ප්‍රහාරයක් එල්ල කිරීම, විශේෂයෙන් ලුසාකාට ඔබ්බෙන් වූ ඔහුගේ හමුදා මූලස්ථානය; මෙම වැටලීම හරිත නායක වැටලීම ලෙස හැඳින්වේ. එදිනම, සැම්බියාවේ තවත් කඳවුරු දෙකකට ගුවන් බලය සහ ප්‍රභූ පැරෂුට් භටයන් සහ හෙලිකොප්ටර් මගින් ගෙන යන භටයන් යොදා ගනිමින් ප්‍රහාර එල්ල කරන ලදී.^[56]

චීන සහය ඇතිව 1975 දී නිම කරන ලද ටැන්සානියාවේ ඩාර් එස් සලාම් වරාය වෙත දුම්රිය මාර්ගයක් (TAZARA - ටැන්සානියා සැම්බියා දුම්රිය මාර්ගය) දකුණු අප්‍රිකාවට දකුණින් සහ බටහිරින් වැඩි කරදරකාරී පෘතුගීසි ඇන්ගෝලාව හරහා දුම්රිය මාර්ග මත සැම්බියානු යැපීම අඩු කළේය. දුම්රිය මාර්ගය අවසන් වන තුරු, තඹ ආනයනය සහ තීරණාත්මක අපනයනය සඳහා සැම්බියාවේ ප්‍රධාන ධමනිය වූයේ සැම්බියාවේ සිට ටැන්සානියාවේ වරාය නගර දක්වා දිවෙන ටැන්සාම් පාර දිගේ ය. ටැන්සාම් තෙල් නල මාර්ගය ද ඩාර් එස් සලාම් සිට සැම්බියාවේ න්ඩෝලා දක්වා ඉදි කරන ලදී.

1970 ගණන්වල අග භාගය වන විට මොසැම්බික් සහ ඇන්ගෝලාව පෘතුගාලයෙන් නිදහස ලබා ගෙන තිබුණි. 1965 දී ඒකපාර්ශ්වික නිදහස් ප්‍රකාශයක් නිකුත් කළ රොඩේෂියාවේ ප්‍රධාන වශයෙන් සුදු රජය, 1979 දී ලැන්කැස්ටර් හවුස් ගිවිසුම යටතේ බහුතර පාලනය පිළිගත්තේය.^[57]

පෘතුගීසි යටත් විජිත දෙකෙහිම සිවිල් ආරවුල් සහ නැමීබියානු නිදහස් යුද්ධයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස සරණාගතයින්^[58] ගලා ඒම සහ ප්‍රවාහන ගැටලු සංකීර්ණ විය. ඇන්ගෝලාව හරහා බටහිරට විහිදුණු බෙන්ගුලා දුම්රිය මාර්ගය 1970 ගණන්වල අග භාගය වන විට සැම්බියානු ගමනාගමනය සඳහා අත්‍යවශ්‍යයෙන්ම වසා දමන ලදී. අප්‍රිකානු ජාතික කොංග්‍රසය (ANC) වැනි වර්ණභේදවාදයට එරෙහි ව්‍යාපාර සඳහා සැම්බියාවේ සහයෝගය ද දකුණු අප්‍රිකානු ආරක්ෂක බලකාය බාහිර වැටලීම් වලදී විරුද්ධවාදී ඉලක්ක වෙත ප්‍රහාර එල්ල කිරීම නිසා ආරක්ෂක ගැටළු නිර්මාණය විය.^[59]

1989 දී සැම්බියාවේ ස්වභාවික ස්ථාන දෙකක් වන මෝසි-ඕවා-ටූනියා ජාතික වනෝද්‍යානය සහ වික්ටෝරියා දිය ඇල්ල යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම ලැයිස්තුවට ඇතුළත් විය.

ආර්ථික අපහසුතා

1970 ගණන්වල මැද භාගයේදී, සැම්බියාවේ ප්‍රධාන අපනයනය වන තඹවල මිල ලොව පුරා දැඩි පහත වැටීමකට ලක් විය. සැම්බියාවේ තත්වය තුළ, තඹ විශාල දුරක් වෙළඳපොළට ප්‍රවාහනය කිරීමේ පිරිවැය අතිරේක ආතතියක් විය. සැම්බියාව සහන සඳහා විදේශීය සහ ජාත්‍යන්තර ණය දෙන්නන් වෙත යොමු වූ නමුත්, තඹ මිල අවපාතය පැවති බැවින්, එහි වර්ධනය වන ණය ගෙවීමට වඩ වඩාත් දුෂ්කර විය. 1990 ගණන්වල මැද භාගය වන විට, සීමිත ණය සහන තිබියදීත්, සැම්බියාවේ ඒක පුද්ගල විදේශ ණය ලෝකයේ ඉහළම ණය අතර පැවතුනි.^[60]

ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය

1990 ජුනි මාසයේදී කවුන්ඩාට එරෙහි කැරලි වේගවත් විය. 1990 ජූනි විරෝධතා ව්‍යාපාරයේ ප්‍රගතිය තුලදී බොහෝ විරෝධතාකරුවන් පාලනය විසින් ඝාතනය කරන ලදී.^[61]^[62] 1990 දී කවුන්ඩා කුමන්ත්‍රණයකින් දිවි ගලවා ගත් අතර, 1991 දී ඔහු බහු පක්ෂ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය යළි ස්ථාපිත කිරීමට එකඟ වූ අතර, 1972 චෝමා කොමිසම යටතේ ඒක-පක්ෂ පාලනයක් ආරම්භ කළේය. බහු පක්ෂ මැතිවරණවලින් පසුව, කවුන්ඩා තනතුරෙන් ඉවත් කරන ලදී (පහත බලන්න).

2000 ගණන්වලදී, ආර්ථිකය ස්ථාවර වූ අතර, 2006-2007 දී තනි ඉලක්කම් උද්ධමනය, සැබෑ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ වර්ධනය, පොලී අනුපාත අඩුවීම සහ වෙළඳ මට්ටම් වැඩි විය. එහි බොහෝ වර්ධනයට හේතු වී ඇත්තේ පතල් කැණීමේ විදේශ ආයෝජන සහ ලෝක තඹ මිල ඉහළ යාමයි. මේ සියල්ල ආධාර පරිත්‍යාගශීලීන් විසින් සැම්බියාව උද්‍යෝගයෙන් ආචාර කිරීමට හේතු වූ අතර රට කෙරෙහි ආයෝජක විශ්වාසයේ ඉහළ යාමක් දක්නට ලැබුණි.

දේශපාලනය

සැම්බියාවේ දේශපාලනය සිදුවන්නේ ජනාධිපති නියෝජිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයක රාමුවක් තුළ වන අතර එමඟින් සැම්බියාවේ ජනාධිපතිවරයා ප්ලූරිෆෝම් බහු-පක්ෂ පද්ධතියක රාජ්‍ය නායකයා සහ රජයේ ප්‍රධානියා වේ. රජය විධායක බලය ක්‍රියාත්මක කරන අතර ව්‍යවස්ථාදායක බලය රජයට සහ පාර්ලිමේන්තුවට පැවරේ.

සැම්බියාව 1964 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී නිදහස ලබා ගත් වහාම ජනරජයක් බවට පත් විය. 2011 සිට 2014 දක්වා සැම්බියාවේ ජනාධිපති මයිකල් සාටා විය, 2014 ඔක්තෝම්බර් 28 වන දින සාතා මිය යන තෙක්.^[63] සාටා ගේ මරණයෙන් පසු, උප ජනාධිපති ගයි ස්කොට්, ස්කොට්ලන්ත සම්භවයක් ඇති සැම්බියානු ජාතිකයෙක්, සැම්බියාවේ වැඩ බලන ජනාධිපති විය. ජනාධිපතිවරනය 2015 ජනවාරි 22 දින පැවැත්විණි. මැතිවරණය සඳහා මුළු ජනාධිපති අපේක්ෂකයින් 11 දෙනෙකු තරඟ කළ අතර 2015 ජනවාරි 24 වන දින, දැඩි තරඟකාරී තරඟයකින් 6 වන ජනාධිපතිවරයා වීමට එඩ්ගා චග්වා ලුංගු මැතිවරණය ජයග්‍රහණය කළ බව නිවේදනය කරන ලදී. ඔහු 48.33% ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් ලබා ගත් අතර, ඔහුගේ සමීපතම ප්‍රතිවාදියා වූ හකයින්දේ හිචිලෙම ට වඩා 1.66% ක ඉදිරියෙන් සිටිමින් 46.67% ලබා ගත්තේය.^[64] අනෙක් අපේක්ෂකයන් නව දෙනෙකුට ලැබුණේ 1%ට වඩා අඩු ප්‍රතිශතයකි. 2016 අගෝස්තු මාසයේදී සැම්බියානු මහ මැතිවරණයේ සභාපති එඩ්ගර් ලුන්ගු මැතිවරණයේ පළමු වටයේදී යලි මැතිවරණයෙන් ජයග්‍රහණය කළේය. විපක්ෂයට වංචා චෝදනා තිබූ අතර පාලක දේශප්‍රේමී පෙරමුණ (PF) විපක්ෂයේ UPND පක්ෂය විසින් කරන ලද චෝදනා ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී.^[65]

2021 මහ මැතිවරණයේදී, 70% ක ඡන්ද ප්‍රතිශතයකින් සංලක්ෂිත වූ, හකයින්දේ හිචිලෙම 59% ඡන්ද ලබා ගත් අතර, ඔහුගේ සමීපතම ප්‍රතිවාදියා වූ, වත්මන් ජනාධිපති එඩ්ගර් චග්වා ලුන්ගු, 39% ඡන්ද ලබා ගනිමින්.^[66] අගෝස්තු 16 වන දින එඩ්ගා ලුන්ගු රූපවාහිනී ප්‍රකාශයක් මගින් ලිපියක් යවමින් සහ තේරී පත් වූ ජනාධිපති හකයින්ඩේ හිචිලේමාට සුබ පතමින් පිළිගත්තේය.^[67]^[68] 2021 අගෝස්තු 24 දින, සැම්බියාවේ නව ජනාධිපතිවරයා ලෙස හකයින්ඩේ හිචිලේමා දිවුරුම් දෙන ලදී.^[69]

විදේශ සබඳතා

1964 නිදහසෙන් පසු, සැම්බියාවේ විදේශ සබඳතා බොහෝ දුරට අවධානය යොමු වූයේ අප්‍රිකානු ජාතික කොන්ග්‍රසය සහ SWAPO වැනි දකුණු අප්‍රිකාවේ අනෙකුත් රටවල විමුක්ති ව්‍යාපාරවලට සහාය වීම කෙරෙහි ය. සීතල යුද සමයේදී සැම්බියාව නොබැඳි ව්‍යාපාරයේ සාමාජිකයෙකි.

ආරක්ෂක අංශ

සැම්බියානු ආරක්ෂක බලකාය (ZDF) සැම්බියා හමුදාව (ZA), සැම්බියා ගුවන් හමුදාව (ZAF) සහ සැම්බියානු ජාතික සේවය (ZNS) වලින් සමන්විත වේ. ZDF මූලික වශයෙන් බාහිර තර්ජන වලට එරෙහිව නිර්මාණය කර ඇත.

2019 දී සැම්බියාව න්‍යෂ්ටික අවි තහනම් කිරීම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ ගිවිසුමට අත්සන් තැබීය.^[70]

පරිපාලන අංශ

සැම්බියාව පරිපාලනමය වශයෙන් පළාත් දහයකට බෙදා එය දිස්ත්‍රික්ක 117 කට බෙදා ඇති අතර මැතිවරණ වශයෙන් මැතිවරණ කොට්ඨාශ 156 කට සහ වාට්ටු 1,281 කට බෙදා ඇත.

පළාත්

මානව හිමිකම්

රජය ඕනෑම විරුද්ධත්වයක් සහ විවේචනයකට සංවේදී වන අතර විවේචකයින් මහජන කැළඹීමට පෙළඹවූ බවට නීතිමය කඩතුරාව යොදා ගනිමින් ඔවුන්ට එරෙහිව නඩු පැවරීමට ඉක්මන් වී ඇත. නිදහසේ කතා කිරීම සහ මාධ්‍ය මර්දනය කිරීම සඳහා අපවාද නීති භාවිතා කරනු ලැබේ.^[71]

සමලිංගික ලිංගික ක්‍රියාකාරකම් සැම්බියාවේ පිරිමි සහ ගැහැණු යන දෙඅංශයෙන්ම නීති විරෝධී වේ.^[72]^[73] 2010 සමීක්ෂණයකින් හෙළි වූයේ සැම්බියානුවන්ගෙන් 2%ක් පමණක් සමලිංගිකත්වය සදාචාරාත්මකව පිළිගත හැකි බවයි.^[74]

2019 දෙසැම්බරයේදී, සැම්බියාවේ සමලිංගික යුවළක් වන ජැෆෙට් චටාබා සහ ස්ටීවන් සම්බා සිරගත කිරීම සම්බන්ධයෙන් සැම්බියාවේ එක්සත් ජනපද තානාපති ඩැනියෙල් ලුවිස් ෆුට් "බියට" පත් වූ බව වාර්තා විය. අභියාචනයක් අසාර්ථක වීමෙන් පසුව සහ යුවළට වසර 15 ක සිර දඬුවමක් නියම වූ පසු, ෆූට් මෙම නඩුව සහ රටේ සමලිංගික විරෝධී නීති දෙකම සමාලෝචනය කරන ලෙස සැම්බියානු රජයෙන් ඉල්ලා සිටියේය. ෆුට් සමාජ මාධ්‍යවල තර්ජනයට ලක්වීමෙන් පසු ප්‍රතික්‍රියාවකට මුහුණ දුන් අතර ප්‍රසිද්ධියේ පෙනී සිටීම අවලංගු කරන ලද අතර, ජනාධිපති ලුංගු ඔහුට පුද්ගල නොවන බව ප්‍රකාශ කිරීමෙන් පසුව ඔහු නැවත කැඳවනු ලැබීය.^[75]

භූගෝලය

සැම්බියාව යනු දකුණු අප්‍රිකාවේ, නිවර්තන දේශගුණයක් සහිත ගොඩබිම් සහිත රටක් වන අතර, ගංගා නිම්නවලින් විච්ඡේදනය වූ සමහර කඳු සහ කඳු සහිත උස් සානුවලින් වැඩි වශයෙන් සමන්විත වේ. වර්ග කිලෝමීටර 752,614 (වර්ග සැතපුම් 290,586) හි එය ලොව 39 වැනි විශාලතම රට වන අතර චිලීයට වඩා තරමක් කුඩාය. රට බොහෝ දුරට පිහිටා ඇත්තේ අක්ෂාංශ 8° සහ 18°S අතර දේශාංශ 22° සහ 34°E අතර ය.

සැම්බියාව ප්‍රධාන ගංගා ද්‍රෝණි දෙකකින් ජලය බැස යයි: මධ්‍යයේ, බටහිරින් සහ දකුණින් රටෙන් හතරෙන් තුනක් පමණ ආවරණය වන පරිදි සැම්බේසි/කෆු ද්‍රෝණිය; සහ උතුරේ කොංගෝ ද්‍රෝණිය රටෙන් හතරෙන් එකක් පමණ ආවරණය කරයි. ඊසාන දෙසින් පිහිටි ඉතා කුඩා ප්‍රදේශයක් ටැන්සානියාවේ රුක්වා විලෙහි අභ්‍යන්තර ජලාපවහන ද්‍රෝණියේ කොටසකි.

සැම්බේසි ද්‍රෝණියේ, සැම්බියාව හරහා සම්පූර්ණයෙන්ම හෝ අර්ධ වශයෙන් ගලා යන ප්‍රධාන ගංගා ගණනාවක් තිබේ: කබොම්පෝ, ලුංග්වෙබුංගු, කෆු, ලුවැන්ග්වා සහ සැම්බේසි, බටහිරින් රට හරහා ගලා ගොස් නැමීබියාව සමඟ දකුණු මායිම සාදයි. බොට්ස්වානා සහ සිම්බාබ්වේ. එහි මූලාශ්‍රය සැම්බියාවේ වන නමුත් එය ඇන්ගෝලාව දෙසට හරවා යවන අතර එහි අතු ගංගා ගණනාවක් ඇන්ගෝලාවේ මධ්‍යම කඳුකර ප්‍රදේශයෙන් පැන නගී. ක්වාන්ඩෝ ගංගා ගංවතුර තැනිතලාවේ (එහි ප්‍රධාන නාලිකාව නොවේ) සැම්බියාවේ නිරිතදිග මායිම සාදයි, සහ චොබේ ගඟ හරහා එම ගංගාව සැම්බේසි වෙත ඉතා කුඩා ජලය ලබා දෙන්නේ වාෂ්පීකරණයෙන් බොහෝමයක් අහිමි වන බැවිනි.^[76]

සැම්බේසියේ දිගම සහ විශාලතම අතු ගංගා දෙකක් වන කෆු සහ ලුවැන්ග්වා ප්‍රධාන වශයෙන් සැම්බියාවේ ගලා යයි. සැම්බේසි සමඟ ඔවුන්ගේ සංගම් පිහිටා ඇත්තේ සිම්බාබ්වේ දේශ සීමාවේ පිළිවෙලින් චිරුන්ඩු සහ ලුආන්ග්වා නගරයේ ය. එහි එක්වීමට පෙර, ලුආන්ග්වා ගඟ සැම්බියාවේ මොසැම්බික් දේශ සීමාවේ කොටසක් වේ. ලුආන්ග්වා නගරයේ සිට, සැම්බේසි සැම්බියාවෙන් පිටත් වී මොසැම්බික් වෙත ගලා යන අතර අවසානයේ මොසැම්බික් නාලිකාවට ගලා යයි.

රටේ නිරිත දිග කෙළවරේ පිහිටා ඇති කිලෝමීටර 1.6 පළල (සැතපුම් 1) වික්ටෝරියා දිය ඇල්ලට ඉහළින් මීටර 100 (අඩි 328) පමණ උසකින් සැම්බේසි දිය ඇල්ල ගලා බසී. දකුණු මායිම දිගේ දිවෙන සැම්බේසි මිටියාවත ගැඹුරු සහ පුළුල් වේ. කරිබා විලෙන් නැඟෙනහිර දෙසට ගමන් කරන විට, එය ග්‍රැබන් මගින් සෑදී ඇති අතර, ලුආන්ග්වා, මුවේරු-ලුආපුලා, මුවේරු-වා-එන්ටිපා සහ ටැන්ගානිකා විල නිම්න මෙන්, එය ඉරිතැලීම් නිම්නයකි.

සැම්බියාවේ උතුර පුළුල් තැනිතලා සහිත ඉතා සමතලා වේ. බටහිරින් වඩාත් කැපී පෙනෙන්නේ සැම්බේසි හි බැරොට්සේ ගංවතුර ප්‍රදේශය වන අතර එය දෙසැම්බර් සිට ජූනි දක්වා ගංවතුර ඇති අතර වාර්ෂික වැසි සමයට (සාමාන්‍යයෙන් නොවැම්බර් සිට අප්‍රේල් දක්වා) පසුගාමී වේ. ගංවතුර ස්වභාවික පරිසරය සහ වැසියන්ගේ ජීවිත, සමාජය සහ සංස්කෘතිය සහ රට පුරා ඇති අනෙකුත් කුඩා ගංවතුර බිම්වල ආධිපත්‍යය දරයි.

දේශගුණය

සැම්බියාව පිහිටා ඇත්තේ මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ සානුවේ, මුහුදු මට්ටමේ සිට මීටර 1,000 සහ 1,600 (අඩි 3,300 සහ 5,200) අතර උසකින්. මීටර 1,200 (අඩි 3,900) ක සාමාන්‍ය උන්නතාංශය සාමාන්‍යයෙන් මධ්‍යස්ථ දේශගුණයක් ගොඩබිමට ලබා දෙයි. සැම්බියාවේ දේශගුණය නිවර්තන, උන්නතාංශය අනුව වෙනස් වේ. Köppen දේශගුණික වර්ගීකරණයේ දී, රටේ බොහෝ ප්‍රදේශ තෙත් උපනිවර්තන හෝ නිවර්තන තෙත් සහ වියලි ලෙස වර්ගීකරණය කර ඇති අතර, නිරිතදිගින් සහ සැම්බේසි නිම්නය දිගේ අර්ධ ශුෂ්ක පඩිපෙළ දේශගුණය කුඩා විහිදී ඇත.

ගිම්හානයට අනුරූප වැසි සමය (නොවැම්බර් සිට අප්‍රේල් දක්වා) සහ ශීත කාලයට අනුරූප වියළි කාලය (මැයි/ජූනි සිට ඔක්තෝබර්/නොවැම්බර් දක්වා) ප්‍රධාන සෘතු දෙකක් ඇත. වියළි සමය සිසිල් වියළි සමය (මැයි/ජූනි සිට අගෝස්තු දක්වා) සහ උණුසුම් වියළි කාලය (සැප්තැම්බර් සිට ඔක්තෝබර්/නොවැම්බර් දක්වා) ලෙස බෙදා ඇත. උන්නතාංශයේ වෙනස් කිරීමේ බලපෑම මැයි සිට අගෝස්තු දක්වා සිසිල් සමයේදී නිවර්තන තත්වයන්ට වඩා ප්‍රසන්න උපනිවර්තන කාලගුණයක් රටට ලබා දෙයි.^[77] කෙසේ වෙතත්, වසරේ මාස අටක් හෝ ඊට වැඩි කාලයක් රටේ බොහෝ ප්‍රදේශවල සාමාන්‍ය මාසික උෂ්ණත්වය 20 °C (68 °F) ඉක්මවයි.

ජෛව විවිධත්වය

සැම්බියාවේ වනාන්තර, ඝන වනාන්තර, වනාන්තර සහ තණබිම් වෘක්ෂලතා වර්ග වැනි පරිසර පද්ධති රාශියක් ඇත.

2015 දී, සැම්බියාවේ දළ වශයෙන් හඳුනාගත් විශේෂ 12,505 ක් ඇති බව වාර්තා විය: 63% සත්ත්ව විශේෂ, 33% ශාක විශේෂ සහ 4% බැක්ටීරියා විශේෂ සහ අනෙකුත් ක්ෂුද්‍ර ජීවීන්.^[78]

වල් සපුෂ්ප ශාක විශේෂ 3,543ක් ඇති බව ඇස්තමේන්තු කර ඇති අතර, ඒවා අතු, ශාකසාර ශාක සහ දැවමය ශාක වලින් සමන්විත වේ.^[79] විශේෂයෙන්ම රටේ උතුරු සහ වයඹ පළාත්වල සපුෂ්ප ශාකවල ඉහළම විවිධත්වයක් ඇත. සපුෂ්ප ශාක වලින් දළ වශයෙන් 53%ක් දුර්ලභ වන අතර රට පුරා දක්නට ලැබේ.^[80]

රට තුළ ක්ෂීරපායී විශේෂ 242 ක් දක්නට ලැබෙන අතර, බොහෝමයක් වනාන්තර සහ තණබිම් පරිසර පද්ධති අල්ලාගෙන සිටිති. රොඩේසියානු ජිරාෆ් සහ කෆු ලෙච්වේ යනු සැම්බියාවට ආවේණික වූ සුප්‍රසිද්ධ උප විශේෂ කිහිපයකි.^[81]

ඇස්තමේන්තුගත පක්ෂි විශේෂ 757ක් රට තුළ දැක ඇති අතර, ඉන් 600ක් නේවාසික හෝ ඇෆ්‍රොට්‍රොපික් සංක්‍රමණිකයන් වේ. රට තුළ අභිජනන 470; සහ 100ක් අභිජනනය නොවන සංක්‍රමණිකයන් වේ. සැම්බියානු බාබට් යනු සැම්බියාවට ආවේණික විශේෂයකි.

සැම්බියාවේ මත්ස්‍ය පවුල් 24කට අයත්, දළ වශයෙන් දන්නා මත්ස්‍ය විශේෂ 490ක් පමණ වාර්තා වී ඇති අතර, වැඩිම ආවේණික විශේෂ සංඛ්‍යාවක් ඇත්තේ ටැන්ගානිකා විලෙහිය.^[82]

රටෙහි 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 7.5/10ක් තිබූ අතර, එය රටවල් 172ක් අතරින් ගෝලීය වශයෙන් 39 වැනි ස්ථානයට පත් විය.^[83]

ජනවිකාසය

Historical population

වසර	ජනගහණ.	±%
1911	821,536	—
1921	983,835	+19.8%
1931	1,344,447	+36.7%
1946	1,683,828	+25.2%
1951	1,930,842	+14.7%
1956	2,172,304	+12.5%
1963	3,490,540	+60.7%

වසර	ජනගහණ.	±%
1969	4,056,995	+16.2%
1980	5,661,801	+39.6%
1990	7,383,097	+30.4%
2000	9,885,591	+33.9%
2010	13,092,666	+32.4%
2022	19,610,769	+49.8%

සටහන: 1963 ට පෙර බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත පාලන සමයේදී සිදු කරන ලද සංගණනවලදී, කළු අප්‍රිකානු ජනගහනය ගණන් කිරීමට වඩා ඇස්තමේන්තු කර ඇත.
source: මධ්‍යම සංඛ්‍යාලේඛන කාර්යාලය, සැම්බියාව

2022 සැම්බියානු සංගණනයට අනුව, සැම්බියාවේ ජනගහනය 19,610,769 විය.^[84] සැම්බියාව වාර්ගික හා වාර්ගික වශයෙන් විවිධ වූ අතර, විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් 73ක් ඇත. 1911 සහ 1963 අතර බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් එහි යටත් විජිත පරිපාලනය අතරතුර, රට යුරෝපයෙන් සහ ඉන්දියානු උප මහාද්වීපයෙන් සංක්‍රමණිකයන් ආකර්ෂණය කර ගත් අතර, ඔවුන්ගෙන් දෙවැන්න ගිවිසුම්ගත කම්කරුවන් ලෙස පැමිණියේය. සුදු-සුළුතර පාලනය බිඳවැටීමෙන් පසු බොහෝ යුරෝපීයයන් පිටව ගිය අතර, බොහෝ ආසියාතිකයන් රැඳී සිටියහ. සැම්බියාව වැඩෙන ආසියාතික ප්‍රජාවකට නිවහන වන අතර බහුතරයක් ඉන්දියානු සහ චීන සම්භවයක් ඇත.

1911 මැයි 7 වන දින පවත්වන ලද පළමු සංගණනයේ දී මුළු යුරෝපීයයන් 1,497 ක් සිටියහ; ආසියාතිකයන් 39 ක් සහ කළු අප්‍රිකානුවන් 820,000 ක් ඇස්තමේන්තු කර ඇත. නිදහස ලැබීමට පෙර 1911, 1921, 1931, 1946, 1951 සහ 1956 දී පවත්වන ලද සංගණන හය තුළ කළු අප්‍රිකානුවන් ගණන් නොගත් නමුත් ඔවුන්ගේ ජනගහනය ඇස්තමේන්තු කර ඇත. 1956 වන විට යුරෝපීයයන් 65,277 ක්, ආසියාතිකයන් 5,450 ක්, වර්ණ 5,450 ක් සහ කළු අප්‍රිකානුවන් 2,100,000 ක් පමණ සිටියහ.

සැම්බියාවේ ප්‍රධාන ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් වන්නේ බෙම්බා මිලියන 3.3 (33.6%), න්යාන්ජා මිලියන 1.8 (18.2%), ටොංගා මිලියන 1.7 (16.8%), උතුරු-බටහිර ජනතාව මිලියන 1 (10.3%), ලෝසි (බැරොට්සේ) 770,000 (7.8%) ), මාම්බ්වේ 580,000 (5.9%), තුඹුක 500,000 (5.1%), ලම්බා 165,000 (2%), ආසියානුවන් 11,900 සහ යුරෝපීයයන් 6,200.^[85]

2010 ජන සංගණනයේ දී 99.2% කළු අප්‍රිකානුවන් වූ අතර 0.8% වෙනත් වාර්ගික කණ්ඩායම් වලින් සමන්විත විය.

සැම්බියාව උප-සහාරා අප්‍රිකාවේ වඩාත්ම නාගරීකරණය වූ රටවලින් එකකි, ජනගහනයෙන් 44% ක් ප්‍රධාන ප්‍රවාහන කොරිඩෝව දිගේ සංකේන්ද්‍රණය වී ඇති අතර ග්‍රාමීය ප්‍රදේශ විරල ජනාකීර්ණ වේ. 2007 වන විට සාරවත් බව අනුපාතය 6.2 (1996 දී 6.1, 2001-02 දී 5.9).^[86]

විශාලතම නගර

1920 ගණන්වල අගභාගයේදී තඹ තීරයේ කාර්මික තඹ කැණීම් ආරම්භ වීම වේගවත් නාගරීකරණයට හේතු විය. යටත් විජිත සමයේ නාගරීකරණය අධිතක්සේරු කර තිබුණද, එය සැලකිය යුතු විය.^[87] තඹ තීරයේ පතල් කැණීම් නගර ඉක්මනින්ම පවතින ජනගහන මධ්‍යස්ථාන වාමන කළ අතර සැම්බියානු නිදහසෙන් පසු වේගයෙන් වර්ධනය විය. 1970 සිට 1990 දක්වා තඹ තීරයේ ආර්ථික පරිහානිය නාගරික සංවර්ධන රටාවන් වෙනස් කර ඇත, නමුත් රටේ ජනගහනය සංකේන්ද්‍රණය වී ඇත්තේ තඹ තීරයේ සිට කපිරි ම්පෝෂි, ලුසාකා, චෝමා සහ ලිවිංස්ටෝන් හරහා දකුණට දිවෙන දුම්රිය සහ මාර්ග වටා ය.

ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්

ජනගහනය ආසන්න වශයෙන් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් 73 කින් සමන්විත වේ,^[88] ඉන් බොහොමයක් බන්ටු කතා කරන අය වේ. සැම්බියානුවන්ගෙන් 90%ක් පමණ ප්‍රධාන ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් නවයට අයත් වේ: නයංජා-චේවා, බෙම්බා,^[89] ටොංගා,^[90] තුඹුක,^[91] ලුන්ඩා, ලුවාලේ,^[92] කාඕන්ඩේ,^[93] න්කෝයා සහ ලෝසි.^[94] ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් විශේෂිත භූගෝලීය ප්‍රදේශවල සංකේන්ද්‍රණය වී ඇත. බොහෝ කණ්ඩායම් කුඩා වන අතර ප්රසිද්ධ නැත. කෙසේ වෙතත්, සියලුම ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් ලුසාකා සහ තඹ තීරයේ සැලකිය යුතු සංඛ්යාවක් සොයාගත හැකිය. භාෂාමය මානයට අමතරව, ගෝත්‍රික අනන්‍යතා සැම්බියාවට අදාළ වේ.^[95] මෙම ගෝත්‍රික අනන්‍යතා බොහෝ විට පවුලේ පක්ෂපාතීත්වයට හෝ සම්ප්‍රදායික බලධාරීන්ට සම්බන්ධ වේ. ප්‍රධාන භාෂා කණ්ඩායම් තුළ ගෝත්‍රික අනන්‍යතා කැදලි වී ඇත.^[96]

සංක්‍රමණිකයන්, බොහෝ දුරට බ්‍රිතාන්‍ය හෝ දකුණු අප්‍රිකානු, මෙන්ම බ්‍රිතාන්‍ය සම්භවයක් ඇති සමහර සුදු සැම්බියානු පුරවැසියන්, ප්‍රධාන වශයෙන් ලුසාකා සහ උතුරු සැම්බියාවේ තඹ තීරයේ ජීවත් වන අතර, ඔවුන් පතල්, මූල්‍ය හා ආශ්‍රිත ක්‍රියාකාරකම්වල හෝ විශ්‍රාම ගොස් ඇත. 1964 දී සැම්බියාවේ යුරෝපීයයන් 70,000 ක් සිටි නමුත් බොහෝ දෙනෙක් රට හැර ගොස් ඇත.^[97]

සැම්බියාවේ කුඩා නමුත් ආර්ථික වශයෙන් වැදගත් ආසියානු ජනගහනයක් සිටින අතර ඔවුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් ඉන්දියානුවන් සහ චීන ජාතිකයන් වේ. මෙම සුළුතර කණ්ඩායම නිෂ්පාදන අංශය පාලනය කරන ආර්ථිකයට දැවැන්ත බලපෑමක් ඇති කරයි. සැම්බියාවේ චීන ජාතිකයින් 80,000ක් ජීවත් වන බවට ගණන් බලා ඇත.^[98] මෑත වසරවලදී, ඉවත් කරන ලද සුදු ගොවීන් සිය ගණනක් දකුණු පළාතේ ගොවිතැන් කිරීමට සැම්බියානු රජයේ ආරාධනයෙන් සිම්බාබ්වේ හැර ගොස් ඇත.^[99]^[100]

සැම්බියාවේ මිශ්‍ර ජාතියේ වර්ණ සහිත සුළුතරයක් සිටින අතර එය වර්ණ ලෙසද හැඳින්වේ. සැම්බියාවේ වර්ණ තවදුරටත් සංගණනයේ දක්නට නොලැබේ. යටත්විජිතවාදය අතරතුර, පාසල්, රෝහල් සහ නිවාස ඇතුළු පොදු ස්ථානවල වර්ණ, කළු සහ සුදු මිනිසුන් වෙන් කිරීම සිදු විය. සැම්බියාවේ වර්ධනය වන ආර්ථිකය ශ්‍රමය ආනයනය කිරීම හේතුවෙන් අන්තර් වාර්ගික සබඳතා වර්ධනය වී ඇත. වර්ණ සහිත පුද්ගලයන් සංගණනයේදී වාර්තා නොවන නමුත් සැම්බියාවේ සුළුතරයක් ලෙස සැලකේ.

සරණාගතයින් සහ සංක්‍රමණිකයන් සඳහා වූ එක්සත් ජනපද කමිටුව විසින් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද 2009 ලෝක සරණාගත සමීක්ෂණයට අනුව, සැම්බියාවේ සරණාගතයින් සහ සරණාගතයින් සංඛ්‍යාව 88,900 ක් පමණ විය. රටේ සරණාගතයන්ගෙන් බහුතරය පැමිණියේ කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයෙන් (2007 දී සැම්බියාවේ ජීවත් වූ DRC වෙතින් සරණාගතයින් 47,300) ඇන්ගෝලා (27,100), සිම්බාබ්වේ (5,400) සහ රුවන්ඩා (4,900).^[101] සැම්බියානුවන් සාමාන්‍යයෙන් විදේශිකයන් සාදරයෙන් පිළිගනිති.

2008 මැයි මාසයේ සිට, සැම්බියාවේ සිම්බාබ්වේ වැසියන්ගේ සංඛ්‍යාව සැලකිය යුතු ලෙස වැඩි වන්නට විය. මෙම ගලා ඒම බොහෝ දුරට සමන්විත වූයේ කලින් දකුණු අප්‍රිකාවේ විසූ සිම්බාබ්වේ ජාතිකයන් වන අතර ඔවුන් එහි විජාතික ප්‍රචණ්ඩත්වයෙන් පලා යමින් සිටියහ.^[102] සැම්බියාවේ සරණාගතයින් 60,000කට ආසන්න ප්‍රමාණයක් කඳවුරුවල ජීවත් වන අතර 50,000ක් දේශීය ජනගහනය සමඟ මිශ්‍ර වී සිටිති. සැම්බියාවේ සේවය කිරීමට කැමති සරණාගතයින් බලපත්‍ර සඳහා ඉල්ලුම් කළ යුතු අතර, ඒ සඳහා වසරකට ඩොලර් 500ක් දක්වා වැය වේ.^[101]

ආගම්

සැම්බියාව 1996 ව්‍යවස්ථාව යටතේ නිල වශයෙන් "ක්‍රිස්තියානි ජාතියක්" වේ, නමුත් ආගමික නිදහස පිළිගෙන ආරක්ෂා කරයි.^[103] ජනගහනයෙන් සියයට තුනකට වඩා අඩු පිරිසක් තවමත් ස්වදේශික ඇදහිලි නිරීක්ෂණය කරන අතර, සැම්බියානු ක්‍රිස්තියානි ධර්මය ඉතා සමමුහුර්ත වන අතර බොහෝ ස්වයං-හඳුනාගත් කිතුනුවන් සාම්ප්‍රදායික අප්‍රිකානු ආගමේ අංග ඔවුන්ගේ ඇදහිල්ල සමඟ මිශ්‍ර කරති.

ජනගහනයෙන් හතරෙන් තුනක් පමණ ඇංග්ලිකන්වාදය, නව අපෝස්තලික පල්ලිය, ලුතරන්වාදය, යෙහෝවාගේ සාක්ෂිකරුවන්, හත්වන දින ඇඩ්වෙන්ටිස්ට් පල්ලිය සහ පසු-දවස්වල සාන්තුවරයන්ගේ යේසුස් ක්‍රිස්තුස්ගේ පල්ලිය ඇතුළු කතෝලික නොවන ක්‍රිස්තියානි නිකායන් කිහිපයකින් එකකට අනුගත වෙති; බොහෝ සැම්බියානුවන් බ්‍රැන්හැමිසම්, පෙන්තකොස්තවාදය සහ එවැන්ජලිකල් නිකායන් වැනි පුළුල්, නිකාය නොවන ක්‍රිස්තියානි ව්‍යාපාර ද නිරීක්ෂණය කරති. දළ වශයෙන් පහෙන් එකක් රෝමානු කතෝලිකයන් වේ.

ක්‍රිස්තියානි ධර්මය යුරෝපීය යටත් විජිතවාදය හරහා සැම්බියාවට පැමිණි අතර, එහි විවිධ නිකායන් සහ ව්‍යාපාර, මිෂනාරි ක්‍රියාකාරකම්වල වෙනස්වන රටාවන් පිළිබිඹු කරයි; නිදසුනක් වශයෙන්, කතෝලික ආගම නැගෙනහිරින් පෘතුගීසි මොසැම්බික් වලින් පැමිණි අතර ඇංග්ලිකානුවාදය දකුණේ සිට බ්‍රිතාන්‍ය බලපෑම් පිළිබිඹු කරයි. 1964 දී නිදහස ලැබීමෙන් පසුව, සැම්බියාවට ලොව පුරා, විශේෂයෙන් උතුරු ඇමරිකාව සහ ජර්මනියේ සිට අනෙකුත් පල්ලි දූත මණ්ඩල විශාල වශයෙන් ගලා ඒමක් දක්නට ලැබුණි. පසුකාලීන දශකවලදී, බටහිර මිෂනාරි භූමිකාවන් ස්වදේශික ඇදහිලිවන්තයන් විසින් උපකල්පනය කර ඇත (වෛද්‍යවරුන් වැනි සමහර තාක්ෂණික තනතුරු හැර). පෙන්තකොස්ත කිතුනුවකු වන ෆෙඩ්රික් චිලුබා 1991 දී ජනාධිපති වූ පසු, පෙන්තකොස්ත සභා රට පුරා සැලකිය යුතු ලෙස ව්‍යාප්ත විය.^[104]

සැම්බියාවේ ආගමික අනුබද්ධය^[105]^[106]
ආගම			සියයට
රෙපරමාදු			75.3%
රෝමානු කතෝලික			20.2%
සජීවිවාදි			2.5%
අදේවවාදි			1.8%
මුස්ලිම්			2.7%
ආගමික අනුබද්ධයෙන් ජනගහනය බෙදා හැරීම

නොඑසේ නම් කුඩා ක්‍රිස්තියානි නිකායන් විශාල සංඛ්‍යාවක් සැම්බියාවේ අසමාන ලෙස නියෝජනය වේ. රට ඒක පුද්ගල පදනමින් ලෝකයේ විශාලතම සෙවන්ත් ඩේ ඇඩ්වෙන්ටිස්ට් ප්‍රජාවන්ගෙන් එකක් වන අතර එය සැම්බියානුවන් 18 දෙනෙකුගෙන් 1ක් පමණ වේ.^[107] මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ ලූතරන් පල්ලියට රට තුළ සාමාජිකයන් 11,000කට වඩා ඇත.^[108] 1911 සිට සැම්බියාවේ සිටින සක්‍රීය දේශනාකරුවන් පමණක් ගණන් කළහොත්,^[109] 204,000 අනුගාමිකයින් ඇත;^[110] 930,000 කට වැඩි පිරිසක් 2018 වසරේ ක්‍රිස්තුස් වහන්සේගේ මරණය වාර්ෂිකව සැමරීම සඳහා සහභාගී වූහ.^[111] සැම්බියානුවන්ගෙන් සියයට 12ක් පමණ නව අපෝස්තලික පල්ලියේ සාමාජිකයන් වේ;^[112] මිලියන 1.2කට වැඩි ඇදහිලිවන්තයන් සිටින රට, ලොව පුරා මිලියන 9කට අධික සාමාජික සංඛ්‍යාවෙන්, අප්‍රිකාවේ තුන්වන විශාලතම ප්‍රජාව ඇත.^[113]

ආදිවාසී විශ්වාසයන් ඇතුළත් නොවන අතර, ක්‍රිස්තියානි නොවන ඇදහිලි මුළු ජනගහනයෙන් සියයට තුනකට වඩා අඩු නමුත්, කෙසේ වෙතත්, විශේෂයෙන් නාගරික ප්‍රදේශවල ඉතා පැහැදිලිව දක්නට ලැබේ. බහායි ඇදහිල්ලේ අනුගාමිකයින් සංඛ්‍යාව 160,000 ට වැඩි,^[114] හෝ ජනගහනයෙන් සියයට 1.5 ක්, එය ලෝකයේ විශාලතම ප්‍රජාවන් අතර වේ; බහායි ප්‍රජාව විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන විලියම් මුමුට්ල් මැසෙට්ලා පදනම, සාක්ෂරතාවය සහ ප්‍රාථමික සෞඛ්‍ය සේවා වැනි ක්ෂේත්‍රවල විශේෂයෙන් ක්‍රියාකාරී වේ.

සැම්බියානුවන්ගෙන් ආසන්න වශයෙන් සියයට 2.7ක් මුස්ලිම් වන අතර, ඔවුන් නාගරික ප්‍රදේශවල වැඩි වශයෙන් සංකේන්ද්‍රණය වී ඇත.^[115]^[116] මිථ්‍යාදෘෂ්ටික නිකායක් ලෙස බහුලව සැලකෙන අහමදියා ප්‍රජාවට පුද්ගලයන් 500ක් පමණ අයත් වේ.^[117] බොහෝ දුරට අෂ්කෙනසිස් ගෙන් සමන්විත කුඩා නමුත් සාර්ථක යුදෙව් ප්‍රජාවක් ද ඇත.

භාෂා

සැම්බියාවේ භාෂා 73ක් සහ/හෝ උපභාෂා ඇති බව බොහෝ පාඨ ප්‍රකාශ කළද, සැම්බියානු භාෂා නිශ්චිත සංඛ්‍යාව නොදනී; මෙම අගය අන්‍යෝන්‍ය බුද්ධියේ නිර්ණායකය මත පදනම් වූ භාෂාව සහ උපභාෂාව අතර වෙනසක් නිසා විය හැකිය. මෙම පදනම මත සැම්බියානු භාෂා සංඛ්‍යාව 20ක් හෝ 30ක් පමණ විය හැකිය.^[119]

සැම්බියාවේ නිල භාෂාව ඉංග්‍රීසි වන අතර එය නිල ව්‍යාපාර සහ පොදු අධ්‍යාපනය සඳහා භාවිතා වේ. විශේෂයෙන්ම ලුසාකාහි ප්‍රධාන දේශීය භාෂාව වන්නේ න්‍යාන්ජා (චේවා), පසුව බෙම්බා ය. තඹ තීරයේ, බෙම්බා ප්‍රධාන භාෂාව වන අතර න්‍යාන්ජා දෙවනුව වේ. සැම්බියාවේ බහුලව කතා කරන අනෙකුත් දේශීය භාෂාවලට අමතරව නාගරික ප්‍රදේශවල බෙම්බා සහ න්‍යාන්ජා කතා කරයි. මේවාට ලෝසි, තුඹුක, කාඕන්ඩේ, ටොංගා, ලුන්ඩා සහ ලුවාලේ ඇතුළත් වේ, ඒවා සැම්බියා ජාතික විකාශන සංස්ථාව (ZNBC) දේශීය භාෂා අංශයේ ඇතුළත් විය.^[120]^[119]^[121]

නාගරීකරණය වෙනත් භාෂාවලින් වචන උකහා ගැනීම ඇතුළුව සමහර දේශීය භාෂාවලට නාටකාකාර ලෙස බලපා ඇත. නාගරික වැසියන් සමහර විට එකම භාෂාවේ නාගරික සහ ග්‍රාමීය උපභාෂා අතර ග්‍රාමීය භාෂාවන්ට 'ගැඹුරු' උපසර්ගයෙන් වෙන්කර හඳුනා ගනී.

බොහෝ දෙනා තඹ තීරයේ බෙම්බා සහ න්‍යාන්ජා කතා කරනු ඇත; න්යාන්ජා ප්‍රධාන වශයෙන් ලුසාකා සහ නැගෙනහිර සැම්බියාවේ කතා කරයි. ඉංග්‍රීසි නිල සන්නිවේදනයේ භාවිතා වන අතර - දැන් පොදු - අන්තර් වාර්ගික පවුල් අතර නිවසේ තේරීමේ භාෂාව වේ. මෙම භාෂා පරිණාමය නිසා ලුසාකා සහ අනෙකුත් ප්‍රධාන නගර පුරා සැම්බියානු ස්ලැන්ග් ඇසීමට හේතු විය. සැම්බියානුවන්ගෙන් බහුතරයක් සාමාන්‍යයෙන් එක් භාෂාවකට වඩා කතා කරයි: නිල භාෂාව, ඉංග්‍රීසි සහ ඔවුන් ජීවත් වන නගරයේ හෝ ප්‍රදේශයේ වැඩිපුරම කතා කරන භාෂාව. විශාල විෂය මාලාවක් තිබීම හේතුවෙන් පෘතුගීසි පාසල් විෂය මාලාවට දෙවන භාෂාවක් ලෙස හඳුන්වා දී ඇත. පෘතුගීසි භාෂාව කතා කරන ඇන්ගෝලියානු ප්‍රජාව.^[122] ප්‍රංශ සාමාන්‍යයෙන් පෞද්ගලික පාසල්වල අධ්‍යයනය කරන අතර සමහර ද්විතීයික පාසල් එය විකල්ප විෂයයක් ලෙස ඇත. සැම්බියා විශ්ව විද්‍යාලයේ (UNZA) ජර්මානු පාඨමාලාවක් හඳුන්වා දී ඇත.

අධ්‍යාපනය

සැමට සමාන හා ප්‍රමාණවත් අධ්‍යාපනයක් ලබා ගැනීමේ අයිතිය සැම්බියානු ව්‍යවස්ථාව තුළ අන්තර්ගත වේ.^[123] 2011 අධ්‍යාපන පනත සමාන සහ ගුණාත්මක අධ්‍යාපනය නියාමනය කරයි.^[124] සාමාන්‍ය අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය අධ්‍යාපන විෂය මාලාවේ ප්‍රතිපත්ති සහ නියාමනය තුළින් ගුණාත්මක අධ්‍යාපනයක් ලබා දීම ඵලදායී ලෙස අධීක්ෂණය කරයි.

මූලික වශයෙන්, සැම්බියාවේ අධ්‍යාපනයේ පරමාර්ථය වන්නේ සියලුම ඉගෙන ගන්නන්ගේ ශාරීරික, බුද්ධිමය, සමාජීය, බලපෑම්කාරී, සදාචාරාත්මක සහ අධ්‍යාත්මික ගුණාංගවල පූර්ණ හා හොඳින් වටකුරු සංවර්ධනය ප්‍රවර්ධනය කිරීමයි. අධ්‍යාපන ක්‍රමයට මූලික ව්‍යුහ තුනක් ඇත: මුල් ළමාවිය අධ්‍යාපනය සහ ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය (1-7 ශ්‍රේණි), ද්විතියික අධ්‍යාපනය (8-12 ශ්‍රේණි) සහ තෘතීයික අධ්‍යාපනය. වැඩිහිටි-සාක්ෂරතා වැඩසටහන් අර්ධ-සාක්ෂරතා සහ නූගත් පුද්ගලයින් සඳහා පවතී.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

2006 වසරේ 19.6% සිට 2011 දී 15.3% දක්වා, 2015 දී 20.2% දක්වා වසර ගණනාවක් පුරා අධ්‍යාපනය සඳහා රජයේ වාර්ෂික වියදම් සැලකිය යුතු ලෙස වෙනස් වී ඇත.^[125]

සෞඛ්‍ය

සැම්බියාව සාමාන්‍යකරණය වූ HIV/AIDS වසංගතයක් අත්විඳිමින් සිටින අතර, ජාතික HIV ව්‍යාප්තිය වැඩිහිටියන් අතර සියයට 12.10ක් වේ.^[126] කෙසේ වෙතත්, පසුගිය දශකය තුළ රට ප්‍රගතියක් ලබා ඇත: වයස අවුරුදු 15-49 අතර වැඩිහිටියන් සඳහා HIV/AIDS ව්‍යාප්තිය අනුපාතය 2013/14 දී සියයට 13 දක්වා අඩු විය, එය දළ වශයෙන් දශකයකට පෙර සියයට 16ට සාපේක්ෂව අඩු විය.^[127] ගෝලීය ප්‍රමිතීන්ට අනුව දුර්වලව පැවතුනද අනෙකුත් සෞඛ්‍ය ප්‍රතිඵල ද සැලකිය යුතු ලෙස වැඩිදියුණු වී ඇත. 2014 දී මාතෘ මරණ අනුපාතය සජීවී උපත් 100,000 කට 398 ක් වූ අතර 2007 දී එය 591 ක් විය. එම කාලය තුළම, සජීවී උපත් 1,000කට 119 සිට පහට අඩු දරුවන්ගේ මරණ අනුපාතය 75 දක්වා පහත වැටුණි.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

ආර්ථිකය

වර්තමානයේ, සැම්බියාවේ සාමාන්‍ය වාර්ෂික අපනයන ඩොලර් බිලියන 7.5 සහ ඩොලර් බිලියන 8 අතර වේ.^[128] එය 2018 දී ඩොලර් බිලියන 9.1 ක වටිනාකමකින් යුත් අපනයනය විය.^[129] 2015 දී, සැම්බියානුවන්ගෙන් 54.4% ක් පමණ පිළිගත් ජාතික දරිද්‍රතා රේඛාවට පහළින් ජීවත් වූ අතර, 2010 දී 60.5% සිට වැඩි දියුණු විය.^[130] ග්‍රාමීය දරිද්‍රතා අනුපාත 76.6%ක් පමණ වූ අතර නාගරික අනුපාත 23.4%ක් පමණ විය.^[131] ජාතික දරිද්‍රතා රේඛාව මසකට ZMK 214 (USD 12.85) විය.^[132] එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවර්ධන වැඩසටහන මගින් 2018 වසරේ නවතම ඇස්තමේන්තුවට අනුව, ජනගහනයෙන් සියයට 47.9 ක් බහුමාන දරිද්‍රතාවයෙන් අඛණ්ඩව පීඩාවට පත්ව ඇත. නාගරික ප්‍රදේශවල විරැකියාව සහ ඌන සේවා නියුක්තිය බරපතළ ගැටලු වේ. බොහෝ ග්‍රාමීය සැම්බියානුවන් යැපුම් ගොවීන් වේ.^[133]

2023 අයවැය වියදම්^[134]
අංශය			ප්‍රතිශතය
පොදු මහජන සේවා			39.5%
ආරක්ෂක			4.9%
මහජන සාමය සහ ආරක්ෂාව			3.1%
ආර්ථික කටයුතු			20.9%
පාරිසරික ආරක්ෂාව			0.6%
නිවාස සහ ප්‍රජා පහසුකම්			1.5%
සෞඛ්‍ය			10.4%
විනෝදය, සංස්කෘතිය සහ ආගම			0.3%
අධ්‍යාපනය			13.9%
සමාජ ආරක්ෂණය			4.9%
2023 වාර්ෂික අයවැය වියදම්

ආර්ථික වර්ධනයට බලපාන සාධක දෙස බලන 2007 ගෝලීය තරඟකාරීත්ව දර්ශකයේ රටවල් 128ක් අතරින් සැම්බියාව 117 වැනි ස්ථානයට පත් විය.^[135] සැම්බියාව 2023 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 118 වැනි ස්ථානයට පත් විය.^[136] විශේෂයෙන්ම උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව (අවුරුදු 40.9ක් පමණ) සහ මාතෘ මරණ (ගැබ්ගැනීම් 100,000කට 830ක්) යන මිනුම්වලදී සමාජ දර්ශක අඛණ්ඩව පහත වැටේ.^[137]

1970 ගණන්වල ජාත්‍යන්තර තඹ මිල පහත වැටීමෙන් පසු සැම්බියාව දරිද්‍රතාවයට වැටුණි. සමාජවාදී තන්ත්‍රය, ජාත්‍යන්තර මුල්‍ය අරමුදලේ ව්‍යුහාත්මක ගැලපුම් වැඩසටහන්වල (SAPs) ගබ්සා කිරීමේ උත්සාහයන් කිහිපයක් සමඟින් ආදායම පහත වැටීම සඳහා සම්පාදනය කළේය. ප්‍රධාන සැපයුම් මාර්ගය සහ මුහුදට යන දුම්රිය මාර්ගය හරහා වෙළඳාම් නොකිරීමේ ප්‍රතිපත්තිය - භූමිය රොඩේෂියාව (1965 සිට 1979 දක්වා) ලෙස හැඳින්වූ අතර දැන් සිම්බාබ්වේ ලෙස හැඳින්වේ - ආර්ථිකයට විශාල මුදලක් වැය විය. කවුන්ඩා පාලනයෙන් පසුව, (1991 සිට) අනුප්‍රාප්තික රජයන් සීමිත ප්‍රතිසංස්කරණ ආරම්භ කළේය. 1990 ගණන්වල අගභාගය දක්වා ආර්ථිකය එකතැන පල් විය. 2007 දී සැම්බියාව ආර්ථික වර්ධනයේ අඛණ්ඩ නවවැනි වසර වාර්තා කළේය. උද්ධමනය 8.9% ක් වූ අතර එය 2000 දී 30% සිට පහත වැටුණි.^[138]

සැම්බියාව තවමත් රාජ්‍ය අංශයේ ප්‍රමාණය, සහ සැම්බියාවේ සමාජ අංශයේ බෙදාහැරීමේ පද්ධති වැඩිදියුණු කිරීම වැනි ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ ගැටළු සමඟ කටයුතු කරයි.^[138] ආර්ථික රෙගුලාසි සහ රතු පටි පුළුල් වන අතර දූෂණය පුළුල් ය. බලපත්‍ර ලබා ගැනීමේ ක්‍රියාවලිය වටා ඇති නිලධාරිවාදී ක්‍රියා පටිපාටි පහසුකම් ගෙවීම් පුළුල් ලෙස භාවිතා කිරීම දිරිමත් කරයි.^[139] නිශ්චිත කාර්ය සාධන නිර්ණායක සපුරාලීම මත 2000 දී ඉහළ ණයගැති දුප්පත් රටක මුලපිරීම (HIPC) ණය සහන සඳහා රට සුදුසුකම් ලබන විට සැම්බියාවේ මුළු විදේශ ණය ප්‍රමාණය ඩොලර් බිලියන 6 ඉක්මවා ගියේය. මුලදී, සැම්බියාව 2003 අගභාගයේදී HIPC සම්පූර්ණ කිරීමේ ස්ථානයට ළඟා වීමටත්, සැලකිය යුතු ණය සමාවකින් ප්‍රතිලාභ ලබා ගැනීමටත් බලාපොරොත්තු විය.

2003 ජනවාරි මාසයේදී, සැම්බියා රජය ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලට සහ ලෝක බැංකුවට දැනුම් දුන්නේ, සැම්බියා ජාතික වාණිජ බැංකුව සහ ජාතික දුරකථන සහ විදුලි උපයෝගිතා පුද්ගලීකරනය කිරීම සඳහා එකඟ වූ කාර්ය සාධන නිර්ණායක කිහිපයක් නැවත සාකච්ඡා කිරීමට තමන් කැමති බව ය. මෙම ගැටළු සම්බන්ධයෙන් එකඟතාවන්ට එළඹුණද, පසුව සිවිල් සේවා වැටුප් සඳහා අධික ලෙස වියදම් කිරීම නිසා සැම්බියාවේ අවසාන HIPC ණය සමාව 2003 අග සිට 2005 මුල් භාගය දක්වා ප්‍රමාද විය. 2004 දී HIPC අවසන් කිරීමට යෑමේ උත්සාහයක් ලෙස, ආන්ඩුව 2004 සඳහා කප්පාදු අයවැයක් කෙටුම්පත් කළ අතර, සිවිල් සේවා වැටුප් කැටි කිරීම සහ බදු ගණන වැඩි කිරීම. බදු වැඩිවීම සහ රාජ්‍ය අංශයේ වැටුප් කැටි කිරීම නිසා වැටුප් වැඩිවීම් සහ නව බඳවා ගැනීම් තහනම් විය. මෙය 2004 පෙබරවාරි මාසයේදී රටපුරා වැඩවර්ජනයක් ඇති කළේය.^[140]

සැම්බියානු රජය තඹ කර්මාන්තය මත ආර්ථිකය රඳා පැවතීම අඩු කිරීම සඳහා ආර්ථික විවිධාංගීකරණ වැඩසටහනක් අනුගමනය කරයි. මෙම මුලපිරීම කෘෂිකර්මය, සංචාරක කර්මාන්තය, මැණික් කැණීම සහ ජල විදුලිය ප්‍රවර්ධනය කිරීම මගින් සැම්බියාවේ පොහොසත් සම්පත් පදනමේ අනෙකුත් සංරචක ප්‍රයෝජනයට ගැනීමට උත්සාහ කරයි. 2018 ජූලි මාසයේදී, තුර්කි ජනාධිපති රිසෙප් තායිප් එර්ඩෝගන් සහ සැම්බියාවේ ජනාධිපති එඩ්ගර් ලුන්ගු ලුසාකා අගනුවරදී වෙළඳාම සහ ආයෝජනයේ සිට සංචාරක හා රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික ක්‍ෂේත්‍ර දක්වා ගිවිසුම් 12කට අත්සන් තැබීය.^[141]^[142]

පතල් කැණීම

සැම්බියානු ආර්ථිකය ඓතිහාසිකව තඹ පතල් කර්මාන්තය මත පදනම් වී ඇත.^[143] 2003 දී, ලෝහ නොවන අපනයන 25% කින් වැඩි වූ අතර සියලුම අපනයන ඉපැයීම්වලින් 38% ක්, කලින් 35% ක් විය. සැම්බියානු රජය මෑතකදී නිකල්, ටින්, තඹ සහ යුරේනියම් වැනි ඛනිජ සඳහා අපේක්ෂා කිරීම සඳහා ජාත්‍යන්තර සම්පත් සමාගම්වලට බලපත්‍ර ලබා දී ඇත.^[144] සැම්බියාවේ රජය බලාපොරොත්තු වන්නේ රටේ ප්‍රමුඛතම ලෝහ අපනයනය ලෙස තඹ වලින් නිකල් අත්පත් කර ගනු ඇති බවයි.^[145] 2009 දී ලෝක ආර්ථික අර්බුදයෙන් සැම්බියාව දැඩි ලෙස පීඩාවට පත් විය.^[146]

සැම්බියාවේ ආර්ථිකය තඹ කර්මාන්තය මත දැඩි ලෙස රඳා පවතින බැවින් ජාතික විනිමය අනුපාතිකය තඹ මිලට අනුව වෙනස් වේ.^[147]

කෘෂිකර්මය

පතල් කර්මාන්තයට වඩා බොහෝ රැකියා සපයන සැම්බියාවේ ආර්ථිකය තුළ කෘෂිකර්මාන්තය ඉතා වැදගත් කොටසක් ඉටු කරයි. රොබට් මුගාබේ විසින් නෙරපා හැරීමෙන් පසු සුදු සිම්බාබ්වේ ගොවීන් කුඩා සංඛ්‍යාවක් සැම්බියාවට පිළිගන්නා ලදී, 2004 වන විට ඔවුන්ගේ සංඛ්‍යාව දළ වශයෙන් පුද්ගලයන් 150 සිට 300 දක්වා විය.^[148]^[149] ඔවුන් ඇස්තමේන්තුගත ගොවිපල 150 ක දුම්කොළ, තිරිඟු සහ මිරිස් ඇතුළු විවිධ භෝග වගා කරයි. සැම්බියාවේ දිවංගත ජනාධිපති ලෙවී මුවානවාසා යටතේ සාමාන්‍ය ආර්ථික ලිබරල්කරණය සමඟ ඒකාබද්ධව ඔවුන් ගෙන ආ කුසලතා, සැම්බියාවේ කෘෂිකාර්මික උත්පාතයක් උත්තේජනය කිරීමේ ගෞරවය හිමි වේ. 2004 දී, වසර 26කට පසු ප්‍රථම වතාවට, සැම්බියාව ආනයනය කළ ප්‍රමාණයට වඩා බඩ ඉරිඟු අපනයනය කරන ලදී.^[150] 2019 දෙසැම්බරයේදී, සැම්බියානු රජය ඖෂධීය සහ අපනයන අරමුණු සඳහා පමණක් ගංජා නීතිගත කිරීමට ඒකමතිකව තීරණය කළේය.^[151]

සංචාරක කර්මාන්තය

වික්ටෝරියා දිය ඇල්ල (මෝසි-ඕවා-ටූනියා) යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම අඩවියකි

සංචාරක කර්මාන්තය සැම්බියාවේ ප්‍රධාන සහ වර්ධනය වන කර්මාන්තයකි. සැම්බියාවට ජාතික වනෝද්‍යාන කිහිපයක් ඇත (උතුරු ලුආන්ග්වා, දකුණු ලුආන්ග්වා සහ කැෆියු), දිය ඇලි, විල්, ගංගා සහ ඓතිහාසික ස්මාරක.^[152] සැම්බියාවේ රජය විසින් සංචාරක ව්‍යාපාරය සලකන්නේ එය ආදායම් උත්පාදනය, රැකියා උත්පාදනය, වනජීවී සංරක්ෂණය ප්‍රවර්ධනය කිරීම සහ ජීවන මට්ටම් වැඩිදියුණු කරන බැවින්, ආර්ථික සහ ග්‍රාමීය සංවර්ධනය සඳහා මෙවලමක් ලෙසය.^[153] ලොව පුරා ජනප්‍රිය වෙමින් පවතින වික්‍රමාන්විත සංචාරක ප්‍රපංචය සැම්බියාව තුළ, විශේෂයෙන්ම ලිවිංස්ටෝන් නගරය තුළ ද ජනප්‍රියත්වය ඉහළ ගොස් ඇති අතර, එය දැන් අප්‍රිකාවේ "ත්‍රාසජනක සංචාරක අගනුවර" ලෙසින් ප්‍රකට වෙමින් පවතී.^[154]

බලශක්තිය

2009 දී සැම්බියාව TWh 10.3ක විදුලි බලයක් ජනනය කළ අතර සූර්ය බලය සහ ජල විදුලිය යන දෙකෙහිම භාවිතය අතින් ඉහළ අගයක් ලබා ඇත.^[155] කෙසේ වෙතත්, 2015 මුලදී, සැම්බියාව දුර්වල 2014/2015 වැසි සමය හේතුවෙන් බරපතල බලශක්ති හිඟයක් අත්විඳීමට පටන් ගත් අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස කරිබා වේල්ලේ සහ අනෙකුත් ප්‍රධාන වේලි වල ජල මට්ටම අඩු විය.^[156] 2019 සැප්තැම්බර් මාසයේදී, අප්‍රිකානු හරිත සම්පත් (AGR) වාරිමාර්ග වේල්ලක් සමඟ මෙගාවොට් 50 (MW) සූර්ය ගොවිපලක් සඳහා ඩොලර් මිලියන 150 ක් ආයෝජනය කරන බව සහ දැනට පවතින ධාන්ය සිලෝ ධාරිතාව ටොන් 80,000 කින් පුළුල් කරන බව නිවේදනය කළේය.^[157]

සංස්කෘතිය

නූතන සැම්බියාව පිහිටුවීමට පෙර, වැසියන් ස්වාධීන ගෝත්‍රවල ජීවත් වූ අතර, එකිනෙකාට තමන්ගේම ජීවන රටාවක් ඇත. යටත් විජිත යුගයේ එක් ප්‍රතිඵලයක් වූයේ නාගරීකරණයේ වර්ධනයයි. විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් එකිනෙකාගේ ජීවන රටාවට බලපෑම් කරමින් නගර සහ නගරවල එකට ජීවත් වීමට පටන් ගත්හ. විශේෂයෙන්ම ඇඳුම් පැළඳුම් සහ හැසිරීම් සම්බන්ධයෙන් ඔවුන් ගෝලීය හෝ විශ්වීය සංස්කෘතියේ අංගයන් අනුගමනය කිරීමට පටන් ගත්හ.^[158] සැම්බියාවේ මුල් සංස්කෘතීන් බොහොමයක් බොහෝ දුරට ක්‍රිස්තියානි ධර්මය වැනි බාහිර බලපෑම් සමඟ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල නොනැසී පවතී. සැම්බියාව තුළ ඇතැම් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් සඳහා විශේෂිත වූ සංස්කෘතීන් 'සැම්බියානු සංස්කෘතීන්' ලෙස හඳුන්වන අතර ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් අතර බහුලව දක්නට ලැබෙන එම ජීවන රටා "සැම්බියානු සංස්කෘතිය" ලෙස නම් කර ඇත්තේ ඒවා සෑම සැම්බියානුවෙක්ම පාහේ භාවිතා කරන බැවිනි.^[158] නාගරික පරිසරය තුළ, "සැම්බියානු සංස්කෘතිය" ලෙස හඳුන්වන දේ නිෂ්පාදනය කිරීම සඳහා මෙම සංස්කෘතීන් අඛණ්ඩව ඒකාබද්ධ කිරීම හා පරිණාමය වේ.

සැම්බියාව ජාතික වශයෙන් පිළිගත් සාම්ප්‍රදායික උත්සවවල සිට හඳුනා නොගත් නමුත් වැදගත් උත්සව දක්වා විවිධ උත්සව සහ චාරිත්‍ර අනුගමනය කරයි. ජයග්‍රහණ, සංවත්සර, කාලය ගතවීම, රාජාභිෂේකය සහ ජනාධිපති අවස්ථා, සමාව දීම සහ පවිත්‍ර කිරීම, උපාධිය, කැපවීම, පක්ෂපාතිත්වයේ දිවුරුම් දීම, ආරම්භය, විවාහය, අවමංගල්‍යය, උපන් උත්සව සහ වෙනත් විශේෂ අවස්ථා වලදී බොහෝ උත්සව සහ චාරිත්‍ර සිදු කරනු ලැබේ.^[158]

බොහෝ අප්‍රිකානු රටවල් මෙන්ම, සැම්බියාව ද හෙළිදරව් කළ සහ හෙළි නොකළ උත්සව සහ චාරිත්‍ර අනුගමනය කරයි. හෙළිදරව් කරන ලද උත්සව සහ චාරිත්‍ර අතර දින දර්ශන හෝ සෘතුමය, අවිනිශ්චිත, පීඩා, පේන කීම, ආරම්භය සහ නිතිපතා හෝ දෛනික උත්සව ඇතුළත් වේ.^[158] හෙළිදරව් නොකළ උත්සවවලට නියාවු සහ නකීෂා නර්තන ශිල්පීන් වැනි ආධ්‍යාත්මික කණ්ඩායම් සහ අලංගිසි කාන්තාවන් වැනි සාම්ප්‍රදායික විවාහ උපදේශකයින් විසින් රහසිගතව සිදු කරන උත්සව ඇතුළත් වේ.^[158] 2016 දෙසැම්බර් වන විට, සැම්බියාවේ රජය විසින් පිළිගත් දින දර්ශන හෝ සෘතුමය සම්ප්‍රදායික උත්සව 77ක් පැවති අතර, නුදුරු අනාගතයේ දී මෙම සංඛ්‍යාව වැඩි වනු ඇත.^[158] වසරකට වරක් පැවැත්වෙන උත්සව අතරට එන්සීවාලා, කුලොංග, කූම්බෝකා, මලයිලා, නසෙන්ගෙලේ, චිබ්වේලා කුමුෂි, දන්තෝ, න්ටොන්ගෝ, මකුන්ඩු, ල්වියින්ඩි, චුංගු සහ ලෙනියා ඇතුළත් වේ. මේවා සැම්බියානු සම්ප්‍රදායික උත්සව ලෙස හැඳින්වේ. වඩාත් කැපී පෙනෙන සමහර ඒවා නම්: කුම්බෝකා සහ කතංග (බස්නාහිර පළාත), මුටොම්බෝකෝ (ලුආපුලා පළාත), කුලඹ සහ න්ක්වාල (නැගෙනහිර පළාත), ලුවින්ඩි සහ ෂිමුණෙන්ගා (දකුණු පළාත), ලුන්ඩා ලුබන්සා (වයඹ පළාත), ලිකුම්බි ලයමිස් (වයඹ පළාත),^[159] ම්බුන්ඩා ලුක්වාක්වා (වයඹ පළාත), චිබ්වෙල කුමුෂි (මධ්‍යම පළාත), විංඛකනිම්බා (මුචිංගා පළාත), උකුසෙෆ්යා පාං'වෙන (උතුරු පළාත).

ජනප්‍රිය සාම්ප්‍රදායික කලාවන් අතරට මැටි භාණ්ඩ, බාස්කට් (ටොංගා බාස්කට් වැනි), පුටු, රෙදි, පැදුරු, ලී කැටයම්, ඇත්දළ කැටයම්, කම්බි යාත්‍රා සහ තඹ ශිල්ප ඇතුළත් වේ. බොහෝ සැම්බියානු සම්ප්‍රදායික සංගීතය බෙර (සහ අනෙකුත් බෙර වාද්‍ය භාණ්ඩ) මත පදනම් වී ඇත. නාගරික ප්‍රදේශවල, විදේශීය සංගීත ප්‍රභේද ජනප්‍රිය වේ, විශේෂයෙන් කොංගෝ රම්බා, අප්‍රිකානු-ඇමරිකානු සංගීතය සහ ජැමෙයිකානු රෙගේ.

මාධ්‍ය

සැම්බියාවේ ප්‍රකාශනයේ සහ මාධ්‍ය නිදහස ව්‍යවස්ථාපිතව සහතික කර ඇත, නමුත් රජය මෙම අයිතිවාසිකම් ප්‍රායෝගිකව නිතර සීමා කරයි.^[160]^[161] පාලක දේශප්‍රේමී පෙරමුණ, සැම්බියා ජාතික විකාශන සංස්ථාව (ZNBC) සහ පුළුල් ලෙස බෙදා හරින ලද සැම්බියා ඩේලි මේල් සහ ටයිම්ස් ඔෆ් සැම්බියාවෙන් සමන්විත රාජ්‍ය මාධ්‍ය නිදහස් කිරීමට ප්‍රතිඥා දී ඇතත්, මෙම අලෙවිසැල් සාමාන්‍යයෙන් රජයේ කතුවැකි පාලනයෙන් දිගටම වාර්තා කර ඇත. රජයේ රේඛා. බොහෝ රජයේ පුවත්පත් වල පූර්ව ප්‍රකාශන සමාලෝචන ඇති බැවින් බොහෝ මාධ්‍යවේදීන් ස්වයං වාරණයක් සිදු කරන බව වාර්තා වේ.^[160] ZNBC විකාශන මාධ්‍යවල ආධිපත්‍යය දරයි, නමුත් පුද්ගලික මධ්‍යස්ථාන කිහිපයකට ජනගහනයෙන් විශාල කොටස් වෙත ළඟා වීමේ හැකියාව ඇත.

ක්‍රීඩා

ක්‍රීඩා සහ ක්‍රීඩා යනු සැම්බියානු සංස්කෘතියේ (ය) පොදු සමාජ අංගයන් වන අතර එය ඉගෙනීම, කුසලතා වර්ධනය, විනෝදය සහ ප්‍රීතිමත් අවස්ථාවන් සඳහා මිනිසුන් එක් කරයි.^[158] සැම්බියාවේ ක්‍රීඩා සහ ක්‍රීඩා වලට පාපන්දු, මලල ක්‍රීඩා, නෙට්බෝල්, වොලිබෝල් සහ දේශීය ක්‍රීඩා වන න්සෝලෝ, චියෙන්ගා, වයිඩා, හයිඩ් ඇන්ඩ් සී, වල්යාකෝ සහ සෝජෝ ඇතුළත් නමුත් ඒවාට සීමා නොවේ.^[158] මේවා සමාජගත කිරීමට අනුබල දෙන දේශීය ක්‍රීඩා කිහිපයකි. මෙම සියලු ක්‍රීඩා සහ ක්‍රීඩා සැම්බියානු සංස්කෘතියේ කොටසකි. ක්‍රීඩා එක් අයෙකුට වඩා ක්‍රීඩා කිරීම ඔවුන් සමාජීය සහ අධ්‍යාපනික සිදුවීම් බවට පත් කරයි.^[158] මෙම සමහර ක්‍රීඩා වල ඉතිහාසය සැම්බියානුවන් තරම්ම පැරණිය. කෙසේ වෙතත්, සැම්බියාව ප්‍රධාන වශයෙන් 1964 ගිම්හාන ඔලිම්පික් තරඟවලදී ජනප්‍රිය ගෝලීය ක්‍රීඩා සහ ක්‍රීඩා වලට සහභාගී වීමට පටන් ගත්තේය.

1964 ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේ සමාප්ති උත්සවයේ දිනයේ සැම්බියාව සිය නිදහස ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර, එමඟින් එක් රටක් ලෙස ඔලිම්පික් ක්‍රීඩා උළෙලකට ඇතුළු වී තවත් රටක් ලෙස ඉවත් වූ පළමු රට බවට පත්විය. 2016 දී, සැම්බියාව ඔලිම්පික් තරඟ සඳහා දහතුන්වන වරටත් සහභාගී විය. පදක්කම් දෙකක් හිමි විය. බොක්සිං සහ ධාවන පථයේ පදක්කම් අනුපිළිවෙලින් දිනා ගන්නා ලදී. 1984 දී කීත් ම්විල ලයිට් ෆ්ලයිවේට් ඉසව්වෙන් ලෝකඩ පදක්කමක් දිනා ගත්තේය. 1996 දී සැමුවෙල් මැටේ මීටර් 400 කඩුලු මතින් දිවීමේ ඉසව්වෙන් රිදී පදක්කමක් දිනා ගත්තේය. සැම්බියාව කිසි දිනක ශීත ඍතු ඔලිම්පික් උළෙලට සහභාගි වී නැත.

පාපන්දු යනු සැම්බියාවේ ජනප්‍රියම ක්‍රීඩාව වන අතර සැම්බියා ජාතික පාපන්දු කණ්ඩායම පාපන්දු ඉතිහාසයේ ජයග්‍රාහී අවස්ථා ලබා ඇත. 1988 සෝල් හි පැවති ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේදී ජාතික කණ්ඩායම ඉතාලි ජාතික කණ්ඩායම ලකුණු 4-0කින් පරාජය කරන ලදී. කලුෂා බ්වල්යා, සැම්බියාවේ වඩාත්ම කීර්තිමත් පාපන්දු ක්‍රීඩකයා සහ ඉතිහාසයේ අප්‍රිකාවේ විශිෂ්ඨතම පාපන්දු ක්‍රීඩකයෙකු වන අතර එම තරඟයේදී ගෝල ත්‍රිත්වයක් වාර්තා කළේය. කෙසේ වෙතත්, අද දක්වා, බොහෝ ප්‍රවීනයන් පවසන්නේ සැම්බියාව මෙතෙක් එක්රැස් කර ඇති විශිෂ්ටතම කණ්ඩායම 1993 අප්‍රේල් 28 වන දින ගැබොන්හි ලිබ්‍රවිල් හි ගුවන් අනතුරකින් විනාශ වූ කණ්ඩායම බවයි. එසේ තිබියදීත්, 1996 දී, සැම්බියාව නිල FIFA ලෝක පාපන්දු කණ්ඩායම් ශ්‍රේණිගත කිරීම්වල 15 වැනි ස්ථානයට පත් වූ අතර එය ඕනෑම දකුණු අප්‍රිකානු කණ්ඩායමක් ලබා ගත් ඉහළම ස්ථානයයි. 2012 දී, සැම්බියාව පළමු වරට අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලානය දිනා ගත්තේ අවසන් මහා තරගයෙන් දෙවරක් පරාජය වීමෙන් පසුවය. වසර 19කට පෙර ගුවන් අනතුරට කිලෝමීටර් කිහිපයක් එපිටින් පිහිටි ලිබ්‍රෙවිල් හි පැවති අවසන් මහා තරගයේදී ඔවුන් දඬුවම් පහරකින් 8-7ක් ලෙස අයිවරි කෝස්ට් පරාජය කරන ලදී.^[162] සැම්බියා කාන්තා ජාතික පාපන්දු කණ්ඩායම සිය FIFA කාන්තා ලෝක කුසලානය 2023 ඕස්ට්‍රේලියාවේ සහ නවසීලන්තයේ පැවති තරඟාවලියේදී ආරම්භ කරන ලදී, සැම්බියා කණ්ඩායම අප්‍රිකානු පාපන්දු සම්මේලනය (CAF) නියෝජනය කරන හතර දෙනාගෙන් එකකි. ඔවුන් ඔවුන්ගේ පළමු වසර තුළදී ඔවුන්ගේ පළමු කාන්තා ලෝක කුසලාන තරඟය ජයග්‍රහණය කළ අතර, තරඟාවලියේ වේගවත්ම ගෝලය ලුෂෝමෝ ම්වීම්බා වාර්තා කිරීමත් සමඟ බාබරා බණ්ඩා WWC තරඟාවලි ඉතිහාසයේ 1,000 වැනි ගෝලය එක් කළේය.^[163]

රග්බි, බොක්සිං සහ ක්‍රිකට් ද සැම්බියාවේ ජනප්‍රිය ක්‍රීඩා වේ. සැලකිය යුතු ලෙස, 2000 දශකයේ මුල් භාගයේ, ඕස්ට්‍රේලියාව සහ දකුණු අප්‍රිකා ජාතික රග්බි කණ්ඩායම්වල නායකත්වය දැරුවේ එම ලුසාකා රෝහලේම උපන් ක්‍රීඩකයන් වන ජෝර්ජ් ග්‍රේගන් සහ කෝර්නේ ක්‍රිජ් විසිනි. 2014 වන තෙක්, ලුආන්ෂ්යා හි රෝන් ඇන්ටිලෝප් රග්බි සමාජය ලොව උසම රග්බි සංගමයේ ගෝල් කණුව සඳහා ගිනස් ලෝක වාර්තාව තබා තිබුනේ අඩි 110, අඟල් 6ක් උසින්ය.^[164] මෙම ලෝක වාර්තාව දැන් වෙඩ්නෙස්බරි රග්බි සමාජය සතුව ඇත.^[165]

සැම්බියාවේ රග්බි සංගමය සුළු නමුත් වර්ධනය වන ක්‍රීඩාවකි. ඔවුන් දැනට IRB විසින් 73 වැනි ස්ථානයේ සිටින අතර ලියාපදිංචි ක්‍රීඩකයින් 3,650 ක් සහ විධිමත් ලෙස සංවිධානය වූ ක්‍රීඩා සමාජ තුනක් ඇත.^[166] සැම්බියාව රොඩේසියාවේ කොටසක් ලෙස ක්‍රිකට් ක්‍රීඩා කළේය. 2008 දී අයර්ලන්තයට එරෙහිව සම්මුති රීති ෂින්ටි/හර්ලිං ක්‍රීඩාවේදී ස්කොට්ලන්තය නියෝජනය කරමින් සැම්බියාවේ උපන් එඩී ටෙම්බෝ ජාත්‍යන්තර දායකත්වයක් සපයා ඇත.^[167]

2011 දී, සැම්බියාව, දසවන සමස්ත අප්‍රිකානු ක්‍රීඩා උළෙලට සත්කාරකත්වය දැක්වීමට නියමිතව තිබූ අතර, ඒ සඳහා ලුසාකා, න්ඩෝලා සහ ලිවිංස්ටෝන් හි ක්‍රීඩාංගණ තුනක් ඉදි කිරීමට නියමිතව තිබුණි.^[168] ලුසාකා ක්‍රීඩාංගනය ප්‍රේක්ෂකයින් 70,000කට ඉඩ ඇති අතර අනෙක් ක්‍රීඩාංගණ දෙකේ පුද්ගලයන් 50,000 බැගින් සිටිය හැකිය. ව්‍යාපෘතිය සඳහා මහජන මුදල් හිඟයක් පවතින බැවින් ක්‍රීඩා පහසුකම් ඉදිකිරීමට සම්බන්ධ වීමට රජය පෞද්ගලික අංශය දිරිමත් කළේය. සැම්බියාව පසුව 2011 සමස්ත අප්‍රිකානු ක්‍රීඩා උළෙල පැවැත්වීම සඳහා වූ සිය ලංසුව ඉල්ලා අස්කර ගත්තේ මුදල් හිඟයක් පවසමිනි. එහෙයින් සැම්බියාව වෙනුවට මොසැම්බික් සත්කාරකත්වය ගත්තේය.

සැම්බියාව ප්‍රධාන ගොල්ෆ් තරඟාවලි හතරෙන් එකක් වන එක්සත් ජනපද ගොල්ෆ් විවෘත තරඟාවලියට^[169] ක්‍රීඩා කළ පළමු කළු අප්‍රිකානු (මඩලිට්සෝ මුතිය) ද බිහි කළේය.

1989 දී, රටේ පැසිපන්දු කණ්ඩායම FIBA අප්‍රිකානු ශූරතාවලියට සුදුසුකම් ලබන විට එහි හොඳම දස්කම් දැක්වූ අතර එමඟින් අප්‍රිකාවේ හොඳම කණ්ඩායම් දහයෙන් එකක් ලෙස අවසන් විය.^[170]

2017 දී, සැම්බියාව වයස අවුරුදු 20 සහ ඊට අඩු ක්‍රීඩකයින් සඳහා පෑන්-අප්‍රිකානු පාපන්දු තරඟාවලිය U-20 අප්‍රිකානු කුසලානයේ සත්කාරකත්වය දැක්වීය.^[171]

සංගීතය සහ නැටුම්

සැම්බියාවේ සංස්කෘතිය සංස්කෘතික ගම්මාන සහ පෞද්ගලික කෞතුකාගාර නැගිටීම වැනි නිදහසින් පසු ඔවුන්ගේ සංවර්ධනයේ අනිවාර්ය අංගයක් වී ඇත. නර්තනය හඳුන්වා දුන් සංගීතය ඔවුන්ගේ සංස්කෘතික ප්‍රකාශනයේ කොටසක් වන අතර එය සැම්බියාවේ ජීවිතයේ සුන්දරත්වය සහ දර්ශනය මූර්තිමත් කරයි, කතා කරන බෙරවල සංකීර්ණත්වයේ සිට මලයිලා සම්ප්‍රදායික උත්සවයේ ආරම්භය නිවේදනය කිරීමට භාවිතා කරන කමංගු බෙරය දක්වා. පුහුණුවක් ලෙස නර්තනය ජනතාව එකාබද්ධ කරන සාධකයක් ලෙස ක්‍රියා කරයි.^[172]

සැම්රොක්

සැම්රොක් යනු 1970 ගණන්වල බිහි වූ සංගීත ප්‍රභේදයක් වන අතර බටහිර රටවල සංස්කෘතියක් වර්ධනය කර ඇත. සැම්රොක් විස්තර කර ඇත්තේ ජිමි හෙන්ඩ්‍රික්ස්, ජේම්ස් බ්‍රවුන්, බ්ලැක් සබත්, රෝලිං ස්ටෝන්ස්, ඩීප් පර්පල් සහ ක්‍රීම් වැනි කණ්ඩායම්වලට සමාන බර පුනරාවර්තන රිෆ්ස් සමඟ සාම්ප්‍රදායික සැම්බියානු සංගීතය මිශ්‍ර කිරීමක් ලෙසය.^[173]^[174] රිකී ඉලිලොංගා සහ ඔහුගේ සංගීත කණ්ඩායම වන මියුසි-ඕ-ටුන්යා, WITCH, ක්‍රිසි "සෙබී" ටෙම්බෝ සහ පෝල් එන්ගෝසි සහ ඔහුගේ එන්ගෝසි පවුල ඇතුළත් ප්‍රභේදයේ කැපී පෙනෙන කණ්ඩායම්ය.^[175]^[176]

යොමු කිරීම්

^ Census of Population and Housing National Analytical Report 2010 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 14 නොවැම්බර් 2017 at the Wayback Machine Central Statistical Office, Zambia
^ "Amended Constitution of Zambia". Government of Zambia. 5 November 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 October 2016.
^ United Nations Statistics Division. "Population by sex, rate of population increase, surface area and density" (PDF). 31 October 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 9 November 2007.
^ "Zambia". The World Factbook (2025 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2023. (Archived 2023 edition)
^ ^a ^b ^c ^d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Zambia)". International Monetary Fund. 10 October 2023. 17 October 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 October 2023.
^ "Gini Index". World Bank. 25 December 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2019.
^ "HUMAN DEVELOPMENT REPORT 2023-24" (PDF). United Nations Development Programme (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 13 March 2024. pp. 274–277. 1 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 3 May 2024.
^ Henderson, Ian (1970). "The Origins of Nationalism in East and Central Africa: The Zambian Case". The Journal of African History. 11 (4): 591–603. doi:10.1017/S0021853700010471. ISSN 0021-8537. JSTOR 180923. S2CID 154296266.
^ "History | Zambian High Commission". www.zambiapretoria.net. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
^ Andy DeRoche, Kenneth Kaunda, the United States, and Southern Africa (London: Bloomsbury, 2016).
^ Eckman, Karlyn (2007), Gender Mainstreaming in Forestry in Africa: Zambia, Food and Agriculture Organization
^ Ngoma, Jumbe (18 December 2010). "World Bank President Praises Reforms In Zambia, Underscores Need For Continued Improvements In Policy And Governance". World Bank.
^ "Multidimensional Poverty Index 2023: Zambia" (PDF). United Nations Development Programme Human Development Reports. 2023. සම්ප්‍රවේශය 29 April 2024.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
^ Everett-Heath, John (7 December 2017). The Concise Dictionary of World Place Names (ඉංග්‍රීසි බසින්). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-255646-2.
^ Malcolm Southwood, Bruce Cairncross & Mike S. Rumsey (2019). "Minerals of the Kabwe ("Broken Hill") Mine, Central Province, Zambia, Rocks & Minerals". Rocks & Minerals. 94 (2): 114–149. doi:10.1080/00357529.2019.1530038. S2CID 135446729.
^ Holmes, Timothy (1998). Cultures of the World: Zambia. Tarrytown, New York: Times Books International. pp. 19–20. ISBN 978-0-7614-0694-5.
^ "Twa". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 30 March 2020. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2020.
^ Musonda, Francis B. (1984). "Late Pleistocene and Holocene Microlithic Industries from the Lunsemfwa Basin, Zambia". The South African Archaeological Bulletin. 39 (139). JSTOR: 24–36. doi:10.2307/3888592. ISSN 0038-1969. JSTOR 3888592.
^ Taylor, Scott D. "Culture and Customs of Zambia" (PDF). Greenwood Press. සම්ප්‍රවේශය 25 March 2018.
^ Flamming, D. (2009). African Americans in the West. Cultures in the American West. ABC-CLIO. p. 15. ISBN 978-1-59884-003-2. සම්ප්‍රවේශය 2023-06-17.
^ Grollemund, Rebecca; Branford, Simon; Bostoen, Koen; Meade, Andrew; Venditti, Chris; Pagel, Mark (2015-09-14). "Bantu expansion shows that habitat alters the route and pace of human dispersals". Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (43): 13296–13301. Bibcode:2015PNAS..11213296G. doi:10.1073/pnas.1503793112. ISSN 0027-8424. PMC 4629331. PMID 26371302.
^ Bostoen, Koen (26 April 2018). "The Bantu Expansion". Oxford Research Encyclopedia of African History (ඉංග්‍රීසි බසින්). doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.191. ISBN 978-0-19-027773-4. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2020.
^ "Ila". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 12 January 2019. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2020.
^ "The Project Gutenberg eBook of South and South Central Africa, by H. Frances Davidson". www.gutenberg.org. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2020.
^ "Origins of trade - Zambia Travel Guide". www.zambia-travel-guide.com. සම්ප්‍රවේශය 28 October 2020.
^ Pikirayi, Innocent (August 2017). "Ingombe Ilede and the demise of Great Zimbabwe". Antiquity (ඉංග්‍රීසි බසින්). 91 (358): 1085–1086. doi:10.15184/aqy.2017.95. ISSN 0003-598X. S2CID 158120419.
^ "Luba". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 August 2019. සම්ප්‍රවේශය 7 November 2020.
^ ^a ^b ^c ^d Bortolot, Alexander Ives. "Kingdoms of the Savanna: The Luba and Lunda Empires". Metropolitan Museum of Art. සම්ප්‍රවේශය 7 November 2020.
^ "Luba | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 7 November 2020.
^ Azuonye, Chukwuma (15 December 1996). Chokwe: (Angola, Zambia) (ඉංග්‍රීසි බසින්). The Rosen Publishing Group, Inc. ISBN 978-0-8239-1990-1.
^ "Luba". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 August 2019. සම්ප්‍රවේශය 30 November 2020.
^ ^a ^b Team, Editorial (26 December 2018). "The Maravi Confederacy". Think Africa (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 13 December 2020.
^ ^a ^b Team, Editorial (26 December 2018). "The Maravi Confederacy". Think Africa (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 14 December 2020.
^ Maptia. "The Secret Cult of Nyau Dancers". Maptia (ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 November 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2021.
^ "Mwene Matapa | historical dynastic title, southern Africa". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 31 December 2020.
^ "Mutapa". World History Encyclopedia. සම්ප්‍රවේශය 31 December 2020.
^ ^a ^b "Mutapa". World History Encyclopedia. සම්ප්‍රවේශය 1 January 2021.
^ "Chikunda". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 January 2019. සම්ප්‍රවේශය 12 January 2021.
^ "Rozwi | historical state, Africa". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 January 2021.
^ ^a ^b "Mfecane | African history". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 January 2021.
^ "Lozi | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 January 2021.
^ The elites of Barotseland, 1878–1969: a political history of Zambia's Western Province: a. Gerald L. Caplan, C. Hurst & Co Publishers Ltd, 1970, ISBN 0-900966-38-6
^ Bantu-Languages.com, citing Maniacky 1997
^ "Instructions and Travel Diary that Governor Francisco Joze de Lacerda e Almeida Wrote about His Travel to the Center of Africa, Going to the River of Sena, in the Year of 1798". Library of Congress. 1798. සම්ප්‍රවේශය 3 September 2015.
^ Hartnett, Craig. "Portuguese Expedition to Northern Rhodesia, 1798–99". Great North Road (GNR, Northern Rhodesia, Zambia). 24 සැප්තැම්බර් 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 සැප්තැම්බර් 2015.
^ "Livingstone Discovers Victoria Falls, 1855". EyeWitness to History. සම්ප්‍රවේශය 28 May 2020.
^ "History". The Provincial Administration Website. 27 June 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Livingstone Tourism Association. "Destination:Zambia – History and Culture". 12 October 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2007.
^ Human Rights & Documentation Centre. "Zambia: Historical Background". 11 March 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 January 2011.
^ Burnham, Frederick Russell (1899). "Northern Rhodesia". In Wills, Walter H. (ed.). Bulawayo Up-to-date; Being a General Sketch of Rhodesia . Simpkin, Marshall, Hamilton, Kent & Co. pp. 177–180.
^ Pearson Education. "Rhodesia and Nyasaland, Federation of". 12 October 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2007.
^ "Alice Lenshina". The British Empire. 26 May 2020. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
^ WILLSON, John Michael (born 15 July 1931)^{[permanent dead link]}. BDOHP Biographical Details and Interview Index. chu.cam.ac.uk
^ 1964: President Kaunda takes power in Zambia. BBC 'On This Day'.
^ Raeburn, Michael (1978). We are everywhere: Narratives from Rhodesian guerillas. Random House. pp. 1–209. ISBN 978-0-394-50530-5.
^ "GREEN LEADER. OPERATION GATLING, THE RHODESIAN MILITARY'S RESPONSE TO THE VISCOUNT TRAGEDY". 25 January 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 April 2017.
^ Nelson, Harold (1983). Zimbabwe: A Country Study. Claitors Publishing Division. pp. 54–137. ISBN 978-0-16-001598-4.
^ Kaplan, Irving (1971). Area Handbook for the Republic of South Africa. U.S. Government Printing Office. pp. 404–405.
^ Evans, M. (1984). "The Front-Line States, South Africa and Southern African Security: Military Prospects and Perspectives" (PDF). Zambezia. 12: 1.
^ "Zambia (12/08)". U.S. Department of State. සම්ප්‍රවේශය 27 May 2020.
^ "About Zambia". 20 May 2020. 9 May 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 May 2020.
^ Bartlett, David M. C. (2000). "Civil Society and Democracy: A Zambian Case Study". Journal of Southern African Studies. 26 (3): 429–446. doi:10.1080/030570700750019655. ISSN 0305-7070. JSTOR 2637411. S2CID 143480603.
^ Zambian President Michael Sata dies in London සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 ජූලි 2017 at the Wayback Machine. BBC. 29 October 2014
^ Defence Minister Lungu wins Zambia's disputed presidential race සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 මාර්තු 2016 at the Wayback Machine. Associated Press via Yahoo News. 24 January 2015
^ "Zambia's President Edgar Lungu declared election winner". BBC News. 15 August 2016. 26 October 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 May 2021.
^ "Presidential Election Results". Electoral Commission of Zambia. 16 August 2021. 2 November 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 December 2021.
^ "Zambia election: Hakainde Hichilema beats President Edgar Lungu". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-08-16. 24 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-16.
^ Kabwe, Zitto [@zittokabwe] (15 August 2021). "#Zambia President @EdgarCLungu has conceded in a letter sent to now president elect @HHichilema of @UPNDZM. Once again Zambia has shown the world the level of its democratic maturity. Peaceful transfer of power is happening for third time in history. Congratulations Zambians" (Tweet) (ඉංග්‍රීසි බසින්). 27 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 August 2021 – via Twitter.
^ "Zambia's Hakainde Hichilema sworn in as President in rare victory for an African opposition leader". 24 August 2021. 16 November 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 November 2021.
^ "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017. 6 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 October 2019.
^ "Zambia" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 පෙබරවාරි 2021 at the Wayback Machine, Country Reports on Human Rights Practices for 2012, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor, U.S. Department of State, 22 March 2013.
^ "State Sponsored Homophobia 2016: A world survey of sexual orientation laws: criminalisation, protection and recognition" (PDF). International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and Intersex Association. 17 May 2016. 2 September 2017 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 July 2017.
^ Avery, Daniel (4 April 2019). "71 Countries Where Homosexuality is Illegal". Newsweek. 11 December 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 August 2019.
^ Meyer, Birgit (2021). "What Is Religion in Africa? Relational Dynamics in an Entangled World". Journal of Religion in Africa. 50 (1–2). Brill: 156–181. doi:10.1163/15700666-12340184. 7 April 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "US recalls ambassador to Zambia after gay rights row". BBC News. 24 December 2019. 31 December 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 January 2020.
^ Beilfuss, Richard and dos Santos, David (2001) "Patterns of Hydrological Change in the Zambezi Delta, Mozambique". සංරක්ෂණය කළ පිටපත 17 දෙසැම්බර් 2008 at the Wayback Machine Working Paper No 2 Program for the Sustainable Management of Cahora Bassa Dam and The Lower Zambezi Valley.
^ Spectrum Guide to Zambia. Camerapix International Publishing, Nairobi, 1996. ISBN 1-874041-14-8.
^ Ministry of Lands, Natural Resources and Environemntal Protection (June 30, 2015). United Nations Convention on Biological Diversity Fifth National Report (PDF) (Report). Zambia Ministry of Lands, Natural Resources and Envirionmental Protection. 3 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2024-05-03.
^ Bolnick, Doreen; Bingham (2007). A guide to the common wild flowers of Zambia and neighbouring regions 2nd Edition. Lusaka: Wildlife & Environmental Conservation Society of Zambia. p. 75. ISBN 978-9982-18-063-4.
^ Zambia- Ministry of Lands Natural Resources (June 2015). "Ministry of Lands Natural Resources and Environmental Protection: United Nations Convention on Biological Diversity Fifth National Report". Zambia- Ministry of Lands Natural Resources. 26 June 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Ministry of Lands (June 2015). "Ministry of Lands Natural Resources and Environmental Protection:United Nations Convention on Biological Diversity Fifth National Report". Zambia - Ministry of Lands and Natural Resources. 26 June 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Fish – arczambia.com" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 29 May 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
^ Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
^ "Zambia's Population up to 19,610,769 in 2022 from 13,092,666 in 2010 – Zambia Statistics Agency" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 5 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2024-03-27.
^ "Zambia". minorityrights.org. 2 November 2023. 9 September 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 March 2024.
^ "Welcome to the Official site of Zambian Statistics". Zamstats.gov.zm. 13 November 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 April 2014.
^ Potts, Deborah (2005). "Counter-urbanisation on the Zambian Copperbelt? Interpretations and implications". Urban Studies. 42 (4): 583–609. Bibcode:2005UrbSt..42..583P. doi:10.1080/00420980500060137. S2CID 154412136.
^ "Zambia – People". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 27 May 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
^ "Bemba | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 August 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
^ "Tonga | African people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 26 June 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
^ "Tumbuka | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
^ "Luvale | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 5 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
^ "Kaonde | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 22 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
^ "Lozi | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 28 May 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
^ GROWup – Geographical Research On War, Unified Platform. "Ethnicity in Zambia". ETH Zurich. 21 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 November 2018.
^ Posner, Daniel (2005). Institutions and Ethnic Politics in Zambia සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 මාර්තු 2023 at the Wayback Machine. New York: Cambridge University Press.
^ 1964: President Kaunda takes power in Zambia සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 ජූනි 2013 at the Wayback Machine. BBC 'On This Day'.
^ Zambians wary of "exploitative" Chinese employers සංරක්ෂණය කළ පිටපත 10 සැප්තැම්බර් 2011 at the Wayback Machine. Irinnews.org. 23 November 2006.
^ "Zim's Loss, Zam's gain: White Zimbabweans making good in Zambia". The Economist. June 2004. 15 February 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2009.
^ Thielke, Thilo (27 December 2004). "Settling in Zambia: Zimbabwe's Displaced Farmers Find a New Home". Der Spiegel. 19 June 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2009.
^ ^a ^b "World Refugee Survey 2009". U.S. Committee for Refugees and Immigrants. 11 December 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Zambia: Rising levels of resentment towards Zimbabweans". IRIN News. 9 June 2008. 2009-09-30 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 August 2023.
^ "Constitution of Zambia, 1991(Amended to 1996)". Scribd.com. 30 June 2008. 5 November 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2012.
^ Steel, Matthew (2005). Pentecostalism in Zambia: Power, Authority and the Overcomers. University of Wales. MSc Dissertation.
^ Census of Population and Housing National Analytical Report 2010. Central Statistical office, Zambia
^ https://www.state.gov/reports/2022-report-on-international-religious-freedom/zambia/
^ "Zambia Union Conference – Adventist Directory". Adventistdirectory.org. 17 October 2012. 27 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2012.
^ "Lutheran Church of Central Africa — Zambia". Confessional Evangelical Lutheran Conference. 31 January 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Zambia — Watchtower ONLINE LIBRARY". wol.jw.org. 11 August 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 December 2018.
^ "Zambia — Watchtower ONLINE LIBRARY". wol.jw.org. 11 August 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 December 2018.
^ "2018 Country and Territory Report".
^ Hayashida, Nelson Osamu (1999). Dreams in the African Literature: The Significance of Dreams and Visions Among Zambian Baptists (ඉංග්‍රීසි බසින්). Rodopi. ISBN 978-90-420-0596-9. 18 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 October 2020.
^ "Membership figures of the global Church as at the end of 2009: New Apostolic Church International (NAC)". www.nak.org. 26 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
^ "The Largest Baha'i Communities". Adherents.com. Archived from the original on 6 December 1999. සම්ප්‍රවේශය 11 October 2020.{{cite web}}: CS1 maint: unfit URL (link)
^ "Zambia". United States Department of State (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-07.
^ International Religious Freedom Report 2010 – Zambia. State.gov. Retrieved on 20 November 2015.
^ Some basics of religious education in Zambia. Mission Press. 2007. ISBN 978-9982-07-337-0. 18 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2014.
^ Census of Population and Housing National Analytical Report 2010. Central Statistical office, Zambia
^ ^a ^b Chanda, Vincent M.; Mkandawire, Sitwe Benson (2013). Speak Zambian Languages: Phrase Book in Bemba, Kaonde, Lozi, Luvale, Lunda, Nyanja and Tonga, all in one. Lusaka, Zambia: UNZA Press. pp. 1–173. ISBN 978-9982-03-073-1.
^ "Encyclopedia Britanica". 26 May 2020. 28 May 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.
^ Mkandawire, Sitwe Benson. (2015). The State of Affairs of Cultural Literacy in Zambia's Multicultural Education System. In A. L. Jotia and J. Dudu (Ed.), Multicultural Education Discourses: Breaking Barriers of Exclusion in Selected African Contexts. Windhoek, Namibia: Zebra publishing (Pty) LTD. pp. 190–204. ISBN 978-99945-84-99-4.
^ Zambia to introduce Portuguese into school curriculum. සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 දෙසැම්බර් 2012 at the Wayback Machine
^ "Laws of Zambia". National Assembly of Zambia. 1996. 7 March 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 January 2016.
^ "The Education Act (2011)". National Assembly of Zambia. 2011. 3 February 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 January 2016.
^ Education Public Expenditure Review in Zambia (PDF) (Report). World Bank Group. December 2015. p. 36. 16 January 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2024-01-16.
^ "Country Comparisons—HIV/AIDS adult prevalence rate". The World Factbook. Langley, Virginia: Central Intelligence Agency. 25 April 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 June 2021.
^ "Children in Zambia" (ඉංග්‍රීසි බසින්). UNICEF. 26 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 May 2020.
^ Zambia's Minister of Commerce, Trade, & Industry Robert K Sichinga on the country's economic performance සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 අප්‍රේල් 2023 at the Wayback Machine. Theprospectgroup.com (10 August 2012). Retrieved on 20 November 2015.
^ Workman, Daniel. "Zambia's Top 10 Exports". World's Top Exports. 26 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 February 2020.
^ "2015 Living Conditions Monitoring Survey" (PDF). 17 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 30 Dec 2021.
^ "2015 Living Conditions Monitoring Survey" (PDF). 17 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 30 Dec 2021.
^ "Poverty & Equity Brief: Zambia" (PDF). 7 February 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 30 Dec 2021.
^ "Zambia - Agriculture". International Trade Administration (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 August 2022. 31 January 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2024-01-31.
^ "2023 Budget Speech" (PDF). parliament.gov.zm. Republic of Zambia Ministry of Finance. 30 September 2022. සම්ප්‍රවේශය 23 October 2022.
^ "Zambia Country Brochure" (PDF). World Bank. 18 September 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 25 July 2009.
^ WIPO (13 May 2024). Global Innovation Index 2023, 15th Edition (ඉංග්‍රීසි බසින්). World Intellectual Property Organization. doi:10.34667/tind.46596. ISBN 978-92-805-3432-0. 22 October 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-29. {{cite book}}: |website= ignored (help)
^ Human Development Report 2007/2008. Palgrave Macmillan. 2007. ISBN 978-0-230-54704-9
^ ^a ^b "Background Note: Zambia". Department of State. 22 January 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 May 2019.
^ "Business Corruption in Zambia". Business Anti-Corruption Portal. 20 April 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 April 2014.
^ The World Bank and IMF's long shadow in Zambia's copper mines. eurodad.org. 20 February 2008
^ "Turkey and Zambia sign agreements to boost bilateral ties". Turkey and Zambia sign agreements to boost bilateral ties (තුර්කි බසින්). 30 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2018.
^ "Turkey, Zambia sign 12 deals to boost bilateral ties". 29 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2018.
^ Sikamo, J. (2016). "Copper mining in Zambia - history and future". Journal of the Southern African Institute of Mining and Metallurgy. 116 (6). Academy of Science of South Africa: 491–496. doi:10.17159/2411-9717/2016/v116n6a1. ISSN 2411-9717.
^ Pennysharesonline.com, City Equities Limited (14 July 2006). "Albidon signs agreement with Zambian government". 12 March 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 October 2006.
^ "Economy". The Provincial Administration Website. 26 June 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Chinese keep low profile to cash in on the slump in Zambia සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 සැප්තැම්බර් 2011 at the Wayback Machine. The Times. 24 January 2009.
^ Chombo, Beaulah N. (24 November 2023). "Why Zambia needs the AfCFTA". D+C Development and Cooperation. 28 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 March 2024.
^ "Zim's Loss, Zam's gain: White Zimbabweans making good in Zambia", The Economist, June 2004, http://findarticles.com/p/articles/mi_hb5037/is_200406/ai_n18258193/, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 28 August 2009 ^{[භින්න වූ සබැඳිය]}
^ LaFraniere, Shannon (21 March 2004), "Zimbabwe's White Farmers Start Anew in Zambia", The New York Times, https://www.nytimes.com/2004/03/21/world/zimbabwe-s-white-farmers-start-anew-in-zambia.html, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 28 August 2009
^ Thielke, Thilo (27 December 2004). "Settling in Zambia: Zimbabwe's Displaced Farmers Find a New Home". Der Spiegel. 19 June 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2009.
^ "Zambia legalizes cannabis, kind of". thegrowthop (කැනේඩියානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 3 March 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 May 2021.
^ "Tourism – Zambia High Commission". zambiahighcommission.ca. 1999-02-22. 17 June 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-06-17.
^ Zibanai, Zhou (2014). "Southern Africa Tourism Industry: Recent Trends and Future Prospects". International Journal of Hospitality and Tourism Systems. 7 (2). ISSN 0974-6250. ProQuest 1733224717. 28 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 June 2023.
^ Rogerson, Christian M (2006-06-30). "The emergence of tourism-led local development: the example of Livingstone, Zambia". Africa Insight. 35 (4). doi:10.4314/ai.v35i4.22462. ISSN 1995-641X.
^ "Zambia" (PDF). www.irena.org. 3 December 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 12 March 2018.
^ Chilufya Chanda (28 September 2016). "Zambia: ARTICLE 70 of the UPND Constitution is Inconsistent with the Republican Constitution, it should be deemed illegal". 4 March 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 March 2017.
^ "Zambia farm input supplier plans to invest $150 million in farming". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 September 2019. 9 September 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2019.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Mkandawire, Sitwe Benson; Simooya, Steriah Monica; Monde, Pauline Namakau (2019). Zambian Culture: Harnessing Cultural Literacy with a Focus on Myths and Taboos. Lusaka, Zambia: UNZA Press. pp. 1–206. ISBN 978-9982-03-105-9.
^ Ellert, Henrik (2004). The magic of the makishi: masks and traditions in Zambia. Bath, UK: CBC publishing. pp. 38–63. ISBN 0-9515209-9-7.
^ ^a ^b "Press Freedom survey on 186 countries". Worldaudit.org. 1 December 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2017-01-13.
^ "Zambia | Country report | Freedom of the Press | 2016". Freedomhouse.org. 16 January 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2017-01-14.
^ "Zambia score emotional African Cup win". Sydney Morning Herald. 13 February 2012. 18 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 February 2012.
^ Luke Vargas (31 Jul 2023). "Zambia earns first Women's World Cup win with 3-1 victory over Costa Rica". The Associated Press. 3 August 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 August 2023.
^ Fran Cotton; Chris Rhys (1985). The Book of rugby disasters & bizarre records. London: Stanley Paul. p. 107. ISBN 0-09-162821-0. OCLC 16923880.
^ "Tallest rugby union posts". Guinness World Records (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-10-13.
^ Zambia. International Rugby Board
^ Tembo's return is boost for Glen සංරක්ෂණය කළ පිටපත 11 දෙසැම්බර් 2013 at the Wayback Machine. inverness-courier.co.uk. 15 May 2009
^ "Zambia to build three stadia for 2011 All-Africa Games". People's Daily Online. 24 September 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 November 2007.
^ "Zambia's Madalitso Muthiya a pioneer". Chicago Tribune. 5 May 2008. 4 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 September 2013.
^ 1989 African Championship for Men සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 ඔක්තෝබර් 2021 at the Wayback Machine, ARCHIVE.FIBA.COM. Retrieved 16 December 2015.
^ "Zambia outsmart South Africa to win record Cosafa U20 crown". Lusaka Times. 16 December 2016. 2 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 December 2016.
^ "The Unrivaled Zambian Culture". Ayiba Magazine. 14 June 2016. 30 March 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 June 2016.
^ "Salt & thunder: The mind-altering rock of 1970s Zambia". Music in Africa. 11 December 2015. 8 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 May 2017.
^ S, Henning Goranson; Press, berg for Think Africa; Network, part of the Guardian Africa (22 July 2013). "Why Zamrock is back in play". the Guardian. 22 December 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 May 2017.
^ "We're a Zambian Band". theappendix.net. 3 September 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 August 2014.
^ WITCH සංරක්ෂණය කළ පිටපත 14 සැප්තැම්බර් 2017 at the Wayback Machine on Dusted Magazine (15 April 2010)

[8] /ˈzæmbiə,_ˈzɑːmʔ/

[9] සැකිල්ල:Lang-bem; සැකිල්ල:Lang-toi; සැකිල්ල:Lang-tum; සැකිල්ල:Lang-loz; සැකිල්ල:Lang-ny

[ZMBCSO2016-1] Census of Population and Housing National Analytical Report 2010 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 14 නොවැම්බර් 2017 at the Wayback Machine Central Statistical Office, Zambia

[const-2] "Amended Constitution of Zambia". Government of Zambia. 5 November 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 October 2016.

[area-3] United Nations Statistics Division. "Population by sex, rate of population increase, surface area and density" (PDF). 31 October 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 9 November 2007.

[4] "Zambia". The World Factbook (2025 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2023. (Archived 2023 edition)

[IMFWEO.ZM-5] "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Zambia)". International Monetary Fund. 10 October 2023. 17 October 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 October 2023.

[wb-gini-6] "Gini Index". World Bank. 25 December 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2019.

[7] "HUMAN DEVELOPMENT REPORT 2023-24" (PDF). United Nations Development Programme (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 13 March 2024. pp. 274–277. 1 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 3 May 2024.

[10] Henderson, Ian (1970). "The Origins of Nationalism in East and Central Africa: The Zambian Case". The Journal of African History. 11 (4): 591–603. doi:10.1017/S0021853700010471. ISSN 0021-8537. JSTOR 180923. S2CID 154296266.

[11] "History | Zambian High Commission". www.zambiapretoria.net. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.

[12] Andy DeRoche, Kenneth Kaunda, the United States, and Southern Africa (London: Bloomsbury, 2016).

[13] Eckman, Karlyn (2007), Gender Mainstreaming in Forestry in Africa: Zambia, Food and Agriculture Organization

[14] Ngoma, Jumbe (18 December 2010). "World Bank President Praises Reforms In Zambia, Underscores Need For Continued Improvements In Policy And Governance". World Bank.

[15] "Multidimensional Poverty Index 2023: Zambia" (PDF). United Nations Development Programme Human Development Reports. 2023. සම්ප්‍රවේශය 29 April 2024.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)

[16] Everett-Heath, John (7 December 2017). The Concise Dictionary of World Place Names (ඉංග්‍රීසි බසින්). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-255646-2.

[17] Malcolm Southwood, Bruce Cairncross & Mike S. Rumsey (2019). "Minerals of the Kabwe ("Broken Hill") Mine, Central Province, Zambia, Rocks & Minerals". Rocks & Minerals. 94 (2): 114–149. doi:10.1080/00357529.2019.1530038. S2CID 135446729.

[18] Holmes, Timothy (1998). Cultures of the World: Zambia. Tarrytown, New York: Times Books International. pp. 19–20. ISBN 978-0-7614-0694-5.

[19] "Twa". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 30 March 2020. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2020.

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_isygi-20] Musonda, Francis B. (1984). "Late Pleistocene and Holocene Microlithic Industries from the Lunsemfwa Basin, Zambia". The South African Archaeological Bulletin. 39 (139). JSTOR: 24–36. doi:10.2307/3888592. ISSN 0038-1969. JSTOR 3888592.

[21] Taylor, Scott D. "Culture and Customs of Zambia" (PDF). Greenwood Press. සම්ප්‍රවේශය 25 March 2018.

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_unych-22] Flamming, D. (2009). African Americans in the West. Cultures in the American West. ABC-CLIO. p. 15. ISBN 978-1-59884-003-2. සම්ප්‍රවේශය 2023-06-17.

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_qnr0r-23] Grollemund, Rebecca; Branford, Simon; Bostoen, Koen; Meade, Andrew; Venditti, Chris; Pagel, Mark (2015-09-14). "Bantu expansion shows that habitat alters the route and pace of human dispersals". Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (43): 13296–13301. Bibcode:2015PNAS..11213296G. doi:10.1073/pnas.1503793112. ISSN 0027-8424. PMC 4629331. PMID 26371302.

[24] Bostoen, Koen (26 April 2018). "The Bantu Expansion". Oxford Research Encyclopedia of African History (ඉංග්‍රීසි බසින්). doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.191. ISBN 978-0-19-027773-4. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2020.

[25] "Ila". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 12 January 2019. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2020.

[26] "The Project Gutenberg eBook of South and South Central Africa, by H. Frances Davidson". www.gutenberg.org. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2020.

[27] "Origins of trade - Zambia Travel Guide". www.zambia-travel-guide.com. සම්ප්‍රවේශය 28 October 2020.

[28] Pikirayi, Innocent (August 2017). "Ingombe Ilede and the demise of Great Zimbabwe". Antiquity (ඉංග්‍රීසි බසින්). 91 (358): 1085–1086. doi:10.15184/aqy.2017.95. ISSN 0003-598X. S2CID 158120419.

[29] "Luba". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 August 2019. සම්ප්‍රවේශය 7 November 2020.

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_metmuseum.org-30] Bortolot, Alexander Ives. "Kingdoms of the Savanna: The Luba and Lunda Empires". Metropolitan Museum of Art. සම්ප්‍රවේශය 7 November 2020.

[31] "Luba | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 7 November 2020.

[32] Azuonye, Chukwuma (15 December 1996). Chokwe: (Angola, Zambia) (ඉංග්‍රීසි බසින්). The Rosen Publishing Group, Inc. ISBN 978-0-8239-1990-1.

[33] "Luba". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 August 2019. සම්ප්‍රවේශය 30 November 2020.

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_Team-34] Team, Editorial (26 December 2018). "The Maravi Confederacy". Think Africa (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 13 December 2020.

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_thinkafrica.net-35] Team, Editorial (26 December 2018). "The Maravi Confederacy". Think Africa (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 14 December 2020.

[36] Maptia. "The Secret Cult of Nyau Dancers". Maptia (ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 November 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2021.

[37] "Mwene Matapa | historical dynastic title, southern Africa". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 31 December 2020.

[38] "Mutapa". World History Encyclopedia. සම්ප්‍රවේශය 31 December 2020.

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_Mutapa-39] "Mutapa". World History Encyclopedia. සම්ප්‍රවේශය 1 January 2021.

[40] "Chikunda". Zambia's Traditional History (ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 January 2019. සම්ප්‍රවේශය 12 January 2021.

[41] "Rozwi | historical state, Africa". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 January 2021.

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_Mfecane_{{!}}_African_history-42] "Mfecane | African history". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 January 2021.

[43] "Lozi | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 January 2021.

[44] The elites of Barotseland, 1878–1969: a political history of Zambia's Western Province: a. Gerald L. Caplan, C. Hurst & Co Publishers Ltd, 1970, ISBN 0-900966-38-6

[45] Bantu-Languages.com, citing Maniacky 1997

[46] "Instructions and Travel Diary that Governor Francisco Joze de Lacerda e Almeida Wrote about His Travel to the Center of Africa, Going to the River of Sena, in the Year of 1798". Library of Congress. 1798. සම්ප්‍රවේශය 3 September 2015.

[47] Hartnett, Craig. "Portuguese Expedition to Northern Rhodesia, 1798–99". Great North Road (GNR, Northern Rhodesia, Zambia). 24 සැප්තැම්බර් 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 සැප්තැම්බර් 2015.

[48] "Livingstone Discovers Victoria Falls, 1855". EyeWitness to History. සම්ප්‍රවේශය 28 May 2020.

[49] "History". The Provincial Administration Website. 27 June 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[livingstone-50] Livingstone Tourism Association. "Destination:Zambia – History and Culture". 12 October 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2007.

[unam-51] Human Rights & Documentation Centre. "Zambia: Historical Background". 11 March 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 January 2011.

[burnham1899-52] Burnham, Frederick Russell (1899). "Northern Rhodesia". In Wills, Walter H. (ed.). Bulawayo Up-to-date; Being a General Sketch of Rhodesia . Simpkin, Marshall, Hamilton, Kent & Co. pp. 177–180.

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_infoplease-53] Pearson Education. "Rhodesia and Nyasaland, Federation of". 12 October 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2007.

[54] "Alice Lenshina". The British Empire. 26 May 2020. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.

[55] WILLSON, John Michael (born 15 July 1931)^{[permanent dead link]}. BDOHP Biographical Details and Interview Index. chu.cam.ac.uk

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_Zambia-56] 1964: President Kaunda takes power in Zambia. BBC 'On This Day'.

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_blackfire-57] Raeburn, Michael (1978). We are everywhere: Narratives from Rhodesian guerillas. Random House. pp. 1–209. ISBN 978-0-394-50530-5.

[58] "GREEN LEADER. OPERATION GATLING, THE RHODESIAN MILITARY'S RESPONSE TO THE VISCOUNT TRAGEDY". 25 January 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 April 2017.

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_zimstudy-59] Nelson, Harold (1983). Zimbabwe: A Country Study. Claitors Publishing Division. pp. 54–137. ISBN 978-0-16-001598-4.

[සැම්බියාවේ_ඉතිහාසය_zastudy-60] Kaplan, Irving (1971). Area Handbook for the Republic of South Africa. U.S. Government Printing Office. pp. 404–405.

[61] Evans, M. (1984). "The Front-Line States, South Africa and Southern African Security: Military Prospects and Perspectives" (PDF). Zambezia. 12: 1.

[62] "Zambia (12/08)". U.S. Department of State. සම්ප්‍රවේශය 27 May 2020.

[63] "About Zambia". 20 May 2020. 9 May 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 May 2020.

[64] Bartlett, David M. C. (2000). "Civil Society and Democracy: A Zambian Case Study". Journal of Southern African Studies. 26 (3): 429–446. doi:10.1080/030570700750019655. ISSN 0305-7070. JSTOR 2637411. S2CID 143480603.

[65] Zambian President Michael Sata dies in London සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 ජූලි 2017 at the Wayback Machine. BBC. 29 October 2014

[66] Defence Minister Lungu wins Zambia's disputed presidential race සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 මාර්තු 2016 at the Wayback Machine. Associated Press via Yahoo News. 24 January 2015

[සැම්බියාවේ_දේශපාලනය_bbc-15aug2016-67] "Zambia's President Edgar Lungu declared election winner". BBC News. 15 August 2016. 26 October 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 May 2021.

[සැම්බියාවේ_දේශපාලනය_zm-elec-39-68] "Presidential Election Results". Electoral Commission of Zambia. 16 August 2021. 2 November 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 December 2021.

[69] "Zambia election: Hakainde Hichilema beats President Edgar Lungu". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-08-16. 24 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-16.

[70] Kabwe, Zitto [@zittokabwe] (15 August 2021). "#Zambia President @EdgarCLungu has conceded in a letter sent to now president elect @HHichilema of @UPNDZM. Once again Zambia has shown the world the level of its democratic maturity. Peaceful transfer of power is happening for third time in history. Congratulations Zambians" (Tweet) (ඉංග්‍රීසි බසින්). 27 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 August 2021 – via Twitter.

[71] "Zambia's Hakainde Hichilema sworn in as President in rare victory for an African opposition leader". 24 August 2021. 16 November 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 November 2021.

[72] "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017. 6 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 October 2019.

[73] "Zambia" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 පෙබරවාරි 2021 at the Wayback Machine, Country Reports on Human Rights Practices for 2012, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor, U.S. Department of State, 22 March 2013.

[74] "State Sponsored Homophobia 2016: A world survey of sexual orientation laws: criminalisation, protection and recognition" (PDF). International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and Intersex Association. 17 May 2016. 2 September 2017 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 July 2017.

[75] Avery, Daniel (4 April 2019). "71 Countries Where Homosexuality is Illegal". Newsweek. 11 December 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 August 2019.

[76] Meyer, Birgit (2021). "What Is Religion in Africa? Relational Dynamics in an Entangled World". Journal of Religion in Africa. 50 (1–2). Brill: 156–181. doi:10.1163/15700666-12340184. 7 April 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[77] "US recalls ambassador to Zambia after gay rights row". BBC News. 24 December 2019. 31 December 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 January 2020.

[සැම්බියාවේ_භූගෝලය_Beilfuss-78] Beilfuss, Richard and dos Santos, David (2001) "Patterns of Hydrological Change in the Zambezi Delta, Mozambique". සංරක්ෂණය කළ පිටපත 17 දෙසැම්බර් 2008 at the Wayback Machine Working Paper No 2 Program for the Sustainable Management of Cahora Bassa Dam and The Lower Zambezi Valley.

[79] Spectrum Guide to Zambia. Camerapix International Publishing, Nairobi, 1996. ISBN 1-874041-14-8.

[සැම්බියාවේ_භූගෝලය_Mulenga_2015-80] Ministry of Lands, Natural Resources and Environemntal Protection (June 30, 2015). United Nations Convention on Biological Diversity Fifth National Report (PDF) (Report). Zambia Ministry of Lands, Natural Resources and Envirionmental Protection. 3 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2024-05-03.

[81] Bolnick, Doreen; Bingham (2007). A guide to the common wild flowers of Zambia and neighbouring regions 2nd Edition. Lusaka: Wildlife & Environmental Conservation Society of Zambia. p. 75. ISBN 978-9982-18-063-4.

[82] Zambia- Ministry of Lands Natural Resources (June 2015). "Ministry of Lands Natural Resources and Environmental Protection: United Nations Convention on Biological Diversity Fifth National Report". Zambia- Ministry of Lands Natural Resources. 26 June 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[83] Ministry of Lands (June 2015). "Ministry of Lands Natural Resources and Environmental Protection:United Nations Convention on Biological Diversity Fifth National Report". Zambia - Ministry of Lands and Natural Resources. 26 June 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[84] "Fish – arczambia.com" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 29 May 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.

[සැම්බියාවේ_භූගෝලය_FLII-Supplementary-85] Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.

[86] "Zambia's Population up to 19,610,769 in 2022 from 13,092,666 in 2010 – Zambia Statistics Agency" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 5 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2024-03-27.

[87] "Zambia". minorityrights.org. 2 November 2023. 9 September 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 March 2024.

[88] "Welcome to the Official site of Zambian Statistics". Zamstats.gov.zm. 13 November 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 April 2014.

[89] Potts, Deborah (2005). "Counter-urbanisation on the Zambian Copperbelt? Interpretations and implications". Urban Studies. 42 (4): 583–609. Bibcode:2005UrbSt..42..583P. doi:10.1080/00420980500060137. S2CID 154412136.

[90] "Zambia – People". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 27 May 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.

[91] "Bemba | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 August 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.

[92] "Tonga | African people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 26 June 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.

[93] "Tumbuka | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.

[94] "Luvale | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 5 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.

[95] "Kaonde | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 22 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.

[96] "Lozi | people". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 28 May 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.

[සැම්බියාවේ_ජනවිකාසය_epr-97] GROWup – Geographical Research On War, Unified Platform. "Ethnicity in Zambia". ETH Zurich. 21 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 November 2018.

[98] Posner, Daniel (2005). Institutions and Ethnic Politics in Zambia සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 මාර්තු 2023 at the Wayback Machine. New York: Cambridge University Press.

[සැම්බියාවේ_ජනවිකාසය_Zambia-99] 1964: President Kaunda takes power in Zambia සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 ජූනි 2013 at the Wayback Machine. BBC 'On This Day'.

[100] Zambians wary of "exploitative" Chinese employers සංරක්ෂණය කළ පිටපත 10 සැප්තැම්බර් 2011 at the Wayback Machine. Irinnews.org. 23 November 2006.

[101] "Zim's Loss, Zam's gain: White Zimbabweans making good in Zambia". The Economist. June 2004. 15 February 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2009.

[සැම්බියාවේ_ජනවිකාසය_Spiegel-102] Thielke, Thilo (27 December 2004). "Settling in Zambia: Zimbabwe's Displaced Farmers Find a New Home". Der Spiegel. 19 June 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2009.

[සැම්බියාවේ_ජනවිකාසය_World_Refugee_Survey_2009-103] "World Refugee Survey 2009". U.S. Committee for Refugees and Immigrants. 11 December 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[සැම්බියාවේ_ජනවිකාසය_IRIN-104] "Zambia: Rising levels of resentment towards Zimbabweans". IRIN News. 9 June 2008. 2009-09-30 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 August 2023.

[105] "Constitution of Zambia, 1991(Amended to 1996)". Scribd.com. 30 June 2008. 5 November 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2012.

[සැම්බියාවේ_ජනවිකාසය_pentecostal-106] Steel, Matthew (2005). Pentecostalism in Zambia: Power, Authority and the Overcomers. University of Wales. MSc Dissertation.

[107] Census of Population and Housing National Analytical Report 2010. Central Statistical office, Zambia

[108] ttps://www.state.gov/reports/2022-report-on-international-religious-freedom/zambia/

[109] "Zambia Union Conference – Adventist Directory". Adventistdirectory.org. 17 October 2012. 27 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2012.

[110] "Lutheran Church of Central Africa — Zambia". Confessional Evangelical Lutheran Conference. 31 January 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[111] "Zambia — Watchtower ONLINE LIBRARY". wol.jw.org. 11 August 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 December 2018.

[112] "Zambia — Watchtower ONLINE LIBRARY". wol.jw.org. 11 August 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 December 2018.

[113] "2018 Country and Territory Report".

[114] Hayashida, Nelson Osamu (1999). Dreams in the African Literature: The Significance of Dreams and Visions Among Zambian Baptists (ඉංග්‍රීසි බසින්). Rodopi. ISBN 978-90-420-0596-9. 18 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 October 2020.

[115] "Membership figures of the global Church as at the end of 2009: New Apostolic Church International (NAC)". www.nak.org. 26 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.

[සැම්බියාවේ_ජනවිකාසය_adherents-116] "The Largest Baha'i Communities". Adherents.com. Archived from the original on 6 December 1999. සම්ප්‍රවේශය 11 October 2020.{{cite web}}: CS1 maint: unfit URL (link)

[117] "Zambia". United States Department of State (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-07.

[118] International Religious Freedom Report 2010 – Zambia. State.gov. Retrieved on 20 November 2015.

[119] Some basics of religious education in Zambia. Mission Press. 2007. ISBN 978-9982-07-337-0. 18 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2014.

[120] Census of Population and Housing National Analytical Report 2010. Central Statistical office, Zambia

[සැම්බියාවේ_ජනවිකාසය_Chanda,_Vincent_M.,_and,_Mkandawire,_Sitwe_Benson._2013_1–173-121] Chanda, Vincent M.; Mkandawire, Sitwe Benson (2013). Speak Zambian Languages: Phrase Book in Bemba, Kaonde, Lozi, Luvale, Lunda, Nyanja and Tonga, all in one. Lusaka, Zambia: UNZA Press. pp. 1–173. ISBN 978-9982-03-073-1.

[122] "Encyclopedia Britanica". 26 May 2020. 28 May 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 May 2020.

[123] Mkandawire, Sitwe Benson. (2015). The State of Affairs of Cultural Literacy in Zambia's Multicultural Education System. In A. L. Jotia and J. Dudu (Ed.), Multicultural Education Discourses: Breaking Barriers of Exclusion in Selected African Contexts. Windhoek, Namibia: Zebra publishing (Pty) LTD. pp. 190–204. ISBN 978-99945-84-99-4.

[124] Zambia to introduce Portuguese into school curriculum. සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 දෙසැම්බර් 2012 at the Wayback Machine

[125] "Laws of Zambia". National Assembly of Zambia. 1996. 7 March 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 January 2016.

[126] "The Education Act (2011)". National Assembly of Zambia. 2011. 3 February 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 January 2016.

[සැම්බියාවේ_ජනවිකාසය_WorldBank_2015-127] Education Public Expenditure Review in Zambia (PDF) (Report). World Bank Group. December 2015. p. 36. 16 January 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2024-01-16.

[128] "Country Comparisons—HIV/AIDS adult prevalence rate". The World Factbook. Langley, Virginia: Central Intelligence Agency. 25 April 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 June 2021.

[129] "Children in Zambia" (ඉංග්‍රීසි බසින්). UNICEF. 26 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 May 2020.

[130] Zambia's Minister of Commerce, Trade, & Industry Robert K Sichinga on the country's economic performance සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 අප්‍රේල් 2023 at the Wayback Machine. Theprospectgroup.com (10 August 2012). Retrieved on 20 November 2015.

[131] Workman, Daniel. "Zambia's Top 10 Exports". World's Top Exports. 26 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 February 2020.

[132] "2015 Living Conditions Monitoring Survey" (PDF). 17 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 30 Dec 2021.

[133] "2015 Living Conditions Monitoring Survey" (PDF). 17 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 30 Dec 2021.

[134] "Poverty & Equity Brief: Zambia" (PDF). 7 February 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 30 Dec 2021.

[135] "Zambia - Agriculture". International Trade Administration (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 August 2022. 31 January 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2024-01-31.

[136] "2023 Budget Speech" (PDF). parliament.gov.zm. Republic of Zambia Ministry of Finance. 30 September 2022. සම්ප්‍රවේශය 23 October 2022.

[137] "Zambia Country Brochure" (PDF). World Bank. 18 September 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 25 July 2009.

[138] WIPO (13 May 2024). Global Innovation Index 2023, 15th Edition (ඉංග්‍රීසි බසින්). World Intellectual Property Organization. doi:10.34667/tind.46596. ISBN 978-92-805-3432-0. 22 October 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-29. {{cite book}}: |website= ignored (help)

[139] Human Development Report 2007/2008. Palgrave Macmillan. 2007. ISBN 978-0-230-54704-9

[සැම්බියාවේ_ආර්ථිකය_dos2009-140] "Background Note: Zambia". Department of State. 22 January 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 May 2019.

[141] "Business Corruption in Zambia". Business Anti-Corruption Portal. 20 April 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 April 2014.

[142] The World Bank and IMF's long shadow in Zambia's copper mines. eurodad.org. 20 February 2008

[143] "Turkey and Zambia sign agreements to boost bilateral ties". Turkey and Zambia sign agreements to boost bilateral ties (තුර්කි බසින්). 30 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2018.

[144] "Turkey, Zambia sign 12 deals to boost bilateral ties". 29 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2018.

[සැම්බියාවේ_ආර්ථිකය_twsqt-145] Sikamo, J. (2016). "Copper mining in Zambia - history and future". Journal of the Southern African Institute of Mining and Metallurgy. 116 (6). Academy of Science of South Africa: 491–496. doi:10.17159/2411-9717/2016/v116n6a1. ISSN 2411-9717.

[සැම්බියාවේ_ආර්ථිකය_penny-146] Pennysharesonline.com, City Equities Limited (14 July 2006). "Albidon signs agreement with Zambian government". 12 March 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 October 2006.

[147] "Economy". The Provincial Administration Website. 26 June 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[148] Chinese keep low profile to cash in on the slump in Zambia සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 සැප්තැම්බර් 2011 at the Wayback Machine. The Times. 24 January 2009.

[149] Chombo, Beaulah N. (24 November 2023). "Why Zambia needs the AfCFTA". D+C Development and Cooperation. 28 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 March 2024.

[150] "Zim's Loss, Zam's gain: White Zimbabweans making good in Zambia", The Economist, June 2004, http://findarticles.com/p/articles/mi_hb5037/is_200406/ai_n18258193/, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 28 August 2009 ^{[භින්න වූ සබැඳිය]}

[151] LaFraniere, Shannon (21 March 2004), "Zimbabwe's White Farmers Start Anew in Zambia", The New York Times, https://www.nytimes.com/2004/03/21/world/zimbabwe-s-white-farmers-start-anew-in-zambia.html, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 28 August 2009

[සැම්බියාවේ_ආර්ථිකය_Spiegel-152] Thielke, Thilo (27 December 2004). "Settling in Zambia: Zimbabwe's Displaced Farmers Find a New Home". Der Spiegel. 19 June 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2009.

[153] "Zambia legalizes cannabis, kind of". thegrowthop (කැනේඩියානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 3 March 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 May 2021.

[සැම්බියාවේ_ආර්ථිකය_ks7k9-154] "Tourism – Zambia High Commission". zambiahighcommission.ca. 1999-02-22. 17 June 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-06-17.

[155] Zibanai, Zhou (2014). "Southern Africa Tourism Industry: Recent Trends and Future Prospects". International Journal of Hospitality and Tourism Systems. 7 (2). ISSN 0974-6250. ProQuest 1733224717. 28 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 June 2023.

[156] Rogerson, Christian M (2006-06-30). "The emergence of tourism-led local development: the example of Livingstone, Zambia". Africa Insight. 35 (4). doi:10.4314/ai.v35i4.22462. ISSN 1995-641X.

[157] "Zambia" (PDF). www.irena.org. 3 December 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 12 March 2018.

[158] Chilufya Chanda (28 September 2016). "Zambia: ARTICLE 70 of the UPND Constitution is Inconsistent with the Republican Constitution, it should be deemed illegal". 4 March 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 March 2017.

[159] "Zambia farm input supplier plans to invest $150 million in farming". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 September 2019. 9 September 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2019.

[සැම්බියාවේ_සංස්කෘතිය_Mkandawire,_Sitwe_Benson.,_Simooya,_Steriah_Monica.,_and_Monde,_Pauline_Namakau._2019_1–206-160] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Mkandawire, Sitwe Benson; Simooya, Steriah Monica; Monde, Pauline Namakau (2019). Zambian Culture: Harnessing Cultural Literacy with a Focus on Myths and Taboos. Lusaka, Zambia: UNZA Press. pp. 1–206. ISBN 978-9982-03-105-9.

[161] Ellert, Henrik (2004). The magic of the makishi: masks and traditions in Zambia. Bath, UK: CBC publishing. pp. 38–63. ISBN 0-9515209-9-7.

[සැම්බියාවේ_සංස්කෘතිය_:0-162] "Press Freedom survey on 186 countries". Worldaudit.org. 1 December 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2017-01-13.

[සැම්බියාවේ_සංස්කෘතිය_:1-163] "Zambia | Country report | Freedom of the Press | 2016". Freedomhouse.org. 16 January 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2017-01-14.

[සැම්බියාවේ_සංස්කෘතිය_Africa_Cup-164] "Zambia score emotional African Cup win". Sydney Morning Herald. 13 February 2012. 18 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 February 2012.

[165] Luke Vargas (31 Jul 2023). "Zambia earns first Women's World Cup win with 3-1 victory over Costa Rica". The Associated Press. 3 August 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 August 2023.

[166] Fran Cotton; Chris Rhys (1985). The Book of rugby disasters & bizarre records. London: Stanley Paul. p. 107. ISBN 0-09-162821-0. OCLC 16923880.

[167] "Tallest rugby union posts". Guinness World Records (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-10-13.

[සැම්බියාවේ_සංස්කෘතිය_IRB-168] Zambia. International Rugby Board

[169] Tembo's return is boost for Glen සංරක්ෂණය කළ පිටපත 11 දෙසැම්බර් 2013 at the Wayback Machine. inverness-courier.co.uk. 15 May 2009

[සැම්බියාවේ_සංස්කෘතිය_games-170] "Zambia to build three stadia for 2011 All-Africa Games". People's Daily Online. 24 September 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 November 2007.

[171] "Zambia's Madalitso Muthiya a pioneer". Chicago Tribune. 5 May 2008. 4 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 September 2013.

[172] 1989 African Championship for Men සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 ඔක්තෝබර් 2021 at the Wayback Machine, ARCHIVE.FIBA.COM. Retrieved 16 December 2015.

[173] "Zambia outsmart South Africa to win record Cosafa U20 crown". Lusaka Times. 16 December 2016. 2 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 December 2016.

[174] "The Unrivaled Zambian Culture". Ayiba Magazine. 14 June 2016. 30 March 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 June 2016.

[175] "Salt & thunder: The mind-altering rock of 1970s Zambia". Music in Africa. 11 December 2015. 8 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 May 2017.

[176] S, Henning Goranson; Press, berg for Think Africa; Network, part of the Guardian Africa (22 July 2013). "Why Zamrock is back in play". the Guardian. 22 December 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 May 2017.

[සැම්බියාවේ_සංස්කෘතිය_azambianband-177] "We're a Zambian Band". theappendix.net. 3 September 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 August 2014.

[සැම්බියාවේ_සංස්කෘතිය_:2-178] WITCH සංරක්ෂණය කළ පිටපත 14 සැප්තැම්බර් 2017 at the Wayback Machine on Dusted Magazine (15 April 2010)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[a]

[b]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]