මොසැම්බික්

මොසැම්බික් ජනරජය
*República de Moçambique* (පෘතුගීසි)
මොසැම්බික් ජනරජය República de Moçambique (පෘතුගීසි)
	ජාතික ධජය රාජ්‍ය ලාංඡනය
	ජාතික ගීය: Pátria Amada (පෘතුගීසි); "ආදරණීය නිජබිම";
අගනුවර සහ විශාලතම නගරය	මපුටෝ; 25°57′S 32°35′E / 25.950°S 32.583°E
නිල භාෂා(ව)	පෘතුග්‍රීසි
පිළිගත් ප්‍රාදේශීය භාෂා(ව)	මඛුවා, සේන, සොංගා, ලොම්වේ, චංගනා
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2017)	99% කළු අප්‍රිකානු මිනිසුන්; 0.8% මෙස්ටිකෝ; 0.2% වෙනත්;
ආගම (2020)	55.8% ක්‍රිස්තියානි; 26.1% සාම්ප්‍රදායික ඇදහිලි; 17.5% ඉස්ලාම්; 0.5% ආගමක් නැත; 0.3% වෙනත්;
ජාති නාම(ය)	මොසැම්බික්
රජය	ඒකීය ආධිපත්‍ය-පක්ෂ, අර්ධ ජනාධිපති ජනරජය, අධිකාරී රජයක් යටතේ
• ජනාධිපති	ෆිලිප් නියුසි
• අගමැති	ඇඩ්‍රියානෝ මැලේයන්
ව්‍යවස්ථාදායකය	ජනරජයේ සභාව
පිහිටුවීම
• පෘතුගාලයෙන් නිදහස	1975 ජූනි 25
• එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයට ඇතුළත් කර ගැනීම	1975 සැප්තැම්බර් 16
• මොසැම්බික් සිවිල් යුද්ධය	1977–1992
• මොසැම්බික් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව	2004 දෙසැම්බර් 21
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ	801,590 km2 (309,500 sq mi) (35 වෙනි)
• ජලය (%)	2.2
ජනගහණය
• 2023 ඇස්තමේන්තුව	34,173,805 (45 වෙනි)
• ජන ඝණත්වය	28.7/km2 (74.3/sq mi)
දදේනි (ක්‍රශසා)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ. ඩො. බිලියන 53.710 (121 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	ඇ. ඩො. 1,584 (187 වෙනි)
දදේනි (නාමික)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ. ඩො. බිලියන 21.936 (128 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	ඇ. ඩො.647 (185 වෙනි)
ගිනි (2014)	54.0; ඉහළ
මාසද (2021)	▼ 0.446; පහළ · 185 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදල	මොසැම්බිකන් මෙටිකල් (MZN)
වේලා කලාපය	UTC+2 (CAT)
ඇමතුම් කේතය	+258
අන්තර්ජාල TLD	.mz
	වෙබ් අඩවිය; portaldogoverno.gov.mz
	^ මකුවා, සොංගා, ලොම්වේ, සෙනා සහ අනෙකුත් අප්‍රිකානු ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් ඇතුළත් වේ. ; ^ යුදෙව්, හින්දු සහ බහායි ;

මොසැම්බික් (ⁱ/ˌmoʊzæmˈbiːk/; පෘතුගීසි: Moçambique, උච්චාරණය: [musɐ̃ˈbikɨ]), නිල වශයෙන් මොසැම්බික් ජනරජය වේ. නැගෙනහිරින් ඉන්දියන් සාගරය, උතුරින් ටැන්සානියාව, වයඹ දෙසින් මලාවි සහ සැම්බියාව, බටහිරින් සිම්බාබ්වේ සහ නිරිත දෙසින් එස්වාටිනි සහ දකුණු අප්‍රිකාව මායිම්ව ගිනිකොනදිග අප්‍රිකාවේ පිහිටි රටක්. ස්වෛරී රාජ්‍යය කොමරෝස්, මයෝට් සහ මැඩගස්කරයෙන් නැගෙනහිරින් මොසැම්බික් මුහුදු නාලිකාවෙන් වෙන් කරනු ලැබේ. අගනුවර සහ විශාලතම නගරය මාපුටෝ වේ.

7 වන සහ 11 වන සියවස් අතර, එම ප්‍රදේශයේ ස්වහීලී වරාය නගර මාලාවක් වර්ධනය වූ අතර, එය සුවිශේෂී ස්වහීලී සංස්කෘතියක් සහ උපභාෂාවක් වර්ධනය කිරීමට දායක විය. මධ්‍යතන යුගයේ අගභාගයේදී, මෙම නගරවලට සෝමාලියාව, ඉතියෝපියාව, ඊජිප්තුව, අරාබිය, පර්සියාව සහ ඉන්දියාව යන රටවලින් වෙළෙන්දෝ නිතර පැමිණියහ.^[10] 1498 දී වස්කෝ ද ගාමාගේ මුහුදු ගමන, 1505 දී යටත් විජිතකරණයේ සහ පදිංචි වීමේ ක්‍රමානුකූල ක්‍රියාවලියක් ආරම්භ කළ පෘතුගීසීන්ගේ ආගමනය සනිටුහන් කළේය. ශතවර්ෂ හතරක පෘතුගීසි පාලනයෙන් පසුව, මොසැම්බික් 1975 දී නිදහස ලබා, ඉන් ටික කලකට පසු මහජන ජනරජය වූ මොසැම්බික් බවට පත් විය. නිදහසින් වසර දෙකකට පසු, රට 1977 සිට 1992 දක්වා පැවති තීව්‍ර හා දිග්ගැස්සුනු සිවිල් යුද්ධයකට ඇද වැටුනි. 1994 දී මොසැම්බික් එහි පළමු බහුපාර්ශ්වික මැතිවරණය පැවැත්වූ අතර එතැන් සිට එය තවමත් අඩු තීව්‍රතාවයකට මුහුණ දෙන නමුත් සාපේක්ෂ වශයෙන් ස්ථාවර ජනාධිපති ජනරජයක් ලෙස පවතී. කැරැල්ල කැපී පෙනෙන ලෙස දකුණු අගනුවරට ඈතින් පිහිටි ප්‍රදේශවල සහ ඉස්ලාම් ආධිපත්‍යය දරන ප්‍රදේශවල.

මොසැම්බික් පොහොසත් සහ පුළුල් ස්වභාවික සම්පත් වලින් සමන්විත වන අතර, රටේ ආර්ථිකය ප්‍රධාන වශයෙන් ධීවර කර්මාන්තය මත පදනම් වී ඇතත් - සැලකිය යුතු ලෙස මොලුස්කාවන්, කබොල සහ ඉචිනෝඩර්ම් - සහ කෘෂිකර්මාන්තය ආහාර පාන, රසායනික නිෂ්පාදන, ඇලුමිනියම් සහ තෙල් වර්ධනය වන කර්මාන්තයක් ඇත. දකුණු අප්‍රිකාව මොසැම්බික්හි ප්‍රධාන වෙළඳ හවුල්කරුවා වන අතර අනෙකුත් යුරෝපීය වෙලඳපොලවල් පිළිබඳ ඉදිරිදර්ශනයක් සමඟ පෘතුගාලය^[11] සමඟ සමීප සබඳතාවයක් ආරක්ෂා කරයි. 2001 වසරේ සිට, මොසැම්බික් හි GDP වර්ධනය සමෘද්ධිමත් වෙමින් පවතී, නමුත් ජාතිය තවමත් ලෝකයේ දුප්පත්ම සහ වඩාත්ම ඌන සංවර්ධිත රටවලින් එකකි,^[12] ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය, මානව සංවර්ධනය, අසමානතාවයේ මිනුම් සහ සාමාන්‍ය ආයු අපේක්ෂාවෙහි පහත ශ්‍රේණිගත කරයි.^[13]

2022 ඇස්තමේන්තු වලට අනුව මිලියන 30 ක් පමණ වන රටේ ජනගහනය අති විශාල බන්ටු ජනයාගෙන් සමන්විත වේ. කෙසේ වෙතත්, මොසැම්බික්හි ඇති එකම නිල භාෂාව පෘතුගීසි භාෂාව වන අතර එය නාගරික ප්‍රදේශවල බොහෝ දෙනා විසින් පළමු හෝ දෙවන භාෂාව ලෙස කථා කරන අතර සාමාන්‍යයෙන් විධිමත් අධ්‍යාපනය සඳහා ප්‍රවේශය ඇති තරුණ මොසැම්බිකානුවන් අතර භාෂාමය භාෂාවක් ලෙස භාවිතා කරයි. වඩාත් වැදගත් දේශීය භාෂාවන් වන්නේ සොංගා, මකුවා, සේන, චිචේවා සහ ස්වහීලී ය. ග්ලෝටෝලොග් රට තුළ කතා කරන භාෂා 46ක් ලැයිස්තුගත කරයි,^[14] ඉන් එකක් සංඥා භාෂාවයි. මොසැම්බික්හි විශාලතම ආගම ක්‍රිස්තියානි ධර්මය වන අතර සැලකිය යුතු සුළුතරයක් ඉස්ලාම් සහ අප්‍රිකානු සම්ප්‍රදායික ආගම් අනුගමනය කරයි. මොසැම්බික් යනු එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, අප්‍රිකානු සංගමය, පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලය, ඉස්ලාමීය සහයෝගීතා සංවිධානය, පෘතුගීසි භාෂා රටවල ප්‍රජාව, නොබැඳි ව්‍යාපාරය, දකුණු අප්‍රිකානු සංවර්ධන ප්‍රජාව, සහ ලා ෆ්‍රැන්කොෆෝනි හි නිරීක්ෂකයෙකි.

නිරුක්තිය

මුසා බින් බික්, මූසා අල් බිග්, මොසා අල් බික්, මුසා බෙන් එම්බිකි හෝ මුසා ඉබ්න් මලික් යන අරාබි වෙළෙන්දෙකුගෙන් ව්‍යුත්පන්න වූ මොසැම්බික් දූපත අනුව පෘතුගීසීන් විසින් රට මොසැම්බික් ලෙස නම් කරන ලදී.^[15] 1898 දක්වා එය පෘතුගීසි යටත් විජිතයේ අගනුවර වූ දූපත්-නගරය, එය දකුණට ලෝරෙන්කෝ මාර්කේස් (දැන් මාපුටෝ) වෙත ගෙන යන ලදී.

ඉතිහාසය

බන්ටු සංක්‍රමණ

බන්ටු කතා කරන ජනයා ක්‍රි.පූ. 4 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේදී මොසැම්බික් වෙත සංක්‍රමණය විය.^[16] ක්‍රිස්තු වර්ෂ 1 සහ 5 වැනි සියවස් අතර, බටහිර සහ උතුරේ සිට සංක්‍රමණ රැළි සැම්බේසි ගංගා නිම්නය හරහා ගොස් ක්‍රමයෙන් දකුණු අප්‍රිකාවේ සානුව සහ වෙරළබඩ ප්‍රදේශවලට ගිය බව විශ්වාස කෙරේ.^[17] ඔවුන් ගව පාලනය පදනම් කරගෙන කෘෂිකාර්මික ප්‍රජාවන් හෝ සමිති පිහිටුවා ගත්හ. ඔවුන් යකඩ උණු කිරීම^[18] සහ ස්මිතිං සඳහා තාක්ෂණය ගෙනාවේය.

ස්වහීලී වෙරළ

ක්‍රි.ව. පළමු සහස්‍රයේ අග භාගයේ සිට, පුරාණ වරාය නගරයක් වූ චිබුයෙන් මගින් පෙන්නුම් කරන පරිදි, අතිවිශාල ඉන්දියානු සාගර වෙළඳ ජාලයන් දකුණු දෙසින් මොසැම්බික් දක්වා ව්‍යාප්ත විය.^[19] 9 වන ශතවර්ෂයේ ආරම්භයේ දී, ඉන්දියානු සාගර වෙළඳාමේ වැඩෙන මැදිහත් වීම, නූතන මොසැම්බික් ඇතුළු සමස්ත නැගෙනහිර අප්‍රිකානු වෙරළ තීරයේ වරාය නගර ගණනාවක් සංවර්ධනය කිරීමට හේතු විය. විශාල වශයෙන් ස්වාධීන, මෙම නගර පුළුල් ලෙස ආරම්භක ස්වහීලී සංස්කෘතියට සහභාගී විය. ඉස්ලාමය බොහෝ විට නාගරික ප්‍රභූන් විසින් අනුගමනය කරන ලද අතර වෙළඳාමට පහසුකම් සපයයි. මොසැම්බික්හි, සොෆාලා, ඇන්ගෝචේ සහ මොසැම්බික් දූපත 15 වැනි සියවස වන විට ප්‍රාදේශීය බලවතුන් විය.^[20]

නගර අප්‍රිකානු අභ්‍යන්තරයේ සහ පුළුල් ඉන්දියානු සාගර ලෝකයේ වෙළෙන්දන් සමඟ වෙළඳාම් කළේය. විශේෂයෙන් වැදගත් වූයේ රන් හා ඇත්දළ තවලම් මාර්ග ය. සිම්බාබ්වේ රාජධානිය සහ මුටාපා රාජධානිය වැනි අභ්‍යන්තර රාජ්‍යයන් විසින් රත්‍රන් සහ ඇත්දළ ලබා දුන් අතර පසුව ඒවා වෙරළ තීරයේ කිල්වා සහ මොම්බාසා වැනි විශාල වරාය නගර වෙත හුවමාරු විය.^[21]

පෘතුගීසි මොසැම්බික් (1498-1975)

රට නම් කර ඇති මොසැම්බික් දූපත, 15 වන සියවසේ අගභාගයේදී යුරෝපීයයන් විසින් ප්‍රථම වරට ගවේෂණය කරන ලද උතුරු මොසැම්බික් හි නකාලා වෙරළ තීරයේ මොසුරිල් බොක්කෙහි මුඛයේ පිහිටි කුඩා කොරල් දූපතකි.

1498 දී පෘතුගීසි ගවේෂකයන් මොසැම්බික් වෙත ළඟා වන විට, අරාබි-වෙළඳාම් ජනාවාස වෙරළ තීරයේ සහ පිටත දූපත් ආශ්‍රිතව සියවස් ගණනාවක් පුරා පැවතුනි.^[22]^[23] 1500 සිට පෘතුගීසි වෙළඳ ස්ථාන සහ බලකොටු අරාබි වානිජ සහ මිලිටරි ආධිපත්‍යය විස්ථාපනය කර, නැගෙනහිරට නව යුරෝපීය මුහුදු මාර්ගයේ නිත්‍ය වරායන් බවට පත් විය,^[17]^[24] යටත් විජිතකරණ ක්‍රියාවලියක් බවට පත්වීමේ පළමු පියවර විය.^[24]^[25]

1498 දී වස්කෝ ඩා ගාමාගේ ගුඩ් හෝප් කේප් එක වටා ගිය ගමන පෘතුගීසි කලාපයේ වෙළඳාමට, දේශපාලනයට සහ සමාජයට ඇතුල් වීම සනිටුහන් කළේය. 16 වන සියවසේ මුල් භාගයේදී පෘතුගීසීන් මොසැම්බික් දූපතේ සහ සොෆාලා වරාය නගරයේ පාලනය ලබා ගත් අතර, 1530 ගණන් වන විට, පෘතුගීසි වෙළඳුන් සහ රත්‍රන් සොයන කුඩා කණ්ඩායම් අභ්‍යන්තර ප්‍රදේශ වලට විනිවිද ගිය අතර, ඔවුන් සේනාහි ආරක්ෂක සහ වෙළඳ ස්ථාන පිහිටුවා ගත් අතර සැම්බේසි මත ටෙටේ සහ රන් වෙළඳාමේ තනි පාලනය ලබා ගැනීමට උත්සාහ කළේය.^[23]

මොසැම්බික් ප්‍රදේශයේ මධ්‍යම ප්‍රදේශයේ, පෘතුගීසීන් ප්‍රාසෝ නිර්මාණය කිරීම හරහා ඔවුන්ගේ වෙළඳ සහ ජනාවාස ස්ථාන නීත්‍යානුකූල කිරීමට සහ තහවුරු කිරීමට උත්සාහ කළහ.^[23] මෙම ඉඩම් ප්‍රදානයන් සංක්‍රමණිකයන් ඔවුන්ගේ ජනාවාසවලට සම්බන්ධ කර ඇති අතර, අභ්‍යන්තර මොසැම්බික් ප්‍රදාන හිමිකරුවන් වන ප්‍රසීරෝස් විසින් පරිපාලනය කිරීමට බොහෝ දුරට ඉතිරි වූ අතර පෘතුගාලයේ මධ්‍යම බලධාරීන් ඔවුන්ගේ සෘජු බලය ආසියාවේ වඩාත් වැදගත් පෘතුගීසි දේපළ කෙරෙහි අවධානය යොමු කළහ.^[23]^[26] මොසැම්බික්හි වහල්භාවය පූර්ව-දින යුරෝපීය-සම්බන්ධතා. අප්‍රිකානු පාලකයන් සහ ප්‍රධානීන් වහල් ජනතාව සම්බන්ධයෙන් කටයුතු කළහ, පළමුව අරාබි මුස්ලිම් වෙළෙන්දන්, වහලුන් මැදපෙරදිග ආසියාවේ නගර සහ වතුකරයට යවන ලද අතර පසුව පෘතුගීසි සහ අනෙකුත් යුරෝපීය වෙළඳුන් සමඟ සිදු කෙරිනි. වෙළඳාමේ අඛණ්ඩ පැවැත්මක් ලෙස, සතුරු ගෝත්‍ර වටලා ඔවුන්ගේ වහලුන් ප්‍රසීරෝස් වෙත විකුණා දැමූ සටන් කරන ප්‍රාදේශීය අප්‍රිකානු පාලකයින් විසින් වහලුන් සපයන ලදී. මෙම වහල් මිනිසුන්ගේ හමුදාවන් විසින් ප්‍රාසයිරෝස්ගේ අධිකාරය ප්‍රාදේශීය ජනතාව අතර ක්‍රියාත්මක කර තහවුරු කරන ලදී, ඔවුන්ගේ සාමාජිකයින් චිකුන්ඩා ලෙස ප්‍රකට විය.^[23] "අප්‍රිකානුකරණය" ප්‍රවර්ධනය කරමින් දහනවවන සියවසේ අගභාගය දක්වා පෘතුගාලයෙන් අඛණ්ඩව සංක්‍රමණය වීම සංසන්දනාත්මකව අඩු මට්ටමක පැවතුනි.^[23] ප්‍රාසෝස් මුලින් පෘතුගීසි යටත් විජිතවාදීන් විසින් පමණක් පැවැත්වීමට අදහස් කරන ලද අතර, අන්තර් විවාහ සහ දැනට පවතින පෘතුගීසි බලපෑම් වලින් ප්‍රේසිරෝ සාපේක්ෂ හුදකලා කිරීම හරහා, ප්‍රාසෝස් අප්‍රිකානු-පෘතුගීසි හෝ අප්‍රිකානු-ඉන්දියානු බවට පත් විය.^[23]^[24]

දැනට මාපුටෝ, සීඒ ලෝරෙන්සෝ මාර්කේස් හි මධ්‍යම මාවතේ දර්ශනය. 1905

පෘතුගීසි බලපෑම ක්‍රමයෙන් ව්‍යාප්ත වුවද, එහි බලය සීමා වූ අතර පුළුල් ස්වයං පාලනයක් ලබා දුන් තනි තනි පදිංචිකරුවන් සහ නිලධාරීන් හරහා ක්‍රියාත්මක විය. 1500 සිට 1700 දක්වා කාලය තුළ අරාබි මුස්ලිම්වරුන්ගෙන් බොහෝ වෙරළබඩ වෙළඳාම උදුරා ගැනීමට පෘතුගීසීන්ට හැකි වූ නමුත්, 1698 දී මොම්බාසා දූපතේ (දැන් කෙන්යාවේ) ජේසුස් කොටුවේ පෘතුගාලයේ ප්‍රධාන අඩිතාලම අරාබි මුස්ලිම්වරුන් අල්ලා ගැනීමත් සමඟ, පෙන්ඩුලම් පැද්දීමට පටන් ගත්තේය. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, ආයෝජන ප්‍රමාද වූ අතර ලිස්බන් ඉන්දියාව සහ ඈත පෙරදිග සමඟ වඩාත් ලාභදායී වෙළඳාමට සහ බ්‍රසීලයේ යටත් විජිතකරණයට කැප විය.^[17] මැස්රුයි සහ ඕමානි අරාබිවරුන් ඉන්දියානු සාගර වෙළඳාමෙන් වැඩි කොටසක් නැවත අත්පත් කර ගත් අතර, පෘතුගීසීන්ට දකුණට පසුබැසීමට බල කෙරුනි. 19 වන සියවසේ මැද භාගය වන විට බොහෝ ප්‍රාසෝ පරිහානියට පත් වූ නමුත් ඒවායින් කිහිපයක් ඉතිරි විය. 19 වැනි සියවසේදී අනෙකුත් යුරෝපීය බලවතුන්, විශේෂයෙන්ම බ්‍රිතාන්‍ය (බ්‍රිතාන්‍ය දකුණු අප්‍රිකා සමාගම) සහ ප්‍රංශ (මැඩගස්කරය) පෘතුගීසි නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රදේශ ආශ්‍රිත කලාපයේ වෙළඳාම සහ දේශපාලනයට වැඩි වැඩියෙන් සම්බන්ධ විය.^[27]

20 වන ශතවර්ෂයේ මුල් භාගය වන විට පෘතුගීසීන් විසින් මොසැම්බික්හි බොහෝ පරිපාලනය මොසැම්බික් සමාගම, සැම්බේසියා සමාගම සහ නියාසා සමාගම වැනි විශාල පුද්ගලික සමාගම් වෙත මාරු කර ඇති අතර, බොහෝ දුරට දුම්රිය මාර්ග ස්ථාපිත කරන ලද සොලමන් ජොයෙල් වැනි බ්‍රිතාන්‍ය මූල්‍යකරුවන් විසින් පාලනය කර මූල්‍යකරණය කරන ලදී. ඔවුන්ගේ අසල්වැසි ජනපද (දකුණු අප්‍රිකාව සහ රොඩේසියාව). මොසැම්බික්හි වහල්භාවය නීත්‍යානුකූලව අහෝසි කර තිබුණද, 19 වැනි සියවසේ අගභාගයේදී වරලත් සමාගම් බලහත්කාර කම්කරු ප්‍රතිපත්තියක් පනවන ලද අතර, ඒ අසල පිහිටි බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතවල සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ පතල් සහ වතු සඳහා ලාභ-බොහෝවිට බලහත්කාරයෙන් අප්‍රිකානු ශ්‍රමය සැපයූහ.^[17] වඩාත්ම ලාභදායී වරලත් සමාගම වන සැම්බේසියා සමාගම කුඩා ප්‍රාසීරෝ හෝල්ඩින් කිහිපයක් අත්පත් කර ගත් අතර එහි දේපල ආරක්ෂා කිරීම සඳහා හමුදා මුරපොලවල් ස්ථාපිත කළේය. වරලත් සමාගම් තම භාණ්ඩ වෙළඳපොළට ගෙන ඒම සඳහා මාර්ග සහ වරායන් ඉදිකළ අතර, වර්තමාන සිම්බාබ්වේ සහ මොසැම්බික් වරාය වන බේරා සමඟ සම්බන්ධ කරන දුම්රිය මාර්ගයක් ද ඇතුළත් විය.^[28]^[29]

ඔවුන්ගේ අසතුටුදායක කාර්ය සාධනය සහ ඔලිවේරා සලාසාර්ගේ සංස්ථාපිත එස්ටාඩෝ නෝවෝ පාලනය යටතේ පෘතුගීසි අධිරාජ්‍යයේ ආර්ථිකයේ ශක්තිමත් පෘතුගීසි පාලනයක් කරා මාරුවීම හේතුවෙන්, සමාගම්වල සහන අවසන් වූ විට ඒවා අලුත් නොකළේය. 1942 දී මොසැම්බික් සමාගම සමඟ සිදු වූයේ මෙයයි, කෙසේ වෙතත්, සංස්ථාවක් ලෙස කෘෂිකාර්මික හා වාණිජ අංශවල දිගටම ක්‍රියාත්මක වූ අතර, 1929 දී නියාසා සමාගමේ සහනය අවසන් කිරීමත් සමඟ දැනටමත් සිදුවී ඇත. 1951 දී, අප්‍රිකාවේ පෘතුගීසි විදේශීය ජනපද පෘතුගාලයේ එතෙර පළාත් ලෙස නැවත නම් කරන ලදී.^[28]^[29]^[30]

1960 ජූනි 16 වන දින මියුඩා සංහාරය, මොසැම්බික්හි පෘතුගීසි පාලනයෙන් නිදහස් වීමේ අරගලය අවුලුවාලූ මාකොන්ඩේ විරෝධතාකරුවන්ගේ මරණයට හේතු විය.

මොසැම්බිකානු නිදහස් යුද්ධය (1964-1975)

පෘතුගීසි යටත් විජිත යුද්ධයේදී පෘතුගීසි හමුදා, සමහරක් FN FAL සහ G3 පටවමින්

කොමියුනිස්ට් සහ යටත්විජිත විරෝධී මතවාදයන් අප්‍රිකාව පුරා ව්‍යාප්ත වූ විට, මොසැම්බිකානු නිදහසට සහාය දැක්වීම සඳහා බොහෝ රහසිගත දේශපාලන ව්‍යාපාර ස්ථාපිත විය. මෙම ව්‍යාපාර කියා සිටියේ මොසැම්බික්හි පෘතුගීසි ජනගහනයේ ප්‍රයෝජනය සඳහා ප්‍රතිපත්ති සහ සංවර්ධන සැලසුම් මූලික වශයෙන් පාලක බලධාරීන් විසින් නිර්මාණය කරන ලද බැවින්, මොසැම්බික්හි ගෝත්‍රික ඒකාබද්ධතාවය සහ එහි ස්වදේශික ප්‍රජාවන්ගේ සංවර්ධනය කෙරෙහි එතරම් අවධානයක් යොමු නොවූ බවයි.^[31] නිල ගරිල්ලා ප්‍රකාශයන්ට අනුව, මෙය රාජ්‍ය අනුග්‍රහයෙන් වෙනස් කොට සැලකීම සහ දැවැන්ත සමාජ පීඩනය යන දෙකටම ගොදුරු වූ ආදිවාසී ජනගහනයෙන් බහුතරයකට බලපෑවේය. ගරිල්ලා ව්‍යාපාරයට ප්‍රතිචාරයක් ලෙස, පෘතුගීසි රජය 1960 ගණන්වල සහ ප්‍රධාන වශයෙන් 1970 ගණන්වල මුල් භාගයේ නව සමාජ ආර්ථික වර්ධනයන් සහ සමානාත්මතා ප්‍රතිපත්ති සමඟින් ක්‍රමානුකූල වෙනස්කම් ආරම්භ කරන ලදී.^[32]

මොසැම්බික් විමුක්ති පෙරමුණ (FRELIMO) විසින් 1964 සැප්තැම්බර් මාසයේදී පෘතුගීසි පාලනයට එරෙහිව ගරිල්ලා ව්‍යාපාරයක් ආරම්භ කරන ලදී. මෙම ගැටුම - අනෙකුත් පෘතුගීසි යටත් විජිත වූ ඇන්ගෝලා සහ පෘතුගීසි ගිනියාවේ දැනටමත් ආරම්භ කර ඇති අනෙක් දෙක සමග - ඊනියා පෘතුගීසියේ කොටසක් බවට පත් විය. යටත් විජිත යුද්ධය (1961-1974). මිලිටරි ආස්ථානයකින්, පෘතුගීසි නිත්‍ය හමුදාව ජනගහන මධ්‍යස්ථානවල පාලනය පවත්වාගෙන ගිය අතර ගරිල්ලා හමුදා උතුරේ සහ බටහිරින් ග්‍රාමීය සහ ගෝත්‍රික ප්‍රදේශවල ඔවුන්ගේ බලපෑම අඩපණ කිරීමට උත්සාහ කළහ. FRELIMO වෙත ඔවුන්ගේ ප්‍රතිචාරයේ කොටසක් ලෙස, පෘතුගීසි රජය සමාජ සංවර්ධනය සහ ආර්ථික වර්ධනය සඳහා හිතකර කොන්දේසි නිර්මානය කිරීම කෙරෙහි වැඩි අවධානයක් යොමු කිරීමට පටන් ගත්තේය.^[33]

නිදහස (1975)

1974 අප්‍රේල් කානේෂන් විප්ලවයෙන් සහ 1975 නොවැම්බර් 25 අසාර්ථක කුමන්ත්‍රණයෙන් ඒකාධිපති එස්ටාඩෝ නෝවෝ පාලනයේ වැටීමෙන් පසු පෘතුගාලයේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය වෙත නැවත පැමිණීමෙන් පසු දස වසරක වරින් වර යුද්ධයෙන් පසුව FRELIMO විසින් භූමිය පාලනය කර ගත්තේය. වසරක් ඇතුළත, මොසැම්බික්හි සිටි 250,000 පෘතුගීසීන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් පිටව ගොස් ඇත-සමහර ස්වාධීන ප්‍රදේශයේ රජය විසින් නෙරපා හරින ලද අතර, සමහරක් අස්ථායී රජයෙන් ඇති විය හැකි පලිගැනීම් වලක්වා ගැනීම සඳහා රට හැර ගියහ - සහ 1975 ජුනි 25 වන දින මොසැම්බික් පෘතුගාලයෙන් ස්වාධීන විය.^[34] FRELIMO පක්ෂයේ සාපේක්ෂ වශයෙන් නොදන්නා ආර්මන්ඩෝ ගුබුසා ගේ මූලිකත්වයෙන් නීතියක් සම්මත කර ඇති අතර, පෘතුගීසීන්ට කිලෝග්‍රෑම් 20 ක් (රාත්තල් 44) ගමන් මලු පමණක් රැගෙන පැය 24 කින් රට හැර යන ලෙස නියෝග කර ඇත. ඔවුන්ගේ වත්කම් කිසිවක් ගලවා ගැනීමට නොහැකි වූ අතර, ඔවුන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් මුදල් නොමැතිව පෘතුගාලයට ආපසු ගියහ.^[35]

මොසැම්බිකන් සිවිල් යුද්ධය (1977-1992)

ජනාධිපති සැමෝරා මාචෙල් යටතේ ඇති නව රජය මාක්ස්වාදී මූලධර්ම මත පදනම් වූ ඒකපාක්ෂික රාජ්‍යයක් ස්ථාපිත කළේය. එයට කියුබාවෙන් සහ සෝවියට් සංගමයෙන් රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සහ යම් මිලිටරි සහයෝගයක් ලැබුණු අතර විරුද්ධත්වය මැඩලීමට කටයුතු කළේය.^[36] නිදහස ලැබීමෙන් ටික කලකට පසු, කොමියුනිස්ට් විරෝධී මොසැම්බිකන් ජාතික ප්‍රතිරෝධයේ (RENAMO) කැරලිකාර සන්නද්ධ කණ්ඩායම් සහ FRELIMO පාලන තන්ත්‍රයේ විරුද්ධ බලවේග අතර දිගු හා ප්‍රචණ්ඩ සිවිල් යුද්ධයකින් 1977 සිට 1992 දක්වා රට පීඩාවට පත් විය. අසල්වැසි රොඩේෂියා සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ කඩාකප්පල්කාරී ක්‍රියා, අකාර්යක්ෂම ප්‍රතිපත්ති, අසාර්ථක මධ්‍යම සැලසුම්කරණය සහ එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ආර්ථික බිඳවැටීම සමඟ ඒකාබද්ධ වූ මොසැම්බිකානු නිදහසේ පළමු දශක මෙම ගැටුම සංලක්ෂිත විය. පෘතුගීසි ජාතිකයන් සහ මොසැම්බිකානුවන් පෘතුගීසි උරුමයෙන් නික්මයාම,^[37] කඩා වැටුණු යටිතල පහසුකම්, නිෂ්පාදන වත්කම් සඳහා ආයෝජන නොමැතිකම සහ පුද්ගලික සතු කර්මාන්ත රජය ජනසතු කිරීම මෙන්ම පුළුල් සාගතයෙන් ද මෙම කාල පරිච්ඡේදය සලකුණු විය.

බොහෝ සිවිල් යුද්ධය අතරතුර, FRELIMO පිහිටුවා ගත් මධ්‍යම රජයට නාගරික ප්‍රදේශවලින් පිටත ඵලදායී පාලනයක් ක්‍රියාත්මක කිරීමට නොහැකි වූ අතර, ඒවායින් බොහොමයක් අගනුවරෙන් කපා හරින ලදී.^[17] RENAMO-පාලිත ප්‍රදේශ වලට පළාත් කිහිපයක ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවලින් 50% ක් දක්වා ඇතුළත් වූ අතර, එම ප්‍රදේශවල වසර ගණනාවක් තිස්සේ ඕනෑම ආකාරයක සෞඛ්‍ය සේවාවන් ආධාරවලින් හුදකලා වූ බව වාර්තා වේ. රජය සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා වන වියදම් කපා හැරීමත් සමඟ ප්‍රශ්නය උග්‍ර විය.^[38] RENAMO සහ FRELIMO යන කණ්ඩායම් දෙකම ත්‍රස්තවාදය භාවිතා කිරීම සහ සිවිල් වැසියන් අසීමිත ලෙස ඉලක්ක කිරීම හරහා අවුල් සහගත තත්ත්වයට දායක වීමත් සමඟ ගැටුමේ දෙපැත්තෙන්ම මහා මානව හිමිකම් කඩකිරීම් මගින් යුද්ධය සනිටුහන් විය.^[39]^[40] මධ්‍යම රජය සිය පාලනය රට පුරා ව්‍යාප්ත කිරීමට උත්සාහ කරන අතරතුර මිනිසුන් දස දහස් ගණනක් ඝාතනය කර දහස් ගණනක් මිය ගිය "ප්‍රති-අධ්‍යාපන කඳවුරු" වෙත බොහෝ මිනිසුන් යැවීය.^[39]

1975 දී භූ දේශපාලනික තත්ත්වය; FRELIMO වෙත හිතවත් ජාතීන් තැඹිලි පාටින් පෙන්වා ඇත.

යුද්ධය අතරතුර, RENAMO විසින් RENAMO විසින් පාලනය කරන ලද උතුරු සහ බටහිර ප්‍රදේශ ස්වාධීන රොම්බේසියා ජනරජය ලෙස වෙන් කිරීම මත පදනම් වූ සාම ගිවිසුමක් යෝජනා කළ නමුත් FRELIMO ප්‍රතික්ෂේප කළේ මුළු රටේම නොබෙදුණු ස්වෛරීභාවය අවධාරනය කරමිනි. ඇස්තමේන්තු කර ඇති පරිදි සිවිල් යුද්ධයේදී මිලියනයක් මොසැම්බිකානුවන් මිය ගිය අතර, මිලියන 1.7 ක් අසල්වැසි ප්‍රාන්තවල රැකවරණය ලබා ගත් අතර තවත් මිලියන කිහිපයක් අභ්‍යන්තරව අවතැන් විය.^[41] FRELIMO පාලන තන්ත්‍රය දකුණු අප්‍රිකානු (අප්‍රිකානු ජාතික කොංග්‍රසය) සහ සිම්බාබ්වේ (සිම්බාබ්වේ අප්‍රිකානු ජාතික සංගමය) කැරලිකාර ව්‍යාපාරවලට ද රැකවරණය සහ සහාය ලබා දුන් අතර, රොඩේෂියාවේ සහ පසුව වර්ණභේදවාදී දකුණු අප්‍රිකාවේ ආන්ඩු සිවිල් යුද්ධයේදී RENAMO ට සහාය දුන්හ.^[17] යුද්ධයේදී සාගතයෙන් 300,000 ත් 600,000 ත් අතර පිරිසක් මිය ගියහ.^[42]

1986 ඔක්තෝබර් 19 වන දින, මැචෙල් සැම්බියාවේ පැවති ජාත්‍යන්තර රැස්වීමකට ගොස් ආපසු යමින් සිටියදී ඔහුගේ ගුවන් යානය දකුණු අප්‍රිකාවේ ම්බුසිනි අසල ලෙබොම්බෝ කඳුකරයේ දී කඩා වැටුණි. මොසැම්බික් ආන්ඩුවේ ඇමතිවරුන් සහ නිලධාරීන් ඇතුලුව ජනාධිපති මැචෙල් සහ තවත් තිස්තුන් දෙනෙක් මිය ගියහ. එක්සත් ජාතීන්ගේ සෝවියට් නියෝජිත කණ්ඩායම සුළුතර වාර්තාවක් නිකුත් කරමින් කියා සිටියේ ඔවුන්ගේ විශේෂඥභාවය සහ අත්දැකීම් දකුණු අප්‍රිකානුවන් විසින් හෑල්ලූවට ලක් කර ඇති බවයි. සෝවියට් සංගමයේ නියෝජිතයන්, දකුණු අප්‍රිකානු රජයේ හමුදා බුද්ධි අංශ ක්‍රියාකාරීන් විසින් සපයන ලද තාක්‍ෂණයක් භාවිතා කරමින්, ව්‍යාජ සංචාලන බීකන් සංඥාවක් මගින් යානය හිතාමතාම හරවා යවා ඇති බවට න්‍යාය ඉදිරිපත් කරන ලදී.^[43]

මැචෙල්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ ජෝකිම් චිසානෝ රට තුළ විශාල වෙනස්කම් ක්‍රියාත්මක කළ අතර, මාක්ස්වාදයෙන් ධනවාදයට මාරුවීම වැනි ප්‍රතිසංස්කරණ ආරම්භ කර RENAMO සමඟ සාම සාකච්ඡා ආරම්භ කළේය. 1990 දී සම්මත කරන ලද නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව බහු-පක්ෂ දේශපාලන ක්‍රමයක්, වෙළඳපොල පදනම් කරගත් ආර්ථිකයක් සහ නිදහස් මැතිවරණ සඳහා විධිවිධාන සලසා ඇත. එම වසරේම මොසැම්බික් විසින් මහජන ජනරජය රටේ නිල නාමය ලෙස අහෝසි කරන ලදී. සිවිල් යුද්ධය 1992 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී අවසන් වූයේ රෝම පොදු සාම ගිවිසුම් සමඟින්, ප්‍රථමයෙන් මොසැම්බික් ක්‍රිස්තියානි කවුන්සිලය (ප්‍රොතෙස්තන්ත පල්ලි කවුන්සිලය) විසින් මැදිහත් වූ අතර පසුව සැන්ට් එගිඩියෝ ප්‍රජාව විසින් අත්පත් කර ගන්නා ලදී. එක්සත් ජාතීන්ගේ සාම සාධක හමුදාවේ අධීක්ෂණය යටතේ මොසැම්බික් වෙත සාමය නැවත පැමිණියා.^[44]^[17]

ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී යුගය (1993–වර්තමානය)

1994 දී මොසැම්බික් මැතිවරණය පැවැත්වූ අතර, බොහෝ ජාතිකයින් සහ නිරීක්ෂකයින් විසින් තවමත් තරඟ කළද බොහෝ දේශපාලන පක්ෂ විසින් එය නිදහස් හා සාධාරණ ලෙස පිළිගනු ලැබීය. ජොකිම් චිසානෝ යටතේ FRELIMO ජයග්‍රහණය කළ අතර, අෆොන්සෝ ධ්ලකාම ගේ නායකත්වයෙන් යුත් RENAMO නිල විපක්ෂය ලෙස ඉදිරිපත් විය.^[45]^[46] 1995 දී, මොසැම්බික් පොදු රාජ්‍ය මණ්ඩලයට එක් වූ අතර, ඒ වන විට බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් නොවූ එකම සාමාජික රට බවට පත් විය.^[47]

1995 මැද භාගය වන විට, අසල්වැසි රටවල සරණාගතභාවය පතා පැමිණි මිලියන 1.7 කට අධික සරණාගතයින් නැවත මොසැම්බික් වෙත පැමිණ ඇත, එය උප සහරා අප්‍රිකාවේ දක්නට ලැබුණු විශාලතම නැවත ගෙන්වා ගැනීමේ කොටසකි. අභ්‍යන්තරව අවතැන් වූ තවත් මිලියන හතරක පිරිසක් නැවත සිය නිවෙස් කරා පැමිණ ඇත.^[17] 1999 දෙසැම්බරයේදී මොසැම්බික් සිවිල් යුද්ධයෙන් පසු දෙවන වරටත් මැතිවරණයක් පැවැත්වූ අතර එය නැවතත් FRELIMO විසින් ජයග්‍රහණය කරන ලදී. RENAMO FRELIMO ට වංචාවක් සම්බන්ධයෙන් චෝදනා කළ අතර සිවිල් යුද්ධයට නැවත පැමිණෙන බවට තර්ජනය කළ නමුත් මෙම කාරණය ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය වෙත ගෙන ගොස් පරාජයට පත්වීමෙන් පසු පසුබැස්සේය.^[48]^[49]

2000 මුල් භාගයේදී, සුළි කුණාටුවක් පුලුල්ව පැතිරුණු ගංවතුර ඇති කළ අතර, සිය ගණනක් මිය ගිය අතර දැනටමත් අවිනිශ්චිත යටිතල පහසුකම් විනාශ විය.^[50] FRELIMO හි ප්‍රබල නායකයින් විසින් විදේශ ආධාර සම්පත් වෙනතකට යොමු කර ඇති බවට පුලුල්ව පැතිරුණු සැකයන් පැවතුනි. මෙම චෝදනා විමර්ශනය කරන මාධ්‍යවේදියෙකු වූ කාලෝස් කාර්ඩෝසෝ ඝාතනය කරන ලදී,^[51]^[52] ඔහුගේ මරණය කිසිවිටෙක සතුටුදායක ලෙස පැහැදිලි කර නොමැත.^[53]

2001 දී ඔහු තුන්වන වාරයක් සඳහා තරඟ නොකරන බව අඟවමින්,^[54] චිසානෝ තමාට වඩා වැඩි කාලයක් රැඳී සිටි නායකයින් විවේචනය කළේය, එය සාමාන්‍යයෙන් සැම්බියානු ජනාධිපති ෆෙඩ්රික් චිලුබා සහ සිම්බාබ්වේ ජනාධිපති රොබට් මුගාබේ වෙත යොමු කිරීමක් ලෙස සැලකේ.^[55] ජනාධිපති සහ ජාතික සභා මැතිවරණ 2004 දෙසැම්බර් 1-2 දින පැවැත්විණි. FRELIMO අපේක්ෂක ආර්මන්ඩෝ ගුබුසා 64% ජනප්‍රිය ඡන්ද ලබා ගනිමින්^[56] ජයග්‍රහණය කළ අතර ධ්ලකාම ට ජනප්‍රිය ඡන්දවලින් 32%ක් ලැබිණි. FRELIMO පාර්ලිමේන්තුවේ ආසන 160ක් දිනාගත් අතර, RENAMO සහ කුඩා පක්ෂ කිහිපයක සන්ධානයක් ඉතිරි ආසන 90 දිනා ගත්තේය. ගුබුසා 2005 පෙබරවාරි 2 වන දින මොසැම්බික් හි ජනාධිපති ලෙස ආරම්භ කරන ලදී^[57] සහ වසර පහක ධුර කාලයක් දෙකක් සේවය කළේය. ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ ෆිලිපේ නියුසි 2015 ජනවාරි 15 දින මොසැම්බික්හි සිව්වන ජනාධිපතිවරයා බවට පත් විය.^[58]^[59]

2013 සිට 2019 දක්වා, ප්‍රධාන වශයෙන් රටේ මධ්‍යම සහ උතුරු ප්‍රදේශවල RENAMO විසින් අඩු තීව්‍රතා කැරැල්ලක් ඇති විය. 2014 සැප්තැම්බර් 5 වන දින, Guebuza සහ Dhlakama සතුරුකම් නැවැත්වීම පිළිබඳ ගිවිසුමට අත්සන් තැබූ අතර, එය මිලිටරි සතුරුකම් නැවත්වීමටත්, 2014 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී පැවැත්වීමට නියමිත මහ මැතිවරණයට පක්ෂ දෙකටම අවධානය යොමු කිරීමටත් ඉඩ සලසයි. කෙසේ වෙතත්, මහ මැතිවරණයෙන් පසුව, නව දේශපාලන අර්බුදය මතුවිය. RENAMO විසින් මැතිවරණ ප්‍රතිඵලවල වලංගුභාවය හඳුනා නොගත් අතර ඔවුන් බහුතරයක් දිනාගත් බව ප්‍රකාශ කරන ලද නම්පුල, නියාසා, ටෙටේ, සැම්බේසියා, සෝෆාලා සහ මැනික යන පළාත් හයේ පාලනය ඉල්ලා සිටියේය.^[60] සරණාගතයින් 12,000ක් පමණ මලාවි වෙත පලා ගියහ.^[61] UNHCR, Doctors Without Borders සහ Human Rights Watch වාර්තා කළේ රජයේ හමුදා ගම්මාන ගිනිබත් කර සාරාංශ මරණ දණ්ඩනය සහ ලිංගික අපයෝජනයන් සිදු කර ඇති බවයි.^[62]

2019 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී, ජනාධිපති ෆිලිපේ නියුසි මහ මැතිවරණයෙන් විශිෂ්ට ජයග්‍රහණයකින් පසු නැවත තේරී පත් විය. FRELIMO ආසන 184 ක් දිනා ගත් අතර, RENAMO ආසන 60 ක් සහ MDM පක්ෂයට ජාතික සභාවේ ඉතිරි ආසන 6 හිමි විය. වංචා හා අක්‍රමිකතා චෝදනා නිසා විපක්ෂය ප්‍රතිඵල පිළිගත්තේ නැත. FRELIMO විසින් පාර්ලිමේන්තුවේ තුනෙන් දෙකක බහුතරයක් ලබා ගත් අතර එමඟින් FRELIMO ට විපක්ෂයේ එකඟතාවයකින් තොරව ව්‍යවස්ථාව නැවත සකස් කිරීමට ඉඩ ලබා දුන්නේය.^[63]

2017 සිට, රට ඉස්ලාමීය කණ්ඩායම්වල අඛණ්ඩ කැරැල්ලකට මුහුණ දී ඇත.^[64]^[65]^[66] 2020 සැප්තැම්බරයේදී, ISIL කැරලිකරුවන් ඉන්දියන් සාගරයේ Vamizi දූපත අල්ලාගෙන කෙටි කලක් අල්ලා ගත්හ.^[67]^[68] 2021 මාර්තු මාසයේදී, ඉස්ලාමීය කැරලිකරුවන් පල්මා නගරය අත්පත් කර ගැනීමෙන් පසු සිවිල් වැසියන් දුසිම් ගනනක් මිය ගිය අතර තවත් 35,000ක් අවතැන් විය.^[69]^[70] 2021 දෙසැම්බරයේදී, නියාසා හි ජිහාඩ් ප්‍රහාර තීව්‍ර වීමෙන් පසු 4,000 කට ආසන්න මොසැම්බිකානුවන් තම ගම්මානවලින් පලා ගියහ.^[71]

භූගෝලය

වර්ග සැතපුම් 309,475 (වර්ග කිලෝමීටර 801,537) හි මොසැම්බික් යනු ලොව 35 වැනි විශාලතම රට වේ. මොසැම්බික් අප්‍රිකාවේ ගිනිකොනදිග වෙරළ තීරයේ පිහිටා ඇති අතර දකුණින් එස්වාටිනි, නිරිත දෙසින් දකුණු අප්‍රිකාව, බටහිරින් සිම්බාබ්වේ, වයඹ දෙසින් සැම්බියාව සහ මලාවි, උතුරින් ටැන්සානියාව සහ නැගෙනහිරින් ඉන්දියන් සාගරයෙන් බැඳී ඇත. මොසැම්බික් පිහිටා ඇත්තේ අක්ෂාංශ 10° සහ 27°S අතර දේශාංශ 30° සහ 41°E අතර ය.

රට සැම්බේසි ගඟෙන් භූගෝලීය කලාප දෙකකට බෙදා ඇත. සැම්බේසිට උතුරින්, පටු වෙරළ තීරය අභ්‍යන්තර කඳු සහ පහත් සානු වලට මග පාදයි. රළු උස්බිම් තවත් බටහිරින්; ඒවාට නියාසා කඳුකරය, නාමුලි හෝ ෂයර් උස්බිම්, ඇන්ගෝනියා කඳුකරය, ටෙටේ කඳුකරය සහ මියෝම්බෝ වනාන්තරවලින් වැසී ඇති මාකොන්දේ සානුව ඇතුළත් වේ. සැම්බෙසිට දකුණින්, පහත් බිම් පුළුල් වන අතර ගැඹුරු දකුණේ පිහිටා ඇත්තේ මශෝනලන්ඩ් සානුව සහ ලෙබොම්බෝ කඳු.

රට ප්‍රධාන ගංගා පහකින් සහ විශාලතම හා වැදගත්ම සැම්බෙසි සමඟ කුඩා ගංගා කිහිපයකින් ජලය බැස යයි. රටේ කැපී පෙනෙන විල් හතරක් ඇත: නියාසා විල (හෝ මලාවි), චියුටා විල, කහෝරා බස්සා සහ ෂිර්වා විල, සියල්ල උතුරේ. ප්‍රධාන නගර වන්නේ මාපුටෝ, බේරා, නාම්පුල, ටෙටේ, ක්විලිමන්, චිමෝයෝ, පෙම්බා, ඉංහම්බානේ, ෂායි-ෂායි සහ ලිචිංගා ය.

දේශගුණය

මොසැම්බික්හි සෘතු දෙකක් සහිත නිවර්තන දේශගුණයක් ඇත: ඔක්තෝබර් සිට මාර්තු දක්වා තෙත් සමයක් සහ අප්‍රේල් සිට සැප්තැම්බර් දක්වා වියළි සමයකි. කෙසේ වෙතත්, දේශගුණික තත්ත්වයන් උන්නතාංශය අනුව වෙනස් වේ. වෙරළ තීරයේ වර්ෂාපතනය අධික වන අතර උතුරේ සහ දකුණේ අඩු වේ. වාර්ෂික වර්ෂාපතනය කලාපය අනුව මිලිමීටර් 500 සිට 900 දක්වා (අඟල් 19.7 සිට 35.4 දක්වා) වෙනස් වන අතර සාමාන්‍ය මිලිමීටර් 590 (අඟල් 23.2) වේ. තෙත් සමයේදී සුළි සුළං බහුලව දක්නට ලැබේ. මාපුටෝ හි සාමාන්‍ය උෂ්ණත්ව පරාසය ජූලි මාසයේදී 13 සිට 24 °C (55.4 සිට 75.2 °F) දක්වා සහ පෙබරවාරි මාසයේදී 22 සිට 31 °C (71.6 to 87.8 °F) දක්වා වේ.

2019 දී මොසැම්බික් රාජ්‍යයට ගංවතුර සහ විනාශකාරී සුළි කුණාටු වලින් ඉඩායි සහ කෙනත් ගොදුරු විය, පළමු වරට සුළි කුණාටු දෙකක් එකම වාරයක් තුළ රටට පහර දුන්හ.^[72]

මලාවි, මැඩගස්කරය සහ මොසැම්බික් ඇතුළු දකුණු අප්‍රිකාව සඳහා FAO හි හදිසි ව්‍යාපාරයට අනුව, ගංවතුරේදී බෝග දහස් ගණනක් විනාශ වූ අතර එය දේශසීමා සත්ව රෝග ඇති කරන අතර කලාපය පුරා මිලියන 10 කට අධික ජනතාවක් පීඩාවට පත් විය. මෙම රටවල් 2023 ජනවාරි සිට මාර්තු දක්වා කාලය තුළ දේශගුණික විපත් අත්විඳිමින් සිටින අතර එය ගොවිතැන, ධීවර කර්මාන්තය සහ දහස් ගණනක් භෝග ඇතුළු විවිධ අංශවලට බරපතල ලෙස බලපා ඇත.^[73]

වනජීවී

මොසැම්බික්හි කුරුළු විශේෂ 740 ක් සිටින බව දන්නා අතර, ගෝලීය වශයෙන් වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති විශේෂ 20 ක් සහ හඳුන්වා දුන් විශේෂ දෙකක් ද, දැඩි වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති සෙලූස් සීබ්‍රා, වින්සන්ට් බුෂ් ලේනුන් සහ තවත් වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති හෝ අවදානමට ලක්විය හැකි විශේෂ 13 ක් ඇතුළුව මොසැම්බික් වලට ආවේණික ක්ෂීරපායී විශේෂ 200 කට වැඩි ප්‍රමාණයක් ද ඇත.

රක්ෂිත ප්‍රදේශ අතර වන රක්ෂිත දහතුනක්, ජාතික වනෝද්‍යාන හතක්, ස්වභාව රක්ෂිත හයක්, මායිම් සංරක්ෂණ ප්‍රදේශ තුනක් සහ වනජීවී හෝ ක්‍රීඩා රක්ෂිත තුනක් ඇතුළත් වේ. රටෙහි 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 6.93/10ක් තිබූ අතර, එය රටවල් 172ක් අතරින් ගෝලීය වශයෙන් 62 වැනි ස්ථානයට පත් විය.^[74]

දේශපාලනය

මොසැම්බික් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව මගින් ජනරජයේ ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය නායකයා, රජයේ ප්‍රධානියා, සන්නද්ධ හමුදාවන්හි සේනාධිනායකයා සහ ජාතික සමගියේ සංකේතයක් ලෙස ක්‍රියා කරන බව නියම කරයි.^[75] ඔහු වසර පහක කාලසීමාවක් සඳහා සෘජුවම තේරී පත් වන්නේ දෙවනුව ඡන්දය දීමෙනි; පළමු වටයේ දී ප්‍රකාශිත ඡන්ද ප්‍රමාණයෙන් අඩකට වඩා වැඩි අපේක්ෂකයෙකුට නොලැබුණහොත්, පළමු වටයේ දී වැඩිම ඡන්ද සංඛ්‍යාවක් ලබාගත් අපේක්ෂකයින් දෙදෙනා පමණක් සහභාගී වන දෙවන වටයේ ඡන්ද විමසීමක් පවත්වනු ලැබේ. අපේක්ෂකයින් දෙවන වටයේ වැඩි ඡන්ද ප්‍රමාණයක් ලබා ගන්නා අතර එමඟින් ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් වේ. අගමැතිවරයා පත් කරන්නේ ජනාධිපතිවරයා විසිනි. ඔහුගේ කාර්යයන් අතර අමාත්‍ය මණ්ඩලය (කැබිනට් මණ්ඩලය) කැඳවීම සහ මුලසුන දැරීම, ජනාධිපතිවරයාට උපදෙස් දීම, රට පාලනය කිරීමේදී ජනාධිපතිවරයාට සහාය වීම සහ අනෙකුත් අමාත්‍යවරුන්ගේ කටයුතු සම්බන්ධීකරණය කිරීම ඇතුළත් වේ.

ජනරජයේ සභාව (Assembleia da República) සාමාජිකයින් 250 දෙනෙකුගෙන් සමන්විත වන අතර, සමානුපාතික නියෝජනය මගින් වසර පහක කාලයක් සඳහා තේරී පත් වේ. අධිකරණය ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය සහ පළාත්, දිස්ත්‍රික් සහ නාගරික අධිකරණ වලින් සමන්විත වේ.

මොසැම්බික් දේශීය ජාතික ආරක්‍ෂාව, මොසැම්බික් ආරක්‍ෂක සන්නද්ධ හමුදා යන සියලු අංශ හසුරුවන කුඩා, ක්‍රියාකාරී හමුදාවක් ක්‍රියාත්මක කරයි.

විදේශ සබඳතා

විමුක්ති අරගලය දක්වා දිවෙන පක්ෂපාතීත්වය අදාළ වන අතර, මොසැම්බික් විදේශ ප්‍රතිපත්තිය වඩ වඩාත් ප්‍රායෝගික වී ඇත. මොසැම්බික් හි විදේශ ප්‍රතිපත්තියේ ද්විත්ව කුළුණු වන්නේ එහි අසල්වැසියන් සමඟ යහපත් සබඳතා පවත්වා ගැනීම^[76] සහ සංවර්ධන හවුල්කරුවන් සමඟ සබඳතා පවත්වා ගැනීම සහ පුළුල් කිරීමයි.^[77]

1970 ගණන්වල සහ 1980 ගණන්වල මුල් භාගයේදී, මොසැම්බික් හි විදේශ ප්‍රතිපත්තිය රොඩේෂියාවේ සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ බහුතර පාලනය සඳහා වූ අරගලයන්ට මෙන්ම සුපිරි බල තරඟයට සහ සීතල යුද්ධයට වෙන් කළ නොහැකි ලෙස සම්බන්ධ විය.^[78] රොඩේෂියාවට එරෙහිව එක්සත් ජාතීන්ගේ සම්බාධක ක්‍රියාත්මක කිරීමට සහ එම රටට මුහුදට ප්‍රවේශ වීම ප්‍රතික්ෂේප කිරීමට මොසැම්බික් ගත් තීරණය ඉයන් ස්මිත්ගේ රජය රටට විරුද්ධ වීමට ප්‍රකට සහ රහසිගත ක්‍රියාමාර්ග ගැනීමට හේතු විය. 1980 දී සිම්බාබ්වේ ආණ්ඩු මාරුවෙන් මෙම තර්ජනය ඉවත් වුවද, දකුණු අප්‍රිකානු රජය මොසැම්බික් රාජ්‍යය අස්ථාවර කිරීමට දිගටම කටයුතු කළේය.^[77] මොසැම්බික් ද පෙරටුගාමී රාජ්‍යයන්ට අයත් විය.^[79] 1984 න්කොමති ගිවිසුම, RENAMO වෙත දකුණු අප්‍රිකානු සහයෝගය අවසන් කිරීමේ ඉලක්කය අසාර්ථක වූ අතර, මොසැම්බිකානු සහ දකුණු අප්‍රිකානු රජයන් අතර මූලික රාජ්‍යතාන්ත්‍රික සම්බන්ධතා විවෘත කරන ලදී. දකුණු අප්‍රිකාව වර්ණභේදවාදය තුරන් කිරීමත් සමඟ මෙම ක්‍රියාවලිය වේගවත් වූ අතර එය 1993 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී පූර්ණ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා පිහිටුවීමෙන් අවසන් විය. අසල්වැසි සිම්බාබ්වේ, මලාවි, සැම්බියාව සහ ටැන්සානියාව සමඟ සබඳතා වරින් වර ආතතිය පෙන්නුම් කරන අතර, මෙම රටවල් සමඟ මොසැම්බික්හි සබඳතා ශක්තිමත්ව පවතී.^[77]

නිදහස ලැබීමෙන් පසු වසර කිහිපය තුළ, මොසැම්බික් සමහර බටහිර රටවලින්, විශේෂයෙන් ස්කැන්ඩිනේවියානුවන්ගෙන් සැලකිය යුතු ආධාර ලබා ගත්තේය. සෝවියට් සංගමය සහ එහි සහචරයින් මොසැම්බික්හි මූලික ආර්ථික, මිලිටරි සහ දේශපාලන ආධාරකරුවන් බවට පත් වූ අතර එහි විදේශ ප්‍රතිපත්තිය මෙම සම්බන්ධය පිළිබිඹු කරයි. මෙය 1983 දී වෙනස් වීමට පටන් ගත්තේය. 1984 දී මොසැම්බික් ලෝක බැංකුවට සහ ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලට සම්බන්ධ විය. ස්කැන්ඩිනේවියානු රටවල් වන ස්වීඩනය, නෝර්වේ, ඩෙන්මාර්කය සහ අයිස්ලන්තය විසින් බටහිර ආධාර ඉක්මනින්ම සෝවියට් සහාය වෙනුවට ආදේශ විය.^[77] ෆින්ලන්තය^[80] සහ නෙදර්ලන්තය සංවර්ධන ආධාර සඳහා වැඩි වැඩියෙන් වැදගත් මූලාශ්‍ර බවට පත්වෙමින් තිබේ. සාම ක්‍රියාවලිය තුළ එහි ප්‍රධාන භූමිකාවේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ඉතාලිය ද මොසැම්බික්හි පැතිකඩක් පවත්වාගෙන යයි. මොසැම්බික් ආර්ථිකය තුළ පෘතුගීසි ආයෝජකයින් දෘශ්‍යමාන භූමිකාවක් ඉටු කරන නිසා, පැරණි යටත් විජිත බලය වූ පෘතුගාලය සමඟ සබඳතා දිගටම වැදගත් වේ.^[77]

මොසැම්බික් නොබැඳි ව්‍යාපාරයේ සාමාජිකයෙකු වන අතර එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ සහ අනෙකුත් ජාත්‍යන්තර සංවිධානවල අප්‍රිකානු කණ්ඩායමේ මධ්‍යස්ථ සාමාජිකයින් අතර ශ්‍රේණිගත වේ. මොසැම්බික් අප්‍රිකානු සංගමයට සහ දකුණු අප්‍රිකානු සංවර්ධන ප්‍රජාවට ද අයත් වේ. 1994 දී, රජය ඉස්ලාමීය සම්මේලන සංවිධානයේ පූර්ණ සාමාජිකයෙකු බවට පත් විය, අර්ධ වශයෙන් එහි ජාත්‍යන්තර සහයෝගයේ පදනම පුළුල් කිරීමට පමණක් නොව, රටේ සැලකිය යුතු මුස්ලිම් ජනගහනය සතුටු කිරීමට ද විය. ඒ හා සමානව, 1995 දී මොසැම්බික් පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය රටවල ඇංග්ලෝෆෝන් අසල්වැසියන් සමඟ එක් විය. එවකට බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් නොවූ පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලයට සම්බන්ධ වූ එකම ජාතිය එය විය. එම වසරේම, මොසැම්බික් පෘතුගීසි භාෂා රටවල ප්‍රජාවේ ආරම්භක සාමාජිකයෙකු සහ පළමු සභාපති බවට පත් වූ අතර අනෙකුත් පෘතුගීසි භාෂාව කතා කරන රටවල් සමඟ සමීප සබඳතා පවත්වයි.^[77]

මානව හිමිකම්

මොසැම්බික්හි මානව හිමිකම් පිළිබඳ සංකල්පය අප්‍රිකානු රට සඳහා අඛණ්ඩ ප්‍රශ්නයක් වන අතර එය නිල වශයෙන් මොසැම්බික් ජනරජය ලෙස නම් කර ඇත. ශතවර්ෂ හතරකට වැඩි කාලයක් මොසැම්බික් පාලනය කළේ පෘතුගීසීන් විසිනි. මොසැම්බික් පෘතුගාලයෙන් නිදහස ලැබීමෙන් පසුව, RENAMO සහ FRELIMO අතර 17 වසරක සිවිල් යුද්ධයක්, 1992 දක්වා, අවසානයේ සාමය ළඟා විය.^[81] ආර්මන්ඩෝ ගුබුසා පසුව 2004 දී ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් වූ අතර 2009 දී නැවත තේරී පත් විය, ඔහුට අවංකභාවය, විනිවිදභාවය සහ අපක්ෂපාතීත්වය නොමැති බවට විවේචන තිබියදීත්ය.^[82] මෙය නීති විරෝධී ඝාතන, අත්තනෝමතික ලෙස අත්අඩංගුවට ගැනීම්, අමානුෂික බන්ධනාගාර තත්වයන් සහ අසාධාරණ නඩු විභාග ඇතුළු මානව හිමිකම් සිදුවීම් මාලාවක් අවුලුවා ඇත. භාෂණ හා මාධ්‍ය නිදහස, අන්තර්ජාල නිදහස, සාමකාමීව රැස්වීමේ නිදහස, කාන්තාවන්ට, ළමයින්ට සහ ආබාධිත පුද්ගලයන්ට වෙනස් කොට සැලකීම සහ අපයෝජනය කිරීම සම්බන්ධයෙන් ද බොහෝ ගැටලු මතු විය. මෙම ගැටළු බොහොමයක් සිදුවෙමින් පවතී.^[82]

මොසැම්බික් යනු ප්‍රභවයක් වන අතර, ඉතා අඩු ප්‍රමාණයකට, පුද්ගලයන්, විශේෂයෙන්ම බලහත්කාරයෙන් ශ්‍රමය සහ බලහත්කාර ගණිකා වෘත්තියේ යෙදෙන පුද්ගලයන් ජාවාරමට ලක්වන පිරිමින්, කාන්තාවන් සහ ළමුන් සඳහා ගමනාන්ත රටකි. බලහත්කාරයෙන් හා බැඳුනු ළමා ශ්‍රමිකයින් යොදා ගැනීම රටේ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල බහුලව දක්නට ලැබෙන අතර, බොහෝවිට පවුලේ සාමාජිකයින්ගේ අනුග්‍රහය ඇත. මෙම ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල කාන්තාවන් සහ ගැහැණු ළමයින් රැකියා හෝ අධ්‍යාපනය ලබා දෙන බවට පොරොන්දු දී නගරවලට මෙන්ම ස්වේච්ඡාවෙන් ගෘහ සේවයට සහ බලහත්කාර ගණිකා වෘත්තිය සඳහා දකුණු අප්‍රිකාවට ද පොළඹවනු ලැබේ. 2010 ලෝක කුසලානයේදී ගණිකා වෘත්තිය සඳහා අපේක්ෂිත වැඩි වීමක් සඳහා සූදානම් වීම සඳහා මොසැම්බිකානු ලිංගික ජාවාරම්කරුවන්ට ගොදුරු වූවන් ජාවාරම්කරුවන් විසින් එස්වාටිනි සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ "පුහුණු මධ්‍යස්ථාන" වෙත ගෙන ගිය බවට NGO වාර්තාව. තරුණ මොසැම්බිකානු පිරිමින් සහ පිරිමි ළමයින් දකුණු අප්‍රිකානු ගොවිපළවල් සහ පතල්වල බලහත්කාරයෙන් ශ්‍රමයේ කොන්දේසිවලට යටත් වේ; නීති විරෝධී සංක්‍රමණිකයන් ලෙස පිටුවහල් කිරීම සඳහා පොලිසියට භාර දීමට පෙර ඔවුන් බොහෝ විට දකුණු අප්‍රිකාවේ වැටුප් නොමැතිව සහ බලහත්කාර කොන්දේසි යටතේ මාස ගණනාවක් වැඩ කරති. මොසැම්බික් වැඩිහිටියන් පෘතුගාලයේ බලහත්කාරයෙන් ශ්‍රමයට සහ බලහත්කාර ගණිකා වෘත්තියට යටත් වේ. මොසැම්බික් වෙත ස්වේච්ඡාවෙන් සංක්‍රමණය වන රොඩේෂියා සහ මලාවි රටවල කාන්තාවන් සහ ගැහැණු ළමයින් ඔවුන්ගේ පැමිණීමෙන් පසුව බලහත්කාර ගණිකා වෘත්තියට සහ ගෘහ සේවයට ජාවාරම්කරුවන් විසින් දිගටම හසුරුවනු ලැබේ. මොසැම්බික්හි වහල්භාවයේ ජීවත් වන පුද්ගලයින් 145,600 ක් පමණ ඇස්තමේන්තු කර ඇති අතර තවත් ගණන් කළ නොහැකි තරම් පිරිසක් දකුණු අප්‍රිකාවට අකමැත්තෙන් ගෙන යනු ලැබේ.

ජාවාරම්කරුවන් සාමාන්‍යයෙන් මොසැම්බික් හෝ දකුණු අප්‍රිකානු පුරවැසියන්ගේ ලිහිල්, අවිධිමත් ජාලවල කොටසකි; කෙසේ වෙතත්, විශාල චීන සහ වාර්තා වූ නයිජීරියානු ජාවාරම් සින්ඩිකේට් මොසැම්බික්හි ද ක්‍රියාත්මක වේ. නීති විරෝධී මත්ද්‍රව්‍ය ප්‍රවාහනය කිරීම සඳහා මිනිස් ජාවාරම්කරුවන්ගේ අභ්‍යන්තර සහ දේශසීමා මාර්ග ද යොදා ගැනේ; බොහෝ විට, එකම පහසුකම් සපයන්නන් මත්ද්‍රව්‍ය සහ ජාවාරමට ගොදුරු වූවන් යන දෙකම ප්‍රවාහනය කරයි. මීට අමතරව, දකුණු ආසියාතික නීතිවිරෝධී සංක්‍රමණිකයන් අප්‍රිකාව පුරා ගෙන යන දකුණු ආසියානු ජාවාරම්කරුවන් මොසැම්බික් හරහා ජාවාරම්වලට ගොදුරු වූවන් ප්‍රවාහනය කරන බව වාර්තා වේ. දකුණු අප්‍රිකාවේ සහ මොසැම්බික්හි සාම්ප්‍රදායික සුව කිරීමේ කර්මාන්තයේ ශාඛාවකට සහාය වීම සඳහා බලහත්කාරයෙන් අවයව ඉවත් කිරීමේ අරමුණු සඳහා පුද්ගලයින් අභ්‍යන්තර හා අන්තර් ජාතික ජාවාරම සැලකිය යුතු ය. මොසැම්බික් සහ වෙනත් රටවල මායාකාරියන් ළමයින්ගේ සහ වැඩිහිටියන්ගේ විවිධ ශරීර කොටස් බලහත්කාරයෙන් ඉවත් කරති, එක්කෝ වින්දිතයන් ජීවතුන් අතර සිටින විට හෝ ප්‍රචණ්ඩකාරී මරණයෙන් පසු ක්ෂණිකව, රෝග සුව කිරීමට, ආර්ථික දියුණුව ඇති කිරීමට හෝ සතුරන්ට රිදවීමට අදහස් කරන "සාම්ප්‍රදායික" වෛද්‍ය සම්මිශ්‍රණය සඳහා භාවිතා කරයි. .

මොසැම්බික් රජය ජාවාරම් තුරන් කිරීමේ අවම ප්‍රමිතීන්ට සම්පූර්ණයෙන්ම අනුකූල නොවේ; කෙසේ වෙතත්, එය එසේ කිරීමට සැලකිය යුතු උත්සාහයක් දරයි. එහි නව ජාවාරම්-විරෝධී නීතිය සඳහා රෙගුලාසි ක්‍රියාත්මක කිරීම ඇතුළුව මෙම ප්‍රයත්නයන් තිබියදීත්, රජය මිනිස් ජාවාරමට ආමන්ත්‍රණය කිරීම සඳහා වැඩි වැඩියෙන් උත්සාහ කරන බවට සාක්ෂි නොපෙන්වයි, විශේෂයෙන් මිනිස් ජාවාරම් වැරදිකරුවන්ට එරෙහිව නඩු පැවරීමට හෝ වැරදිකරුවන් කිරීමට ගත් උත්සාහයන් අතීතයේ දී කළාක් මෙන්. නැතහොත් ජාවාරම් අපරාධ සඳහා රජයේ නිලධාරීන්ගේ හවුල්කාරිත්වය පිළිබඳ අඛණ්ඩ වාර්තා විමර්ශනය කිරීම.

එක්සත් ජනපද රාජ්‍ය දෙපාර්තමේන්තු කාර්යාලය 2017 දී රට "Tier 2 Watchlist" තුළ තබා ඇත.

සමලිංගික ලිංගික ක්‍රියාකාරකම් 2015 වසරේ සිට නීත්‍යානුකූලයි.^[83] කෙසේ වෙතත්, මොසැම්බික්හි LGBT පුද්ගලයින්ට වෙනස් කොට සැලකීම පුලුල්ව පැතිර පවතී.^[84]

පරිපාලන අංශ

මොසැම්බික් ප්‍රාන්ත තත්ත්වය සහිත පළාත් දහයකට (පළාත්) සහ එක් අගනුවරකට (සිඩේ අගනුවර) බෙදා ඇත. පළාත් දිස්ත්‍රික්ක 129කට (ඩිස්ට්‍රිටෝස්) බෙදා ඇත. දිස්ත්‍රික්ක තවදුරටත් "පොස්ටොස්" 405 (පරිපාලන තනතුරු, ලේකම්වරුන්ගේ ප්‍රධානත්වයෙන්) සහ පසුව මධ්‍යම රාජ්‍ය පරිපාලනයේ පහළම භූගෝලීය මට්ටම වන ප්‍රාදේශීය සභා (ප්‍රදේශය) ලෙස බෙදා ඇත. "මුනිසිපියෝ" (නගර සභා) 53ක් ඇත.

v t e මොසැම්බික් හි විශාලතම නගර 2017 සංගණනයට අනුව^[85]
	ස්ථානය		පළාත	ජනගහණය	ස්ථානය		පළාත	ජනගහණය
මපුටෝ මාතෝල	1	මපුටෝ	මපුටෝ	1,080,277	11	ගුරේ	සම්බෙසියා	210,000	නම්පුල බේරේ
	2	මාතෝල	මපුටෝ	1,032,197	12	පෙම්බා	කබෝ ඩෙල්ගඩෝ	201,846
	3	නම්පුල	නම්පුලා	663,212	13	ෂායි-ෂායි	ගාසා	132,884
	4	බේරේ	සොෆලා	592,090	14	මැක්සික්ස්	ඉන්හම්බනේ	123,868
	5	චිමෝයෝ	මනිකා	363,336	15	අංගෝචේ	නම්පුලා	89,998
	6	ටෙටේ	ටෙටේ	307,338	16	ඉන්හම්බානේ	ඉන්හම්බනේ	82,119
	7	ක්විලිමනේ	සම්බෙසියා	246,915	17	කියුම්බා	නියස්සා	79,013
	8	ලිචිංගා	නියස්සා	242,204	18	මොන්ටෙපුස්	කබෝ ඩෙල්ගඩෝ	76,139
	9	මොකුබා	සම්බෙසියා	240,000	19	ඩොන්ඩෝ	සොෆලා	70,817
	10	නකලා	නම්පුලා	225,034	20	මොසැම්බික් (නගරය)	නම්පුලා	65,712

ආර්ථිකය

1994 සහ 2006 අතර එහි සාමාන්‍ය වාර්ෂික දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ වර්ධනය දළ වශයෙන් 8%ක් වුවද, මොසැම්බික් යනු ලෝකයේ දුප්පත්ම සහ නොදියුණුම රටවලින් එකකි. IMF මොසැම්බික් දැඩි ලෙස ණයගැති දුප්පත් රටක් ලෙස වර්ගීකරණය කරයි. 2006 සමීක්ෂණයකදී, මොසැම්බිකානුවන්ගෙන් හතරෙන් තුනක්ම කියා සිටියේ පසුගිය වසර පහ තුළ ඔවුන්ගේ ආර්ථික තත්ත්වය එලෙසම හෝ නරක අතට හැරී ඇති බවයි.^[86] මොසැම්බික් 2023 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 132 න් 126 වැනි ස්ථානයට පත් විය.^[87]

මොසැම්බික්හි නිල මුදල් ඒකකය මෙටිකාල් වේ (2023 ඔක්තෝම්බර් වන විට US$1 යනු ලෝහමය ද්‍රව්‍ය 64 ට දළ වශයෙන් සමාන වේ) එ.ජ. ඩොලරය, දකුණු අප්‍රිකානු රැන්ඩ් සහ යුරෝ ව්‍යාපාරික ගණුදෙණු වලදී බහුලව පිළිගැනේ. අවම නෛතික වැටුප මසකට ඩොලර් 60 ක් පමණ වේ. මොසැම්බික් දකුණු අප්‍රිකානු සංවර්ධන ප්‍රජාවේ (SADC) සාමාජිකයෙකි.^[88] SADC නිදහස් වෙළඳ ප්‍රොටෝකෝලය තීරුබදු සහ අනෙකුත් වෙළඳ බාධක ඉවත් කිරීම මගින් දකුණු අප්‍රිකානු කලාපය වඩාත් තරඟකාරී කිරීම අරමුණු කර ගෙන ඇත. 2007 දී ලෝක බැංකුව මොසැම්බික්හි 'ආර්ථික වර්ධනයේ වේගවත් වේගය' ගැන කතා කළේය. 2007 මුල් භාගයේදී කරන ලද පරිත්‍යාගශීලි-රජයේ ඒකාබද්ධ අධ්‍යයනයකින් කියැවුණේ 'මොසැම්බික් සාමාන්‍යයෙන් ආධාර සාර්ථක කතාවක් ලෙස සැලකේ.'^{[තහවුරු කර නොමැත]}

ප්‍රකෘතිමත් වර්ධනය

සිවිල් යුද සරණාගතයින් නැවත පදිංචි කිරීම සහ සාර්ථක ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ ඉහළ වර්ධන වේගයකට හේතු වී ඇත: 1996 සහ 2006^[89] අතර සාමාන්‍ය වාර්ෂික ආර්ථික වර්ධන වේගය 8% සහ 6-7% අතර සාක්ෂාත් කර ගනිමින් රට කැපී පෙනෙන ප්‍රකෘතියක් අත්කර ගත්තේය. 2006 සිට 2011 දක්වා.^[90] අනාගතයේ වේගවත් ව්‍යාප්තිය ප්‍රධාන විදේශ ආයෝජන ව්‍යාපෘති කිහිපයක්, අඛණ්ඩ ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ සහ කෘෂිකර්මාන්තය, ප්‍රවාහනය සහ සංචාරක ක්ෂේත්‍රවල පුනර්ජීවනය මත රඳා පවතී.^[88] 2013 දී ජනගහනයෙන් 80% ක් පමණ කෘෂිකර්මාන්තයේ නියුක්ත වූ අතර, ඔවුන්ගෙන් බහුතරයක් කුඩා පරිමාණ යැපුම් ගොවිතැනේ^[91] නියැලී සිටි අතර එය තවමත් ප්‍රමාණවත් යටිතල පහසුකම්, වාණිජ ජාල සහ ආයෝජන වලින් පීඩා විඳිති.^[88] කෙසේ වෙතත්, 2012 දී, මොසැම්බික්හි වගා කළ හැකි ඉඩම්වලින් 90% කට වඩා වැඩි ප්රමාණයක් තවමත් වගා නොකළේය.

2013 දී බීබීසී ලිපියක් වාර්තා කළේ මොසැම්බික්හි වර්ධනය වන ආර්ථිකය සහ පෘතුගාලයේ දුර්වල ආර්ථික තත්ත්වය හේතුවෙන් 2009 වසරේ සිට පෘතුගීසීන් නැවත මොසැම්බික් වෙත පැමිණෙමින් සිටි බවයි.^[92]

ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ

බොහෝ දුරට කුඩා රාජ්‍ය ව්‍යවසායන් 1,200කට වඩා පෞද්ගලීකරණය කර ඇත. විදුලි සංදේශ, බලශක්ති, වරාය, සහ දුම්රිය ඇතුළු ඉතිරි පැරා රාජ්‍ය ව්‍යවසායන් සඳහා පුද්ගලීකරනය සහ/හෝ අංශ ලිබරල්කරණය සඳහා සූදානම් කිරීම් සිදු කරන ලදී. පර රාජ්‍ය ආයතනයක් පෞද්ගලීකරණය කිරීමේදී රජය නිතර නිතර තෝරා ගත්තේ උපායමාර්ගික විදේශීය ආයෝජකයෙකි. මීට අමතරව, රේගු බදු අඩු කර ඇති අතර, රේගු කළමනාකරණය විධිමත් කර ප්‍රතිසංස්කරණය කර ඇත. දේශීය ආදායම් ඉහළ නැංවීමේ ප්‍රයත්නයේ කොටසක් ලෙස රජය 1999 දී එකතු කළ අගය මත බද්දක් හඳුන්වා දුන්නේය.

දූෂණය

මොසැම්බික්හි ආර්ථිකය බොහෝ දූෂණ වංචාවලින් සොලවා ඇත. 2011 ජූලි මාසයේදී රජය මහජන මුදල් සොරකම් කිරීමේ අවස්ථා ගණනාවකින් පසුව, වංචා කිරීම, බලපෑම් රස්තියාදු කිරීම සහ බද්ධ කිරීම අපරාධයක් ලෙස සැලකීම සඳහා නව දූෂණ විරෝධී නීති යෝජනා කළේය. මෙය එරට අමාත්‍ය මණ්ඩලය විසින් අනුමත කර ඇත. මොසැම්බික් හිටපු අමාත්‍යවරුන් දෙදෙනෙකු බද්ධ කිරීම් සම්බන්ධයෙන් වරදකරුවන් කරන ලදී.^[93] ට්‍රාන්ස්පේරන්සි ඉන්ටර්නැෂනල් හි ගෝලීය දූෂණ පිළිබඳ දර්ශකයට අනුව මොසැම්බික් රටවල් 178 න් 116 වැනි ස්ථානයට පත්ව ඇත. 2005 දී ලියන ලද USAID වාර්තාවකට අනුව, "මොසැම්බික්හි දූෂණයේ පරිමාණය සහ විෂය පථය අනතුරු ඇඟවීමට හේතු වේ."^[94]

පළාත් මත්ද්‍රව්‍ය විරෝධී කාර්යාලයේ අධ්‍යක්ෂ කැලිස්ටෝ ඇල්බර්ටෝ ටොමෝ විසින් මහජන මුදල් අවභාවිත කිරීම 2012 දී ඉන්හම්බේන් පළාතේ රජය විසින් අනාවරණය කර ගන්නා ලදී. ඔහු 2008 සහ 2010 අතර කාලය තුළ මෙටිකායිස් 260,000 කට අධික ප්‍රමාණයක් සොරකම් කිරීමට රෙකල්ඩා ගුවාම්බේ හි මත්ද්‍රව්‍ය විරෝධී කාර්යාලයේ ගණකාධිකාරීවරයා සමඟ සම්බන්ධ වී ඇති බව සොයා ගන්නා ලදී.^[95] මොසැම්බික් රජය දූෂණය පිළිබඳ ගැටලුව විසඳීමට පියවර ගෙන ඇති අතර, 2012 දී දූෂණ විරෝධී පනත් කිහිපයක් සම්මත කිරීම වැනි ධනාත්මක වර්ධනයන් නිරීක්ෂණය කළ හැකිය.^[96]

ස්වභාවික සම්පත්

2010-2011 දී, අනදර්කෝ පෙට්‍රෝලියම් සහ එනි විසින් උතුරු කබෝ ඩෙල්ගාඩෝ පළාතේ වෙරළට ඔබ්බෙන් වූ රවුමා ද්‍රෝණියේ ස්වභාවික වායු ඝන මීටර් බිලියන 4,200 (ඝන අඩි ට්‍රිලියන 150) නැවත ලබාගත හැකි මාම්බා දකුණු ගෑස් ක්ෂේත්‍රය සොයා ගන්නා ලදී. දියුණු වූ පසු, මෙය මොසැම්බික් ලොව විශාලතම ද්‍රව ස්වභාවික වායු නිෂ්පාදකයෙකු බවට පත් කළ හැකිය. 2017 ජනවාරි මාසයේදී රොවුම ගෑස් ද්‍රෝණියේ ස්වාභාවික වායු සංවර්ධන ව්‍යාපෘති සඳහා රජය විසින් සමාගම් 3ක් තෝරා ගන්නා ලදී. GL Africa Energy (UK) සමාගමට ටෙන්ඩර් එකක් පිරිනමන ලදී. එය මෙගාවොට් 250ක ගෑස් බලාගාරයක් ඉදිකර ක්‍රියාත්මක කිරීමට සැලසුම් කරයි.^[97]^[98] නිෂ්පාදනය 2018 දී ආරම්භ කිරීමට නියමිතව තිබුණි.^[99] මොසැම්බික් දැන් 2024 දී ගෝලීය වශයෙන් LNG අපනයනය ආරම්භ කිරීමට සැලසුම් කර ඇත. 2019 දී, මොසැම්බික් LNG ව්‍යාපෘතිය ලෙස හැඳින්වෙන රවුමා ද්‍රෝණියේ වර්ධනයන්, අවසානයේ මෙම LNG වෙළඳපොළට ගෙන ඒම සඳහා ආයෝජකයින්ගේ එකමුතුවකින් ඩොලර් බිලියන 19ක් රැස් කළේය. ව්‍යාපෘතියේ බහුතරයක් සහ ඒ ආශ්‍රිත මෙහෙයුම් ප්‍රදානය කර ඇත්තේ TotalEnergies සමාගමටය.^[100]

සංචාරක කර්මාන්තය

රටේ ස්වභාවික පරිසරය, වන ජීවීන් සහ ඓතිහාසික උරුමයන් වෙරළ, සංස්කෘතික සහ පාරිසරික සංචාරක ව්‍යාපාරය සඳහා අවස්ථා සපයයි.^[101] මොසැම්බික් එහි දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ (GDP) වර්ධනය සඳහා විශාල විභවයක් ඇත.^[102]

පිරිසිදු ජලය සහිත උතුරු වෙරළ සංචාරක ව්‍යාපාරයට යෝග්‍ය වේ,^{[තහවුරු කර නොමැත]} විශේෂයෙන්ම නාගරික මධ්‍යස්ථාන වලින් ඉතා ඈතින් පිහිටි ක්විරිම්බාස් දූපත් සහ බසරුටෝ දූපත් සමූහය.^[103] සාගර ජෛව විවිධත්වය සහ තල්මසුන් මෝරුන් සහ මැන්ටා කිරණ නිසා ඉන්හම්බේන් පළාත ජාත්‍යන්තර කිමිදුම්කරුවන් ආකර්ෂණය කරයි.^[104] ගොරොන්ගෝසා ජාතික වනෝද්‍යානය ඇතුළුව ජාතික වනෝද්‍යාන කිහිපයක් ඇත.^[105]

ප්‍රවාහනය

කිලෝමීටර් 30,000 (සැතපුම් 19,000) කට වඩා වැඩි මාර්ග ඇත, නමුත් ජාලයේ වැඩි ප්‍රමාණයක් සකස් කර නොමැත. එහි පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය අසල්වැසියන් මෙන්, වාහන වම් පසින් ගමන් කරයි. මපුටෝ හි ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළක්, වෙනත් පදික ගුවන් තොටුපළ 21ක් සහ නොකැඩූ ධාවන පථ සහිත ගුවන් පථ 100කට අධික ප්‍රමාණයක් ඇත. යාත්‍රා කළ හැකි අභ්‍යන්තර ජල මාර්ග කිලෝමීටර් 3,750 කි. ප්‍රධාන නගරවලට සේවා සපයන සහ මලාවි, සිම්බාබ්වේ සහ දකුණු අප්‍රිකාව සමඟ රට සම්බන්ධ කිරීමට දුම්රිය සම්බන්ධතා ඇත. මොසැම්බිකානු දුම්රිය පද්ධතිය වෙරළ තීරයේ විවිධ වරායන් තුනකින් ශතවර්ෂයකට වැඩි කාලයක් තිස්සේ වර්ධනය වූ අතර එය අභ්‍යන්තරයට වෙනම මාර්ග සඳහා පර්යන්ත ලෙස සේවය කළේය. මොසැම්බික් සිවිල් යුද්ධයේදී දුම්රිය මාර්ග ප්‍රධාන ඉලක්ක වූ අතර, RENAMO විසින් කඩාකප්පල් කරන ලද අතර පුනරුත්ථාපනය වෙමින් පවතී. parastatal අධිකාරියක්, Portos e Caminhos de Ferro de Moçambique (මොසැම්බික් වරාය සහ දුම්රිය), දුම්රිය පද්ධතිය සහ එහි සම්බන්ධිත වරායන් අධීක්ෂණය කරයි, නමුත් කළමනාකරණය බොහෝ දුරට බාහිරින් ලබා දී ඇත. සෑම රේඛාවකටම තමන්ගේම සංවර්ධන කොරිඩෝවක් ඇත.

2005 වන විට කිලෝමීටර් 3,123 ක දුම්රිය මාර්ගයක් තිබූ අතර, එය කිලෝමීටර් 2,983 ක මිමී 1,067 (අඩි 3 අඩි 6) මාපකය, අසල්වැසි දුම්රිය පද්ධති සමඟ අනුකූල වන අතර කිලෝමීටර 140 ක මාර්ගයක් මිමී 762 (අඩි 2 අඩි 6 අඟ) මාපකය, ගාසා හි විය. දුම්රිය.^[106] මධ්‍යම බේරේ-බුලවායෝ දුම්රිය මාර්ගය සහ සේන දුම්රිය මාර්ගය බේරේ වරාය මලාවි, සැම්බියාව සහ සිම්බාබ්වේ යන ගොඩබිම් රටවල් සමඟ සම්බන්ධ කරයි. මෙයට උතුරින් නකලා වරායද නකලා දුම්රිය මාර්ගයෙන් මලාවි වෙත සම්බන්ධ කර ඇති අතර දකුණින් මාපුටෝ වරාය ලිම්පෝපෝ රේල්, ගෝබා රේල් සහ රෙසානෝ ගාර්ෂියා දුම්රිය මගින් සිම්බාබ්වේ, එස්වාටිනි සහ දකුණු අප්‍රිකාවට සම්බන්ධ කර ඇත. මෙම ජාල එකිනෙකට සම්බන්ධ වන්නේ අසල්වැසි රටවල් හරහා පමණි. ටෙටේ සහ බේරා අතර ගල් අඟුරු රැගෙන යාම සඳහා නව මාර්ගයක් 2010 වන විට සේවයට පැමිණීමට සැලසුම් කරන ලදී,^[107] සහ 2010 අගෝස්තු මාසයේදී මොසැම්බික් සහ බොට්ස්වානා, සෙරුලේ සිට ගල් අඟුරු රැගෙන යාම සඳහා සිම්බාබ්වේ හරහා කිලෝමීටර 1,100 ක දුම්රිය මාර්ගයක් සංවර්ධනය කිරීමට අවබෝධතා ගිවිසුමක් අත්සන් කළහ. බොට්ස්වානා ටෙචොබනීන් පොයින්ට් හි ගැඹුරු ජල වරායකට^[108] සෙන්ටර් බෆර් කප්ලර්^[109] සහ එයාර් බ්‍රේක් භාවිතා කරමින් ඉන්දියානු ගෝල්ඩන් රොක් වැඩමුළුව^[110] මගින් නවතම රෝලිං තොග සපයා ඇත.

ජල සැපයුම සහ සනීපාරක්ෂාව

මොසැම්බික්හි ජල සැපයුම සහ සනීපාරක්ෂාව සංලක්ෂිත වන්නේ වැඩිදියුණු කළ ජල මූලාශ්‍රයකට ප්‍රවේශ වීමේ අඩු මට්ටම් (2011 දී 51% ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත), ප්‍රමාණවත් සනීපාරක්ෂාව සඳහා අඩු ප්‍රවේශය (2011 දී 25% ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත) සහ බොහෝ දුරට දුර්වල සේවා ගුණාත්මක භාවයෙනි. 2007 දී රජය ජනගහනයෙන් 62% ක් ජීවත් වන ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල ජල සැපයුම සහ සනීපාරක්ෂාව සඳහා උපාය මාර්ගයක් නිර්වචනය කළේය. නාගරික ප්‍රදේශවල ජලය සපයනු ලබන්නේ අවිධිමත් කුඩා පරිමාණ සැපයුම්කරුවන් සහ විධිමත් සැපයුම්කරුවන් විසිනි.

1998 සිට, මොසැම්බික් විසින් CRA නමින් ස්වාධීන නියාමන ආයතනයක්, FIPAG නම් වත්කම් හිමි සමාගමක් සහ Aguas de Moçambique නම් සමාගමක් සමඟ රාජ්‍ය-පෞද්ගලික හවුල්කාරිත්වයක් (PPP) නිර්මාණය කිරීම හරහා නාගරික ජල සැපයුම් අංශයේ විධිමත් කොටස ප්‍රතිසංස්කරණය කරන ලදී.^[111] PPP අගනුවර එම ප්‍රදේශ සහ විධිමත් ජල සැපයුම් පද්ධති සඳහා ප්‍රවේශය ඇති තවත් නගර හතරක් ආවරණය කළේය. කෙසේ වෙතත්, නගර හතරක කළමනාකරණ කොන්ත්‍රාත්තු 2008 දී අවසන් වූ විට සහ බදු ගිවිසුමක් යටතේ ප්‍රාග්ධනයට සේවය කරන සමාගමේ විදේශීය හවුල්කරු 2010 දී විශාල පාඩු පවසමින් ඉවත් වූ විට PPP අවසන් විය. නාගරික ජල සම්පාදනයට සැලකිය යුතු ප්‍රතිපත්තිමය අවධානයක් ලැබී ඇතත් නාගරික සනීපාරක්ෂාව සඳහා රජයට තවමත් උපාය මාර්ගයක් නොමැත. මෙම අංශයේ සියලුම රාජ්‍ය ආයෝජනවලින් 87.4% ක් පමණ මූල්‍ය කරන්නේ බාහිර පරිත්‍යාගශීලීන් විසිනි.

ජනවිකාසය

ජනගහනය^[112]^[113]^[114]
වසර	දහස්
1950	5,959
1960	7,185
1970	9,023
1980	11,630
1990	12,987
2000	17,712
2010	23,532
2020	31,255
2023	32,514

උතුරු-මැද පළාත් වන සැම්බේසියා සහ නාම්පුලා වඩාත් ජනාකීර්ණ වන අතර ජනගහනයෙන් 45% ක් පමණ වේ. ඇස්තමේන්තුගත මිලියන හතරක් මකුවා රටේ උතුරු කොටසේ ප්‍රමුඛ කණ්ඩායමයි; සේන සහ ෂෝනා (බොහෝ විට න්ඩෝ සහ මානිකා) සැම්බේසි නිම්නයේ ප්‍රමුඛ වේ,^[115] සහ සොංගා සහ ෂංගාන් ජනයා දකුණු මොසැම්බික්හි ආධිපත්‍යය දරයි. අනෙකුත් කණ්ඩායම් වලට මාකොන්ඩේ, යාඕ, ස්වහීලී, ටොංගා, චොපි සහ න්ගුනි (සුලු ඇතුළුව) ඇතුළත් වේ. බන්ටු ජනතාව ජනගහනයෙන් 97.8% ක් සමන්විත වන අතර ඉතිරි පිරිස පෘතුගීසි පරම්පරාවෙන්, යුරෝ-අප්‍රිකානුවන් (මිශ්‍ර බන්ටු සහ පෘතුගීසි පරම්පරාවේ මෙස්ටිකෝ ජනතාව) සහ ඉන්දියානුවන්ගෙන් සමන්විත වේ.^[116] ඉන්දියානු සම්භවයක් ඇති පුද්ගලයින් 45,000ක් පමණ මොසැම්බික්හි වාසය කරති.^[117]

පෘතුගීසි යටත් විජිත පාලන සමයේදී, පෘතුගීසි සම්භවයක් ඇති විශාල සුළුතරයක් රටේ සෑම ප්‍රදේශයකම පාහේ ස්ථිරව ජීවත් වූ අතර,^[118] නිදහස ලබන විට පෘතුගීසි උරුමයන් සහිත මොසැම්බිකානුවන් 360,000ක් පමණ විය.^[119] මෙයින් බොහෝ දෙනෙක් 1975 දී පෘතුගාලයෙන් නිදහස ලැබීමෙන් පසු රට හැර ගියහ.^[120] 2007 වන විට 7,000 සිට 12,000 දක්වා වූ මොසැම්බික් හි චීන ප්‍රජාවේ ප්‍රමාණය සඳහා විවිධ ඇස්තමේන්තු ඇත.^[121]^[122]

2011 සමීක්ෂණයකට අනුව, මුළු සශ්‍රීකත්ව අනුපාතය එක් කාන්තාවකට ළමුන් 5.9 ක් වූ අතර ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල 6.6 ක් සහ නාගරික ප්‍රදේශවල 4.5 කි.^[123]

භාෂා

නිවසේ වැඩිපුරම කතා කරන භාෂාව, 2017 සංගණනය^[124]^[125]
එමකුව	5,813,083	26.13%
පෘතුගීසි	3,686,890	16.58%
ෂිචාංගනා	1,919,217	8.63%
සින්යාන්ජා	1,790,831	8.05%
සිසේනා	1,578,164	7.09%
එලොම්වේ	1,574,237	7.08%
එචුවබෝ	1,050,696	4.72%
ෂිට්ස්වා	836,644	3.76%
සින්ඩෝ	836,038	3.76%
වෙනත් මොසැම්බිකානු භාෂා	2,633,088	11.84%
වෙනත් විදේශීය භාෂා	112,385	0.51%
භාවිතය නොවන	4,173	0.02%
නොදන්නා	407,927	1.83%
සමස්ත	22,243,373	100.00%

පෘතුගීසි යනු ජනගහනයෙන් 50.3% ක් කතා කරන නිල සහ බහුලවම කතා කරන භාෂාව වේ.^[126] මෙරටට ආවේණික වූ බන්ටු-සමූහ භාෂාවන් ඔවුන්ගේ කණ්ඩායම් වශයෙන් බෙහෙවින් වෙනස් වන අතර සමහර අවස්ථාවලදී තරමක් දුර්වල ලෙස අගය කර ලේඛනගත කර ඇත.^[127] රටේ උතුරු ප්‍රදේශයේ භාෂා භාවිතයට අමතරව, ටැන්සානියානු දේශ සීමාවට යාබද වෙරළ තීරයේ කුඩා ප්‍රදේශයක ස්වහීලී භාෂාව කතා කරයි; මෙයට දකුණින්, මොසැම්බික් දූපත දෙසට, ස්වහීලී භාෂාවේ උපභාෂාවක් ලෙස සැලකෙන කිම්වානි භාවිතා වේ. ස්වාහීලී ප්‍රදේශයේ වහාම අභ්‍යන්තරව, මාකොන්ඩේ භාවිතා කරනු ලැබේ, යාඕ හෝ චියාඕ භාවිතා කරන ප්‍රදේශයකින් මකුවා-කතා කරන භූමි ප්‍රදේශයේ කුඩා තීරුවකින් අභ්‍යන්තරයට වෙන් කර ඇත. මාකොන්ඩේ සහ යාඕ වෙනත් කණ්ඩායමකට අයත් වන අතර, යාඕ^[128] ටැන්සානියාවේ රොන්ඩෝ සානුව ප්‍රදේශයේ ම්වේරා භාෂාවට ඉතා සමීප වේ.^[129] නාම පදයට උපසර්ග වූ ස්ථානීය උපසර්ග ලෙස මෙම භාෂාවල පූර්ව නිශ්චය දිස්වන අතර ඔවුන්ගේම නාම-පංතිය අනුව ප්‍රතික්ෂේප වේ. සමහර න්යාන්ජා මලාවි විල වෙරළ තීරයේ මෙන්ම වැවේ අනෙක් පැත්තේ භාවිතා වේ.^[130]^[131]

විශාල ෂෝනා භාෂාව කතා කරන ප්‍රදේශයක් සිම්බාබ්වේ දේශසීමා සහ මුහුද අතර විහිදී ඇත: මෙය කලින් න්ඩෝ ප්‍රභේදය ලෙසින් හැඳින්වූයේ^[132] නමුත් දැන් භාවිතා කරන්නේ සිම්බාබ්වේ හි සම්මත ෂෝනා අක්ෂර වින්‍යාසය. පෙනෙන විදිහට ෂෝනාට සමාන, නමුත් ෂෝනා භාෂාවේ ස්වර රටා නොමැති අතර, එහි කථිකයන් විසින් තරමක් වෙනම ලෙස සලකනු ලබන්නේ, සිම්බාබ්වේ දේශසීමාව ආසන්නයේ කුඩා ප්‍රදේශයක භාවිතා වන රු හෝ බාර්වේ ලෙසද හඳුන්වන සිබෝල්කේ ය. මෙම ප්‍රදේශයට දකුණින් සොංගා කණ්ඩායමේ භාෂාවන් ඇත. ෂිට්ස්වා හෝ ට්ස්වා වෙරළ තීරයේ සහ රට අභ්‍යන්තරයේ දක්නට ලැබේ, ෂිට්සොංගා හෝ සොංගා ෂීලිගාඅනූ, ෂින්'වලුංගු, ෂීබිලා, ෂිහ්ලෙන්ග්වේ, සහ ෂිඩ්සොංගා වැනි දේශීය උපභාෂා ඇතුළුව ලිම්පෝපෝ ගඟ අවට ප්‍රදේශය පුරා විහිදේ. මෙම භාෂා ප්‍රදේශය අසල්වැසි දකුණු අප්‍රිකාව දක්වා විහිදේ. මේවාට තවමත් සම්බන්ධ, නමුත් වෙනස් වන්නේ, ලිම්පෝපෝගේ මුඛයට උතුරින් කථා කරන ගිටොංගා, බයිටොංගා, සහ සිකොපි හෝ චොපි, සහ මාපුටෝ අවට ආසන්න කලාපයේ කතා කරන ෂිරොන්ගා හෝ රොන්ගා වේ. මෙම කණ්ඩායමේ භාෂාවන්, කෙටි වචන මාලාවන් අනුව විනිශ්චය කරයි,^[127] ඉතා අපැහැදිලි ලෙස සුලු වලට සමාන නමුත් පැහැදිලිවම එකම ආසන්න කණ්ඩායමෙහි නොවේ. ස්වාසිලන්තය සහ ක්වාසුලු-නටාල් දේශසීමා වලට ආසන්නව මොසැම්බික්හි ස්වාසි සහ සූලු කතා කරන කුඩා ප්‍රදේශ ඇත.

අරාබි, චීන සහ ඉන්දියානුවන් මූලික වශයෙන් පෘතුගීසි සහ සමහර හින්දි භාෂාව කතා කරයි. පෘතුගීසි ඉන්දියාවේ ඉන්දියානුවන් ඔවුන්ගේ දෙවන භාෂාව ලෙස පෘතුගීසි භාෂාව හැර ඔවුන්ගේ සම්භවය ඇති ඕනෑම පෘතුගීසි ක්‍රියෝල් කතා කරයි.

ආගම්

නිර්මල පිළිසිඳ ගැනීමේ අප ස්වාමිදූගේ ආසන දෙව්මැදුර, මපුටෝ

මපුටෝ නගරයේ මුස්ලිම් පල්ලියක්

2007 සංගණනයට අනුව මොසැම්බික් හි ජනගහනයෙන් 59.2% ක් ක්‍රිස්තියානුවන් වන අතර, මුස්ලිම්වරුන් ජනගහනයෙන් 18.9% ක් ද, මිනිසුන්ගෙන් 7.3% ක් වෙනත් විශ්වාසයන් ද, ප්‍රධාන වශයෙන් අනාත්මවාදය ද, 13.9% ට ආගමික විශ්වාසයන් නොමැති බව ද සොයා ගන්නා ලදී.^[116]^[133] 2015 වසරේ ජනවිකාස සහ සෞඛ්‍ය සමීක්ෂණ වැඩසටහන මගින් සිදු කරන ලද වඩාත් මෑත රජයේ සමීක්ෂණයකින් පෙන්නුම් කළේ කතෝලික ආගම ජනගහනයෙන් 30.5% දක්වාත්, මුස්ලිම්වරුන් 19.3% දක්වාත්, විවිධ රෙපරමාදු කණ්ඩායම් 44% දක්වාත් වැඩි වී ඇති බවයි.^[134] ජාත්‍යන්තර ආගමික නිදහස පිළිබඳ එක්සත් ජනපද කොමිසමේ 2018 ඇස්තමේන්තු වලට අනුව, ජනගහනයෙන් 28% කතෝලික, 18% මුස්ලිම් (බොහෝ විට සුන්නි), 15% සියොන්වාදී ක්‍රිස්තියානි, 12% රෙපරමාදු, 7% වෙනත් ආගමික කණ්ඩායම්වල සාමාජිකයින් සහ 18%කට ආගමක් නැත.^[135]

කතෝලික සභාව විසින් රදගුරු පදවි දොළහක් පිහිටුවා ඇත (බීරා, චිමෝයෝ, ගුරු, ඉංහම්බානේ, ලිචිංගා, මාපුටෝ, නාකලා, නම්පුල, පෙම්බා, ක්ලිමනේ, ටෙට්,^[136] සහ ෂයි-ෂයි; අගරදගුරු පදවි නම් බේර, මාපුටෝ සහ නම්පුල). රදගුරු පදවි සඳහා සංඛ්‍යාලේඛන, චිමෝයෝ රදගුරු පදවියේ ජනගහනයෙන් අඩු කතෝලිකයන් 5.8% සිට ක්ලිමනේ රදගුරු පදවිය (අනුරියෝ කැටලිකෝ ඩි මොකාම්බික්) හි 32.50% දක්වා පරාසයක පවතී. ප්‍රධාන රෙපරමාදු නිකායන් අතර Igreja União Baptista de Moçambique, Assembleias de Deus, Seventh-day Adventists, Anglican Church of Southern Africa, Igreja do Evangelho Completo de Deus, Igreja Metodista Unida, Igreianambiaqueja de Pres Igrejas de Cristo සහ Assembleia Evangélica de Deus වේ. 1890 දී මොසැම්බික්හි ක්‍රමවේද වැඩ ආරම්භ විය. අර්වින් රිචඩ්ස් ඉන්හම්බානේ පළාතේ චිකුක් හි මෙතෝදිස්ත මෙහෙයුමක් ආරම්භ කළේය. Igreja Metodista Unida em Moçambique (මොසැම්බික්හි එක්සත් මෙතෝදිස්ත පල්ලිය) 1990 දී මොසැම්බික්හි මෙතෝදිස්ත පැමිණීමේ 100 වැනි සංවත්සරය නිරීක්ෂණය කළේය. උත්සවයට සහභාගී වූ 10,000 කට අධික පිරිසකට UMC හි කාර්යය සහ කාර්යභාරය ජනාධිපති චිසානෝ අගය කළේය. එක්සත් මෙතෝදිස්ත පල්ලිය 1998 සිට මොසැම්බික්හි ප්‍රමාණයෙන් තුන් ගුණයකින් වැඩි වී ඇත. දිස්ත්‍රික්ක 24 ක සභා 180 කට වඩා වැඩි ගණනක සාමාජිකයින් 150,000 කට වඩා ඇත. සෑම වසරකම නව දේවගැතිවරු පැවිදි කරති. සෑම වාර්ෂික සම්මන්ත්‍රණයකදීම (උතුර සහ දකුණ) නව පල්ලි වරලත් කරනු ලැබේ.^[137]

පසුකාලීන සාන්තුවරයන්ගේ ජේසුස් ක්‍රිස්තුන් වහන්සේගේ සභාව වැඩෙන පැවැත්මක් ස්ථාපිත කර ඇත. එය ප්‍රථමයෙන් 1999 දී මොසැම්බික් වෙත මිෂනාරිවරුන් යැවීම ආරම්භ කළ අතර, 2015 අප්‍රේල් වන විට එහි සාමාජිකයින් 7,943 කට වඩා ඇත.^[138] බහායි ඇදහිල්ල 1950 ගණන්වල මුල් භාගයේ සිට මොසැම්බික්හි පැවති නමුත් එය ලෝක ආගමක් ලෙස නිල වශයෙන් පිළි නොගත් කතෝලික පල්ලියේ බලවත් බලපෑම නිසා එම වසරවලදී විවෘතව හඳුනා නොගත්තේය. 1975 නිදහසත් සමඟම නව පුරෝගාමීන්ගේ ප්‍රවේශය දක්නට ලැබුණි. සමස්තයක් වශයෙන්, බහායිස් 2010 වන විට ප්‍රකාශිත 3,000 ක් පමණ ඇත. විශේෂයෙන්ම රටේ උතුරේ මුස්ලිම් ජනතාව සිටී. ඔවුන් "තාරිකා" හෝ සහෝදරත්වයන් කිහිපයකින් සංවිධානය වී ඇත. ජාතික සංවිධාන දෙකක් ද පවතී - කොන්සෙල්හෝ ඉස්ලාමිකෝ ඩි මොසැම්බික් සහ කොංග්‍රසය ඉස්ලාම් කෝ ඩි මොසැම්බික්. වැදගත් පකිස්ථාන, ඉන්දියානු සංගම් මෙන්ම සමහර ෂියා ප්‍රජාවන් ද ඇත. මාපුටෝහි ඉතා කුඩා නමුත් දියුණු වෙමින් පවතින යුදෙව් ප්‍රජාවක් ඇත.^[139]

සෞඛ්‍ය

සාඵල්‍යතා අනුපාතය කාන්තාවකට උපත් 5.5ක් පමණ වේ. 2004 වසරේ සෞඛ්‍ය සඳහා වූ රාජ්‍ය වියදම දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 2.7%ක් වූ අතර එම වසරේම සෞඛ්‍යය සඳහා වූ පෞද්ගලික වියදම 1.3%ක් විය. 2004 දී ඒක පුද්ගල සෞඛ්‍ය වියදම ඇමරිකානු ඩොලර් 42 (PPP) විය. 21 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේදී රටේ පුද්ගලයන් 100,000 කට වෛද්‍යවරු 3 දෙනෙක් සිටියහ. 2005 වසරේ ළදරු මරණ අනුපාතය උපත් 1000කට 100ක් විය.^[140] මොසැම්බික්හි උපත් 100,000කට 2010 මාතෘ මරණ අනුපාතිකය 550කි. මෙය 2008දී 598.8ක් සහ 1990දී 385ක් සමඟ සැසඳේ. උපත් 1,000කට 5ට අඩු මරණ අනුපාතය 147ක් වන අතර අලුත උපන් මරණ අනුපාතය 5ට අඩු මරණ සංඛ්‍යාව සියයට 2ක් වේ. මොසැම්බික්හි සජීවී උපත් 1,000කට වින්නඹු මාතාවන් සංඛ්‍යාව 3ක් වන අතර ගර්භනී කාන්තාවන් 37න් 1ක් ජීවිත කාලය තුළ මරණ අවදානමක් ඇත.^[141]

2011 වසරේ නිල HIV ව්‍යාප්තිය වයස අවුරුදු 15 ත් 49 ත් අතර ජනගහනයෙන් 11.5% කි. මොසැම්බික්හි-මපුටෝ සහ ගාසා පළාත්වල මෙන්ම මපුටෝ නගරයේ-දකුණු ප්‍රදේශ වල නිල සංඛ්‍යා ජාතික සාමාන්‍යයට වඩා දෙගුණයකටත් වඩා වැඩිය. 2011 දී සෞඛ්‍ය බලධාරීන් ඇස්තමේන්තු කළේ මිලියන 1.7ක් පමණ මොසැම්බිකානුවන් HIV ආසාදිතයන් වන අතර ඔවුන්ගෙන් 600,000කට ප්‍රතිවෛරස් ප්‍රතිකාර අවශ්‍ය විය. 2011 දෙසැම්බර් වන විට 240,000ක් එවැනි ප්‍රතිකාර ලබමින් සිටි අතර, සෞඛ්‍ය බලධාරීන්ට අනුව 2014 මාර්තු මාසයේදී 416,000 දක්වා වැඩි විය.

අධ්‍යාපනය

සියලුම මොසැම්බික් පාසල්වල ඉගැන්වීමේ මූලික භාෂාව පෘතුගීසි වේ. සියලුම මොසැම්බිකානුවන්ට ප්‍රාථමික මට්ටමින් පාසල් යාමට නීතියෙන් අවශ්‍ය වේ; කෙසේ වෙතත්, බොහෝ දරුවන් ප්‍රාථමික පාසල් නොයන්නේ ඔවුන්ගේ ජීවනෝපාය සඳහා තම පවුලේ යැපුම් ගොවිපලවල වැඩ කිරීමට සිදු වන බැවිනි. 2007 දී, ළමයින් මිලියනයක් තවමත් පාසල් නොගිය අතර, ඔවුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් දුප්පත් ග්‍රාමීය පවුල්වල අය වන අතර, සියලුම ගුරුවරුන්ගෙන් අඩකට ආසන්න ප්‍රමාණයක් සුදුසුකම් නොලබන අය වූහ. ගැහැණු ළමුන් බඳවා ගැනීම 2002 දී මිලියන 3 සිට 2006 දී මිලියන 4.1 දක්වා වැඩි වූ අතර සම්පූර්ණ කිරීමේ අනුපාතය 31,000 සිට 90,000 දක්වා වැඩි විය, එය ඉතා දුර්වල සම්පූර්ණ කිරීමේ අනුපාතයක් පෙන්නුම් කරයි.^[142]

7 ශ්‍රේණියෙන් පසුව, අටවන ශ්‍රේණියේ සිට 10වන ශ්‍රේණිය දක්වා දිවෙන ද්විතීයික පාසලට ඇතුළත් වීමට සිසුන් ප්‍රමිතිගත ජාතික විභාග සමත් විය යුතුය.^[143] මොසැම්බිකානු විශ්ව විද්‍යාල වල ඉඩකඩ අතිශයින් සීමිතය; එබැවින් පෙර විශ්ව විද්‍යාල අධ්‍යාපනය අවසන් කරන බොහෝ සිසුන් වහාම විශ්ව විද්‍යාල අධ්‍යාපනයට නොයති. බොහෝ අය ගුරුවරුන් ලෙස හෝ රැකියා විරහිතව රැකියාවට යති. පෙර විශ්වවිද්‍යාල පාසලක් වෙනුවට 10 වැනි ශ්‍රේණියෙන් පසු සිසුන්ට සහභාගි විය හැකි, කෘෂිකාර්මික, තාක්ෂණික හෝ අධ්‍යාපනික අධ්‍යයන පිළිබඳ විශේෂඥතාව වැඩි වෘත්තීය පුහුණුවක් ලබා දෙන ආයතන ද ඇත. 1975 දී පෘතුගාලයෙන් නිදහස ලැබීමෙන් පසු, පෘතුගීසි රජය සහ මොසැම්බිකානු රජය අතර ද්විපාර්ශ්වික ගිවිසුම් හරහා මොසැම්බික් සිසුන් ගණනාවක් පෘතුගීසි උසස් පාසල්, බහු තාක්ෂණ ආයතන සහ විශ්ව විද්‍යාලවලට සෑම වසරකම ඇතුළත් කර ගන්නා ලදී.

2010 ඇස්තමේන්තු වලට අනුව, සාක්ෂරතා අනුපාතය 56.1% (පිරිමි 70.8% සහ ගැහැණු 42.8%).^[144] 2015 වන විට මෙය 58.8% (පිරිමි 73.3% සහ ගැහැණු 45.4%) දක්වා වැඩි විය.^[145]

සංස්කෘතිය

මොසැම්බික්, පෘතුගාලය විසින් පාලනය කරන ලද අතර, ඔවුන් ප්‍රධාන භාෂාව (පෘතුගීසි) සහ ප්‍රධාන ආගම (රෝමානු කතෝලික ධර්මය) බෙදාහදා ගනී. නමුත් මොසැම්බික්හි බොහෝ මිනිසුන් බන්ටස් වන බැවින්, බොහෝ සංස්කෘතිය ස්වදේශික ය; නාගරික ප්‍රදේශවල ජීවත් වන බන්ටස් සඳහා, පෘතුගීසි බලපෑමක් ඇත. මොසැම්බිකානු සංස්කෘතිය පෘතුගීසි සංස්කෘතියට ද බලපායි.

කලාව

සාම්ප්‍රදායික නැටුම්වල බහුලව භාවිතා වන ලී කැටයම් සහ විස්තීර්ණ වෙස් මුහුණු සඳහා මාකොන්ඩේ ප්‍රසිද්ධය. විවිධ ලී කැටයම් වර්ග දෙකක් තිබේ: ෂෙටානි, (නපුරු ආත්ම), ඒවා බොහෝ දුරට බර කළුවර වලින් කැටයම් කර ඇත, උස, සහ අලංකාර ලෙස වක්‍රා ඇති සංකේත සහ නිරූපිත නොවන මුහුණු; සහ උජාමා යනු මිනිසුන්ගේ ජීවමාන මුහුණු සහ විවිධ රූප නිරූපණය කරන ටෝටම් වර්ගයේ කැටයම් වේ. මෙම මූර්ති සාමාන්‍යයෙන් "පවුල් ගස්" ලෙස හඳුන්වනු ලබන්නේ ඒවා පරම්පරා ගණනාවක කථා පවසන බැවිනි.

යටත් විජිත යුගයේ අවසාන වසරවලදී, මොසැම්බිකානු කලාව යටත් විජිත බලයේ පීඩනය පිළිබිඹු කරන අතර ප්රතිරෝධයේ සංකේතයක් බවට පත් විය. 1975 නිදහසෙන් පසු නූතන කලාව නව අදියරකට පැමිණියේය. සමකාලීන මොසැම්බිකානු චිත්‍ර ශිල්පීන් අතරින් වඩාත් ප්‍රසිද්ධ හා වඩාත්ම බලගතු කලාකරුවන් දෙදෙනා වන්නේ චිත්‍ර ශිල්පියා වන මලංගටනා න්ග්වෙන්යා සහ මූර්ති ශිල්පී ඇල්බර්ටෝ චිසානෝ ය. 1980 ගණන්වල සහ 1990 ගණන්වල නිදහසින් පසු බොහෝ කලාවන් දේශපාලන අරගලය, සිවිල් යුද්ධය, දුක් වේදනා, කුසගින්න සහ අරගලය පිළිබිඹු කරයි.

නැටුම් සාමාන්‍යයෙන් මොසැම්බික් පුරා සංකීර්ණ, ඉතා දියුණු සම්ප්‍රදායන් වේ. සාමාන්‍යයෙන් චාරිත්‍රානුකූල ස්වභාවයක් ඇති ගෝත්‍රයෙන් ගෝත්‍රයට විවිධ නැටුම් තිබේ. නිදසුනක් වශයෙන්, චොපි සතුන් සත්ව හම්වලින් සැරසී සටන් කරයි. මකුවාහි මිනිසුන් වර්ණවත් ඇඳුම්වලින් සහ වෙස් මුහුණුවලින් සැරසී පැය ගණනක් ගම වටා කණු මත නටති. ඉස්ලාමීය නිවාඩු දින සැමරීම සඳහා රටේ උතුරු ප්‍රදේශයේ කාන්තා කණ්ඩායම් ටූෆෝ නම් සම්ප්‍රදායික නර්තනයක් ඉදිරිපත් කරයි.^[146]

ආහාර පිසීම

වසර 500 කට ආසන්න කාලයක් රට තුළ පැවතීමත් සමඟ පෘතුගීසීන් මොසැම්බික්හි ආහාර සඳහා බෙහෙවින් බලපා ඇත. මඤ්ඤොක්කා (බ්‍රසීලියානු සම්භවයක් ඇති පිෂ්ඨමය මූලයක්) සහ කජු (බ්‍රසීල සම්භවයක් ඇති, මොසැම්බික් මෙම ගෙඩි වල විශාලතම නිෂ්පාදකයා වූවද), සහ පවුසිනියෝ (පෘතුගීසි විලාසිතාවේ බනිස්) වැනි ප්‍රධාන ආහාර සහ භෝග විය. පෘතුගීසීන් ගෙනාවා. බඩ ඉරිඟු, අර්තාපල්, සහල් සහ උක් වැනි කුළු බඩු සහ කුළුබඩු භාවිතා කිරීම පෘතුගීසීන් විසින් හඳුන්වා දෙන ලදී. එස්පටාඩෝ, ජනප්‍රිය ඉන්ටිරියෝ කොම් පිරිපිරි (පිරි-පිරි සෝස් වල සම්පූර්ණ කුකුල් මස්), ප්‍රෙගෝ (ස්ටීක් රෝල්), පුඩිම් (පුඩිං), සහ රිසෝයිස් (බෙටඩ් ඉස්සන්) යන සියල්ලම වර්තමාන මොසැම්බික්හි බහුලව ආහාරයට ගන්නා පෘතුගීසි කෑම වේ.

මාධ්‍ය

මොසැම්බිකානු මාධ්‍ය රජය විසින් දැඩි ලෙස බලපා ඇත.^[147] ඉහළ පුවත්පත් මිල සහ අඩු සාක්ෂරතා අනුපාතය නිසා පුවත්පත් සාපේක්ෂව අඩු සංසරණ අනුපාතයක් ඇත.^[147] ඉතා ඉහලින් බෙදාහරින ලද පුවත්පත් අතර රාජ්‍ය පාලිත දිනපතා පුවත්පත්, නෝටිසියස් සහ ඩයරියෝ ද මොසැම්බික් සහ සතිපතා ඩොමින්ගෝ වේ.^[148] ඔවුන්ගේ සංසරණය බොහෝ දුරට මපුටෝ වෙත සීමා වේ.^[149] බොහෝ අරමුදල් සහ ප්‍රචාරණ ආදායම රජයට හිතවත් පුවත්පත් වෙත ලබා දෙයි.^[147]

ප්‍රවේශවීමේ පහසුව නිසා ගුවන්විදුලි වැඩසටහන් රටේ වඩාත්ම බලගතු මාධ්‍ය ආකාරය වේ.^[147] රජය සතු ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථාන පුද්ගලික මාධ්‍යවලට වඩා ජනප්‍රියයි. මෙය රටේ ජනප්‍රියම මධ්‍යස්ථානය වන රේඩියෝ මොසැම්බික් නම් රජයේ ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථානයෙන් නිදසුන් වේ.^[147] එය මොසැම්බික් නිදහස ලැබීමෙන් ටික කලකට පසුව පිහිටුවන ලදී.^[150] මොසැම්බිකානුවන් විසින් නරඹන රූපවාහිනී මධ්‍යස්ථාන වන්නේ STV, TIM සහ TVM ය. කේබල් සහ චන්ද්‍රිකා හරහා, නරඹන්නන්ට වෙනත් අප්‍රිකානු, ආසියානු, බ්‍රසීලියානු සහ යුරෝපීය නාලිකා දස ගණනකට ප්‍රවේශ විය හැක.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

සංගීතය

මොසැම්බික් සංගීතය ආගමික ප්‍රකාශනයේ සිට සම්ප්‍රදායික උත්සව දක්වා විවිධ අරමුණු ඉටු කරයි. සංගීත භාණ්ඩ සාමාන්යයෙන් අතින් සාදා ඇත. මොසැම්බිකානු සංගීත ප්‍රකාශනයේ භාවිතා වන සමහර උපකරණ අතර ලී සහ සත්ව හම් වලින් සාදන ලද බෙර ඇතුළත් වේ; ලුපෙම්බේ, සත්ව අං හෝ ලී වලින් සාදන ලද දැව සුළං උපකරණයක්; සහ මාරිම්බා, මොසැම්බික් සහ අප්‍රිකාවේ අනෙකුත් ප්‍රදේශවලට ආවේණික සයිලෝෆෝන් වර්ගයකි. මාරිම්බා යනු ඔවුන්ගේ සංගීත කුසලතා සහ නැටුම් සඳහා ප්‍රසිද්ධ දකුණු-මධ්‍යම වෙරළ තීරයේ චොපි සමඟ ජනප්‍රිය සංගීත භාණ්ඩයකි.

ජාතික නිවාඩු දින

දිනය	ජාතික නිවාඩු නම් කිරීම	සටහන්
ජනවාරි 1	විශ්ව සහෝදරත්ව දිනය	නව වර්ෂය
පෙබරවාරි 3	මොසැම්බික් වීරයන්ගේ දිනය	එඩ්වාඩෝ මොන්ඩ්ලේන් ට උපහාරයක් වශයෙන්
අප්‍රේල් 7	මොසැම්බික් කාන්තා දිනය	ජොසිනා මාචෙල්ට උපහාරයක් වශයෙන්
මැයි 1	ජාත්‍යන්තර කම්කරු දිනය	කම්කරු දිනය
ජුනි 25	ජාතික නිදහස් දිනය	1975 දී නිදහස් ප්‍රකාශය (පෘතුගාලයෙන්)
සැප්තැම්බර් 7	ජයග්‍රාහී දිනය	1974 දී අත්සන් කරන ලද ලුසාකා ගිවිසුමට උපහාරයක් වශයෙන්
සැප්තැම්බර් 25	ජාතික විමුක්ති සන්නද්ධ හමුදා දිනය	ජාතික විමුක්තිය සඳහා වූ සන්නද්ධ අරගලයේ ආරම්භයට උපහාරයක් වශයෙන්
ඔක්තෝබර් 4	සාමය සහ සංහිඳියාව	1992 දී රෝමයේදී අත්සන් කරන ලද පොදු සාම ගිවිසුමට උපහාරයක් වශයෙන්
දෙසැම්බර් 25	පවුලේ දිනය	කිතුනුවන් ද නත්තල සමරයි

ක්‍රීඩා

පාපන්දු (පෘතුගීසි: futebol) යනු මොසැම්බික්හි වඩාත් ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාවයි. ජාතික කණ්ඩායම මොසැම්බික් ජාතික පාපන්දු කණ්ඩායමයි. ජවන හා පිටිය සහ පැසිපන්දු ද රට තුළ දැඩි ලෙස අනුගමනය කරනු ලැබේ.^[151] රෝලර් හොකී ජනප්‍රිය වන අතර ජාතික කණ්ඩායම සඳහා හොඳම ප්‍රතිඵලය වූයේ ඔවුන් 2011 FIRS රෝලර් හොකී ලෝක කුසලානයේ සිව්වන ස්ථානයට පැමිණීමයි. කාන්තා බීච් වොලිබෝල් කණ්ඩායම 2018–2020 CAVB බීච් වොලිබෝල් කොන්ටිනෙන්ටල් කුසලානයේ 2 වැනි ස්ථානයට පත්විය.^[152] මොසැම්බික් ජාතික ක්‍රිකට් කණ්ඩායම ජාත්‍යන්තර ක්‍රිකට් වල ජාතිය නියෝජනය කරයි.

යොමු කිරීම්

^ "Mozambique" (in en), The World Factbook (Central Intelligence Agency), 2022-09-23, https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/mozambique/, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2022-10-04
^ "National Profiles". www.thearda.com.
^ Neto, Octávio Amorim; Lobo, Marina Costa (2010). "Between Constitutional Diffusion and Local Politics: Semi-Presidentialism in Portuguese-Speaking Countries". SSRN 1644026.
^ Shugart, Matthew Søberg (September 2005). "Semi-Presidential Systems: Dual Executive and Mixed Authority Patterns" (PDF). Graduate School of International Relations and Pacific Studies. United States: University of California San Diego. 19 August 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 August 2016.
^ Shugart, Matthew Søberg (December 2005). "Semi-Presidential Systems: Dual Executive And Mixed Authority Patterns". French Politics. 3 (3): 323–351. doi:10.1057/palgrave.fp.8200087. S2CID 73642272. Of the contemporary cases, only four provide the assembly majority an unrestricted right to vote no confidence, and of these, only two allow the president unrestricted authority to appoint the prime minister. These two, Mozambique and Namibia, as well as the Weimar Republic, thus resemble most closely the structure of authority depicted in the right panel of Figure 3, whereby the dual accountability of the cabinet to both the president and the assembly is maximized.
^ "Mozambique Population (2024) - Worldometer".
^ ^a ^b ^c ^d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Mozambique)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 16 October 2023.
^ "Gini Index". World Bank. 8 December 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 September 2022.
^ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 8 September 2022. සම්ප්‍රවේශය 30 September 2022.
^ Newitt, M.D.D. "A Short History of Mozambique." Oxford University Press, 2017
^ African Development Bank and Portugal sign EUR 400 million guarantee agreement to underpin Lusophone Compact, © 2022 African Development Bank, Amba Mpoke-Bigg, Retrieved 06.09.2022
^ Investing in rural people in Mozambique සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 අප්‍රේල් 2015 at the Wayback Machine. ifad.org
^ This article incorporates public domain material from the CIA document "Mozambique" (retrieved on 22 May 2007). (Archived 2007 edition)
^ "Glottolog 4.7 – Languages of Mozambique". glottolog.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-01-10.
^ History. ilhademo.net
^ Lander, Faye; Russell, Thembi (2018). "The archaeological evidence for the appearance of pastoralism and farming in southern Africa". PLOS ONE (ඉංග්‍රීසි බසින්). 13 (6): e0198941. Bibcode:2018PLoSO..1398941L. doi:10.1371/journal.pone.0198941. PMC 6002040. PMID 29902271.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: "Mozambique (07/02)". U.S. Bilateral Relations Fact Sheets/Background Notes. U.S. Department of State. 2 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2018.
^ Lyaya, Edwinus Chrisantus. "Metallurgy in Tanzania". ResearchGate. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2022.
^ Sinclair, Paul; Ekblom, Anneli; Wood, Marilee (2012). "Trade and Society on the Southeast African Coast in the Later First Millennium AD: the Case of Chibuene". Antiquity. 86 (333): 723–737. doi:10.1017/S0003598X00047876. S2CID 160887653.
^ Rathee, D. (2021). "Hunt for Oil in Offshore Angoche, Mozambique". Fifth EAGE Eastern Africa Petroleum Geoscience Forum. European Association of Geoscientists & Engineers: 1–5. doi:10.3997/2214-4609.2021605026. S2CID 236669258.
^ Newitt, Malyn. "Mozambique Island: The Rise and Decline of an East African Coastal City" 2004.
^ Gupta, Pamila (2019). Portuguese decolonization in the Indian Ocean world: History and ethnography. London: Bloomsbury Academic. ISBN 9781350043657.^(p27)
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Isaacman, Allen; Peterson, Derek (2006). "Making the Chikunda: Military Slavery and Ethnicity in Southern Africa, 1750–1900". In Brown, Christopher Leslie; Morgan, Philip D. (eds.). Arming Slaves: From Classical Times to the Modern Age. Yale University Press. pp. 95–119. doi:10.12987/yale/9780300109009.003.0005. ISBN 978-0-300-13485-8.
^ ^a ^b ^c Sheldon, Kathleen Eddy; Penvenne, Jeanne Marie. "Mozambique: Arrival of the Portuguese". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 7 June 2021.
^ Newitt, Malyn (2004). "Mozambique Island: The Rise and Decline of an East African Coastal City, 1500–1700". Portuguese Studies. 20: 21–37. doi:10.1353/port.2004.0001. ISSN 0267-5315. JSTOR 41105216. S2CID 245842110. සම්ප්‍රවේශය 7 June 2021.
^ Isaacman, Allen (2000). "Chikunda transfrontiersmen and transnational migrations in pre-colonial South Central Africa, ca 1850–1900". Zambezia. 27 (2): 109. hdl:10520/AJA03790622_4.
^ Austin, Gareth (1 March 2010). "African Economic Development and Colonial Legacies". International Development Policy | Revue internationale de politique de développement (ඉංග්‍රීසි බසින්) (1): 11–32. doi:10.4000/poldev.78. ISSN 1663-9375. 21 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2021.
^ ^a ^b The Cambridge history of Africa සංරක්ෂණය කළ පිටපත 14 දෙසැම්බර් 2019 at the Wayback Machine, The Cambridge history of Africa, John Donnelly Fage, A. D. Roberts, Roland Anthony Oliver, Edition: Cambridge University Press, 1986, ISBN 0-521-22505-1, ISBN 978-0-521-22505-2
^ ^a ^b The Third Portuguese Empire, 1825–1975 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 නොවැම්බර් 2019 at the Wayback Machine, The Third Portuguese Empire, 1825–1975: A Study in Economic Imperialism, W. G. Clarence-Smith, Edition: Manchester University Press ND, 1985, ISBN 0-7190-1719-X, 9780719017193
^ Agência Geral do Ultramar. dgarq.gov.pt
^ Dinerman, Alice (26 September 2007). Independence redux in postsocialist Mozambique. ipri.pt
^ "piri piri | BOOK OF DAYS TALES". www.bookofdaystales.com. 1 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2021.
^ "CD do Diário de Notícias – Parte 08". 17 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2010 – via YouTube.
^ Keesing's Contemporary Archives, page 27245.
^ Couto, Mia (April 2004). Carnation revolution සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 මැයි 2019 at the Wayback Machine. Le Monde diplomatique
^ Mozambique: a tortuous road to democracy by J .Cabrita, Macmillan 2001 ISBN 978-0-333-92001-5
^ Dismantling the Portuguese Empire සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 ජූලි 2013 at the Wayback Machine, Time (Monday, 7 July 1975).
^ Pfeiffer, J (2003). "International NGOs and primary health care in Mozambique: The need for a new model of collaboration". Social Science & Medicine. 56 (4): 725–38. doi:10.1016/s0277-9536(02)00068-0. PMID 12560007.
^ ^a ^b Table 14.1C Centi-Kilo Murdering States: Estimates, Sources and Calculations සංරක්ෂණය කළ පිටපත 11 ඔක්තෝබර් 2017 at the Wayback Machine. hawaii.edu
^ Gersony 1988, p.30f.
^ Perlez, Jane (13 October 1992). A Mozambique Formally at Peace Is Bled by Hunger and Brutality සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 මාර්තු 2019 at the Wayback Machine, The New York Times
^ "Mozambique". Mozambique | Communist Crimes (ඉංග්‍රීසි බසින්). 30 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2020.
^ "Special Investigation into the death of President Samora Machel". Truth and Reconciliation Commission Report, vol.2, chapter 6a. 13 April 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 June 2006.
^ UNITED NATIONS OPERATION IN MOZAMBIQUE. popp.gmu.edu
^ Keller, Bill (28 October 1994). "Mozambican Elections Thrown in Doubt (Published 1994)". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. 17 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ "Frelimo | History & Facts". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 18 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ "Commonwealth | History, Members, & Facts". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ "Mozambique: 1999 Election review". www.eisa.org. 13 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ "Frelimo's election win to be challenged". The Irish Times (ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ "Mozambique: How disaster unfolded". BBC News. 21 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ Hanlon, Joseph (24 November 2000). "Carlos Cardoso". the Guardian (ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 May 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ "Mozambique News Agency – AIM Reports". www.poptel.org.uk. 13 April 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ "Attacks on the Press 2001: Mozambique". Committee to Protect Journalists (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 26 March 2002. 1 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ "No third term for Mozambique president" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 May 2001. 16 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ "afrol News: Mozambican President not going for third term". afrol.com. 10 August 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ Wines (NYT), Michael (18 December 2004). "World Briefing | Africa: Mozambique: Election Winner Declared (Published 2004)". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. 12 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ "New President Pledges Unrelenting Fight Against Poverty". 2005.
^ "Mozambique profile – Timeline". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 19 March 2019. 8 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ "Mozambique swears in new president, opposition stays away". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 15 January 2015. 13 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
^ Bueno, Natália. "Provincial Autonomy: The Territorial Dimension of Peace in Mozambique". GIGA Focus.
^ "Mozambican refugees stuck between somewhere and nowhere". Al Jazeera. 22 July 2016. 23 July 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2016.
^ "Mozambique's Invisible Civil War". foreign policy. 22 July 2016. 7 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 May 2016.
^ "Mozambique: President Filipe Nyusi re-elected in landslide victory". Deutsche Welle (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 27 October 2019. සම්ප්‍රවේශය 2 June 2021.
^ "'Jihadists behead' Mozambique villagers". BBC News. 29 May 2018. 13 June 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2019.
^ "Religious unrest in Mozambique – in pictures". the Guardian. 30 August 2019. 11 November 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2019.
^ "Mozambique country profile". BBC News. 19 March 2019. 10 November 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2019.
^ "ISIS take over luxury islands popular among A-list celebrities". News.com.au. 18 September 2020. 20 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 September 2020.
^ Hanlon, Joseph (29 September 2020). "Mozambique: Police Claim Control Of Empty Mocimboa, From A Distance". allAfrica.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 June 2021.
^ "Rebels leave beheaded bodies in streets of Mozambique town". AP NEWS. 29 March 2021. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2021.
^ "Mozambique: Dozens dead after militant assault on Palma". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 29 March 2021. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2021.
^ "Thousands flee Niassa as jihadist attacks spread to other parts of Mozambique". News24 (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-12-31.
^ Walsh, Declan (20 April 2019). "Amid a Cyclone's Floods and Destruction, Mozambique Finds Shards of Hope". The New York Times. 20 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 April 2019.
^ "Subregional Southern Africa – Climate hazards: Urgent call for assistance - Madagascar | ReliefWeb". reliefweb.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023-05-17. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-12.
^ Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
^ "Article 119" (PDF). Constitution of the Republic of Mozambique.
^ Schenoni, Luis (2017) "Subsystemic Unipolarities?"in Strategic Analysis, 41(1): 74–86 [1] සංරක්ෂණය කළ පිටපත 30 ජූලි 2017 at the Wayback Machine
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: "Mozambique (07/02)". U.S. Bilateral Relations Fact Sheets/Background Notes. U.S. Department of State. 2 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2018.
^ Mozambique සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 ජූනි 2019 at the Wayback Machine. State.gov (13 June 2012). Retrieved 29 January 2013.
^ sahoboss (30 March 2011). "Frontline States". South African History Online. 4 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 March 2019.
^ President Halonen: Development aid should be transparent and efficient. Office of the President of the Republic of Finland. tpk.fi
^ Cabrita, J. (2014). Mozambique : the tortuous road to democracy. [Place of publication not identified]: Palgrave Macmillan. ISBN 978-1349424320. OCLC 951517580.
^ ^a ^b "Mozambique". Amnesty International USA (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2019-06-02.
^ "Mozambique decriminalises gay and lesbian relationships". BBC News. 1 July 2015. 17 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 August 2019.
^ "Mozambique's enduring discrimination leaves gay men untreated for HIV". The Guardian. 29 March 2016. 17 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 August 2019.
^ "Mozambique". citypopulation.de. සම්ප්‍රවේශය 19 August 2021.
^ Hanlon, Joseph (19 September 2007). Is Poverty Decreasing in Mozambique? සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 නොවැම්බර් 2013 at the Wayback Machine. Open University, England.
^ WIPO (4 January 2024). Global Innovation Index 2023, 15th Edition (ඉංග්‍රීසි බසින්). World Intellectual Property Organization. doi:10.34667/tind.46596. ISBN 978-92-805-3432-0. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-29. {{cite book}}: |website= ignored (help)
^ ^a ^b ^c මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: "Mozambique (07/02)". U.S. Bilateral Relations Fact Sheets/Background Notes. U.S. Department of State. 2 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2018.
^ "Mozambique | Þróunarsamvinnustofnun Íslands" (අයිස්ලන්ත බසින්). Iceida.is. 1 June 1999. 4 November 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2010.
^ World DataBank World Development Indicators Mozambique The World Bank (2013). Retrieved 5 April 2013
^ Mozambique සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 මාර්තු 2013 at the Wayback Machine Canadian International Development Agency (29 January 2013). Retrieved 6 April 2013
^ Akwagyiram, Alexis (5 April 2013) Portugal's unemployed heading to Mozambique 'paradise' සංරක්ෂණය කළ පිටපත 29 නොවැම්බර් 2017 at the Wayback Machine. BBC News Africa. Retrieved 6 April 2013
^ "Mozambique proposes new anti-corruption laws". Agence France-Presse. 27 July 2011. 23 February 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "CORRUPTION ASSESSMENT: MOZAMBIQU" (PDF). USAID. 16 දෙසැම්බර් 2005. 3 මාර්තු 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Mozambique: Corruption Alleged in Anti-Drugs Office". All Africa. 27 March 2012. 27 November 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2012.
^ "Mozambique Corruption Profile". Business Anti-Corruption Profile. 15 July 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2015.
^ "Great Lakes Africa Energy | Our Projects". www.glaenergy.com. 16 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2019.
^ kig, Antony; a (2 February 2017). "GLA Energy to construct 250MW gas powered plant in Mozambique". Construction Review Online (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 16 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2019.
^ "Will Mozambique end up like Nigeria or Norway?" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 April 2013. 26 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2019.
^ "About the project". Mozambique LNG. 2023. සම්ප්‍රවේශය 4 May 2023.
^ "Mozambique Advertising". Empire Group (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 29 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2021.
^ "Mozambique – Economy". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 5 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2021.
^ "Mozambique — African Destinations". Great Adventures Safaris (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 3 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2021.
^ Tibiriçá, Y., Birtles, A., Valentine, P., & Miller, D. K. (2011). Diving tourism in Mozambique: an opportunity at risk?. Tourism in Marine Environments, 7(3–4), 141–151.
^ "mozambique capital and currency". seedtracker.org. 1 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2021.
^ "The World Factbook – Central Intelligence Agency". cia.gov. 10 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 May 2007.
^ "Mozambique: Australian Company Plans New Coal Mine in Tete By 2010". Allafrica.com. 5 October 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 December 2014.
^ "Railway Gazette: Pointers September 2010". 8 September 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2010.
^ Railway Gazette International, August 2008, p.483
^ "Golden Rock workshop exports locos to Mozambique". Business Line. 6 December 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 December 2014.
^ "PUBLIC-PRIVATE-PARTNERSHIP LEGAL RESOURCE CENTER". PUBLIC-PRIVATE-PARTNERSHIP LEGAL RESOURCE CENTER (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-01-26.
^ "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
^ "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
^ "Mozambique". Central Intelligence Agency. 27 February 2023 – via CIA.gov.
^ මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: "Mozambique (07/02)". U.S. Bilateral Relations Fact Sheets/Background Notes. U.S. Department of State. 2 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2018.
^ ^a ^b This article incorporates public domain material from the CIA document "Mozambique" (retrieved on 22 May 2007). (Archived 2007 edition)
^ Singhvi, L. M. (2000). "Other Countries of Africa" (PDF). Report of the High Level Committee on the Indian Diaspora. New Delhi: Ministry of External Affairs. p. 94. 8 April 2014 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Mozambique (01/09) සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 ජූනි 2019 at the Wayback Machine, U.S. Department of State
^ "Flight from Angola". The Economist. 16 August 1975. 23 July 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2019.
^ "Portuguese Flee Mozambique and Tell of Persecution". The New York Times. 2 March 1976. 21 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2019.
^ Jian, Hong (2007). "莫桑比克华侨的历史与现状 (The History and Status Quo of Overseas Chinese in Mozambique)". West Asia and Africa (5). Chinese Academy of Social Sciences. ISSN 1002-7122. 22 May 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Horta, Loro (13 August 2007). "China, Mozambique: old friends, new business". International Relations and Security Network Update. 7 April 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 November 2007.
^ Moçambique Inquérito Demográfico e de Saúde 2011 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 අගෝස්තු 2013 at the Wayback Machine. Instituto Nacional de Estatística, Ministério da Saúde Maputo, Moçambique (March 2013)
^ "Censo 2017 Brochura dos Resultados Definitivos do IV RGPH - Nacional". 15 May 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 December 2019.
^ "Quadro 23. População de 5 anos e mais por idade, segundo área de residência, sexo e língua que fala com mais frequência em casa" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 දෙසැම්බර් 2018 at the Wayback Machine, Instituto Nacional de Estatística සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 දෙසැම්බර් 1998 at the Wayback Machine, Maputo Moçambique, 2007
^ "Quadro 24. População de 5 anos e mais por condição de conhecimento da língua portuguesa e sexo, segundo área de residência e idade" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 17 දෙසැම්බර් 2018 at the Wayback Machine, Instituto Nacional de Estatística සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 දෙසැම්බර් 1998 at the Wayback Machine, Maputo Moçambique, 2007
^ ^a ^b Relatório do I Seminário sobre a Padronização da Ortografia de Línguas Moçambicanas. NELIMO, Universidade Eduardo Mondlane, 1989.
^ Malangano ga Sambano (Yao New Testament), British and Foreign Bible Society, London, 1952
^ Harries, Rev. Lyndon (1950), A Grammar of Mwera. Witwatersrand University Press, Johannesburg.
^ Barnes, Herbert (1902), Nyanja – English Vocabulary (mostly of Likoma Island). Society for Promoting Christian Knowledge, London.
^ ChiChewa Intensive Course, (Chewa is similar to Nyanja) Lilongwe, Malawi, 1969.
^ Doke, Clement, A Comparative Study in Shona Phonetics. University of Witwatersrand Press. 1931.
^ 3º Recenseamento Geral da População e Habitação. 2007 Census of Mozambique. ine.gov.mz
^ "Moçambique: Inquérito de Indicadores de Imunização, Malária e HIV/SIDA em Moçambique (IMASIDA), 2015" (PDF) (පෘතුගීසි බසින්). Ministério da Saúde & Instituto Nacional de Estatística. p. 40. 21 April 2018 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 April 2018.
^ "Mozambique 2018 International Religious Freedom Report" (PDF). United States Commission on International Religious Freedom. 2018. 15 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 14 June 2020.
^ CELEBRANDO O ANO DA FÉ NA DIOCESE DE TETE. diocesedetete.org.mz (7 September 2012)
^ "UMC in Mozambique". moumethodist.org. July 2011. 10 May 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ LDS Statistics and Church Facts for Mozambique සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 ජූලි 2019 at the Wayback Machine. Mormonnewsroom.org. Retrieved 21 June 2015.
^ JosephFebruary 1, Anne; Images, 2018Getty. "In Mozambique, A Jewish Community Thrives". The Forward. 10 December 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 March 2019.{{cite web}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link)
^ "Human Development Report 2009 – Mozambique". Hdrstats.undp.org. 30 January 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2010.
^ "The State of the World's Midwifery". United Nations Population Fund. 25 December 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 August 2011.
^ Key facts සංරක්ෂණය කළ පිටපත 9 ජනවාරි 2009 at the Wayback Machine, Department for International Development (DFID), UK Government (24 May 2007)
^ UNESCO (Sept 2010) World Data on Education සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 ජනවාරි 2022 at the Wayback Machine. 7th ed.
^ "The World Factbook". cia.gov. 10 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 May 2007.
^ UIS. "Education". UNESCO. 5 September 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 March 2018.
^ Fitzpatrick, Mary (2007). Mozambique. Lonely Planet. p. 33. ISBN 978-1-74059-188-1. 5 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Salgado, Susana (2014). The Internet and Democracy Building in Lusophone African Countries. Ashgate. p. 79. ISBN 9781409472933. 4 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 July 2015.
^ Matsimbe, Zefanias (2009). "Ch. 9: Mozambique". In Denis Kadima and Susan Booysen (ed.). Compendium of Elections in Southern Africa 1989–2009: 20 Years of Multiparty Democracy. EISA, Johannesburg. pp. 319–321. 28 February 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Mário, Tomás Vieira; UNESCO (2011). Assessment of Media Development in Mozambique: Based on UNESCO's Media Development Indicators. UNESCO. p. 123. ISBN 9789230010225. 4 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 July 2015.
^ Berg, Jerome S. (24 October 2008). Broadcasting on the Short Waves, 1945 to Today. McFarland. p. 221. ISBN 978-0786469024. 4 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 July 2015.
^ "Mozambique – Cultural institutions". Encyclopedia Britannica. 26 January 2021. 26 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 January 2021.
^ "Mozambique defeat hosts Uganda in Olympic qualifier of women's beach volleyball". India Blooms News Service. 11 March 2020. සම්ප්‍රවේශය 7 January 2021.

අප්‍රිකාවේ ස්වෛරී රාජ්‍ය සහ යැපෙන භූමි ප්‍රදේශ ලැයිස්තුව

[1] මකුවා, සොංගා, ලොම්වේ, සෙනා සහ අනෙකුත් අප්‍රිකානු ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් ඇතුළත් වේ.

[3] යුදෙව්, හින්දු සහ බහායි

[2] "Mozambique" (in en), The World Factbook (Central Intelligence Agency), 2022-09-23, https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/mozambique/, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2022-10-04

[4] "National Profiles". www.thearda.com.

[SpL-5] Neto, Octávio Amorim; Lobo, Marina Costa (2010). "Between Constitutional Diffusion and Local Politics: Semi-Presidentialism in Portuguese-Speaking Countries". SSRN 1644026.

[6] Shugart, Matthew Søberg (September 2005). "Semi-Presidential Systems: Dual Executive and Mixed Authority Patterns" (PDF). Graduate School of International Relations and Pacific Studies. United States: University of California San Diego. 19 August 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 August 2016.

[7] Shugart, Matthew Søberg (December 2005). "Semi-Presidential Systems: Dual Executive And Mixed Authority Patterns". French Politics. 3 (3): 323–351. doi:10.1057/palgrave.fp.8200087. S2CID 73642272. Of the contemporary cases, only four provide the assembly majority an unrestricted right to vote no confidence, and of these, only two allow the president unrestricted authority to appoint the prime minister. These two, Mozambique and Namibia, as well as the Weimar Republic, thus resemble most closely the structure of authority depicted in the right panel of Figure 3, whereby the dual accountability of the cabinet to both the president and the assembly is maximized.

[8] "Mozambique Population (2024) - Worldometer".

[IMFWEO.MZ-9] "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Mozambique)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 16 October 2023.

[wb-gini-10] "Gini Index". World Bank. 8 December 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 September 2022.

[HDI-11] "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 8 September 2022. සම්ප්‍රවේශය 30 September 2022.

[12] Newitt, M.D.D. "A Short History of Mozambique." Oxford University Press, 2017

[13] African Development Bank and Portugal sign EUR 400 million guarantee agreement to underpin Lusophone Compact, © 2022 African Development Bank, Amba Mpoke-Bigg, Retrieved 06.09.2022

[14] Investing in rural people in Mozambique සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 අප්‍රේල් 2015 at the Wayback Machine. ifad.org

[CIA-15] This article incorporates public domain material from the CIA document "Mozambique" (retrieved on 22 May 2007). (Archived 2007 edition)

[16] "Glottolog 4.7 – Languages of Mozambique". glottolog.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-01-10.

[17] History. ilhademo.net

[18] Lander, Faye; Russell, Thembi (2018). "The archaeological evidence for the appearance of pastoralism and farming in southern Africa". PLOS ONE (ඉංග්‍රීසි බසින්). 13 (6): e0198941. Bibcode:2018PLoSO..1398941L. doi:10.1371/journal.pone.0198941. PMC 6002040. PMID 29902271.

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_BilateralRelationsFactSheet-19] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: "Mozambique (07/02)". U.S. Bilateral Relations Fact Sheets/Background Notes. U.S. Department of State. 2 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2018.

[20] Lyaya, Edwinus Chrisantus. "Metallurgy in Tanzania". ResearchGate. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2022.

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_Sinclair2-21] Sinclair, Paul; Ekblom, Anneli; Wood, Marilee (2012). "Trade and Society on the Southeast African Coast in the Later First Millennium AD: the Case of Chibuene". Antiquity. 86 (333): 723–737. doi:10.1017/S0003598X00047876. S2CID 160887653.

[22] Rathee, D. (2021). "Hunt for Oil in Offshore Angoche, Mozambique". Fifth EAGE Eastern Africa Petroleum Geoscience Forum. European Association of Geoscientists & Engineers: 1–5. doi:10.3997/2214-4609.2021605026. S2CID 236669258.

[23] Newitt, Malyn. "Mozambique Island: The Rise and Decline of an East African Coastal City" 2004.

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_gupta-24] Gupta, Pamila (2019). Portuguese decolonization in the Indian Ocean world: History and ethnography. London: Bloomsbury Academic. ISBN 9781350043657.^(p27)

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_auto-25] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Isaacman, Allen; Peterson, Derek (2006). "Making the Chikunda: Military Slavery and Ethnicity in Southern Africa, 1750–1900". In Brown, Christopher Leslie; Morgan, Philip D. (eds.). Arming Slaves: From Classical Times to the Modern Age. Yale University Press. pp. 95–119. doi:10.12987/yale/9780300109009.003.0005. ISBN 978-0-300-13485-8.

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_EBmoz-26] Sheldon, Kathleen Eddy; Penvenne, Jeanne Marie. "Mozambique: Arrival of the Portuguese". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 7 June 2021.

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_Newitt-27] Newitt, Malyn (2004). "Mozambique Island: The Rise and Decline of an East African Coastal City, 1500–1700". Portuguese Studies. 20: 21–37. doi:10.1353/port.2004.0001. ISSN 0267-5315. JSTOR 41105216. S2CID 245842110. සම්ප්‍රවේශය 7 June 2021.

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_Isaac2000-28] Isaacman, Allen (2000). "Chikunda transfrontiersmen and transnational migrations in pre-colonial South Central Africa, ca 1850–1900". Zambezia. 27 (2): 109. hdl:10520/AJA03790622_4.

[29] Austin, Gareth (1 March 2010). "African Economic Development and Colonial Legacies". International Development Policy | Revue internationale de politique de développement (ඉංග්‍රීසි බසින්) (1): 11–32. doi:10.4000/poldev.78. ISSN 1663-9375. 21 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2021.

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_The_Cambridge_history_of_Africa-30] The Cambridge history of Africa සංරක්ෂණය කළ පිටපත 14 දෙසැම්බර් 2019 at the Wayback Machine, The Cambridge history of Africa, John Donnelly Fage, A. D. Roberts, Roland Anthony Oliver, Edition: Cambridge University Press, 1986, ISBN 0-521-22505-1, ISBN 978-0-521-22505-2

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_The_Third_Portuguese_Empire,_1825-1975-31] The Third Portuguese Empire, 1825–1975 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 නොවැම්බර් 2019 at the Wayback Machine, The Third Portuguese Empire, 1825–1975: A Study in Economic Imperialism, W. G. Clarence-Smith, Edition: Manchester University Press ND, 1985, ISBN 0-7190-1719-X, 9780719017193

[32] Agência Geral do Ultramar. dgarq.gov.pt

[33] Dinerman, Alice (26 September 2007). Independence redux in postsocialist Mozambique. ipri.pt

[34] "piri piri | BOOK OF DAYS TALES". www.bookofdaystales.com. 1 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2021.

[35] "CD do Diário de Notícias – Parte 08". 17 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2010 – via YouTube.

[36] Keesing's Contemporary Archives, page 27245.

[37] Couto, Mia (April 2004). Carnation revolution සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 මැයි 2019 at the Wayback Machine. Le Monde diplomatique

[38] Mozambique: a tortuous road to democracy by J .Cabrita, Macmillan 2001 ISBN 978-0-333-92001-5

[39] Dismantling the Portuguese Empire සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 ජූලි 2013 at the Wayback Machine, Time (Monday, 7 July 1975).

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_Pfeiffer._J._2003-40] Pfeiffer, J (2003). "International NGOs and primary health care in Mozambique: The need for a new model of collaboration". Social Science & Medicine. 56 (4): 725–38. doi:10.1016/s0277-9536(02)00068-0. PMID 12560007.

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_autogenerated1-41] Table 14.1C Centi-Kilo Murdering States: Estimates, Sources and Calculations සංරක්ෂණය කළ පිටපත 11 ඔක්තෝබර් 2017 at the Wayback Machine. hawaii.edu

[42] Gersony 1988, p.30f.

[43] Perlez, Jane (13 October 1992). A Mozambique Formally at Peace Is Bled by Hunger and Brutality සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 මාර්තු 2019 at the Wayback Machine, The New York Times

[44] "Mozambique". Mozambique | Communist Crimes (ඉංග්‍රීසි බසින්). 30 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2020.

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_TRC-45] "Special Investigation into the death of President Samora Machel". Truth and Reconciliation Commission Report, vol.2, chapter 6a. 13 April 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 June 2006.

[46] UNITED NATIONS OPERATION IN MOZAMBIQUE. popp.gmu.edu

[47] Keller, Bill (28 October 1994). "Mozambican Elections Thrown in Doubt (Published 1994)". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. 17 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[48] "Frelimo | History & Facts". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 18 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[49] "Commonwealth | History, Members, & Facts". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[50] "Mozambique: 1999 Election review". www.eisa.org. 13 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[51] "Frelimo's election win to be challenged". The Irish Times (ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[52] "Mozambique: How disaster unfolded". BBC News. 21 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[53] Hanlon, Joseph (24 November 2000). "Carlos Cardoso". the Guardian (ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 May 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[54] "Mozambique News Agency – AIM Reports". www.poptel.org.uk. 13 April 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[55] "Attacks on the Press 2001: Mozambique". Committee to Protect Journalists (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 26 March 2002. 1 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[56] "No third term for Mozambique president" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 May 2001. 16 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[57] "afrol News: Mozambican President not going for third term". afrol.com. 10 August 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[58] Wines (NYT), Michael (18 December 2004). "World Briefing | Africa: Mozambique: Election Winner Declared (Published 2004)". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. 12 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[59] "New President Pledges Unrelenting Fight Against Poverty". 2005.

[60] "Mozambique profile – Timeline". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 19 March 2019. 8 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[61] "Mozambique swears in new president, opposition stays away". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 15 January 2015. 13 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.

[මොසැම්බික්_හි_ඉතිහාසය_:02-62] Bueno, Natália. "Provincial Autonomy: The Territorial Dimension of Peace in Mozambique". GIGA Focus.

[63] "Mozambican refugees stuck between somewhere and nowhere". Al Jazeera. 22 July 2016. 23 July 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2016.

[64] "Mozambique's Invisible Civil War". foreign policy. 22 July 2016. 7 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 May 2016.

[65] "Mozambique: President Filipe Nyusi re-elected in landslide victory". Deutsche Welle (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 27 October 2019. සම්ප්‍රවේශය 2 June 2021.

[66] "'Jihadists behead' Mozambique villagers". BBC News. 29 May 2018. 13 June 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2019.

[67] "Religious unrest in Mozambique – in pictures". the Guardian. 30 August 2019. 11 November 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2019.

[68] "Mozambique country profile". BBC News. 19 March 2019. 10 November 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2019.

[69] "ISIS take over luxury islands popular among A-list celebrities". News.com.au. 18 September 2020. 20 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 September 2020.

[70] Hanlon, Joseph (29 September 2020). "Mozambique: Police Claim Control Of Empty Mocimboa, From A Distance". allAfrica.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 June 2021.

[71] "Rebels leave beheaded bodies in streets of Mozambique town". AP NEWS. 29 March 2021. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2021.

[72] "Mozambique: Dozens dead after militant assault on Palma". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 29 March 2021. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2021.

[73] "Thousands flee Niassa as jihadist attacks spread to other parts of Mozambique". News24 (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-12-31.

[74] Walsh, Declan (20 April 2019). "Amid a Cyclone's Floods and Destruction, Mozambique Finds Shards of Hope". The New York Times. 20 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 April 2019.

[75] "Subregional Southern Africa – Climate hazards: Urgent call for assistance - Madagascar | ReliefWeb". reliefweb.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023-05-17. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-12.

[මොසැම්බික්_හි_භූගෝලය_FLII-Supplementary-76] Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.

[77] "Article 119" (PDF). Constitution of the Republic of Mozambique.

[78] Schenoni, Luis (2017) "Subsystemic Unipolarities?"in Strategic Analysis, 41(1): 74–86 [1] සංරක්ෂණය කළ පිටපත 30 ජූලි 2017 at the Wayback Machine

[මොසැම්බික්_හි_දේශපාලනය_BilateralRelationsFactSheet-79] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: "Mozambique (07/02)". U.S. Bilateral Relations Fact Sheets/Background Notes. U.S. Department of State. 2 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2018.

[80] Mozambique සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 ජූනි 2019 at the Wayback Machine. State.gov (13 June 2012). Retrieved 29 January 2013.

[81] sahoboss (30 March 2011). "Frontline States". South African History Online. 4 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 March 2019.

[82] President Halonen: Development aid should be transparent and efficient. Office of the President of the Republic of Finland. tpk.fi

[මොසැම්බික්_හි_දේශපාලනය_:0-83] Cabrita, J. (2014). Mozambique : the tortuous road to democracy. [Place of publication not identified]: Palgrave Macmillan. ISBN 978-1349424320. OCLC 951517580.

[මොසැම්බික්_හි_දේශපාලනය_:1-84] "Mozambique". Amnesty International USA (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2019-06-02.

[85] "Mozambique decriminalises gay and lesbian relationships". BBC News. 1 July 2015. 17 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 August 2019.

[86] "Mozambique's enduring discrimination leaves gay men untreated for HIV". The Guardian. 29 March 2016. 17 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 August 2019.

[87] "Mozambique". citypopulation.de. සම්ප්‍රවේශය 19 August 2021.

[88] Hanlon, Joseph (19 September 2007). Is Poverty Decreasing in Mozambique? සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 නොවැම්බර් 2013 at the Wayback Machine. Open University, England.

[89] WIPO (4 January 2024). Global Innovation Index 2023, 15th Edition (ඉංග්‍රීසි බසින්). World Intellectual Property Organization. doi:10.34667/tind.46596. ISBN 978-92-805-3432-0. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-29. {{cite book}}: |website= ignored (help)

[මොසැම්බික්_හි_ආර්ථිකය_BilateralRelationsFactSheet-90] මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: "Mozambique (07/02)". U.S. Bilateral Relations Fact Sheets/Background Notes. U.S. Department of State. 2 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2018.

[91] "Mozambique | Þróunarsamvinnustofnun Íslands" (අයිස්ලන්ත බසින්). Iceida.is. 1 June 1999. 4 November 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2010.

[මොසැම්බික්_හි_ආර්ථිකය_databank.worldbank.org-92] World DataBank World Development Indicators Mozambique The World Bank (2013). Retrieved 5 April 2013

[මොසැම්බික්_හි_ආර්ථිකය_Canada-93] Mozambique සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 මාර්තු 2013 at the Wayback Machine Canadian International Development Agency (29 January 2013). Retrieved 6 April 2013

[94] Akwagyiram, Alexis (5 April 2013) Portugal's unemployed heading to Mozambique 'paradise' සංරක්ෂණය කළ පිටපත 29 නොවැම්බර් 2017 at the Wayback Machine. BBC News Africa. Retrieved 6 April 2013

[95] "Mozambique proposes new anti-corruption laws". Agence France-Presse. 27 July 2011. 23 February 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[96] "CORRUPTION ASSESSMENT: MOZAMBIQU" (PDF). USAID. 16 දෙසැම්බර් 2005. 3 මාර්තු 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[97] "Mozambique: Corruption Alleged in Anti-Drugs Office". All Africa. 27 March 2012. 27 November 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2012.

[98] "Mozambique Corruption Profile". Business Anti-Corruption Profile. 15 July 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2015.

[99] "Great Lakes Africa Energy | Our Projects". www.glaenergy.com. 16 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2019.

[100] , Antony; a (2 February 2017). "GLA Energy to construct 250MW gas powered plant in Mozambique". Construction Review Online (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 16 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2019.

[101] "Will Mozambique end up like Nigeria or Norway?" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 April 2013. 26 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2019.

[102] "About the project". Mozambique LNG. 2023. සම්ප්‍රවේශය 4 May 2023.

[103] "Mozambique Advertising". Empire Group (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 29 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2021.

[104] "Mozambique – Economy". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). 5 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2021.

[105] "Mozambique — African Destinations". Great Adventures Safaris (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 3 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2021.

[106] Tibiriçá, Y., Birtles, A., Valentine, P., & Miller, D. K. (2011). Diving tourism in Mozambique: an opportunity at risk?. Tourism in Marine Environments, 7(3–4), 141–151.

[107] "mozambique capital and currency". seedtracker.org. 1 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2021.

[108] "The World Factbook – Central Intelligence Agency". cia.gov. 10 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 May 2007.

[109] "Mozambique: Australian Company Plans New Coal Mine in Tete By 2010". Allafrica.com. 5 October 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 December 2014.

[110] "Railway Gazette: Pointers September 2010". 8 September 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2010.

[111] Railway Gazette International, August 2008, p.483

[112] "Golden Rock workshop exports locos to Mozambique". Business Line. 6 December 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 December 2014.

[113] "PUBLIC-PRIVATE-PARTNERSHIP LEGAL RESOURCE CENTER". PUBLIC-PRIVATE-PARTNERSHIP LEGAL RESOURCE CENTER (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-01-26.

[UN_WPP-114] "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.

[UN_WPP_2022-115] "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.

[116] "Mozambique". Central Intelligence Agency. 27 February 2023 – via CIA.gov.

[මොසැම්බික්_හි_ජනවිකාසය_BilateralRelationsFactSheet-117] මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: "Mozambique (07/02)". U.S. Bilateral Relations Fact Sheets/Background Notes. U.S. Department of State. 2 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2018.

[මොසැම්බික්_හි_ජනවිකාසය_CIA-118] This article incorporates public domain material from the CIA document "Mozambique" (retrieved on 22 May 2007). (Archived 2007 edition)

[119] Singhvi, L. M. (2000). "Other Countries of Africa" (PDF). Report of the High Level Committee on the Indian Diaspora. New Delhi: Ministry of External Affairs. p. 94. 8 April 2014 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[120] Mozambique (01/09) සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 ජූනි 2019 at the Wayback Machine, U.S. Department of State

[121] "Flight from Angola". The Economist. 16 August 1975. 23 July 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2019.

[122] "Portuguese Flee Mozambique and Tell of Persecution". The New York Times. 2 March 1976. 21 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2019.

[123] Jian, Hong (2007). "莫桑比克华侨的历史与现状 (The History and Status Quo of Overseas Chinese in Mozambique)". West Asia and Africa (5). Chinese Academy of Social Sciences. ISSN 1002-7122. 22 May 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[මොසැම්බික්_හි_ජනවිකාසය_ISN-124] Horta, Loro (13 August 2007). "China, Mozambique: old friends, new business". International Relations and Security Network Update. 7 April 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 November 2007.

[125] Moçambique Inquérito Demográfico e de Saúde 2011 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 අගෝස්තු 2013 at the Wayback Machine. Instituto Nacional de Estatística, Ministério da Saúde Maputo, Moçambique (March 2013)

[126] "Censo 2017 Brochura dos Resultados Definitivos do IV RGPH - Nacional". 15 May 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 December 2019.

[127] "Quadro 23. População de 5 anos e mais por idade, segundo área de residência, sexo e língua que fala com mais frequência em casa" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 දෙසැම්බර් 2018 at the Wayback Machine, Instituto Nacional de Estatística සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 දෙසැම්බර් 1998 at the Wayback Machine, Maputo Moçambique, 2007

[128] "Quadro 24. População de 5 anos e mais por condição de conhecimento da língua portuguesa e sexo, segundo área de residência e idade" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 17 දෙසැම්බර් 2018 at the Wayback Machine, Instituto Nacional de Estatística සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 දෙසැම්බර් 1998 at the Wayback Machine, Maputo Moçambique, 2007

[මොසැම්බික්_හි_ජනවිකාසය_r1-129] Relatório do I Seminário sobre a Padronização da Ortografia de Línguas Moçambicanas. NELIMO, Universidade Eduardo Mondlane, 1989.

[130] Malangano ga Sambano (Yao New Testament), British and Foreign Bible Society, London, 1952

[131] Harries, Rev. Lyndon (1950), A Grammar of Mwera. Witwatersrand University Press, Johannesburg.

[132] Barnes, Herbert (1902), Nyanja – English Vocabulary (mostly of Likoma Island). Society for Promoting Christian Knowledge, London.

[133] ChiChewa Intensive Course, (Chewa is similar to Nyanja) Lilongwe, Malawi, 1969.

[134] Doke, Clement, A Comparative Study in Shona Phonetics. University of Witwatersrand Press. 1931.

[135] 3º Recenseamento Geral da População e Habitação. 2007 Census of Mozambique. ine.gov.mz

[මොසැම්බික්_හි_ජනවිකාසය_DHS_2015-136] "Moçambique: Inquérito de Indicadores de Imunização, Malária e HIV/SIDA em Moçambique (IMASIDA), 2015" (PDF) (පෘතුගීසි බසින්). Ministério da Saúde & Instituto Nacional de Estatística. p. 40. 21 April 2018 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 April 2018.

[මොසැම්බික්_හි_ජනවිකාසය_IRFR-137] "Mozambique 2018 International Religious Freedom Report" (PDF). United States Commission on International Religious Freedom. 2018. 15 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 14 June 2020.

[138] CELEBRANDO O ANO DA FÉ NA DIOCESE DE TETE. diocesedetete.org.mz (7 September 2012)

[139] "UMC in Mozambique". moumethodist.org. July 2011. 10 May 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[140] LDS Statistics and Church Facts for Mozambique සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 ජූලි 2019 at the Wayback Machine. Mormonnewsroom.org. Retrieved 21 June 2015.

[141] JosephFebruary 1, Anne; Images, 2018Getty. "In Mozambique, A Jewish Community Thrives". The Forward. 10 December 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 March 2019.{{cite web}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link)

[මොසැම්බික්_හි_ජනවිකාසය_hdrstats.undp.org-142] "Human Development Report 2009 – Mozambique". Hdrstats.undp.org. 30 January 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2010.

[මොසැම්බික්_හි_ජනවිකාසය_SOWMY-143] "The State of the World's Midwifery". United Nations Population Fund. 25 December 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 August 2011.

[144] Key facts සංරක්ෂණය කළ පිටපත 9 ජනවාරි 2009 at the Wayback Machine, Department for International Development (DFID), UK Government (24 May 2007)

[145] UNESCO (Sept 2010) World Data on Education සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 ජනවාරි 2022 at the Wayback Machine. 7th ed.

[146] "The World Factbook". cia.gov. 10 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 May 2007.

[147] UIS. "Education". UNESCO. 5 September 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 March 2018.

[148] Fitzpatrick, Mary (2007). Mozambique. Lonely Planet. p. 33. ISBN 978-1-74059-188-1. 5 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2015.

[මොසැම්බික්_හි_සංස්කෘතිය_salgado-149] Salgado, Susana (2014). The Internet and Democracy Building in Lusophone African Countries. Ashgate. p. 79. ISBN 9781409472933. 4 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 July 2015.

[මොසැම්බික්_හි_සංස්කෘතිය_eisa-150] Matsimbe, Zefanias (2009). "Ch. 9: Mozambique". In Denis Kadima and Susan Booysen (ed.). Compendium of Elections in Southern Africa 1989–2009: 20 Years of Multiparty Democracy. EISA, Johannesburg. pp. 319–321. 28 February 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[151] Mário, Tomás Vieira; UNESCO (2011). Assessment of Media Development in Mozambique: Based on UNESCO's Media Development Indicators. UNESCO. p. 123. ISBN 9789230010225. 4 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 July 2015.

[152] Berg, Jerome S. (24 October 2008). Broadcasting on the Short Waves, 1945 to Today. McFarland. p. 221. ISBN 978-0786469024. 4 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 July 2015.

[153] "Mozambique – Cultural institutions". Encyclopedia Britannica. 26 January 2021. 26 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 January 2021.

[154] "Mozambique defeat hosts Uganda in Olympic qualifier of women's beach volleyball". India Blooms News Service. 11 March 2020. සම්ප්‍රවේශය 7 January 2021.

[1]

[a]

[2]

[b]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

පිළිගත් ස්වෛරී රාජ්‍යයන්
ඇල්ජීරියාව * ඇන්ගෝලාව * බෙනින් * බොට්ස්වානාව * බුර්කිනා ෆාසෝ * බුරුන්ඩි * කැමරූන් * කේප් වර්ඩ් * මධ්‍යම අප්‍රිකාව * චෑඩ් * කොමරොස් * කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය * කොංගෝ ජනරජය * ජිබුටි * ඊජිප්තුව * සමක ගිනියාව * එරිත්‍රියාව * එස්වාටිනි * ඉතියෝපියාව * ගැබොන් * ගැම්බියාව * ඝානාව * ගිනියාව * ගිනි බිසවු * අයිවරි කෝස්ට් * කෙන්යාව * ලෙසොතෝව * ලයිබීරියාව * ලිබියාව * මැඩගස්කරය * මලාවි * මාලි * මොරිටේනියාව * මුරුසිය * මොරොක්කෝව * මොසැම්බික් * නැමීබියාව * නයිජර් * නයිජීරියාව * රුවන්ඩාව * සාඕ ටොමේ සහ ප්‍රින්සිපේ * සෙනගාලය * සීෂෙල්ස් * සියෙරා ලියෝන් * සෝමාලියාව * දකුණු අප්‍රිකාව * දකුණු සුඩානය * සුඩානය * ටැන්සානියාව * ටෝගෝ * ටියුනීසියාව * උගන්ඩාව * සැම්බියාව * සිම්බාබ්වේ
සීමිත හෝ පිළිගැනීමක් නොමැති රාජ්‍යයන්
සහරාවි අරාබි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය * සෝමාලිලන්තය
අප්‍රිකානු නොවන රාජ්‍යවල සංඝටක කොටස්
දකුණු සහ ඇන්ටාක්ටික් ප්‍රංශ භූමිය * කැනරි දූපත් * සියුටා * මැඩෙයිරා * මයෝට් * මෙලිලා * පෙලගී දූපත් * ප්ලාසාස් ඩි සොබෙරානියා * රීයූනියන් * සොකොත්‍රා දූපත් සමූහය
ස්වෛරී රාජ්‍යයක යැපෙන භූමි
ශාන්ත හෙලේනා, ඇසෙන්ෂන් සහ ට්‍රිස්ටන් ඩා කුන්හා