මොරොක්කෝව

මොරොක්කෝ රාජධානිය
المملكة المغربية (අරාබි)
*al-Mamlakah al-Maghribiyah*
ⵜⴰⴳⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ (බර්බර්)
මොරොක්කෝ රාජධානිය المملكة المغربية (අරාබි); al-Mamlakah al-Maghribiyah; ⵜⴰⴳⵍⴷⵉⵜ ⵏ ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ (බර්බර්);
	Flag Coat of arms
	උද්යෝග පාඨය: الله، الوطن، الملك ; "Allāh, al-Waṭan, al-Malik"; "දෙවියන්, රට, රජ"; ⴰⴽⵓⵛ, ⴰⵎⵓⵔ, ⴰⴳⵍⵍⵉⴷ
	ජාතික ගීය: ٱلنَّشِيْد ٱلْوَطَنِي ; "an-Našīd al-Waṭanīy"; "චෙරිෆියන් ගීය";
	අප්‍රිකාවේ වයඹ දෙසින් මොරොක්කෝවේ පිහිටීම; තද කොළ: මොරොක්කෝවේ අවිවාදිත භූමි ප්‍රදේශය; ලා කොළ: බටහිර සහරාවේ හිමිකම් කියන සහ වැඩි වශයෙන් මොරොක්කෝව විසින් අත්පත් කරගෙන ඇතිඑහි දකුණු පළාත්
අගනුවර	රබාත්; 34°02′N 6°51′W / 34.033°N 6.850°W
විශාලතම නගරය	කැසබ්ලැන්කා; 33°32′N 7°35′W / 33.533°N 7.583°W
නිල භාෂා(ව)	අරාබි; තමසයිට්;
කතා කරන භාෂා	මොරොක්කෝ අරාබි; හසානියා අරාබි; බර්බර් භාෂා; ප්‍රංශ;
විදේශීය භාෂා	ඉංග්‍රීසි; ස්පාඤ්ඤ;
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2012)	67% අරාබිවරු; 31% බර්බර්වරු; 2% සහරාවිවරු;
ආගම	99.6% ඉස්ලාම් (නිළ) 99.23% සුන්නි; 0.45% ෂියා; ; 0.3% වෙනත් 0.13% අඥෙයවාදීන්; 0.10% බහායි ඇදහිලි; 0.09% ක්‍රිස්තියානි; 0.01% යුදෙව්වන්; ;
ජාති නාම(ය)	මොරොක්කානුවන්
රජය	ඒකීය පාර්ලිමේන්තු අර්ධ ව්‍යවස්ථාපිත රාජාණ්ඩුව
• රජු	VI වන මොහොමඩ්
• අගමැති	අසීස් අක්නොවුච්
ව්‍යවස්ථාදායකය	පාර්ලිමේන්තුව
• උත්තර මන්ත්‍රී මණ්ඩලය	මන්ත්‍රී මණ්ඩලය
• පහළ මන්ත්‍රී මණ්ඩලය	නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය
පිහිටුවීම
• ඉඩ්රිසිඩ් රාජවංශය	788
• අලවි රාජවංශය (වත්මන් රාජවංශය)	1631
• ප්‍රංශ ආරක්ෂක ප්‍රදේශය පිහිටුවීම	1912 මාර්තු 30
• ස්වාධීනත්වය	1956 අප්‍රේල් 7
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ	446,300 km2 (172,300 sq mi); or 716,550 km2 (276,660 sq mi) (57 වෙනි)
• ජලය (%)	0.056 (250 km2)
ජනගහණය
• 2022 ඇස්තමේන්තුව	37,984,655 (39 වෙනි)
• 2014 ජන සංගණනය	33,848,242
• ජන ඝණත්වය	50.0/km2 (129.5/sq mi)
දදේනි (ක්‍රශසා)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ.ඩො. බිලියන 385.337 (55 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	ඇ.ඩො. 10,408 (122 වෙනි)
දදේනි (නාමික)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ.ඩො. බිලියන 147.343 (60 වෙනි)
• ඒක පුද්ගල	ඇ.ඩො. 3,979 (123 වෙනි)
ගිනි (2015)	40.3; මධ්‍යම
මාසද (2021)	0.683; මධ්‍යම · 123 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදල	මොරොක්කෝ ඩිරාම් (MAD)
වේලා කලාපය	UTC+1; UTC+0 (during Ramadan)
රිය ධාවන මං තීරුව	දකුණ
ඇමතුම් කේතය	+212
අන්තර්ජාල TLD	.ma; المغرب.
	වෙබ් අඩවිය; maroc.ma
	^ වර්ග කිලෝමීටර 446,330 ප්‍රදේශය මතභේදයට තුඩු දී ඇති සියලුම භූමි ප්‍රදේශ බැහැර කරන අතර, වර්ග කිලෝමීටර 716,550 ක ප්‍රදේශයට බටහිර සහරා හි මොරොක්කෝ-හිමිකම් කළ සහ අර්ධ වශයෙන් පාලනය වන කොටස් ඇතුළත් වේ. (පොලිසාරියෝ පෙරමුණ විසින් සහරාවි අරාබි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය ලෙස හිමිකම් කියයි.) මොරොක්කෝව ද සියුටා සහ මෙලිලා ප්‍රදේශ වලට හිමිකම් කියන අතර, වර්ග කිලෝමීටර 22.8 ක පමණ භූමි ප්‍රමාණයකට හිමිකම් කියයි.[තහවුරු කර නොමැත];

මොරොක්කෝව (ⁱ/məˈrɒkoʊ/),^{[note 3]} නිල වශයෙන් මොරොක්කෝ රාජධානිය,^{[note 4]} උතුරු අප්‍රිකාවේ මාග්‍රෙබ් ප්‍රදේශයේ පිහිටි රටකි. එය උතුරින් මධ්‍යධරණී මුහුද සහ බටහිරින් අත්ලාන්තික් සාගරය, නැගෙනහිරින් ඇල්ජීරියාව සමඟ ගොඩබිම් මායිම් ද දකුණින් බටහිර සහරා හි මතභේදාත්මක භූමිය ද ඇත. මොරොක්කෝව, සියුටා, මෙලිලා සහ පීනෝන් ඩි වේලෙස් ඩි ලා ගෝමර යන ස්පාඤ්ඤ පාලන කොටස් සහ එහි වෙරළට ඔබ්බෙන් ඇති ස්පාඤ්ඤ පාලනය යටතේ පවතින කුඩා දූපත් කිහිපයක් ද හිමිකම් කියයි.^[16] එය වර්ග කිලෝමීටර 446,300 (වර්ග සැතපුම් 172,300) හෝ වර්ග කිලෝමීටර 716,550 (වර්ග සැතපුම්276,660),^[b] සහ දළ වශයෙන් මිලියන 37 ක ජනගහනයක් සහිත වපසරියක් පුරා විහිදේ. එහි නිල සහ ප්‍රමුඛ ආගම ඉස්ලාමය වන අතර නිල භාෂා අරාබි සහ බර්බර් (ටමාසයිට්); අරාබි භාෂාවේ ප්‍රංශ සහ මොරොක්කෝ උපභාෂාව ද බහුලව කතා කරයි. මොරොක්කෝ අනන්‍යතාවය සහ සංස්කෘතිය අරාබි, බර්බර්, අප්‍රිකානු සහ යුරෝපීය සංස්කෘතීන්ගේ මිශ්‍රණයකි. එහි අගනුවර රබාත් වන අතර එහි විශාලතම නගරය කැසබ්ලැන්කා වේ.^[17]

වසර 300,000 කට පෙර පැලියොලිතික් යුගයේ සිට මොරොක්කෝව සමන්විත කලාපය ජනාවාස වී ඇත. ඉඩ්‍රිසිඩ් රාජවංශය 788 දී I වන ඉඩ්රිස් විසින් පිහිටුවන ලද අතර පසුව එය වෙනත් ස්වාධීන රාජවංශ මාලාවක් විසින් පාලනය කරන ලද අතර, 11 වන සහ 12 වන සියවස්වල අල්මොරාවිඩ් සහ අල්මොහාඩ් රාජවංශ යටතේ ප්‍රාදේශීය බලවතෙකු ලෙස එහි උච්චතම ස්ථානයට ළඟා වූ අතර එය අයිබීරියානු අර්ධද්වීපය සහ මාග්‍රෙබ් බොහෝමයක් පාලනය කළේය.^[18] 7 වන ශතවර්ෂයේ සිට මාග්‍රෙබ් වෙත සියවස් ගණනාවක අරාබි සංක්‍රමණය කලාපයේ ජන විකාශන විෂය පථය වෙනස් කළේය. 15 වන සහ 16 වන ශතවර්ෂ වලදී, මොරොක්කෝව එහි ස්වෛරීභාවයට බාහිර තර්ජනවලට මුහුණ දුන් අතර, පෘතුගාලය යම් භූමි ප්‍රදේශයක් අත්පත් කර ගැනීමත්, ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යය නැගෙනහිරින් ආක්‍රමණය කිරීමත් සමඟ ය. මැරිනිඩ් සහ සාදි රාජවංශයන් වෙනත් ආකාරයකින් විදේශීය ආධිපත්‍යයට විරුද්ධ වූ අතර, ඔටෝමාන් ආධිපත්‍යයෙන් බේරුණු එකම උතුරු අප්‍රිකානු ජාතිය මොරොක්කෝව විය. අද දක්වා රට පාලනය කරන අලවි රාජවංශය 1631 දී බලය අල්ලා ගත් අතර ඊළඟ සියවස් දෙක තුළ බටහිර ලෝකය සමඟ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික හා වාණිජ සබඳතා පුළුල් කළේය. මොරොක්කෝවේ මධ්‍යධරණී මුහුද ආසන්නයේ පිහිටි මූලෝපායික පිහිටීම යුරෝපීය උනන්දුව අලුත් කළේය. 1912 දී ප්‍රංශය සහ ස්පාඤ්ඤය, ටැන්ජියර් හි ජාත්‍යන්තර කලාපයක් වෙන්කර ගනිමින් රට අදාළ ආරක්‍ෂිත ප්‍රදේශවලට බෙදා ඇත. යටත් විජිත පාලනයට එරෙහිව වරින් වර ඇති වූ කැරලි සහ කැරලි වලින් පසුව, 1956 දී, මොරොක්කෝව එහි ස්වාධීනත්වය ලබා ගෙන නැවත එක්සත් විය.

නිදහසේ සිට, මොරොක්කෝව සාපේක්ෂව ස්ථාවරව පවතී. එය අප්‍රිකාවේ පස්වන විශාලතම ආර්ථිකය ඇති අතර අප්‍රිකාව සහ අරාබි ලෝකය යන දෙකෙහිම සැලකිය යුතු බලපෑමක් ඇති කරයි; එය ගෝලීය කටයුතුවල මධ්‍යම බලවතෙකු ලෙස සලකනු ලබන අතර අරාබි ලීගය, අරාබි මාග්‍රෙබ් සංගමය, මධ්‍යධරණී සංගමය සහ අප්‍රිකානු සංගමයේ සාමාජිකත්වය දරයි.^[19] මොරොක්කෝව තේරී පත් වූ පාර්ලිමේන්තුවක් සහිත ඒකීය අර්ධ ව්‍යවස්ථාපිත රාජාණ්ඩුවකි. විධායක ශාඛාව මොරොක්කෝවේ රජු සහ අගමැති විසින් මෙහෙයවනු ලබන අතර ව්‍යවස්ථාදායක බලය පාර්ලිමේන්තුවේ සභා දෙකට පැවරී ඇත: නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය සහ මන්ත්‍රී මණ්ඩලය. අධිකරණ බලය ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණයට පැවරී ඇති අතර, නීති, මැතිවරණ සහ ජනමත විචාරණවල වලංගු භාවය සමාලෝචනය කළ හැක.^[20] රජු සතුව විශාල විධායක සහ ව්‍යවස්ථාදායක බලතල ඇත, විශේෂයෙන් හමුදා, විදේශ ප්‍රතිපත්ති සහ ආගමික කටයුතු; ඔහුට නීතියේ බලය ඇති දහිර්ස් නමින් නියෝග නිකුත් කළ හැකි අතර, අගමැති සහ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා අධිකරණයේ සභාපතිවරයාගේ අදහස් විමසීමෙන් පසු පාර්ලිමේන්තුව විසුරුවා හැරීමටද හැකිය.

මොරොක්කෝව තම දකුණු පළාත් නම් කර ඇති බටහිර සහරා හි ස්වයං පාලන නොවන ප්‍රදේශයේ අයිතියට හිමිකම් කියයි. 1975 දී, ස්පාඤ්ඤය භූමි ප්‍රදේශය ඉවත් කර එහි පාලනය මොරොක්කෝවට සහ මොරිටේනියාවට පැවරීමට එකඟ වූ පසු, එම බලවතුන් සහ සමහර ප්‍රදේශවාසීන් අතර ගරිල්ලා යුද්ධයක් ඇති විය. 1979 දී මොරිටේනියාව එම ප්‍රදේශයට හිමිකම අත්හැරිය නමුත් යුද්ධය දිගටම පැවතුනි. 1991 දී සටන් විරාම ගිවිසුමකට එළැඹුණු නමුත් ස්වෛරීභාවය පිළිබඳ ප්‍රශ්නය නොවිසඳී තිබිණි. අද වන විට මොරොක්කෝව භූමි ප්‍රදේශයෙන් තුනෙන් දෙකක් අත්පත් කරගෙන සිටින අතර, ආරවුල විසඳීමට ගත් උත්සාහයන් මේ වන විට දේශපාලන අර්බුදය බිඳ දැමීමට අසමත් වී ඇත.

නම සහ නිරුක්තිය

ඉංග්‍රීසියෙන් මොරොක්කෝ යනු රට සඳහා ස්පාඤ්ඤ නාමය වන මාරුකොස් හි ඉංග්‍රීසිකරණයකි, එය අල්මොරවිඩ් රාජවංශයේ, අල්මොහාඩ් කැලිෆේට් සහ සාඩියන් රාජවංශයේ අගනුවර වූ මරකේෂ් නගරයේ නමෙන් උපුටා ගන්නා ලදී.^[21] අල්මොරවිඩ් රාජවංශය සමයේදී, මරකේෂ් නගරය තමුරාකුෂ්ට් යන නමින් පිහිටුවන ලදී, එය නගරයේ පැරණි බර්බර් නාමය වන අමූර් සහ යකුෂ් වෙතින් ව්‍යුත්පන්න විය.^[22]

ඓතිහාසික වශයෙන්, මෙම භූමි ප්‍රදේශය මුස්ලිම් භූගෝල විද්‍යාඥයින් අල්-මග්රිබ් අල්-අක්ෂා ('ඉස්ලාම් ලෝකයේ ඈතම බටහිර', දළ වශයෙන් ටියරෙට් සිට අත්ලාන්තික් සාගරය දක්වා වූ ප්‍රදේශය ලෙස නම් කරන ලද කොටසකි.) අල්-මග්රිබ් අල්-අව්සා හි අසල්වැසි ප්‍රදේශ සමඟ ('මැද බටහිර': ට්‍රිපොලි සිට බෙජායා දක්වා) සහ අල්-මග්රිබ් අල්-අඩ්නා (ට්‍රිපොලි: නෙලෙක්‍රෙස්ට් බටහිර සිට.) නම් කර ඇත.^[23]

මොරොක්කෝවේ නූතන අරාබි නාමය වන්නේ අල්-මග්රිබ් (المغرب), රාජධානියේ නිල අරාබි නාමය වන්නේ අල්-මම්ලකා අල්-මග්රිබියා (المملكة المغربية).^[24]^[25]^[26] තුර්කි භාෂාවෙන්, මොරොක්කෝව ෆාස් ලෙස හඳුන්වනු ලබන අතර, එහි පැරණි අගනුවර වන ෆෙස් වෙතින් ව්‍යුත්පන්න වූ නමක් බර්බර් ඉසාෆෙන් ව්‍යුත්පන්න විය හැකිය.^[27]^[28]

ඉස්ලාමීය ලෝකයේ අනෙකුත් ප්‍රදේශවල, උදාහරණයක් ලෙස 20වන සියවසේ මැද භාගයට පෙර ඊජිප්තු සහ මැදපෙරදිග අරාබි සාහිත්‍යයේ, මොරොක්කෝව පොදුවේ හඳුන්වනු ලැබුවේ මුරකුෂ් (مراكش) ලෙසයි.^[29] පර්සියානු, උර්දු සහ පන්ජාබි ඇතුළු ඉන්දු-ඉරාන භාෂා කිහිපයකම මොරොක්කෝව හැඳින්වීමට මෙම යෙදුම තවමත් භාවිතා වේ.^[30]

අල්-ඉයාලා අෂ්-ෂරීෆා (الإيالة الشريفة) හෝ අල්-ඉම්බරාටුරියහ් (අල්-ඉම්බරාටුරියහ් ඈෂ්-ෂරියා ඈෂ්-ෂරියා) වැනි අලවි රාජවංශයේ ෂරීෆි උරුමය දැක්වෙන විවිධ යෙදුම් වලින් මොරොක්කෝව දේශපාලනිකව ද සඳහන් කර ඇත. ප්‍රංශ භාෂාවෙන් එල් ලෙස පරිවර්තනය කර ඇත්තේ 'එම්පයර් චෙරිෆියන් සහ ඉංග්‍රීසියෙන් 'ෂරීෆියන් අධිරාජ්‍යය' ලෙසයි.^[31]^[32]ඉතිහාසය

ඉතිහාසය

ප්‍රාග් ඉතිහාසය සහ පෞරාණිකත්වය

වර්තමාන මොරොක්කෝවේ ප්‍රදේශය අවම වශයෙන් පැලියොලිතික් යුගයේ සිට ජනාවාස වී ඇති අතර එය ක්‍රිස්තු පූර්ව 190,000 සහ 90,000 අතර කාලයක ආරම්භ විය.^[35] මෑත ප්‍රකාශනයක් යෝජනා කර ඇත්තේ ප්‍රදේශයේ ඊටත් පෙර මිනිස් වාසය සඳහා සාක්ෂි ඇති බවයි: 2000 ගණන්වල අගභාගයේදී ජෙබෙල් ඉර්හුඩ් හි අත්ලාන්තික් වෙරළ ආසන්නයේ සොයා ගන්නා ලද හෝමෝ සේපියන්ස් පොසිල ආසන්න වශයෙන් වසර 315,000 කට පෙර දින නියම කරන ලදී.^[36] ඉහළ පැලියොලිතික් යුගයේදී, මැග්‍රෙබ් එහි නූතන ශුෂ්ක භූ දර්ශනයට වෙනස්ව, සැවානාවකට සමාන වූ අදට වඩා සාරවත් විය.^[37] වසර විසි දෙදහසකට පෙර, ඇටීරියන් සංස්කෘතිය ඉබරෝමාරුසියානු සංස්කෘතිය විසින් අනුප්‍රාප්තික විය, එය අයිබීරියන් සංස්කෘතීන් සමඟ සමානකම් බෙදාහදා ගන්නා ලදී. ඉබරෝමාරුසියානු "මච්ටා-අෆලූ" සුසාන භූමිවලින් හමු වූ මානව අවශේෂ සහ යුරෝපීය ක්‍රෝ-මැග්නොන් අවශේෂ අතර අස්ථි සමානකම් යෝජනා වී ඇත. ඉබරෝමාරුසියානු සංස්කෘතිය මොරොක්කෝවේ බීකර් සංස්කෘතිය විසින් අනුප්‍රාප්තික විය.

මයිටොකොන්ඩ්‍රියල් ඩීඑන්ඒ අධ්‍යයනයෙන් බර්බර්ස් සහ ස්කැන්ඩිනේවියාවේ සාමි අතර සමීප මුතුන් මිත්තන් සම්බන්ධයක් සොයාගෙන ඇත. මෙම සාක්ෂි මගින් නිරිතදිග යුරෝපයේ ෆ්‍රැන්කෝ-කැන්ටබ්‍රියානු සරණාගත ප්‍රදේශයේ අවසාන ග්ලැසියර යුගයේ ජීවත් වූ සමහර ජනයා උතුරු යුරෝපයට සංක්‍රමණය වූ අතර, අවසාන අයිස් යුගයෙන් පසු එහි ජනගහණයට දායක වූ බවට න්‍යාය සනාථ කරයි.^[38]

සම්භාව්‍ය පෞරාණිකත්වයේ මුල් භාගයේදී, වයඹදිග අප්‍රිකාව සහ මොරොක්කෝව පුළුල් ලෙස මතුවෙමින් පවතින මධ්‍යධරණී ලෝකය වෙත කෙමෙන් කෙමෙන් ඇදී ගියේ ෆිනීෂියානුවන් විසින්, එහි වෙළඳ ජනපද සහ ජනාවාස පිහිටුවා ගත් අතර, ඒවායින් වඩාත් ප්‍රබල වූයේ චෙල්ලා, ලික්සස් සහ මොගඩෝර් ය.^[39] මොගදෝර් ක්‍රි.පූ. 6 වැනි සියවසේදී ෆිනීෂියානු ජනපදයක් ලෙස පිහිටුවන ලදී.^[40]

මොරොක්කෝව පසුව පුරාණ කාර්තේජ්හි වයඹදිග අප්‍රිකානු ශිෂ්ටාචාරයේ රාජධානියක් බවට පත් වූ අතර කාර්තජීනියානු අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් විය. පැරණිතම ස්වාධීන මොරොක්කෝ රාජ්‍යය වූයේ බාගා රජු යටතේ පැවති මොරේටේනියාවේ බර්බර් රාජධානියයි.^[41] මෙම පැරණි රාජධානිය (නූතන මොරිටේනියා ප්‍රාන්තය සමඟ පටලවා නොගත යුතුය) ක්‍රි.පූ 225 හෝ ඊට පෙර සමෘද්ධිමත් විය. ක්‍රි.පූ. 33 දී මොරේටානියාව රෝම අධිරාජ්‍යයේ සේවාදායක රාජධානියක් බවට පත් විය. ක්ලෝඩියස් අධිරාජ්‍යයා ක්‍රිස්තු වර්ෂ 44 දී සෘජුවම මොරේටේනියාව ඈඳා ගත් අතර, එය අධිරාජ්‍ය ආණ්ඩුකාරයෙකු විසින් පාලනය කරන ලද රෝම පළාතක් බවට පත් කළේය (එක්කෝ ප්‍රොකියුරේටර් ඔගස්ටි හෝ ලෙගටස් ඔගස්ටි ප්‍රෝ ප්‍රෙටෝර්).

තුන්වන සියවසේ අර්බුදය අතරතුර, මොරේටානියාවේ කොටස් බර්බර්වරුන් විසින් නැවත අත්පත් කර ගන්නා ලදී. 3 වැනි සියවසේ අගභාගය වන විට, සෘජු රෝම පාලනය, මොරේටේනියා ටින්ගිටානා හි සෙප්ටම් (සියුටා) සහ මොරේටේනියා සිසේරියන්සිස් හි චර්චෙල් වැනි වෙරළබඩ නගර කිහිපයකට සීමා වී තිබුණි. ක්‍රිස්තු වර්ෂ 429 දී, වැන්ඩල්වරුන් විසින් ප්‍රදේශය විනාශයට පත් වූ විට, රෝම අධිරාජ්‍යයට මොරේටේනියාවේ ඉතිරිව තිබූ දේපළ අහිමි වූ අතර, ප්‍රාදේශීය මෞරෝ-රෝම රජවරු ඔවුන්ගේ පාලනය භාර ගත්හ. 530 ගණන් වලදී, බයිසැන්තියානු පාලනය යටතේ නැගෙනහිර රෝම අධිරාජ්‍යය, සෙප්ටම් සහ ටින්ගිගේ සෘජු අධිරාජ්‍ය පාලනය නැවත ස්ථාපිත කර, ටිංගීස් ශක්තිමත් කර පල්ලියක් ඉදි කළේය.

පදනම සහ රාජවංශ

7 වන ශතවර්ෂයේ මැද භාගයේ ආරම්භ වූ මාග්‍රෙබ්හි මුස්ලිම් ආක්‍රමණය ඊළඟ සියවසේ මුල් භාගයේදී උමයියාද් කාලිෆේට් විසින් සාක්ෂාත් කර ගන්නා ලදී. එය ප්‍රදේශයට අරාබි භාෂාව සහ ඉස්ලාම් යන දෙකම ගෙන ආවේය. විශාල ඉස්ලාමීය අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් වුවද, මොරොක්කෝව මුලින් සංවිධානය කරන ලද්දේ ඉෆ්රිකියා හි අනුබද්ධ පළාතක් ලෙස වන අතර, කයිරූආන් හි මුස්ලිම් ආණ්ඩුකාරවරයා විසින් පත් කරන ලද ප්‍රාදේශීය ආණ්ඩුකාරවරුන් සමඟය.^[42] 7 වන ශතවර්ෂයේ සිට මග්‍රෙබ් වෙත සියවස් ගණනාවක අරාබි සංක්‍රමණය මොරොක්කෝවේ ජන විකාශන විෂය පථය වෙනස් කළේය.

ස්වදේශික බර්බර් ගෝත්‍රිකයන් ඉස්ලාමය පිළිගත් නමුත් ඔවුන්ගේ චාරිත්‍රානුකූල නීති රඳවා ගත්හ. ඔවුන් නව මුස්ලිම් පාලනයට බදු සහ උපහාර ද ගෙවා ඇත.^[43] නූතන මොරොක්කෝවේ ප්‍රදේශයේ පළමු ස්වාධීන මුස්ලිම් රාජ්‍යය වූයේ රිෆ් කඳුකරයේ එමිරේට් එකක් වන නෙකෝර් රාජධානියයි. එය 710 දී සාලිහ් I වන ඉබ්න් මන්සූර් විසින් ආරම්භ කරන ලද අතර, උමයියාද් කැලිෆේට් හි සේවාදායක රාජ්‍යයක් ලෙස එය පිහිටුවන ලදී. 739 දී බර්බර් කැරැල්ල පුපුරා යාමෙන් පසු, බර්බර්වරු සිජිල්මාසා හි මික්නාසා සහ බර්ගාවටා වැනි වෙනත් ස්වාධීන රාජ්‍යයන් පිහිටුවා ගත්හ.

ඉඩ්‍රිසිඩ් රාජවංශයේ නිර්මාතෘ සහ හසන් ඉබ්න් අලිගේ මී මුනුපුරා වන ඉඩ්‍රිස් ඉබ්න් අබ්දල්ලා, හෙජාස්හි තම පවුල අබ්බාසිඩ්වරුන් විසින් ඝාතනය කිරීමෙන් පසු මොරොක්කෝවට පලා ගොස් ඇත. ඔහු අවුරාබා බර්බර් ගෝත්‍රිකයන්ට දුරස්ථ අබ්බාසිඩ් කලීෆාවරුන්ට ඔවුන්ගේ පක්ෂපාතිත්වය බිඳ දැමීමට ඒත්තු ගැන්වූ අතර ඔහු 788 දී ඉඩ්රිසිඩ් රාජවංශය ආරම්භ කළේය. ඉඩ්රිසිඩ් ඔවුන්ගේ අගනුවර ලෙස ෆෙස් පිහිටුවා ගත් අතර මොරොක්කෝව මුස්ලිම් ඉගෙනීමේ මධ්‍යස්ථානයක් සහ ප්‍රධාන ප්‍රාදේශීය බලවතෙකු බවට පත්විය. 927 දී ෆාතිමිඩ් කැලිෆේට් සහ ඔවුන්ගේ මික්නාසා සහචරයින් විසින් ඉඩ්‍රිසිඩ්වරුන් නෙරපා හරින ලදී. 932 දී මික්නාසා ෆාතිමිඩ්වරුන් සමඟ සබඳතා බිඳ දැමූ පසු, 980 දී සිජිල්මාසාහි මාග්‍රාවා විසින් ඔවුන් බලයෙන් ඉවත් කරන ලදී.

11 වන සියවසේ සිට බර්බර් රාජවංශ මාලාවක් බිහි විය.^[44]^[45]^[46] සංහජා අල්මොරවිඩ් රාජවංශය සහ මස්මුදා අල්මොහාඩ් රාජවංශය යටතේ,^[47] මොරොක්කෝව මාග්‍රෙබ්, අයිබීරියා හි අල්-ඇන්ඩලස් සහ බටහිර මධ්‍යධරණී කලාපයේ ආධිපත්‍යය දැරීය. 13 වැනි සියවසේ සිට බනු හිලාල් අරාබි ගෝත්‍රිකයන්ගේ දැවැන්ත සංක්‍රමණයක් රට තුළ දක්නට ලැබුණි. 13 වන සහ 14 වන ශතවර්ෂ වලදී සෙනාටා බර්බර් මැරිනිඩ්ස් මොරොක්කෝවේ බලය අල්ලා ගත් අතර ඇල්ජීරියාවේ සහ ස්පාඤ්ඤයේ හමුදා මෙහෙයුම් හරහා අල්මොහාඩ්ස් හි සාර්ථකත්වයන් අනුකරණය කිරීමට උත්සාහ කළහ. වට්ටාසිඩ්වරු ඔවුන් පසුපස ගියහ. 15 වන ශතවර්ෂයේදී, රෙකොන්කිස්ටා විසින් අයිබීරියා හි මුස්ලිම් පාලනය අවසන් කළ අතර බොහෝ මුස්ලිම්වරුන් සහ යුදෙව්වන් මොරොක්කෝවට පලා ගියහ.^[48]

15 වන ශතවර්ෂයේ අත්ලාන්තික් සාගරයේ වෙළඳාම පාලනය කිරීමට පෘතුගීසි උත්සාහයන් මොරොක්කෝවේ අභ්‍යන්තරයට විශාල බලපෑමක් ඇති කළේ නැත, නමුත් මොරොක්කෝ වෙරළ තීරයේ සමහර දේපළ පාලනය කිරීමට ඔවුන් සමත් වූ නමුත් රට අභ්‍යන්තරයට තවදුරටත් නොපැමිණේ.

1549 දී, මෙම කලාපය ඉස්ලාමීය අනාගතවක්තෘ මුහම්මද්ගෙන් පැවත එන බවට ප්‍රකාශ කරන අනුප්‍රාප්තික අරාබි රාජවංශවලට වැටුණි: පළමුව 1549 සිට 1659 දක්වා පාලනය කළ ෂරීෆියන් සාදි රාජවංශය, පසුව 17 වන සියවසේ සිට බලයේ සිටින ඇලවුයිට් රාජවංශය. මොරොක්කෝව උතුරේ ස්පාඤ්ඤයේ ආක්‍රමණවලට මුහුණ දුන් අතර ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යයේ සහචරයින් බටහිර දෙසට තල්ලු විය.

සාදි රාජවංශය යටතේ, රට 1578 දී ඇල්කේසර් ක්විබිර් සටනේදී පෘතුගාලයේ අවිස් රාජවංශය අවසන් කරන ලදී. 1591 දී සොන්ග්හේ අධිරාජ්‍යය අහමඩ් අල්-මන්සූර්ගේ පාලන සමය සුල්තාන් රාජ්‍යයට නව ධනයක් සහ කීර්තියක් ගෙන දුන් අතර, බටහිර අප්‍රිකාව වෙත විශාල ගවේෂණ චාරිකාවකින් දරුණු පරාජයක් සිදු විය. කෙසේ වෙතත්, සහරා හරහා ප්‍රදේශ කළමනාකරණය කිරීම ඉතා දුෂ්කර විය.^{[තහවුරු කර නොමැත]} අල්-මන්සූර්ගේ මරණයෙන් පසු රට ඔහුගේ පුතුන් අතර බෙදී ගියේය.

සාදි රාජවංශයේ පරිහානිය තුළ දේශපාලන ඛණ්ඩනය සහ ගැටුම් කාලපරිච්ඡේදයෙන් පසුව, මොරොක්කෝව අවසානයේ 1660 ගණන්වල අගභාගයේදී අලවි (හෝ ඇලවුයිට්) සුල්තාන් අල්-රෂීඩ් විසින් නැවත එක් කරන ලදී, ඔහු 1666 දී ෆෙස් සහ 1668 දී මරකේෂ් අල්ලා ගන්නා ලදී.^[49]^[50] අලවිවරු ඔවුන්ගේ තත්ත්වය ස්ථාවර කර ගැනීමට සමත් වූ අතර, එම ප්‍රදේශයේ පෙර පැවති රාජ්‍යයන්ට වඩා රාජධානිය කුඩා වුවද, එය තරමක් ධනවත් විය. ප්‍රාදේශීය ගෝත්‍රිකයන්ගේ විරෝධයට එරෙහිව ඉස්මයිල් ඉබන් ෂරීෆ් (1672-1727) එක්සත් රාජ්‍යයක් නිර්මාණය කිරීමට පටන් ගත්තේය.^[51] ඔහුගේ ජයෂ් ඩි'අහ්ල් අල්-රිෆ් (රිෆියන් හමුදාව) සමඟ ඔහු 1684 දී එය අත්හැර දැමූ ඉංග්‍රීසින්ගෙන් ටැන්ජියර් නැවත අත්පත් කර ගත් අතර 1689 දී ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් ලාරාචේ වෙතින් පලවා හරින ලදී. පෘතුගීසීන් 1769 දී මොරොක්කෝවේ ඔවුන්ගේ අවසාන ප්‍රදේශය වූ මැසාගෝ අතහැර දැමූහ. කෙසේ වෙතත්, ස්පාඤ්ඤයට එරෙහිව මෙලිලා වටලෑම 1775 දී පරාජයෙන් අවසන් විය.

මොරොක්කෝව 1777 දී එක්සත් ජනපදය ස්වාධීන රාජ්‍යයක් ලෙස පිළිගත් පළමු ජාතිය විය.^[52]^[53]^[54] ඇමරිකානු විප්ලවයේ ආරම්භයේ දී අත්ලාන්තික් සාගරයේ ඇමරිකානු වෙළඳ නැව් වෙනත් යාත්‍රාවලින් ප්‍රහාරවලට ලක් විය. 1777 දෙසැම්බර් 20 වන දින, මොරොක්කෝවේ සුල්තාන් III වන මොහොමඩ් ප්‍රකාශ කළේ ඇමරිකානු වෙළඳ නැව් සුල්තාන් රාජ්‍යයේ ආරක්ෂාව යටතේ පවතින අතර එමඟින් ආරක්ෂිතව ගමන් කළ හැකි බවයි. 1786 දී අත්සන් කරන ලද මොරොක්කෝ-ඇමරිකානු මිත්‍රත්ව ගිවිසුම, එක්සත් ජනපදයේ පැරණිතම නොකැඩූ මිත්‍රත්ව ගිවිසුම ලෙස පවතී.^[55]^[56]

ප්‍රංශ සහ ස්පාඤ්ඤ ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශ

යුරෝපය කාර්මීකරණය වූ විට, වයඹදිග අප්‍රිකාව යටත් විජිතකරණය සඳහා ඇති හැකියාව සඳහා වැඩි වැඩියෙන් අගය කරන ලදී. ප්‍රංශය 1830 තරම් ඈත කාලයේ සිටම මොරොක්කෝව කෙරෙහි දැඩි උනන්දුවක් දැක්වූ අතර, එහි ඇල්ජීරියානු භූමියේ මායිම ආරක්ෂා කිරීමට පමණක් නොව, මධ්‍යධරණී මුහුදේ සහ විවෘත අත්ලාන්තික් සාගරයේ වෙරළ තීරයන් සහිත මොරොක්කෝවේ මූලෝපායික පිහිටීම නිසාද විය.^[58] 1860 දී ස්පාඤ්ඤයේ සියුටා එන්ක්ලේව් පිළිබඳ ආරවුලක් ස්පාඤ්ඤය යුද්ධය ප්‍රකාශ කිරීමට හේතු විය. ජයග්‍රාහී ස්පාඤ්ඤය ජනාවාසයේ තවත් වාසස්ථානයක් සහ විශාල කරන ලද සියුටා එකක් දිනා ගත්තේය. 1884 දී ස්පාඤ්ඤය මොරොක්කෝවේ වෙරළබඩ ප්‍රදේශවල ආරක්ෂිත කලාපයක් නිර්මාණය කළේය.

1904 දී ප්‍රංශය සහ ස්පාඤ්ඤය මොරොක්කෝවේ බලපෑම් කලාප කැටයම් කළහ. ප්‍රංශයේ එක්සත් රාජධානියේ බලපෑමේ ක්ෂේත්‍රය විසින් පිළිගැනීම ජර්මානු අධිරාජ්‍යයේ ප්‍රබල ප්‍රතිචාරයක් ඇති කළේය; සහ 1905 දී අර්බුදයක් මතු විය. 1906 දී ඇල්ජෙසිරාස් සමුළුවේදී මෙම කාරණය විසඳන ලදී. 1911 අගදීර් අර්බුදය යුරෝපීය බලවතුන් අතර ආතතීන් වැඩි කළේය. 1912 ෆෙස් ගිවිසුම මොරොක්කෝව ප්‍රංශයේ ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශයක් බවට පත් කළ අතර 1912 ෆෙස් කෝලාහල ඇති කළේය.^[60] ස්පාඤ්ඤය සිය වෙරළබඩ ආරක්ෂක කලාපය දිගටම ක්‍රියාත්මක කළේය. එම ගිවිසුම මගින් ස්පාඤ්ඤය උතුරු වෙරළබඩ සහ දකුණු සහරා කලාපවල බලය ආරක්ෂා කිරීමේ කාර්යභාරය භාර ගත්තේය.^[61]

යටත් විජිතවාදීන් දස දහස් ගණනක් මොරොක්කෝවට ඇතුළු වූහ. සමහරු පොහොසත් කෘෂිකාර්මික ඉඩම් විශාල ප්‍රමාණයක් මිලදී ගත් අතර තවත් සමහරු පතල් සහ වරායන් සූරාකෑම හා නවීකරණය කිරීම සංවිධානය කළහ. මෙම මූලද්‍රව්‍ය අතර ගොඩනැගුණු පොලී කණ්ඩායම් මොරොක්කෝව පාලනය වැඩි කිරීමට ප්‍රංශයට දිගින් දිගටම බලපෑම් කළහ - එය මොරොක්කෝ ගෝත්‍රිකයන් අතර අඛණ්ඩ යුද්ධ මගින් ද අවශ්‍ය කරන ලද පාලනයක් වන අතර ඉන් කොටසක් ජයග්‍රහණයේ ආරම්භයේ සිට ප්‍රංශ සමඟ පැත්ත ගත්හ. ප්‍රංශ යටත් විජිත පරිපාලක, ආණ්ඩුකාර ජෙනරාල් මාර්ෂල් හියුබට් ලියුටේ, මොරොක්කෝ සංස්කෘතිය අවංකවම අගය කළ අතර නවීන පාසල් පද්ධතියක් නිර්මාණය කරමින් ඒකාබද්ධ මොරොක්කෝ-ප්‍රංශ පරිපාලනයක් පැනවීමට සමත් විය. මොරොක්කෝ සොල්දාදුවන්ගේ අංශ කිහිපයක් (ගූමියර්ස් හෝ නිත්‍ය හමුදා සහ නිලධාරීන්) පළමු ලෝක සංග්‍රාමයේ සහ දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයේ දී ප්‍රංශ හමුදාවේ සහ ස්පාඤ්ඤ සිවිල් යුද්ධයේ දී සහ ඉන් පසුව (Regulares) ස්පාඤ්ඤ ජාතිකවාදී හමුදාවේ සේවය කළහ.^[62] වහල් සේවය 1925 දී අහෝසි කරන ලදී.^[63]

1921 සහ 1926 අතර, අබ්ඩ් එල්-ක්‍රිම්ගේ නායකත්වයෙන් රිෆ් කඳුකරයේ ඇති වූ නැගිටීමක්, රිෆ් ජනරජය පිහිටුවීමට හේතු විය. ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් රිෆ් ජනරජය ස්වාධීන වීම වැළැක්වීම සඳහා සිවිල් විරෝධී බෝම්බ ප්‍රහාර සහ අබ වායුව භාවිතා කරන ලදී.^[64] 1921 ජූලි-අගෝස්තු මාසවල පමණක් වාර්ෂිකව සොල්දාදුවන් 13,000කට වඩා අහිමි විය.^[65] ෆ්‍රැන්කෝ-ස්පාඤ්ඤ හමුදාව විසින් 1927 වන විට රිෆි මර්දනය කරන ලදී. ස්පාඤ්ඤ-ප්‍රංශ පැත්තෙන් තුවාල ලැබූවන් 52,000 ක් වූ අතර රිෆි වලින් 10,000 ක් මිය ගියහ.^[66]

1943 දී, විචක්ෂණශීලී එක්සත් ජනපද සහාය ඇතිව නිදහස සඳහා බලපෑම් කිරීම සඳහා ඉස්තික්ලාල් පක්ෂය (නිදහස් පක්ෂය) පිහිටුවන ලදී. මොරොක්කෝ ජාතිකවාදීන් මූලික වශයෙන් එක්සත් ජාතීන්ගේ යටත් විජිත පාලනය අවසන් කිරීමට බලපෑම් කිරීම සඳහා අන්තර් ජාතික ක්‍රියාකාරික ජාලයන් වෙත දැඩි ලෙස යොමු විය.^[67] ඉස්ටික්ලාල් පක්ෂය ජාතිකවාදී ව්‍යාපාරයට නායකත්වයෙන් වැඩි කොටසක් පසුව ලබා දුන්නේය.

ප්‍රංශය විසින් 1953 දී V වන සුල්තාන් මොහොමඩ් මැඩගස්කරයට පිටුවහල් කිරීම සහ ඔහු වෙනුවට ජනප්‍රිය නොවන මොහොමඩ් බෙන් අරෆා පත් කිරීම ප්‍රංශ සහ ස්පාඤ්ඤ ආරක්ෂක ප්‍රදේශවලට සක්‍රීය විරෝධයක් ඇති කළේය. වීදි ^{[තහවුරු කර නොමැත]} 1955 දී ප්‍රංශය V වන මොහොමඩ් වෙත ආපසු යාමට අවසර දුන් අතර, මොරොක්කෝවේ නිදහසට තුඩු දුන් සාකච්ඡා ඊළඟ වසරේ ආරම්භ විය.^[68] 1956 මාර්තු මාසයේදී මොරොක්කෝව මොරොක්කෝ රාජධානිය ලෙස ප්‍රංශයෙන් නිදහස ලබා ගත්තේය. මාසයකට පසු ස්පාඤ්ඤය උතුරු මොරොක්කෝවේ සිය ආරක්‍ෂිත ප්‍රදේශය නව රාජ්‍යයට අත්හැර දැමූ නමුත් මධ්‍යධරණී වෙරළ තීරයේ එහි වෙරළබඩ වාසස්ථාන දෙක (සීයුටා සහ මෙලිලා) තබා ගත් අතර එය පෙර ජයග්‍රහණවල සිට පැවත එන නමුත් මොරොක්කෝව අද දක්වාම ස්වෛරීත්වයට හිමිකම් කියයි.

නිදහසින් පසු

1957 දී සුල්තාන් මොහොමඩ් රජු බවට පත් විය. පස්වන මොහොමඩ්ගේ අභාවයෙන් පසු, දෙවන හසන් මොරොක්කෝවේ රජු බවට පත් වූයේ 1961 මාර්තු 3 වෙනිදාය. මොරොක්කෝවේ ප්‍රථම මහ මැතිවරණය පැවැත්වුණේ 1963 දී ය. කෙසේ වෙතත්, හසන් හදිසි තත්ත්වයක් ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර 1965 දී පාර්ලිමේන්තුව අත්හිටුවා ඇත. 1971 දී සහ 1972, රජු බලයෙන් පහ කර ජනරජයක් පිහිටුවීමට අසාර්ථක උත්සාහයන් දෙකක් විය. ඔහුගේ පාලන සමයේදී මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම් විමර්ශනය කිරීම සඳහා 2005 දී පිහිටුවන ලද සත්‍ය කොමිසමක්, රඳවා තබා ගැනීමේදී මරණයට පත්වීමේ සිට බලහත්කාරයෙන් පිටුවහල් කිරීම දක්වා වූ සිද්ධීන් 10,000කට ආසන්න ප්‍රමාණයක් තහවුරු කළේය. සත්‍ය කොමිසමට අනුව හසන්ගේ පාලන සමයේදී පුද්ගලයන් 592ක් පමණ ඝාතනය කර ඇත.

1963 දී ඇල්ජීරියානු සහ මොරොක්කෝ හමුදා අතර වැලි යුද්ධය ඇල්ජීරියානු භූමියේ කොටස් වලට මොරොක්කෝ හිමිකම් සම්බන්ධයෙන් සටන් කරන ලදී. විධිමත් සාම ගිවිසුමක් 1964 පෙබරවාරි මාසයේදී අත්සන් කරන ලදී. කෙසේ වෙතත්, ගැටුමෙන් පසුව දෙරට අතර සබඳතා පළුදු විය.^[69] දකුණේ ඉෆ්නි ස්පාඤ්ඤ වාසස්ථානය 1969 දී මොරොක්කෝවට ආපසු ලබා දෙන ලදී.^[70]

ස්පාඤ්ඤ සහරා හි ස්වාධීන රාජ්‍යයක් පිහිටුවීමේ අරමුණින් 1973 දී පොලිසාරියෝ ව්‍යාපාරය පිහිටුවන ලදී. 1975 නොවැම්බර් 6 වන දින හසන් රජු ස්පාඤ්ඤ සහරා වෙත යාමට ස්වේච්ඡා සේවකයන්ගෙන් ඉල්ලා සිටියේය. "හරිත මාර්තු" සඳහා සිවිල් වැසියන් 350,000ක් පමණ සම්බන්ධ වූ බව වාර්තා විය.^[71] මාසයකට පසුව, ස්පාඤ්ඤය ස්පාඤ්ඤ සහරා අත්හැර ඉක්මනින් බටහිර සහරා බවට පත් කිරීමට එකඟ වූ අතර, ඇල්ජීරියාවේ මිලිටරි මැදිහත්වීමේ විරෝධතා සහ තර්ජන නොතකා එය ඒකාබද්ධ මොරොක්කෝ-මොරිටේනියානු පාලනයට මාරු කිරීමට එකඟ විය. මොරොක්කෝ හමුදා භූමිය අල්ලා ගත්හ.^[48]

මොරොක්කෝ සහ ඇල්ජීරියානු හමුදා වැඩි කල් නොගොස් බටහිර සහරාහි ගැටුම් ඇති විය. මොරොක්කෝව සහ මොරිටේනියාව බටහිර සහරා දෙකට බෙදී ගියේය. මොරොක්කෝ හමුදාව සහ පොලිසාරියෝ හමුදා අතර සටන් වසර ගණනාවක් දිගටම පැවතුනි. දිගුකාලීන යුද්ධය මොරොක්කෝවට සැලකිය යුතු මූල්‍ය කාන්දුවක් විය. දේශපාලන නොසන්සුන්තා සහ ආර්ථික අර්බුදය මධ්‍යයේ 1983 දී හසන් සැලසුම් කළ මැතිවරණ අවලංගු කළේය. 1984 දී, මොරොක්කෝව, සහරාවි අරාබි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය සංවිධානයට ඇතුළත් කිරීමට විරෝධය පළ කරමින් අප්‍රිකානු එකමුතුවේ සංවිධානයෙන් ඉවත් විය. 1982 සහ 1985 අතර මොරොක්කෝ සොල්දාදුවන් 5,000කට වඩා ඝාතනය කළ බව පොලිසාරියෝ ප්‍රකාශ කළේය.^[72] ඇල්ජීරියාවේ සිටින සහරාවි සරණාගතයින් සංඛ්‍යාව 165,000ක් ලෙස ඇල්ජීරියානු බලධාරීන් ගණන් බලා ඇත.^[73] ඇල්ජීරියාව සමඟ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා 1988 දී ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කරන ලදී. 1991 දී එක්සත් ජාතීන්ගේ අධීක්ෂණය යටතේ බටහිර සහරාහි සටන් විරාමයක් ආරම්භ වූ නමුත් භූමියේ තත්ත්වය තීරණය කර නොමැති අතර සටන් විරාම උල්ලංඝනය කිරීම් වාර්තා වේ. ඊළඟ දශකය භූමියේ අනාගතය පිළිබඳ යෝජිත ජනමත විචාරණයක් සම්බන්ධයෙන් බොහෝ ආරවුල් ඇති වූ නමුත් අවහිරය බිඳී ගියේ නැත.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

1990 ගණන්වල දේශපාලන ප්‍රතිසංස්කරණවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මොරොක්කෝවේ ප්‍රථම විපක්ෂයේ නායකත්වයෙන් යුත් රජය බලයට පත්වීමත් සමඟ ද්වි-මණ්ඩල ව්‍යවස්ථාදායකයක් ස්ථාපිත විය. දෙවන හසන් රජු 1999 දී මිය ගිය අතර ඔහුගේ පුත් VI වන මොහොමඩ් රජ විය.^[74] ඔහු යම්කිසි ආර්ථික සහ සමාජ ලිබරල්කරණයක් හඳුන්වා දුන් සුපරීක්ෂාකාරී නවීකරණය කරන්නෙකු වේ.^[75] VI වන මොහොමඩ් 2002 දී බටහිර සහරා වෙත ආන්දෝලනාත්මක සංචාරයක් කළේය.^[76] මොරොක්කෝව බටහිර සහරා සඳහා ස්වයං පාලන සැලැස්මක් එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයට 2007 දී එළිදක්වන ලදී.^[77] පොලිසාරියෝ සැලැස්ම ප්‍රතික්ෂේප කර තමන්ගේම යෝජනාවක් ඉදිරිපත් කළේය.^[78] මොරොක්කෝව සහ පොලිසාරියෝ පෙරමුණ නිව් යෝර්ක් නගරයේ එක්සත් ජාතීන්ගේ අනුග්‍රහය ඇතිව සාකච්ඡා පැවැත්වූ නමුත් කිසිදු එකඟතාවයකට පැමිණීමට අපොහොසත් විය.^[79] 2010 දී, ආරක්ෂක හමුදා බටහිර සහරා හි විරෝධතා කඳවුරකට කඩා වැදුණු අතර, කලාපීය අගනුවර වන එල් අයියන් හි ප්‍රචණ්ඩ පෙලපාලි අවුලුවාලන ලදී.^[80]

2002 දී මොරොක්කෝව සහ ස්පාඤ්ඤය මතභේදයට තුඩු දී ඇති පෙරෙජිල් දිවයින සම්බන්ධයෙන් එක්සත් ජනපදයේ තැරැව්කාර යෝජනාවකට එකඟ විය. මොරොක්කෝ සොල්දාදුවන් සාමාන්‍යයෙන් ජනාවාස නොවූ දූපතට ගොඩ බැස කූඩාරම් සහ ධජයක් පිහිටුවීමෙන් පසුව ස්පාඤ්ඤ හමුදා විසින් එය අත්පත් කරගෙන ඇත.^[81] 2005 දී අප්‍රිකානු සංක්‍රමණිකයන් දුසිම් ගනනක් ස්පාඤ්ඤ වාසස්ථාන වන මෙලිලා සහ සීයුටා වල දේශසීමා වෙත කඩා වැදීමත් සමඟ නැවතත් ආතතීන් ඇති විය. ඊට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, ස්පාඤ්ඤය මෙලිලා වෙතින් නීතිවිරෝධී සංක්‍රමණිකයන් දුසිම් ගනනක් මොරොක්කෝවට පිටුවහල් කරන ලදී.^[82] 2006 දී ස්පාඤ්ඤ අගමැති සැපතේරෝ ස්පාඤ්ඤ වාසස්ථාන වෙත ගියේය. වසර 25කට පසු එම ප්‍රදේශවලට නිල සංචාරයක් කළ පළමු ස්පාඤ්ඤ නායකයා ඔහු විය.^[83] ඊළඟ අවුරුද්දේ, ස්පාඤ්ඤ රජු I වන ජුවාන් කාර්ලෝස්, සීයුටා සහ මෙලිලා වෙත ගොස්, එන්ක්ලේව්ස් පාලනය කරන ලෙස ඉල්ලා සිටි මොරොක්කෝව තවදුරටත් කෝපයට පත් කළේය.^[84]

2011-2012 මොරොක්කෝ විරෝධතා අතරතුර, දේශපාලන ප්‍රතිසංස්කරණ සහ රජුගේ බලතල සීමා කරන නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් ඉල්ලා රබාත් සහ අනෙකුත් නගරවල දහස් ගණනක් ජනතාව පෙළ ගැසී සිටියහ. 2011 ජූලි මාසයේදී, අරාබි වසන්තයේ විරෝධතා සමනය කිරීමට ඔහු යෝජනා කළ ප්‍රතිසංස්කරණ ව්‍යවස්ථාවක් පිළිබඳ ජනමත විචාරණයකින් රජු විශිෂ්ට ජයග්‍රහණයක් ලබා ගත්තේය.^[85] ඉන් අනතුරුව පැවති පළමු මහා මැතිවරණයේදී, මධ්‍යස්ථ ඉස්ලාමීය යුක්තිය සහ සංවර්ධන පක්ෂය බහු ආසන සංඛ්‍යාවක් දිනා ගත් අතර, නව ව්‍යවස්ථාව අනුව අබ්දෙලිලා බෙන්කිරානේ රජයේ ප්‍රධානියා ලෙස නම් කරන ලදී.^[86] හයවන මොහොමඩ් විසින් සිදු කරන ලද ප්‍රතිසංස්කරණ නොතකා, පෙලපාලිකරුවන් ගැඹුරු ප්‍රතිසංස්කරණ සඳහා දිගටම ඉල්ලා සිටියහ. 2012 මැයි මාසයේදී කැසබ්ලැන්කා හි පැවති වෘත්තීය සමිති රැලියකට සියගණනක් සහභාගී වූහ. ප්‍රතිසංස්කරන ක්‍රියාත්මක කිරීමට රජය අපොහොසත් වූ බවට සහභාගී වූවෝ චෝදනා කළහ.^[87]

2020 දෙසැම්බර් 10 වන දින ඊශ්‍රායල-මොරොක්කෝ සාමාන්‍යකරණ ගිවිසුම ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද අතර මොරොක්කෝව ඊශ්‍රායලය සමඟ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා යළි ආරම්භ කිරීමේ අභිප්‍රාය ප්‍රකාශ කළේය.^[88] මොරොක්කෝ රාජධානිය, ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය සහ ඊශ්‍රායලය රාජ්‍යය ඒකාබද්ධ ප්‍රකාශනය 2020 දෙසැම්බර් 22 දින අත්සන් කරන ලදී.^[89]

2021 අගෝස්තු 24 වන දින අසල්වැසි ඇල්ජීරියාව, මොරොක්කෝව සමඟ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා කපා හැරියේ, මොරොක්කෝව බෙදුම්වාදී කණ්ඩායමකට සහය දක්වන බවට සහ ඇල්ජීරියාවට එරෙහිව සතුරු ක්‍රියා කරන බවට චෝදනා කරමිනි. මොරොක්කෝව මෙම තීරණය අසාධාරණ ලෙස හැඳින්වීය.^[90]

2023 සැප්තැම්බර් 8 වන දින, රික්ටර් පරිමාණයේ 6.8 ක භූමිකම්පාවක් මොරොක්කෝවට බලපෑවේ 2,800 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගිය අතර දහස් ගණනක් තුවාල ලැබූහ. භූමිකම්පාවේ අපිකේන්ද්‍රය මාරකෙක් නගරයට කිලෝමීටර 70ක් පමණ නිරිත දෙසින් විය.^[91]

භූගෝලය

මොරොක්කෝවට අත්ලාන්තික් සාගරයේ වෙරළ තීරයක් ඇති අතර එය ජිබ්‍රෝල්ටාර් සමුද්‍ර සන්ධිය පසුකර මධ්‍යධරණී මුහුදට ළඟා වේ. එය උතුරින් ස්පාඤ්ඤයට මායිම් වී ඇත ( සමුද්‍ර සන්ධිය හරහා ජල මායිමක් සහ කුඩා ස්පාඤ්ඤ පාලිත කොටස් තුනක් සහිත ගොඩබිම් මායිම්, සියුටා, මෙලිලා සහ පෙනෝන් ඩි වේලෙස් ඩි ලා ගෝමරා), නැගෙනහිරින් ඇල්ජීරියාව සහ දකුණින් බටහිර සහරා. මොරොක්කෝව බටහිර සහරාවේ වැඩි කොටසක් පාලනය කරන බැවින්, එහි තථ්‍ය දකුණු මායිම මොරිටේනියාව සමඟ වේ.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

රටෙහි ජාත්‍යන්තරව පිළිගත් මායිම් පිහිටා ඇත්තේ අක්ෂාංශ 27° සහ 36°N අතර දේශාංශ 1° සහ 14°W අතර ය. බටහිර සහරා එකතු කිරීම, මොරොක්කෝව බොහෝ දුරට 21° සහ 36°N, සහ 1° සහ 17°W අතර පිහිටා ඇත (රාස් නූආදිබු අර්ධද්වීපය 21°ට තරමක් දකුණින් සහ 17°ට බටහිරින් පිහිටා ඇත).^{[තහවුරු කර නොමැත]}

මොරොක්කෝවේ භූගෝලය අත්ලාන්තික් සාගරයේ සිට කඳුකර ප්‍රදේශ දක්වා සහරා කාන්තාරය දක්වා විහිදේ. මොරොක්කෝව යනු ඇල්ජීරියාව සහ ඈඳාගත් බටහිර සහරාව අතර උතුරු අත්ලාන්තික් සාගරයට සහ මධ්‍යධරණී මුහුදට මායිම්ව පිහිටි උතුරු අප්‍රිකානු රටකි. එය අත්ලාන්තික් සහ මධ්‍යධරණී වෙරළ තීරයන් ඇති රටවල් තුනෙන් එකකි (ස්පාඤ්ඤය සහ ප්‍රංශය සමග).^{[තහවුරු කර නොමැත]}

මොරොක්කෝවේ විශාල කොටසක් කඳුකරය. ඇට්ලස් කඳු ප්‍රධාන වශයෙන් රටේ මධ්‍යයේ සහ දකුණේ පිහිටා ඇත. රිෆ් කඳු රටේ උතුරු දෙසින් පිහිටා ඇත. මෙම පරාස දෙකෙහිම ප්‍රධාන වශයෙන් බර්බර් ජනයා වාසය කරති.^{[තහවුරු කර නොමැත]} එහි මුළු වර්ග ප්‍රමාණය බටහිර සහරා හැර වර්ගකිලෝමීටර 446,300 (වර්ග සැතපුම් 172,317 ) පමණ වේ. ඇල්ජීරියාව නැගෙනහිර සහ ගිනිකොන දෙසින් මොරොක්කෝවට මායිම් වේ, නමුත් දෙරට අතර දේශසීමා 1994 සිට වසා ඇත.^[92]

වයඹදිග අප්‍රිකාවේ අසල්වැසි මොරොක්කෝවේ ස්පාඤ්ඤ භූමිය මධ්‍යධරණී වෙරළ තීරයේ වාසස්ථාන පහකින් සමන්විත වේ: සියුටා, මෙලිලා සහ පෙනෝන් ඩි වේලෙස් ඩි ලා ගෝමරා, පීනෝන් ඩි අල්හුසෙමාස්, චෆරිනාස් දූපත් සහ මතභේදයට තුඩු දී ඇති පෙරෙජිල් දූපත. අත්ලාන්තික් වෙරළට ඔබ්බෙන් පිහිටි කැනරි දූපත් ස්පාඤ්ඤයට අයත් වන අතර උතුරින් මැඩෙයිරා පෘතුගීසි වේ. උතුරින්, මොරොක්කෝව මායිම්ව ඇත්තේ ජිබ්‍රෝල්ටාර් සමුද්‍ර සන්ධිය වන අතර, ජාත්‍යන්තර නැව් ගමනාගමනය අත්ලාන්තික් සහ මධ්‍යධරණී මුහුද අතර බාධාවකින් තොරව ගමන් කරයි.

රයිෆ් කඳු වයඹ සිට ඊසාන දෙසින් මධ්‍යධරණී මුහුදට මායිම් වන කලාපය පුරා විහිදේ. ඇට්ලස් කඳු රටෙහි කොඳු නාරටිය දිගේ^[93] ඊසාන දෙසින් නිරිත දෙසින් දිව යයි. රටේ ගිනිකොනදිග කොටසෙන් වැඩි කොටසක් සහරා කාන්තාරයේ පිහිටා ඇති අතර සාමාන්‍යයෙන් ජනාකීර්ණ නොවන අතර ආර්ථික වශයෙන් ඵලදායී නොවේ. ජනගහනයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් මෙම කඳුකරයට උතුරින් වෙසෙන අතර දකුණින් බටහිර සහරා පිහිටා ඇත, එය 1975 දී මොරොක්කෝව විසින් ඈඳා ගන්නා ලද පැරණි ස්පාඤ්ඤ යටත් විජිතයක්^{[note 5]} බටහිර සහරාව කොටසක් බව මොරොක්කෝව ප්‍රකාශ කරයි. එහි භූමි ප්‍රදේශය සහ එය එහි දකුණු පළාත් ලෙස සඳහන් කරයි.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

මොරොක්කෝවේ අගනුවර රබාත් ය; එහි විශාලතම නගරය එහි ප්‍රධාන වරාය වන කැසබ්ලැන්කා වේ. 2014 මොරොක්කෝ සංගණනයේදී 500,000 ට වැඩි ජනගහනයක් වාර්තා කරන අනෙකුත් නගර වන්නේ ෆෙස්, මාරකෙක්, මෙක්නෙස්, සැලේ සහ ටැන්ගර් වේ.^[94]

මොරොක්කෝව ISO 3166-1 alpha-2 භූගෝලීය කේතීකරණ ප්‍රමිතියෙන් MA සංකේතයෙන් නියෝජනය වේ.^[95] මෙම කේතය මොරොක්කෝවේ අන්තර්ජාල වසම, .ma සඳහා පදනම ලෙස භාවිතා කරන ලදී.^[95]

දේශගුණය

ප්‍රදේශය අනුව, මොරොක්කෝව ප්‍රධාන වශයෙන් "උණුසුම් ගිම්හාන මධ්‍යධරණී දේශගුණය" (Csa) සහ "උණුසුම් කාන්තාර දේශගුණය" (BWh) කලාප වලින් සමන්විත වේ.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

මධ්‍යම කඳු වැටි සහ අත්ලාන්තික් වෙරළට ඔබ්බෙන් වූ සීතල කැනරි ධාරාවේ බලපෑම්, උතුරු හා මධ්‍යම කඳුකරයේ සශ්‍රීක වනාන්තරවල සිට පඩිපෙළ, අර්ධ ශුෂ්ක සහ කාන්තාර දක්වා විහිදෙන මොරොක්කෝවේ සාපේක්ෂ වශයෙන් විශාල විවිධ වෘක්ෂලතා කලාපවල සැලකිය යුතු සාධක වේ. මොරොක්කෝ වෙරළබඩ තැනිතලා ගිම්හානයේදී පවා සැලකිය යුතු ලෙස මධ්‍යස්ථ උෂ්ණත්වයක් අත්විඳිති. සමස්තයක් ලෙස ගත් කල, මෙම දේශගුණික පරාසය දකුණු කැලිෆෝනියාවේ දේශගුණයට සමාන වේ.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

රයිෆ්, මැද සහ උස් ඇට්ලස් කඳුකරයේ, විවිධ දේශගුණික වර්ග කිහිපයක් පවතී: වෙරළබඩ පහත් බිම් දිගේ මධ්‍යධරණී, විවිධ ඕක් වර්ග, පාසි කාපට් වර්ධනය වීමට ප්‍රමාණවත් තෙතමනයක් සහිත ඉහළ උන්නතාංශවල තෙතමනය සහිත සෞම්‍ය දේශගුණයකට මග පාදයි. , ජුනිපර් සහ අත්ලාන්තික් ෆිර් මොරොක්කෝවට ආවේණික රාජකීය කේතුධර ගසකි. නිම්නවල සාරවත් පස සහ අධික වර්ෂාපතනය ඝන සහ සශ්‍රීක වනාන්තර වර්ධනයට ඉඩ සලසයි. වලාකුළු වනාන්තර රිෆ් කඳුකරයේ සහ මැද ඇට්ලස් කඳුකරයේ බටහිරින් සොයාගත හැකිය. ඉහළ උන්නතාංශවල, දේශගුණය ඇල්පයින් ස්වභාවයක් ගන්නා අතර, ස්කී රිසෝට් පවත්වාගෙන යා හැකිය.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

ඇට්ලස් කඳුකරයේ ගිනිකොන දෙසින්, ඇල්ජීරියානු දේශසීමා අසල, දේශගුණය දිගු හා උණුසුම් ගිම්හාන සමඟ ඉතා වියළි වේ. කඳු පද්ධතියේ වැසි සෙවනැලි බලපෑම හේතුවෙන් ඇට්ලස් පරාසයට නැගෙනහිරින් පිහිටි පහත් බිම් ප්‍රදේශවල අධික තාපය සහ අඩු තෙතමන මට්ටම් විශේෂයෙන් ප්‍රකාශ වේ. මොරොක්කෝවේ ගිනිකොන දෙසින් ඇති ප්‍රදේශ ඉතා උණුසුම් වන අතර, සහරා කාන්තාරයේ කොටස් ද ඇතුළත් වන අතර, එහි විශාල වැලි කඳු සහ පාෂාණ තැනිතලා සශ්‍රීක ක්ෂේම භූමියෙන් පිරී ඇත.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

දකුණේ සහරා කලාපයට ප්‍රතිවිරුද්ධව, වෙරළබඩ තැනිතලා රටේ මධ්‍යම සහ උතුරු ප්‍රදේශවල සාරවත් වන අතර ජනගහනයෙන් 95% ක් ජීවත් වන රටේ කෘෂිකර්මාන්තයේ කොඳු නාරටිය සමන්විත වේ. උතුරු අත්ලාන්තික් සාගරයට සෘජුව නිරාවරණය වීම, යුරෝපයේ ප්‍රධාන භූමියට සමීප වීම සහ දිගු විහිදී ඇති රිෆ් සහ ඇට්ලස් කඳු රටේ උතුරු අර්ධයේ තරමක් යුරෝපීය දේශගුණයේ සාධක වේ. එය මොරොක්කෝව පරස්පර විරෝධී රටක් බවට පත් කරයි. වනාන්තර ප්‍රදේශ රටේ 12% ක් පමණ ආවරණය වන අතර වගා කළ හැකි ඉඩම් 18% කි. මොරොක්කෝ භූමියෙන් ආසන්න වශයෙන් 5% කෘෂිකාර්මික භාවිතය සඳහා වාරි ජලය සපයනු ලැබේ.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

සාමාන්‍යයෙන්, ගිනිකොන දිග ප්‍රදේශ (පූර්ව සහරා සහ කාන්තාර ප්‍රදේශ) හැර, මොරොක්කෝවේ දේශගුණය සහ භූගෝලය අයිබීරියානු අර්ධද්වීපයට බෙහෙවින් සමාන ය. එබැවින් මොරොක්කෝවට පහත දේශගුණික කලාප ඇත:

මධ්‍යධරණී: රටේ වෙරළබඩ මධ්‍යධරණී ප්‍රදේශ, (කිලෝමීටර් 500 තීරුව) සහ අත්ලාන්තික් වෙරළ තීරයේ සමහර ප්‍රදේශ ආධිපත්‍යය දරයි. ගිම්හානය උණුසුම් සිට මධ්‍යස්ථව උණුසුම් සහ වියලි වේ, සාමාන්‍ය ඉහළ අගයන් 29 °C (84.2 °F) සහ 32 °C (89.6 °F) අතර වේ. ශීත ඍතුව සාමාන්‍යයෙන් මෘදු සහ තෙත් වේ, දෛනික සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය 9 °C (48.2 °F) සිට 11 °C (51.8 °F) පමණ වන අතර සාමාන්‍ය අවම උෂ්ණත්වය 5 °C (41.0 °F) සිට 8 °C (46.4 °F) පමණ වේ. F), බටහිර මධ්‍යධරණී මුහුදේ වෙරළබඩ ප්‍රදේශවලට සාමාන්‍ය වේ. මෙම ප්‍රදේශයේ වාර්ෂික වර්ෂාපතනය බටහිරින් මිලිමීටර් 600 සිට 800 දක්වා නැගෙනහිරින් මිලිමීටර් 350-500 දක්වා වෙනස් වේ. මෙම කලාපයට වැටෙන කැපී පෙනෙන නගර වන්නේ ටැන්ජියර්, ටෙටුවාන්, අල් හොසීමා, නඩෝර් සහ සාෆි ය.
උප-මධ්‍යධරණී: එය මධ්‍යධරණී ලක්ෂණ පෙන්වන නගරවලට බලපෑම් කරයි, නමුත් ඒවායේ සාපේක්ෂ උන්නතාංශය හෝ උතුරු අත්ලාන්තික් සාගරයට සෘජුව නිරාවරණය වීම හේතුවෙන් අනෙකුත් දේශගුණික තත්ත්වයන් තරමක් දුරට බලපායි. මේ අනුව අපට බලපාන ප්‍රධාන දේශගුණ දෙකක් තිබේ:

සාගර: ශීතල ග්‍රීෂ්ම කාලයන් විසින් තීරණය කරනු ලබන අතර, ඉහළ අගයන් 27 °C (80.6 °F) පමණ වන අතර එසවුයිරා කලාපය අනුව, සෑම විටම පාහේ 21 °C (69.8 °F) පමණ වේ. මධ්‍යම දෛනික උෂ්ණත්වය 19 °C (66.2 °F) තරම් අඩු විය හැකි අතර, ශීත සෘතු ශීතල සිට මෘදු සහ තෙත් වේ. වාර්ෂික වර්ෂාපතනය 400 සිට 700 mm දක්වා වෙනස් වේ. රබාත්, කැසබ්ලැන්කා, කෙනිට්‍රා, සාලේ සහ එසවුයිරා මෙම කලාපයට අයත් වන කැපී පෙනෙන නගර වේ.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

මහාද්වීපික: සාමාන්‍ය මධ්‍යධරණී කලාපවල දක්නට ලැබෙන ප්‍රමාණයට වඩා උණුසුම් ගිම්හාන සහ ශීත ඍතුවේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ඉහළ සහ පහත් අතර ඇති විශාල පරතරය මගින් තීරණය වේ. ග්‍රීෂ්ම ඍතුවේ දී, තාප තරංග වලදී දෛනික ඉහළ අගයන් 40 °C (104.0 °F) දක්වා ඉහළ යා හැකි නමුත් සාමාන්‍යයෙන් 32 °C (89.6 °F) සහ 36 °C (96.8 °F) අතර වේ. කෙසේ වෙතත්, හිරු බැස යන විට උෂ්ණත්වය පහත වැටේ. රාත්‍රී උෂ්ණත්වය සාමාන්‍යයෙන් 20 °C (68.0 °F) ට වඩා අඩු වන අතර සමහර විට ගිම්හානයේ මැද භාගයේදී 10 °C (50.0 °F) තරම් අඩු වේ. ශීත ඍතුව සිසිල් වන අතර, දෙසැම්බර් සහ පෙබරවාරි අතර ශීත කාලයට වඩා කිහිප වතාවක් අඩු විය හැක. එසේම, වරින් වර හිම වැටිය හැක. ෆෙස් උදාහරණයක් ලෙස 2005 ශීත ඍතුවේ දී -8 °C (17.6 °F) ලියාපදිංචි විය. වාර්ෂික වර්ෂාපතනය 500 සහ 900 mm අතර වෙනස් වේ. කැපී පෙනෙන නගර වන්නේ ෆෙස්, මෙක්නෙස්, චෙෆ්චෝවන්, බෙනි-මෙල්ලාල් සහ ටාසා වේ.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

මහාද්වීපික: 32 °C (89.6 °F) සහ 36 °C (96.8 °F) අතර ඉහළ අගයක් සහිත ගිම්හානය උණුසුම් සිට ඉතා උණුසුම් වන රටේ උතුරු සහ මධ්‍යම ප්‍රදේශවල කඳුකර ප්‍රදේශ ආධිපත්‍යය දරයි. අනෙක් අතට ශීත ඍතුව සීතල වන අතර පහත් සාමාන්යයෙන් හිමාංකය ඉක්මවා යයි. වයඹ දෙසින් සීතල තෙත් වාතය මොරොක්කෝවට පැමිණෙන විට, දින කිහිපයක් සඳහා, උෂ්ණත්වය සමහර විට −5 °C (23.0 °F) ට වඩා අඩු වේ. රටේ මෙම ප්‍රදේශයේ බොහෝ විට හිම පතනය වේ. වර්ෂාපතනය 400 සහ 800 mm අතර වෙනස් වේ. කැපී පෙනෙන නගර වන්නේ කෙනිෆ්රා, ඉමිල්චිල්, මිඩෙල්ට් සහ අසිලාල් ය.
ඇල්පයින්: මැද ඇට්ලස් කඳු වැටියේ සමහර කොටස්වල සහ ඉහළ ඇට්ලස් කඳු වැටියේ නැගෙනහිර කොටසේ දක්නට ලැබේ. ගිම්හානය ඉතා උණුසුම් සිට මධ්‍යස්ථ උණුසුම් වන අතර ශීත කාලය දිගු, සීතල සහ හිම සහිත වේ. වර්ෂාපතනය 400 සහ 1200 mm අතර වෙනස් වේ. ගිම්හානයේදී ඉහළ අගයන් යන්තම් 30 °C (86.0 °F) ට වඩා වැඩි වන අතර අවම අගයන් සිසිල් වන අතර සාමාන්‍යය 15 °C (59.0 °F) ට වඩා අඩුය. ශීත ඍතුවේ දී, ඉහළ අගයන් සාමාන්‍යයෙන් 8 °C (46.4 °F) පමණ වන අතර අඩු අගයන් හිමාංකයට වඩා පහළට යයි. රටේ මෙම කොටසෙහි, ඔකයිමෙඩන් සහ මිෂ්ලිෆෙන් වැනි බොහෝ ස්කී රිසෝට් තිබේ. කැපී පෙනෙන නගර වන්නේ ඉෆ්රාන්, අස්රෝ සහ බෝල්මන් ය.
අර්ධ ශුෂ්ක: මෙම වර්ගයේ දේශගුණය රටේ දකුණේ සහ රටේ නැගෙනහිර සමහර ප්‍රදේශවල දක්නට ලැබෙන අතර, වර්ෂාපතනය අඩු වන අතර වාර්ෂික වර්ෂාපතනය මිලිමීටර් 200 ත් 350 ත් අතර වේ. කෙසේ වෙතත්, යමෙක් සාමාන්‍යයෙන් එම ප්‍රදේශවල වර්ෂාපතන රටාව සහ තාප ගති ලක්ෂණ වැනි මධ්‍යධරණී ලක්ෂණ සොයා ගනී. කැපී පෙනෙන නගර වන්නේ අගදීර්, මාරකේෂ් සහ ඕජ්ඩාය.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

ඇල්ජීරියානු දේශසීමා ආසන්නයේ අගාදිර් සහ ජෙරාඩා නැගෙනහිරට දකුණින්, ශුෂ්ක සහ කාන්තාර දේශගුණය පවතිනු ඇත.

මොරොක්කෝව සහරා කාන්තාරයට සහ අත්ලාන්තික් සාගරයේ උතුරු මුහුදට සමීප වීම හේතුවෙන්, සිරොක්කෝව නැගෙනහිරින් හමා එන විට තාප තරංග ඇති කරන විට උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 7-8 කින් ඉහළ නැංවීමෙන් හෝ උෂ්ණත්වය අඩු කිරීමෙන් කලාපීය සෘතුමය උෂ්ණත්වයට බලපෑම් කිරීමට සංසිද්ධි දෙකක් සිදු වේ. වයඹ දෙසින් සීතල තෙත් වාතය හමන විට සෙල්සියස් අංශක 7-8 කින්, සීතල තරංගයක් හෝ සීතල කාලගුණයක් ඇති කරයි. කෙසේ වෙතත්, මෙම සංසිද්ධි සාමාන්‍යයෙන් දින දෙක පහකට වඩා පවතින්නේ නැත.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

දේශගුණික විපර්යාස බහු මානයන් මත මොරොක්කෝවට සැලකිය යුතු ලෙස බලපානු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ. උණුසුම් හා ශුෂ්ක දේශගුණයක් සහිත වෙරළබඩ රටක් ලෙස පාරිසරික බලපෑම් පුළුල් හා විවිධ විය හැකිය. 2019 දේශගුණික විපර්යාස කාර්ය සාධන දර්ශකයට අනුව, මොරොක්කෝව ස්වීඩනයට වඩා සූදානමින් දෙවන ස්ථානයට පත් විය.^[96]

ජෛව විවිධත්වය

මොරොක්කෝවේ ජෛව විවිධත්වය පුළුල් පරාසයක පවතී. එය මධ්‍යධරණී ද්‍රෝණියේ කොටසක් වන අතර, ශීඝ්‍ර වාසස්ථාන විනාශයට ලක්වන ආවේණික විශේෂවල සුවිශේෂී සාන්ද්‍රණයක් සහිත ප්‍රදේශයක් වන අතර, එබැවින් සංරක්ෂණ ප්‍රමුඛතාවය සඳහා උණුසුම් ස්ථානයක් ලෙස සැලකේ.^[97] අවිෆානා සැලකිය යුතු ලෙස වෙනස් වේ.^[98] මොරොක්කෝවේ සත්ව විශේෂ 454 ක් ඇතුළත් වන අතර, ඉන් පහක් මිනිසුන් විසින් හඳුන්වා දී ඇති අතර, 156 ක් කලාතුරකින් හෝ අහම්බෙන් දක්නට ලැබේ.^[99]

වනයේ වඳ වී යාමට දඩයම් කරන ලද බර්බරි සිංහයා, මොරොක්කෝවේ උපන් උප විශේෂයක් වන අතර එය ජාතික ලාංඡනයකි. කැලෑවේ සිටි අවසන් බාර්බරි සිංහයාට වෙඩි තබා ඇත්තේ 1922 දී ඇට්ලස් කඳුකරයේදීය.^[100] උතුරු අප්‍රිකාවේ අනෙකුත් ප්‍රාථමික විලෝපිකයන් දෙදෙනා වන ඇට්ලස් වලසා සහ බාබරි දිවියා පිළිවෙළින් වඳ වී ගොස් වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇත. බටහිර අප්‍රිකානු කිඹුලන්ගේ ධාතු ගහනය 20 වන සියවස දක්වා ඩ්‍රා ගඟේ පැවතුනි.^[101]

මොරොක්කෝවට සහ ඇල්ජීරියාවට ආවේණික ප්‍රයිමේට් වර්ගයක් වන බාබරි මැක්කා ද වෙළදාම^[102] සඳහා ඉවත්වීම, නාගරීකරණය, දැව සහ දේපළ වෙළඳාම් ව්‍යාප්තිය හේතුවෙන් වනගත ප්‍රදේශය - මැක්කන්ගේ වාසභූමිය අඩු කිරීම හේතුවෙන් වඳවීමේ තර්ජනයට මුහුණ පා සිටී.

ආහාර, සුරතල් සතුන්, ඖෂධීය අරමුණු, සිහිවටන සහ ඡායාරූප මුක්කු සඳහා සතුන් සහ ශාක වෙළඳාම් කිරීම මොරොක්කෝව පුරා බහුලව දක්නට ලැබේ, නීති බොහෝමයක් නීති විරෝධී බවට පත් කර ඇත.^[103]^[104] මෙම වෙළඳාම නියාමනය නොකළ අතර දේශීය මොරොක්කෝ වන ජීවීන්ගේ වන ගහනය නොදන්නා අඩුවීමක් ඇති කරයි. උතුරු මොරොක්කෝව යුරෝපයට සමීපව පිහිටා ඇති නිසා, පතොක්, කැස්බෑවන්, ක්ෂීරපායී හම් සහ ඉහළ වටිනාකමකින් යුත් පක්ෂීන් (උකුස්සන් සහ බස්ටර්ඩ්) වැනි විශේෂයන් රටේ විවිධ ප්‍රදේශවල අස්වනු නෙලනු ලබන අතර විශේෂයෙන් විශාල ඊල් තොගයක් සමඟ සැලකිය යුතු ප්‍රමාණයකින් අපනයනය කරනු ලැබේ. අස්වැන්න - 2009-2011 කාලය තුළ ඈත පෙරදිගට අපනයනය කරන ලද ටොන් 60 කි.^[105]

මොරොක්කෝව භෞමික පරිසර කලාප හයකට නිවහන වේ: මධ්‍යධරණී කේතුධර සහ මිශ්‍ර වනාන්තර, මධ්‍යධරණී ඉහළ ඇට්ලස් ජුනිපර් පඩිපෙළ, මධ්‍යධරණී ෂිටිම්-ආර්ගානියා වියළි වනාන්තර සහ සාරවත් පඳුරු, මධ්‍යධරණී වියළි වනාන්තර සහ පඩිපෙළ, උතුරු සහ මධ්‍යධරණී වනාන්තර, සහ මධ්‍යධරණී වනාන්තර.^[106] එහි 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 6.74/10ක් තිබූ අතර එය රටවල් 172 කින් ගෝලීය වශයෙන් 66 වැනි ස්ථානයට පත් විය.^[107]

දේශපාලනය

2022 ඉකොනොමිස්ට් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී දර්ශකයට අනුව, මොරොක්කෝව දෙමුහුන් පාලන ක්‍රමයක් යටතේ පාලනය වන අතර, මැද පෙරදිග සහ උතුරු අප්‍රිකාවේ #3 සහ ලෝකයේ #95 ලබා ගනී.^[108] මොරොක්කෝවට 2023 ලෝක මාධ්‍ය නිදහස දර්ශකයේ "දුෂ්කර" ශ්‍රේණිගත කිරීමක් ඇත.^[109]

1998 මාර්තු මැතිවරණයෙන් පසුව, විපක්ෂ සමාජවාදී නායක අබ්දර්රහ්මාන් යූසුෆි ගේ නායකත්වයෙන් යුත් සභාග ආන්ඩුවක් පිහිටුවනු ලැබූ අතර බොහෝ දුරට විරුද්ධ පක්ෂවලින් ලබාගත් ඇමතිවරුන්ගෙන් සමන්විත විය. අග්‍රාමාත්‍ය යූසුෆිගේ රජය ප්‍රධාන වශයෙන් විරුද්ධ පක්ෂවලින් ලබාගත් ප්‍රථම රජය වන අතර, 2002 ඔක්තෝබර් දක්වා සමාජවාදී, වාමාංශික සහ ජාතිකවාදී පක්ෂවල සභාගයක් රජයට ඇතුළත් කර ගැනීමේ පළමු අවස්ථාව ද නියෝජනය කරයි. අරාබි ලෝකයේ නූතන දේශපාලන ඉතිහාසයේ මැතිවරණයකින් පසු විපක්ෂය බලයට පත්වූ පළමු අවස්ථාවයි. වත්මන් ආණ්ඩුවේ නායකත්වය දරන්නේ අසීස් අක්නොවුච් ය.

මොරොක්කෝ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව පාර්ලිමේන්තුවක් සහ ස්වාධීන අධිකරණයක් සහිත රාජාණ්ඩුවක් සඳහා විධිවිධාන සපයයි. 2011 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා ප්‍රතිසංස්කරණ සමඟ, මොරොක්කෝවේ රජුට අඩු විධායක බලතල හිමි වන අතර අගමැතිගේ බලතල විශාල කර ඇත.^[110]^[111]

ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් රජුට ගෞරවනීය බලතල (අනෙකුත් බලතල අතර) ලබා දී ඇත. ඔහු ලෞකික දේශපාලන නායකයා වන අතර මුහම්මද් නබිතුමාගෙන් සෘජුව පැවත එන්නෙකු ලෙස "විශ්වාසවන්තයන්ගේ අණදෙන නිලධාරියා" වේ. ඔහු අමාත්‍ය මණ්ඩලයේ මුලසුන හොබවයි; පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයේ දී වැඩිම ආසන සංඛ්‍යාවක් දිනාගත් දේශපාලන පක්ෂයෙන් අගමැති පත් කරන අතර දෙවැන්නාගේ නිර්දේශ මත ආණ්ඩුවේ සාමාජිකයන් පත් කරයි.

1996 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් න්‍යායාත්මකව රජුට ඕනෑම අමාත්‍යවරයෙකුගේ ධූර කාලය අවසන් කිරීමටත්, ඉහළ සහ පහළ සභා ප්‍රධානීන් සමඟ සාකච්ඡා කිරීමෙන් පසු පාර්ලිමේන්තුව විසුරුවා හැරීමටත්, ව්‍යවස්ථාව අත්හිටුවීමටත්, නව මැතිවරණයක් කැඳවීමටත්, හෝ නියෝගයෙන් පාලනය කිරීමටත් අවසර දී ඇත. මෙය සිදු වූ එකම අවස්ථාව 1965 දී ය. රජු විධිමත් ලෙස සන්නද්ධ හමුදාවන්හි සේනාධිනායකයා වේ.

ව්‍යවස්ථාදායක අංශය

1996 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා ප්‍රතිසංස්කරණයෙන් පසු ද්විමණ්ඩල ව්‍යවස්ථාදායකය සභා දෙකකින් සමන්විත වේ. මොරොක්කෝවේ නියෝජිත සභාව (මජ්ලිස් අන්-නුවාබ්/රැස්වීම් නියෝජිතයන්) පස් අවුරුදු ධුර කාලයක් සඳහා තේරී පත් වූ සාමාජිකයින් 325 ක්, බහු-ආසන ආසනවලින් තේරී පත් වූ 295 ක් සහ කාන්තාවන්ගෙන් පමණක් සමන්විත ජාතික ලැයිස්තු වලින් 30 ක් ඇත. ප්‍රාදේශීය සභා (ආසන 162), වෘත්තීය මණ්ඩල (ආසන 91) සහ වැටුප් ලබන්නන් (ආසන 27) විසින් තේරී පත් වූ නව වසරක ධුර කාලයක් සඳහා තේරී පත් වූ මන්ත්‍රීවරුන් 270 දෙනෙකුගේ සභාව (මජ්ලිස් අල්-මුස්තාෂාරින්) සතුව ඇත.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

පාර්ලිමේන්තුවේ බලතල, තවමත් සාපේක්ෂව සීමිත වුවද, 1992 සහ 1996 යටතේ සහ 2011 ව්‍යවස්ථා සංශෝධන වලදී ඊටත් වඩා පුළුල් කරන ලද අතර අයවැය කරුණු, පනත් කෙටුම්පත් අනුමත කිරීම, ඇමතිවරුන්ගෙන් ප්‍රශ්න කිරීම සහ රජයේ ක්‍රියාමාර්ග විමර්ශනය කිරීම සඳහා තාවකාලික විමර්ශන කොමිෂන් සභා පිහිටුවීම ඇතුළත් විය. පාර්ලිමේන්තුවේ පහළ මන්ත්‍රී මණ්ඩලය විශ්වාසභංගයක් මගින් ආණ්ඩුව විසුරුවා හැරීමට ඉඩ ඇත.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

නවතම පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණය 2021 සැප්තැම්බර් 8 වන දින පැවැත්විණි. මෙම මැතිවරණ සඳහා ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීම ලියාපදිංචි ඡන්දදායකයින්ගෙන් 50.35% ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

ආරක්ෂක අංශය

මොරොක්කෝවේ හමුදාව රාජකීය සන්නද්ධ හමුදාවන්ගෙන් සමන්විත වේ - මෙයට හමුදාව (විශාලතම ශාඛාව), නාවික හමුදාව, ගුවන් හමුදාව, රාජකීය ආරක්ෂකයා, රාජකීය ජෙන්ඩර්මරී සහ සහායක හමුදා ඇතුළත් වේ. අභ්‍යන්තර ආරක්ෂාව සාමාන්‍යයෙන් ඵලදායී වන අතර දේශපාලන ප්‍රචණ්ඩ ක්‍රියා දුර්ලභය (එක් ව්‍යතිරේකයකින්, පුද්ගලයන් 45 දෙනෙකු මිය ගිය 2003 කැසබ්ලැන්කා බෝම්බ ප්‍රහාර^[112]).

මොරොක්කෝ හමුදා විශාල සංඛ්‍යාවක් ස්ථානගත කර ඇති බටහිර සහරා හි කුඩා නිරීක්ෂක බලකායක් එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් පවත්වාගෙන යයි. සහරාවි පොලිසාරියෝ පෙරමුණ බටහිර සහරා හි ඇස්තමේන්තුගත සටන්කාමීන් 5,000කගේ ක්‍රියාකාරී මිලීෂියාවක් පවත්වා ගෙන යන අතර 1970 ගණන්වල සිට මොරොක්කෝ හමුදා සමඟ කඩින් කඩ යුද්ධයක නිරත වී ඇත.

විදේශ සබඳතා

මොරොක්කෝව එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ සාමාජිකයෙකු වන අතර අප්‍රිකානු සංගමය (AU), අරාබි ලීගය, අරාබි මාග්‍රෙබ් සංගමය (UMA), ඉස්ලාමීය සහයෝගිතා සංවිධානය (OIC), නොබැඳි ව්‍යාපාරය සහ සහේල්-සහරානු රාජ්‍ය ප්‍රජාවට අයත් වේ. (CEN_SAD). මොරොක්කෝවේ සබඳතා අප්‍රිකානු, අරාබි සහ බටහිර රාජ්‍යයන් අතර බෙහෙවින් වෙනස් වේ. මොරොක්කෝව ආර්ථික හා දේශපාලන ප්‍රතිලාභ ලබා ගැනීම සඳහා බටහිර රටවල් සමඟ ශක්තිමත් සබඳතා පවත්වයි.^[113] ප්‍රංශය සහ ස්පාඤ්ඤය ප්‍රාථමික වෙළඳ හවුල්කරුවන් මෙන්ම මොරොක්කෝවේ ප්‍රාථමික ණය හිමියන් සහ විදේශීය ආයෝජකයින් ලෙස පවතී. මොරොක්කෝවේ මුළු විදේශ ආයෝජන වලින් යුරෝපා සංගමය දළ වශයෙන් 73.5% ක් ආයෝජනය කරන අතර අරාබි ලෝකය ආයෝජනය කරන්නේ 19.3% ක් පමණි. පර්සියානු ගල්ෆ් සහ මාග්‍රෙබ් කලාපයේ බොහෝ රටවල් මොරොක්කෝවේ මහා පරිමාණ සංවර්ධන ව්‍යාපෘති සඳහා වැඩි වශයෙන් සම්බන්ධ වෙමින් සිටිති.^[114]

මොරොක්කෝව සීටා සහ මෙලිලා ස්පාඤ්ඤ වාසස්ථානවල ස්වෛරීත්වයට හිමිකම් කියයි.

1982 දී සහරාවි අරාබි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය පූර්ණ ලෙස අප්‍රිකානු සංගමය (එවකට හැඳින්වූයේ අප්‍රිකානු එකමුතු සංවිධානය ලෙස හැඳින්වූ) විසින් 1984 නොවැම්බර් 12 වන දින ඒකපාර්ශ්විකව බටහිර සහරා හි මතභේදයට තුඩු දී ඇති ප්‍රදේශයේ ස්වයං නිර්ණය පිළිබඳ ජනමත විචාරණයක් සංවිධානය නොකර සාමාජිකත්වය ලබාදීම හේතුවෙන් අප්‍රිකානු සංගමයේ සාමාජිකයෙකු නොවූ එකම අප්‍රිකානු රාජ්‍යය මොරොක්කෝවයි. 2017 ජනවාරි 30 දින මොරොක්කෝව AU වෙත නැවත සම්බන්ධ විය.^[115]^[116] 2021 අගෝස්තු මාසයේදී ඇල්ජීරියාව මොරොක්කෝව සමඟ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා නවතා දැමීය.^[117]

2002 දී ස්පාඤ්ඤය සමඟ ඇති වූ ආරවුලක් කුඩා දිවයින වන පෙරේජිල් සම්බන්ධයෙන් මෙලිලා සහ සීයුටා හි ස්වෛරීභාවය පිළිබඳ ගැටළුව නැවත පණ ගැන්වීය. මධ්‍යධරණී වෙරළ තීරයේ ඇති මෙම කුඩා ප්‍රදේශ මොරොක්කෝවෙන් වටවී ඇති අතර සියවස් ගණනාවක් පුරා ස්පාඤ්ඤය විසින් පාලනය කරනු ලැබේ.

2004 දී ජෝර්ජ් ඩබ්ලිව්. බුෂ් පරිපාලනය විසින් මොරොක්කෝවට ප්‍රධාන නේටෝ-නොවන මිත්‍ර රාජ්‍ය තත්ත්වය ලබා දෙන ලදී.^[118] මොරොක්කෝව එක්සත් ජනපද ස්වෛරීභාවය පිළිගත් ලොව පළමු රටයි (1777 දී).

මොරොක්කෝව යුරෝපා සංගමයේ යුරෝපීය අසල්වැසි ප්‍රතිපත්තියට (ENP) ඇතුළත් වන අතර එය යුරෝපා සංගමය සහ එහි අසල්වැසියන් සමීප කරවීම අරමුණු කරයි.

බටහිර සහරා තත්ත්වය

මොරොක්කෝව 1975 දී බටහිර සහරාව ඈඳා ගත්තේය. පොලිසාරියෝ පෙරමුණ මොරොක්කෝ බර්ම් (තාප්පයට) නැගෙනහිරින් පිහිටි භූමිය පාලනය කරයි.

සගුයියා එල්-හම්රා සහ රියෝ ද ඔරෝ කලාපවල තත්ත්වය මතභේදාත්මකයි. බටහිර සහරා යුද්ධයේදී සහරාවි කැරලිකාර ජාතික විමුක්ති ව්‍යාපාරය වන පොලිසාරියෝ පෙරමුණ 1976 අතර මොරොක්කෝව සහ මොරිටේනියාව යන දෙකටම එරෙහිව සටන් කළ අතර 1991 සටන් විරාමයක් තවමත් ක්‍රියාත්මක වේ. එක්සත් ජාතීන්ගේ දූත මෙහෙවරක් වන MINURSO, භූමිය ස්වාධීන විය යුතුද නැතහොත් මොරොක්කෝවේ කොටසක් ලෙස පිළිගත යුතුද යන්න පිළිබඳ ජනමත විචාරණයක් සංවිධානය කිරීමේ වගකීම පැවරී ඇත.

ප්‍රදේශයේ කොටසක් වන Free Zone යනු සහරාවි අරාබි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය ලෙස පොලිසාරියෝ පෙරමුණ පාලනය කරන බොහෝ දුරට ජනාවාස නොමැති ප්‍රදේශයකි. එහි පරිපාලන මූලස්ථානය ඇල්ජීරියාවේ ටින්ඩෝෆ් හි පිහිටා ඇත. 2006 වන විට, කිසිදු එක්සත් ජාතීන්ගේ සාමාජික රාජ්‍යයක් බටහිර සහරා මත මොරොක්කෝ ස්වෛරීභාවය පිළිගෙන නොතිබුණි.^[119] 2020 දී, ට්‍රම්ප් පරිපාලනය යටතේ එක්සත් ජනපදය, මොරොක්කෝව ඊශ්‍රායලය සමඟ සබඳතා සාමාන්‍යකරණය කරන බවට ඇති එකඟතාවය මත, මතභේදයට තුඩු දී ඇති බටහිර සහරා කලාපය සම්බන්ධයෙන් මොරොක්කෝවේ තරඟකාරී ස්වෛරීභාවයට පිටුබලය දුන් පළමු බටහිර රට බවට පත් විය.^[120]

2006 දී, මොරොක්කෝ රජය සහරාන් කටයුතු සඳහා වූ මොරොක්කෝ රාජකීය උපදේශක සභාව (CORCAS) හරහා කලාපය සඳහා ස්වයං පාලන තත්ත්වය යෝජනා කළේය. මෙම ව්‍යාපෘතිය 2007 අප්‍රේල් මස මැද භාගයේදී එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරක්ෂක කවුන්සිලයට ඉදිරිපත් කරන ලදී. මෙම යෝජනාව එක්සත් ජනපදය, ප්‍රංශය සහ ස්පාඤ්ඤය වැනි මොරොක්කෝ සහචරයින් විසින් දිරිමත් කරන ලදී.^{[තහවුරු කර නොමැත]} ආරක්ෂක මණ්ඩලය සෘජුව ප්‍රවේශ වන ලෙස පාර්ශවයන්ගෙන් ඉල්ලා ඇත. සහ අන්‍යෝන්‍ය වශයෙන් පිළිගත් දේශපාලන විසඳුමකට එළැඹීම සඳහා කොන්දේසි විරහිත සාකච්ඡා.^[121]

පරිපාලන අංශ

මොරොක්කෝව නිල වශයෙන් කලාප 12 කට බෙදා ඇති අතර,^[122] එය පළාත් 62 කට සහ ප්‍රාන්ත 13 කට බෙදා ඇත.^[123]

කලාප

මානව හිමිකම්

1960 ගණන්වල මුල් භාගයේ සිට 1980 ගණන්වල අග භාගය දක්වා, II වන හසන් ගේ නායකත්වය යටතේ, මොරොක්කෝව අප්‍රිකාවේ සහ ලෝකයේ නරකම මානව හිමිකම් වාර්තා වලින් එකක් විය. 1990 ගණන්වල මැද භාගයේදී එය තියුනු ලෙස පහත වැටෙන තෙක් දේශපාලන විසම්මුතිය ආන්ඩුව මර්දනය කිරීම II වන හසන් ගේ නායකත්වය තුළ පුලුල්ව පැතිර ගියේය. අපයෝජනයන් සිදු වූ දශකයන් ඊයම් වසර (Les Années de Plomb) ලෙස හඳුන්වනු ලබන අතර බලහත්කාරයෙන් අතුරුදහන් කිරීම්, රජයේ විරුද්ධවාදීන් සහ විරෝධතාකරුවන් ඝාතනය කිරීම සහ ටස්මාමාර්ට් වැනි රහසිගත සිර කඳවුරු ඇතුළත් විය. II වන හසන් රජුගේ පාලන සමයේදී (1961-1999) සිදු වූ අපයෝජනයන් පරීක්ෂා කිරීම සඳහා, මොහොමඩ් රජු යටතේ රජය සාධාරණ හා ප්‍රතිසන්ධාන කොමිසමක් (IER) පිහිටුවීය.^[124]^[125]

2016 හි හියුමන් රයිට්ස් වොච් වාර්ෂික වාර්තාවට අනුව, මොරොක්කෝ බලධාරීන් නීති කිහිපයක් හරහා සාමකාමී අදහස් ප්‍රකාශ කිරීමට, ඇසුරට සහ රැස්වීමට ඇති අයිතිවාසිකම් සීමා කළේය. රජය හෝ රජු (හෝ රජ පවුල) විවේචනය කරන මුද්‍රිත සහ අන්තර්ජාල මාධ්‍ය දෙකටම බලධාරීන් දිගටම නඩු පවරයි.^[126] බටහිර සහරා හි සහරාවි-ප්‍රෝ-ෆ්‍රී-පී-ප්‍රෝ-පොලිසාරියෝ පෙලපාලිකරුවන්^[127] යන දෙපාර්ශවයටම එරෙහිව ප්‍රචණ්ඩත්වය පිලිබඳ නිරන්තර චෝදනා ඇත. මොරොක්කෝව විසින් අල්ලාගෙන සිටින සහ එහි දකුණු පළාත්වල කොටසක් ලෙස සලකනු ලබන මතභේදාත්මක භූමියකි. සහරාවි නිදහස් පක්ෂ ක්‍රියාකාරීන් හෘද සාක්ෂියේ සිරකරුවන් ලෙස රඳවා තබා ගැනීම සම්බන්ධයෙන් මොරොක්කෝවට චෝදනා එල්ල වී ඇත.^[128]

සමලිංගික ක්‍රියා මෙන්ම විවාහයට පෙර ලිංගික ක්‍රියා ද මොරොක්කෝවේ නීති විරෝධී වන අතර මාස හයේ සිට අවුරුදු තුන දක්වා සිර දඬුවම් ලැබිය හැකිය.^[129]^[130] ඉස්ලාම් හැර වෙනත් ඕනෑම ආගමක් සඳහා ආගමට හැරවීම නීති විරෝධී වන අතර (මොරොක්කෝ දණ්ඩ නීති සංග්‍රහයේ 220 වගන්තිය), එම අපරාධය උපරිම වශයෙන් වසර 15ක සිර දඬුවමකට යටත් වේ.^[131]^[132] කාන්තාවන්ට එරෙහි හිංසනය සහ ලිංගික හිංසනය අපරාධයක් බවට පත් කර ඇත. දඩය මාසයක සිට වසර පහ දක්වා විය හැකි අතර දඩ ඇ.ඩො. 200 සිට ඇ.ඩො. 1,000 දක්වා වේ.^[133]

රාජාණ්ඩුව යටපත් කිරීම මොරොක්කෝවේ සාපරාධී වරදකි: 2023 අගෝස්තු මාසයේදී, ෆේස්බුක් හි රජුගේ ප්‍රතිපත්ති තීරණ විවේචනය කිරීම හේතුවෙන් කටාර්හි මොරොක්කෝ පදිංචිකරුවෙකුට වසර පහක සිර දඬුවමක් නියම විය.^[134]

ආර්ථිකය

මොරොක්කෝවේ ආර්ථිකය සැපයුම සහ ඉල්ලුම පිළිබඳ නීතිය මගින් පාලනය වන සාපේක්ෂව ලිබරල් ආර්ථිකයක් ලෙස සැලකේ. 1993 වසරේ සිට රට රජය අත පැවති ඇතැම් ආර්ථික අංශ පෞද්ගලීකරණය කිරීමේ ප්‍රතිපත්තියක් අනුගමනය කරයි.^[135] මොරොක්කෝව අප්‍රිකානු ආර්ථික කටයුතුවල ප්‍රධාන ක්‍රීඩකයෙකු බවට පත්ව ඇත,^[136] සහ GDP (PPP) අනුව අප්‍රිකාවේ පස්වන විශාලතම ආර්ථිකය වේ. Economist Intelligence Unit හි ජීවන තත්ත්ව දර්ශකයට අනුව මොරොක්කෝව දකුණු අප්‍රිකාවට වඩා පළමු අප්‍රිකානු රට ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇත.^[137] කෙසේ වෙතත්, එම පළමු ස්ථාන ශ්‍රේණිගත කිරීම ලබා දී වසර කිහිපය තුළ, මොරොක්කෝව ඊජිප්තුවට පිටුපසින් සිව්වන ස්ථානයට වැටී ඇත.

රජයේ ප්‍රතිසංස්කරණ සහ 2000 සිට 2007 දක්වා කලාපයේ 4-5% ක ස්ථාවර වාර්ෂික වර්ධනයක්, 2003-2007 වසරින් වසර 4.9% ඇතුළුව, වසර කිහිපයකට පෙර හා සසඳන විට මොරොක්කෝ ආර්ථිකය වඩාත් ශක්තිමත් වීමට උපකාරී විය. 2012 සඳහා ලෝක බැංකුව මොරොක්කෝව සඳහා 4% වර්ධන වේගයක් සහ ඊළඟ වසර, 2013 සඳහා 4.2% ක් පුරෝකථනය කරයි.^[138]

සේවා අංශය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් අඩකට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් වන අතර පතල් කැණීම්, ඉදිකිරීම් සහ නිෂ්පාදන වලින් සැදුම්ලත් කර්මාන්ත අතිරේක කාර්තුවකි. ඉහළම වර්ධනයක් වාර්තා කළ කර්මාන්ත වන්නේ සංචාරක, ටෙලිකොම්, තොරතුරු තාක්ෂණය සහ රෙදිපිළි ය.

සංචාරක ව්‍යාපාරය

සංචාරක කර්මාන්තය මොරොක්කෝ ආර්ථිකයේ වැදගත්ම අංශයකි. එය රටේ වෙරළ, සංස්කෘතිය සහ ඉතිහාසය කෙරෙහි අවධානය යොමු කරන ශක්තිමත් සංචාරක කර්මාන්තයක් සමඟ හොඳින් සංවර්ධනය වී ඇත. 2019 දී මොරොක්කෝව මිලියන 13 කට අධික සංචාරකයින් ආකර්ෂණය කර ගත්තේය. පොස්පේට් කර්මාන්තයෙන් පසු මොරොක්කෝවේ දෙවන විශාලතම විදේශ විනිමය උපයන්නේ සංචාරක ව්‍යාපාරයයි. මොරොක්කෝ රජය සංචාරක සංවර්ධනය සඳහා විශාල වශයෙන් ආයෝජනය කරයි, 2010 දී රජය සිය දැක්ම 2020 දියත් කළ අතර එමඟින් මොරොක්කෝව ලොව හොඳම සංචාරක ගමනාන්ත 20 අතරට එක් කිරීමටත් 2020 වන විට වාර්ෂිකව ජාත්‍යන්තර පැමිණීම් සංඛ්‍යාව මිලියන 20 දක්වා දෙගුණ කිරීමටත් සැලසුම් කරයි.^[139] එවිට සංචාරක ව්‍යාපාරය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 20% දක්වා ඉහළ යනු ඇතැයි අපේක්ෂාවෙන්.

සංචාරකයින් ආකර්ෂණය කර ගැනීම සඳහා විශාල රජයේ අනුග්‍රහය දක්වන අලෙවිකරණ ව්‍යාපාර මොරොක්කෝව සංචාරකයින් සඳහා මිල අඩු සහ විදේශීය, නමුත් ආරක්ෂිත ස්ථානයක් ලෙස ප්‍රචාරය කළේය. මොරොක්කෝවට පැමිණෙන බොහෝ අමුත්තන් යුරෝපීයයන් වන අතර ප්‍රංශ ජාතිකයන් සියලුම අමුත්තන්ගෙන් 20% ක් පමණ වේ. බොහෝ යුරෝපීයයන් අප්‍රේල් සහ අගෝස්තු අතර සංචාරය කරයි.^[140] මොරොක්කෝවේ සාපේක්ෂව ඉහළ සංචාරකයින් සංඛ්‍යාවක් එහි පිහිටීම මගින් ආධාර කර ඇත - මොරොක්කෝව යුරෝපයට සමීප වන අතර එහි වෙරළ තීරයට අමුත්තන් ආකර්ෂණය කරයි. ස්පාඤ්ඤයට ආසන්නව පිහිටා ඇති නිසා, දකුණු ස්පාඤ්ඤයේ වෙරළබඩ ප්‍රදේශවල සංචාරකයින් මොරොක්කෝවට එක් දින සිට දින තුනක සංචාරයන් කරති.

මොරොක්කෝව සහ ඇල්ජීරියාව අතර ගුවන් සේවා ස්ථාපිත කර ඇති බැවින්, බොහෝ ඇල්ජීරියානුවන් සාප්පු යෑමට සහ පවුලේ අය සහ මිතුරන් බැලීමට මොරොක්කෝවට ගොස් ඇත. මොරොක්කෝවේ ඩිරාම් හි අවප්‍රමාණය වීම සහ ස්පාඤ්ඤයේ හෝටල් මිල ඉහළ යාම හේතුවෙන් සාපේක්ෂ වශයෙන් මිල අඩුය. මොරොක්කෝවේ ප්‍රධාන නගර සහ සංචාරක ගමනාන්ත වරායන් සහ නගර ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ සමඟ සම්බන්ධ කරන විශිෂ්ට මාර්ග සහ දුම්රිය යටිතල පහසුකම් ඇත. අඩු වියදම් ගුවන් සමාගම් රටට අඩු මිලට ගුවන් ගමන් පිරිනමයි.

මොරොක්කෝවේ පැරණි නගර වැනි සංස්කෘතිය කෙරෙහි සංචාරක ව්‍යාපාරය වැඩි වැඩියෙන් අවධානය යොමු කරයි. නූතන සංචාරක කර්මාන්තය මොරොක්කෝවේ පුරාණ සහ ඉස්ලාමීය ස්ථාන සහ එහි භූ දර්ශනය සහ සංස්කෘතික ඉතිහාසය ප්‍රාග්ධනය කරයි. මොරොක්කෝවේ සංචාරකයින්ගෙන් 60% ක් එහි සංස්කෘතිය සහ උරුමය සඳහා පැමිණේ. අගදීර් යනු ප්‍රධාන වෙරළබඩ නිවාඩු නිකේතනයක් වන අතර සියලුම මොරොක්කෝ නිදි රාත්‍රී වල තුන්වන^{[තහවුරු කර නොමැත]} ඇත. එය ඇට්ලස් කඳුකරයට සංචාර සඳහා පදනම වේ. උතුරු මොරොක්කෝවේ අනෙකුත් නිවාඩු නිකේතන ද ඉතා ජනප්‍රියයි.^[141]^[142]

කැසබ්ලැන්කා යනු මොරොක්කෝවේ ප්‍රධාන කෲස් වරාය වන අතර, මොරොක්කෝවේ සංචාරකයින් සඳහා හොඳම සංවර්ධිත වෙළඳපොල ඇත, මධ්‍යම මොරොක්කෝවේ මාරකෙක් යනු ජනප්‍රිය සංචාරක ගමනාන්තයකි, නමුත් මොරොක්කෝවේ රසය ලබා දෙන එක් සහ දින දෙකක විනෝද චාරිකා සඳහා සංචාරකයින් අතර වඩාත් ජනප්‍රිය වේ. ඉතිහාසය සහ සංස්කෘතිය. මාරකෙක් හි මැජරෙල් උද්භිද උද්‍යානය ජනප්‍රිය සංචාරක ආකර්ෂණයකි. එය 1980 දී විලාසිතා නිර්මාණකරුවෙකු වන ඉව්ස් සෙන්ට් ලෝරන්ට් සහ පියරේ බර්ගේ විසින් මිලදී ගන්නා ලදී. ඔවුන් නගරයේ සිටීම සංචාරක ගමනාන්තයක් ලෙස නගරයේ පැතිකඩ ඉහළ නැංවීමට උපකාරී විය.^[143]

2006 වන විට, ඇට්ලස් සහ රිෆ් කඳුකරයේ ක්‍රියාකාරකම් සහ ත්‍රාසජනක සංචාරක ව්‍යාපාරය මොරොක්කෝ සංචාරක ව්‍යාපාරයේ වේගවත්ම වර්ධන ප්‍රදේශයයි. මෙම ස්ථානවල මාර්තු අග සිට නොවැම්බර් මැද දක්වා විශිෂ්ට ඇවිදීමේ සහ කඳු නැගීමේ අවස්ථා තිබේ. රජය ට්‍රෙකින්ග් පරිපථ සඳහා ආයෝජනය කරයි. ඔවුන් ටියුනීසියාව සමඟ තරඟකාරී ලෙස කාන්තාර සංචාරක ව්‍යාපාරයද සංවර්ධනය කරමින් සිටී.^[144]

කෘෂිකර්මය

මොරොක්කෝවේ කෘෂිකර්මාන්තය රටේ ශ්‍රම බලකායෙන් 40% ක් පමණ සේවය කරයි. මේ අනුව, එය රටේ විශාලතම සේවා යෝජකයා වේ. වයඹ දෙසින් වැසි සහිත කොටස්වල බාර්ලි, තිරිඟු සහ අනෙකුත් ධාන්‍ය වර්ග වාරිමාර්ග නොමැතිව වගා කළ හැකිය. අත්ලාන්තික් වෙරළ තීරයේ, පුළුල් තැනිතලා, ඔලිව්, පැඟිරි පලතුරු සහ වයින් මිදි වගා කරනු ලැබේ, බොහෝ දුරට ආටීෂන් ළිං මගින් සපයන ජලය සමඟ. පශු සම්පත් ඇති කරන අතර වනාන්තර කිරළ, කැබිනට් දැව සහ ගොඩනැගිලි ද්‍රව්‍ය ලබා දෙයි. සමුද්‍රීය ජනගහනයෙන් කොටසක් තම ජීවනෝපාය සඳහා මසුන් අල්ලති. අගදීර්, එසවුරා, එල් ජාඩිඩා සහ ලාරචේ වැදගත් ධීවර වරායන් අතර වේ.^[145] කෘෂිකාර්මික හා ධීවර කර්මාන්ත යන දෙඅංශයටම දේශගුණික විපර්යාස හේතුවෙන් දැඩි බලපෑමක් එල්ල වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ.^[146]^[147]

මොරොක්කෝ කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදනය ද තැඹිලි, තක්කාලි, අර්තාපල්, ඔලිව් සහ ඔලිව් තෙල් වලින් සමන්විත වේ. උසස් තත්ත්වයේ කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන සාමාන්යයෙන් යුරෝපයට අපනයනය කරනු ලැබේ. මොරොක්කෝව ධාන්‍ය, සීනි, කෝපි සහ තේ හැර ගෘහස්ථ පරිභෝජනය සඳහා ප්‍රමාණවත් ආහාර නිෂ්පාදනය කරයි. මොරොක්කෝවේ ධාන්‍ය සහ පිටි පරිභෝජනයෙන් 40%කට වඩා ආනයනය කරනු ලබන්නේ එක්සත් ජනපදයෙන් සහ ප්‍රංශයෙන්.

මොරොක්කෝවේ කෘෂිකාර්මික කර්මාන්තය 2013 දක්වා සම්පූර්ණ බදු නිදහස් කිරීමක් භුක්ති වින්දා. බොහෝ මොරොක්කෝ විවේචකයින් පැවසුවේ ධනවත් ගොවීන් සහ විශාල කෘෂිකාර්මික සමාගම් බදු නොගෙවීමෙන් ඕනෑවට වඩා ප්‍රතිලාභ ලබන බවත් දුප්පත් ගොවීන් අධික පිරිවැයක් සමඟ පොරබදමින් සිටින බවත් ඔවුන්ගෙන් ඉතා දුර්වල සහයෝගයක් ලැබෙන බවත්ය. රජයේ. 2014 දී, මූල්‍ය නීතියේ කොටසක් ලෙස, MAD මිලියන 5 ට වඩා වැඩි පිරිවැටුමක් ඇති කෘෂිකාර්මික සමාගම් ප්‍රගතිශීලී ආයතනික ආදායම් බදු ගෙවිය යුතු බවට තීරණය කරන ලදී.^[148]

යටිතල පහසුකම්

2019 ගෝලීය තරඟකාරිත්ව වාර්තාවට අනුව, මොරොක්කෝව මාර්ග සම්බන්ධයෙන් ලෝකයේ 32 වන ස්ථානය, මුහුදේ 16 වැනි ස්ථානය, ගුවන් 45 වැනි ස්ථානය සහ දුම්රිය මාර්ගවල 64 වැනි ස්ථානයට පත්ව ඇත. මෙය අප්‍රිකානු මහාද්වීපයේ හොඳම යටිතල පහසුකම් ශ්‍රේණිගත කිරීම් මොරොක්කෝවට ලබා දෙයි.^[149]

වරාය, ගුවන්තොටුපළ සහ දුම්රිය සම්බන්ධතා වැනි නවීන යටිතල පහසුකම් සංවර්ධනය රජයේ ප්‍රමුඛතාවයකි. වර්ධනය වන දේශීය ඉල්ලුම සපුරාලීම සඳහා, මොරොක්කෝ රජය 2010 සිට 2015 දක්වා එහි මූලික යටිතල පහසුකම් වැඩිදියුණු කිරීම සඳහා ඩොලර් බිලියන 15 කට වඩා ආයෝජනය කළේය.^[150]

මොරොක්කෝව මහාද්වීපයේ හොඳම මාර්ග පද්ධති වලින් එකකි. පසුගිය වසර 20 තුළ රජය විසින් අධිවේගී මාර්ග හරහා බොහෝ ප්‍රධාන නගර සම්බන්ධ කරමින් ආසන්න වශයෙන් කිලෝමීටර් 1770 ක නවීන මාර්ග ඉදිකර ඇත. මොරොක්කෝවේ උපකරණ, ප්‍රවාහන, සැපයුම් සහ ජල අමාත්‍යාංශය විසින් 2030 වන විට අතිරේක අධිවේගී මාර්ගයක් කිලෝමීටර් 3380ක් සහ අධිවේගී මාර්ගයක් කිලෝමීටර් 2100ක් ඉදිකිරීමට අපේක්ෂා කරන අතර ඒ සඳහා අපේක්ෂිත වියදම ඩොලර් බිලියන 9.6කි. එය දකුණු පළාත්, විශේෂයෙන්ම ලායූන් සහ දක්ලා නගර මොරොක්කෝවේ සෙසු ප්‍රදේශවලට සම්බන්ධ කිරීම කෙරෙහි අවධානය යොමු කරයි.

2014 දී මොරොක්කෝව ටැන්ජියර් සහ කැසබ්ලැන්කා නගර සම්බන්ධ කරමින් අප්‍රිකාවේ පළමු අධිවේගී දුම්රිය පද්ධතිය ඉදිකිරීම ආරම්භ කළේය. මොරොක්කෝ ජාතික දුම්රිය සමාගමක් වන ONCF විසින් දශකයකට වැඩි කාලයක් සැලසුම් කිරීම සහ ඉදිකිරීමෙන් පසුව එය 2018 දී රජු විසින් විවෘත කරන ලදී. එය අවසානයේ මොරොක්කෝවේ කිලෝමීටර් 1,500 (සැතපුම් 930) අධිවේගී දුම්රිය ජාලයක් බවට පත් කිරීමට සැලසුම් කර ඇති පළමු අදියරයි. මරකේෂ් දක්වා මාර්ගයේ දිගුවක් දැනටමත් සැලසුම් කර ඇත.

මොරොක්කෝවට අප්‍රිකාවේ විශාලතම වරාය සහ මධ්‍යධරණී මුහුද, ටැන්ජර්-මෙඩ් ද ඇත, එය බහාලුම් මිලියන 9 කට වඩා හැසිරවීමේ ධාරිතාව සහිත ලෝකයේ 18 වන ස්ථානයට පත්ව ඇත. එය ටැන්ජියර් නිදහස් ආර්ථික කලාපයේ පිහිටා ඇති අතර අප්‍රිකාව සහ ලෝකය සඳහා සැපයුම් මධ්‍යස්ථානයක් ලෙස සේවය කරයි.^[151]

බලශක්තිය

2008 දී, මොරොක්කෝවේ විදුලි සැපයුමෙන් 56% ක් පමණ ගල් අඟුරු මගින් සපයන ලදී.^[152] කෙසේ වෙතත්, අනාවැකි පෙන්වා දෙන පරිදි, 2012 සහ 2050 අතර මොරොක්කෝවේ බලශක්ති අවශ්‍යතා වසරකට 6% කින් ඉහළ යනු ඇත,^[153] නව නීතියක් සම්මත කරන ලද්දේ මොරොක්කෝ වැසියන් වඩාත් පුනර්ජනනීය සම්පත් ඇතුළුව බලශක්ති සැපයුම විවිධාංගීකරණය කිරීමට ක්‍රම සෙවීමට දිරිගන්වමිනි. මොරොක්කෝ රජය විසින් සූර්ය තාප බලශක්ති බලාගාරයක් තැනීමේ ව්‍යාපෘතියක් දියත් කර ඇත^[154] සහ මොරොක්කෝ රජයට විභව ආදායම් මාර්ගයක් ලෙස ස්වභාවික වායුව භාවිතා කිරීම ගැනද සොයා බලමින් සිටී.^[153]

මොරොක්කෝව පොසිල ඉන්ධන මත යැපීම අවම කිරීම සඳහා විශාල සූර්ය බලශක්ති ගොවිපළවල් ඉදිකිරීම ආරම්භ කර ඇති අතර අවසානයේ යුරෝපයට විදුලිය අපනයනය කිරීමට පටන් ගෙන ඇත.^[155]

2022 අප්‍රේල් 17 වන දින, රබට්-මොරොක්කෝ සූර්ය බලශක්ති ඒජන්සිය (Masen) සහ බලශක්ති සංක්‍රාන්ති සහ තිරසාර සංවර්ධන අමාත්‍යාංශය විසින් බහු-අඩවි සූර්ය බලශක්ති ව්‍යාපෘතියක් වන Nor II සූර්ය බලශක්ති බලාගාරයේ පළමු අදියර දියත් කරන බව නිවේදනය කරන ලදී. සම්පූර්ණ ධාරිතාව මෙගාවොට් 400 (MN) ලෙස සකසා ඇත.

මත්ද්‍රව්‍ය

7 වන සියවසේ සිට, රිෆ් කලාපයේ ගංජා වගා කර ඇත.^[156] 2004 දී, එක්සත් ජාතීන්ගේ ලෝක ඖෂධ වාර්තාවට අනුව, ගංජා වගා කිරීම සහ පරිවර්තනය කිරීම 2002 දී මොරොක්කෝවේ ජාතික දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 0.57% නියෝජනය කරයි.^[157] 2006 ප්‍රංශ අභ්‍යන්තර කටයුතු අමාත්‍යාංශයේ වාර්තාවකට අනුව, යුරෝපයේ පරිභෝජනය කරන ගංජා දුම්මලවලින් (හෂීෂ්) 80% ක් පැමිණෙන්නේ මොරොක්කෝවේ උතුරේ කඳුකර ප්‍රදේශයක් වන මොරොක්කෝවේ රයිෆ් ප්‍රදේශයෙන් වන අතර එය ඉතා සාරවත් හා තැනිතලා ප්‍රදේශ ද සපයයි. නැගෙනහිරින් මෙල්වියා ගඟ සහ රාස් කෙබ්ඩනා සිට බටහිරින් ටැන්ජියර් සහ කේප් ස්පාටෙල් දක්වා ව්‍යාප්ත වේ. එසේම, කලාපය දකුණේ මධ්‍යධරණී මුහුදේ සිට, වර්ගා නදියේ නිවහන වන, උතුරට විහිදේ.^[158] ඊට අමතරව, මොරොක්කෝව බටහිර යුරෝපයට නියම කර ඇති දකුණු ඇමරිකාවේ සිට කොකේන් සඳහා සංක්‍රමණික ස්ථානයකි.^[159]

ජල සැපයුම සහ සනීපාරක්ෂාව

මොරොක්කෝවේ ජල සැපයුම සහ සනීපාරක්ෂාව සපයනු ලබන්නේ පුළුල් පරාසයක උපයෝගිතා මගිනි. ඒවා විශාලතම නගරය වන කැසබ්ලැන්කා, අගනුවර රබාත් සහ තවත් නගර දෙකක පුද්ගලික සමාගම්වල සිට^{[තහවුරු කර නොමැත]} තවත් නගර 13 ක පොදු නාගරික උපයෝගිතා මෙන්ම ජාතික විදුලි හා ජල සමාගමක් (ONEE) දක්වා විහිදේ. ඉහත සඳහන් උපයෝගිතා සඳහා තොග ජල සැපයුම, කුඩා නගර 500 ක පමණ ජලය බෙදා හැරීම මෙන්ම මෙම නගර 60 ක මලාපවහන හා අපජල පවිත්‍රකරණය ද දෙවැන්නා භාරව සිටී.

පසුගිය වසර පහළොව තුළ ජල සැපයුම සඳහා ප්‍රවේශය සහ සනීපාරක්ෂාව සඳහා අඩු ප්‍රමාණයකට සැලකිය යුතු දියුණුවක් ඇති වී තිබේ. ඉතිරි අභියෝග අතර අඩු මට්ටමේ අපජල පිරිපහදුවක් (එකතු කරන ලද අපජලයෙන් 13% ක් පමණක් පිරිපහදු කෙරේ), දුප්පත්ම නාගරික අසල්වැසි ප්‍රදේශවල නිවාස සම්බන්ධතා නොමැතිකම සහ ග්‍රාමීය පද්ධතිවල සීමිත තිරසාරභාවය (ග්‍රාමීය පද්ධතිවලින් සියයට 20 ක් ක්‍රියාත්මක නොවන බවට ඇස්තමේන්තු කර ඇත). 2005 දී ජාතික සනීපාරක්ෂක වැඩසටහනක් අනුමත කරන ලද අතර එය 2020 වන විට එක්රැස් වන අපජලයෙන් 60% ක් පිරිපහදු කිරීම සහ නාගරික නිවාසවලින් 80% ක් මලාපවහන වෙත සම්බන්ධ කිරීම අරමුණු කර ගෙන ඇත. සමහර නාගරික දුප්පතුන් සඳහා ජල සම්බන්ධතා නොමැතිකම පිළිබඳ ගැටළුව ජාතිකයේ කොටසක් ලෙස විසඳනු ලැබේ. මානව සංවර්ධන මුලපිරීම, ඒ යටතේ අවිධිමත් ජනාවාසවල පදිංචිකරුවන්ට ඉඩම් හිමිකම් ලැබී ඇති අතර ජලය සහ මලාපවහන ජාලයට සම්බන්ධ කිරීම සඳහා සාමාන්‍යයෙන් උපයෝගිතා සඳහා ගෙවනු ලබන ගාස්තු නිදහස් කර ඇත.

විද්‍යාව සහ තාක්ෂණය

මොරොක්කෝ රජය අධ්‍යාපනයේ ගුණාත්මක භාවය ඉහළ නැංවීමට සහ පර්යේෂණ සමාජ-ආර්ථික අවශ්‍යතා සඳහා වඩාත් ප්‍රතිචාර දැක්වීමට ප්‍රතිසංස්කරණ ක්‍රියාත්මක කරමින් සිටී. 2009 මැයි මාසයේදී, මොරොක්කෝවේ අගමැති අබ්බාස් එල් ෆාසි, විද්‍යාත්මක හා තාක්ෂණික පර්යේෂණ සඳහා වූ ජාතික මධ්‍යස්ථානයේ පැවති රැස්වීමකදී විද්‍යාව සඳහා වැඩි සහයෝගයක් ප්‍රකාශ කළේය. විශ්ව විද්‍යාලවලට පර්යේෂණ අවශ්‍යතා සඳහා වඩාත් ප්‍රතිචාර දැක්වීමට සහ පෞද්ගලික අංශය සමඟ සම්බන්ධතා ඇති කර ගැනීමට හැකි වන පරිදි රජයෙන් වැඩි මූල්‍ය ස්වාධිපත්‍යයක් ලබා දීම මෙහි අරමුණ විය. විද්‍ය හා තාක්‍ෂණය සඳහා වන ආයෝජනය 2008 දී ඇමරිකානු ඩොලර් 620,000 සිට 2009 දී ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 8.5 (මොරොක්කෝ ඩිරාම් මිලියන 69) දක්වා ඉහළ යන බව ඔහු නිවේදනය කළේ, විද්‍යාගාර ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම සහ ඉදිකිරීම, මූල්‍ය කළමනාකරණය පිළිබඳ පර්යේෂකයන් සඳහා පුහුණු පාඨමාලා, ශිෂ්‍යත්ව වැඩසටහනකි. පශ්චාත් උපාධි පර්යේෂණ සඳහා සහ පර්යේෂණ මූල්‍ය කිරීමට සූදානම් සමාගම් සඳහා දිරිගැන්වීමේ ක්‍රියාමාර්ග, එනම් ඔවුන්ට නව නිෂ්පාදන සංවර්ධනය කිරීමට භාවිතා කළ හැකි විද්‍යාත්මක ප්‍රතිඵල වෙත ප්‍රවේශය ලබා දීම වැනි ය.^[160] මොරොක්කෝව 2023 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 70 වැනි ස්ථානයට පත් විය.^[161]^[162]

මොරොක්කෝ නවෝත්පාදන උපායමාර්ගය කර්මාන්ත, වාණිජ, ආයෝජන සහ ඩිජිටල් ආර්ථිකය පිළිබඳ අමාත්‍යාංශය විසින් 2009 ජුනි මාසයේදී රටේ පළමු ජාතික නවෝත්පාදන සමුළුවේදී දියත් කරන ලදී. මොරොක්කෝ නවෝත්පාදන උපායමාර්ගය 2014 වන විට මොරොක්කෝ පේටන්ට් බලපත්‍ර 1,000 ක් නිෂ්පාදනය කිරීම සහ නව්‍ය ආරම්භක 200 ක් නිර්මාණය කිරීමේ ඉලක්කය නියම කර ඇත. 2012 දී මොරොක්කෝ නව නිපැයුම්කරුවන් පේටන්ට් බලපත්‍ර 197 ක් සඳහා ඉල්ලුම් කළ අතර එය වසර දෙකකට පෙර 152 ක් විය. 2011 දී, කර්මාන්ත, වාණිජ සහ නව තාක්ෂණ අමාත්‍යාංශය මොරොක්කෝවේ කාර්මික හා වාණිජ දේපළ කාර්යාලය සමඟ හවුල්කාරිත්වයෙන් මොරොක්කෝ නවෝත්පාදන සමාජයක් නිර්මාණය කළේය. පර්යේෂකයන්, ව්‍යවසායකයින්, සිසුන් සහ විද්වතුන් ඇතුළු නවෝත්පාදන ක්‍රීඩකයින් ජාලයක් නිර්මාණය කිරීම, ඔවුන්ට නව්‍ය ව්‍යාපෘති දියුණු කිරීමට උපකාර කිරීම මෙහි අදහසයි.^[163]

උසස් අධ්‍යාපන හා විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ අමාත්‍යාංශය උසස් තාක්‍ෂණයන් පිළිබඳ පර්යේෂණ සහ ෆෙස්, රබාත් සහ මාරකේෂ් හි නව්‍ය නගර සංවර්ධනය කිරීම සඳහා සහාය වේ. නවෝත්පාදනයන් සඳහා පුරවැසියන් සමඟ සම්බන්ධ වීමට රජය රාජ්‍ය ආයතන දිරිමත් කරයි. එක් උදාහරණයක් නම් මොරොක්කෝ පොස්පේට් කාර්යාලය (Office chérifien des phosphates), එය DH බිලියන 4.7 ක වියදමින් කැසබ්ලැන්කා සහ මරකේෂ් අතර පිහිටා ඇති VI වන මොහොමඩ් විශ්ව විද්‍යාලය අවට පිහිටි ස්මාර්ට් නගරය, VI වන මොහොමඩ් රජු හරිත නගරය සංවර්ධනය කිරීමේ ව්‍යාපෘතියක් සඳහා ආයෝජනය කර ඇත. ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 479ක් පමණ).^[163]^[164]

2015 වන විට මොරොක්කෝවේ තාක්ෂණික උද්‍යාන තුනක් තිබුණි. පළමු තාක්‍ෂණ උද්‍යානය 2005 දී රබාත් හි ස්ථාපිත කරන ලද බැවින්, දෙවැන්න කැසබ්ලැන්කා හි ද, ඉන් පසුව, 2015 දී, තුන්වන ටැන්ජර්ස් හි ද පිහිටුවන ලදී. තාක්ෂණික උද්‍යාන මගින් තොරතුරු සහ සන්නිවේදන තාක්ෂණයන් (ICTs), 'හරිත' තාක්ෂණයන් (එනම්, පරිසර හිතකාමී තාක්ෂණයන්) සහ සංස්කෘතික කර්මාන්ත පිළිබඳ විශේෂිත වූ ආරම්භක සහ කුඩා හා මධ්‍යම ප්‍රමාණයේ ව්‍යවසායන් සත්කාරකත්වය සපයයි.^[163]

2012 දී, II වන හසන් විද්‍යා හා තාක්ෂණ ඇකඩමිය, පතල් කැණීම, ධීවර කර්මාන්තය, ආහාර රසායන විද්‍යාව සහ නව තාක්ෂණයන් ඇතුළුව මොරොක්කෝවට සංසන්දනාත්මක වාසියක් සහ දක්ෂ මානව ප්‍රාග්ධනයක් ඇති අංශ ගණනාවක් හඳුනාගෙන ඇත. එය ප්‍රකාශ වෝල්ටීයතා, තාප සූර්ය බලශක්තිය, සුළං සහ ජෛව ස්කන්ධය වැනි පුනර්ජනනීය බලශක්ති කෙරෙහි අවධාරණය කරමින් බලශක්තිය වැනි උපාය මාර්ගික අංශ ගණනාවක් ද හඳුනාගෙන ඇත; එනම් ජලය, පෝෂණය සහ සෞඛ්‍ය අංශ, පරිසරය සහ භූ විද්‍යාව.^[163]^[165]

2015 මැයි 20 දින, එය ආරම්භ වී වසරකටත් අඩු කාලයකට පසු, අධ්‍යාපන, පුහුණු සහ විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ සඳහා වූ උසස් කවුන්සිලය, මොරොක්කෝවේ 2015-2030 අධ්‍යාපනය සඳහා දැක්මක් ඉදිරිපත් කරමින් වාර්තාවක් රජු වෙත ඉදිරිපත් කරන ලදී. අධ්‍යාපනය සමානාත්මතාවයට පත් කිරීම සහ ඒ අනුව, වැඩිම පිරිසකට ප්‍රවේශ විය හැකි බවට වාර්තාව යෝජනා කළේය. අධ්‍යාපනයේ ගුණාත්මක භාවය වැඩිදියුණු කිරීම පර්යේෂණ සහ සංවර්ධනය ප්‍රවර්ධනය කිරීම සමඟ අත්වැල් බැඳ ගන්නා බැවින්, දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 0.73% සිට පර්යේෂණ සහ සංවර්ධන (R&D) සඳහා වෙන් කරන ලද දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ කොටස ක්‍රමයෙන් වැඩි කිරීම මගින් මූල්‍ය සම්පාදනය කරනු ලබන ඒකාබද්ධ ජාතික නවෝත්පාදන පද්ධතියක් සංවර්ධනය කිරීම ද වාර්තාව නිර්දේශ කරයි. 2010 දී කෙටි කාලීනව 1%, 2025 වන විට 1.5% සහ 2030 වන විට 2% කි.^[163]

ජනවිකාසය

ජනගහනය (දහස් ගණනින්)
වසර	ජනගහණ.	±% p.a.
1950	8,986	—
1960	12,329	+3.21%
1970	16,040	+2.67%
1980	20,072	+2.27%
1990	24,950	+2.20%
2000	28,951	+1.50%
2010	32,108	+1.04%
2020	35,952	+1.14%
source: ^[166]

මොරොක්කෝවේ ජනගහනය 37,076,584 (2021 ඇස්තමේන්තු) පමණ වේ.^[167]^[168] නිවැසියන්ගෙන් 44%^[169] සහ 67%^[170] අතර ප්‍රමාණයක් අරාබි ජාතිකයන් වන අතර 31%^[170] සහ 41%^[171] අතර ප්‍රමාණයක් බර්බර් ජාතිකයන් බව ගණන් බලා ඇත. ජනගහනයෙන් සැලකිය යුතු කොටසක් හරටින් සහ ග්නාවා (හෝ ග්නෝවා), බටහිර අප්‍රිකානු හෝ මිශ්‍ර-ජාති වහලුන්ගෙන් පැවත එන්නන් සහ 17 වන සියවසේදී ස්පාඤ්ඤයෙන් සහ පෘතුගාලයෙන් නෙරපා හරින ලද යුරෝපීය මුස්ලිම්වරුන් වන මොරිස්කොස් ලෙස හඳුනාගෙන ඇත.^[172] 7 වන ශතවර්ෂයේ සිට මග්‍රෙබ් වෙත සියවස් ගණනාවක අරාබි සංක්‍රමණය මොරොක්කෝවේ ජන විකාශන විෂය පථය වෙනස් කළේය.

2014 මොරොක්කෝ ජන සංගණනයට අනුව, රට තුළ සංක්‍රමණිකයන් 84,000 ක් පමණ සිටියහ. මෙම විදේශික-උපත පදිංචිකරුවන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් ප්‍රංශ සම්භවයක් ඇති අය වූ අතර, පසුව බටහිර අප්‍රිකාවේ සහ ඇල්ජීරියාවේ විවිධ ජාතීන්ගෙන් පසුව පුද්ගලයන් වේ.^[173] ස්පාඤ්ඤ සම්භවයක් ඇති විදේශීය පදිංචිකරුවන් ගණනාවක් ද ඇත. ඔවුන්ගෙන් සමහරක් යටත් විජිත පදිංචිකරුවන්ගෙන් පැවත එන්නන් වන අතර ඔවුන් මූලික වශයෙන් යුරෝපීය බහුජාතික සමාගම් සඳහා වැඩ කරන අතර අනෙක් අය මොරොක්කෝ ජාතිකයන් සමඟ විවාහ වී හෝ විශ්‍රාමිකයන් වේ. නිදහසට පෙර මොරොක්කෝව යුරෝපීයයන් මිලියන භාගයක් වාසය කළේය; වැඩි වශයෙන් කිතුනුවන් වූ අය.^[174] එසේම, නිදහසට පෙර, මොරොක්කෝව ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් 250,000 ක් වාසය කළේය.^[175] මොරොක්කෝවේ කලක් ප්‍රකට යුදෙව් සුළුතරය 1948 දී එහි උච්චතම 265,000 සිට සැලකිය යුතු ලෙස අඩු වී ඇති අතර අද වන විට 2,500 පමණ දක්වා පහත වැටී ඇත.^[176]

මොරොක්කෝවේ විශාල ඩයස්පෝරාවක් සිටින අතර, ඉන් වැඩි කොටසක් ප්‍රංශයේ පිහිටා ඇති අතර, තුන්වන පරම්පරාව දක්වා මිලියනයකට අධික මොරොක්කෝ වැසියන් සිටින බව වාර්තා වේ. ස්පාඤ්ඤයේ (මොරොක්කානුවන් 700,000ක් පමණ),^[177] නෙදර්ලන්තයේ (360,000) සහ බෙල්ජියමෙහි (300,000) විශාල මොරොක්කෝ ප්‍රජාවන් ද ඇත.^[178] අනෙකුත් විශාල ප්‍රජාවන් ඉතාලියේ, කැනඩාවේ, එක්සත් ජනපදයේ සහ ඊශ්‍රායලයේ සොයා ගත හැකි අතර, මොරොක්කෝ යුදෙව්වන් දෙවන විශාලතම යුදෙව් ජනවාර්ගික උප සමූහය ලෙස සැලකේ.^[179]

ආගම්

2010 දී Pew Forum විසින් රටේ ආගමික අනුබද්ධය 99% මුස්ලිම් ලෙස ඇස්තමේන්තු කරන ලද අතර, ඉතිරි සියලුම කණ්ඩායම් ජනගහනයෙන් 1% ට වඩා අඩු අගයක් ගනී.^[180] ඉස්ලාම් ආගමට සම්බන්ධ අයගෙන්, සියල්ලෝම පාහේ සුන්නි මුස්ලිම්වරුන් වන අතර, ෂියා මුස්ලිම්වරුන් 0.1% ට වඩා අඩුය.^[181] කෙසේ වෙතත්, පර්යේෂණ ජාලයක් වන අරාබි බැරෝමීටරය විසින් කරන ලද 2018 සමීක්ෂණයකට අනුව මොරොක්කෝ වැසියන්ගෙන් 15% කට ආසන්න පිරිසක් තමන් ආගමික නොවන අය ලෙස විස්තර කරති; එම සමීක්ෂණයේදීම ප්‍රතිචාර දැක්වූවන්ගෙන් සියයට 100කට ආසන්න ප්‍රමාණයක් මුස්ලිම්වරුන් ලෙස හඳුනාගෙන ඇත.^[182] තවත් 2021 අරාබි බැරෝමීටර සමීක්ෂණයකින් හෙළි වූයේ මොරොක්කෝ ජාතිකයින්ගෙන් 67.8% ක් ආගමික, 29.1% තරමක් ආගමික සහ 3.1% ආගමික නොවන අය ලෙස හඳුනාගෙන ඇති බවයි.^[183] 2015 Gallup International මත විමසුම වාර්තා කළේ මොරොක්කෝ වැසියන්ගෙන් 93%ක් තමන් ආගමික ලෙස සලකන බවයි.^[184]

නිදහසට පෙර මොරොක්කෝවේ 500,000 ක්‍රිස්තියානීන් (බොහෝ විට ස්පාඤ්ඤ සහ ප්‍රංශ පරම්පරාවේ) වාසය කළේය. බොහෝ ක්‍රිස්තියානි පදිංචිකරුවන් 1956 නිදහසෙන් පසු ස්පාඤ්ඤයට හෝ ප්‍රංශයට පිටත්ව ගියහ.^[185] ප්‍රධාන වශයෙන් කතෝලික සහ ප්‍රොතෙස්තන්ත විදේශ-නේවාසික ක්‍රිස්තියානි ප්‍රජාව ආසන්න වශයෙන් 40,000 ප්‍රායෝගික සාමාජිකයින්ගෙන් සමන්විත වේ. බොහෝ විදේශීය නේවාසික කිතුනුවන් කැසබ්ලැන්කා, ටැන්ජියර් සහ රබාත් නාගරික ප්‍රදේශවල වාසය කරති. විවිධ ප්‍රාදේශීය ක්‍රිස්තියානි නායකයන් ඇස්තමේන්තු කරන්නේ 2005 සහ 2010 අතර 5,000ක් පුරවැසි බවට පරිවර්තනය වූ ක්‍රිස්තියානුවන් (බොහෝ වාර්ගික වශයෙන් බර්බර්) ඔවුන් නිතිපතා "ගෙදර" පල්ලිවලට ගොස් ප්‍රධාන වශයෙන් දකුණේ ජීවත් වන බවයි.^[186] සමහර ප්‍රාදේශීය ක්‍රිස්තියානි නායකයන් ඇස්තමේන්තු කරන්නේ රට පුරා ක්‍රිස්තියානි පුරවැසියන් 8,000ක් පමණ සිටිය හැකි නමුත් රජයේ නිරීක්ෂණ සහ සමාජ තාඩන පීඩනවලට ඇති බිය නිසා බොහෝ දෙනෙක් නිතිපතා හමු නොවන බවයි.^[187] ක්‍රිස්තියානි ආගමට හැරුණු මොරොක්කෝ ජාතිකයින් සංඛ්‍යාව (ඔවුන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් රහසිගත වන්දනාකරුවන්) 8,000 සහ 50,000 අතර ඇස්තමේන්තු කර ඇත.^[188]^[189]^[190]^[191]^[192]^[193]

වඩාත්ම මෑත ඇස්තමේන්තු අනුව ඓතිහාසික කැසබ්ලැන්කා යුදෙව් ප්‍රජාවේ ප්‍රමාණය 2,500,^[194]^[195] සහ රබාත් සහ මරකේෂ් යුදෙව් ප්‍රජාවන් සාමාජිකයින් 100 බැගින් වේ. යුදෙව් ජනගහනයේ ඉතිරි කොටස රට පුරා විසිරී ඇත. මෙම ජනගහනය වැඩි වශයෙන් වයස්ගත වන අතර තරුණයින් සංඛ්‍යාව අඩු වේ.^[187] නාගරික ප්‍රදේශවල පිහිටා ඇති බහායි ඇදහිලි ප්‍රජාව පුද්ගලයන් 350 සිට 400 දක්වා සංඛ්‍යාවකි.^[187]

භාෂා

මොරොක්කෝවේ නිල භාෂා අරාබි සහ බර්බර් වේ.^[196] රටේ සුවිශේෂී මොරොක්කෝ අරාබි උපභාෂා සමූහය ඩාරිජා ලෙස හැඳින්වේ. මුළු ජනගහනයෙන් ආසන්න වශයෙන් 89.8% කට මොරොක්කෝ අරාබි භාෂාවෙන් යම් ප්‍රමාණයකට සන්නිවේදනය කළ හැකිය.^[197] බර්බර් භාෂාව උපභාෂා තුනකින් කථා කරයි (ටාරිෆිට්, ටෂෙල්හිත් සහ මධ්‍යම ඇට්ලස් ටමාසයිට්).^[198] 2008 දී ෆ්‍රෙඩ්රික් ඩෙරොචේ ඇස්තමේන්තු කළේ බර්බර් කථිකයන් මිලියන 12ක් සිටි බවත්, එය ජනගහනයෙන් 40%ක් පමණ වන බවත්ය.^[199] 2004 ජන සංගණනය වාර්තා කළේ ජනගහනයෙන් 28.1% බර්බර් භාෂාව කතා කරන බවයි.^[197]

ප්‍රංශ භාෂාව රාජ්‍ය ආයතන, මාධ්‍ය, මධ්‍යම ප්‍රමාණයේ සහ විශාල සමාගම්, ප්‍රංශ කතා කරන රටවල් සමඟ ජාත්‍යන්තර වාණිජ්‍යය සහ බොහෝ විට ජාත්‍යන්තර රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික කටයුතුවල බහුලව භාවිතා වේ. සියලුම පාසල්වල ප්‍රංශ අනිවාර්ය භාෂාවක් ලෙස උගන්වනු ලැබේ. 2010 දී, මොරොක්කෝවේ ප්‍රංශ කතා කරන්නන් 10,366,000 ක් හෝ ජනගහනයෙන් 32% ක් පමණ සිටියහ.^[200]

2004 සංගණනයට අනුව, මොරොක්කෝ ජාතිකයන් මිලියන 2.19ක් ප්‍රංශ භාෂාව හැර වෙනත් විදේශීය භාෂාවක් කතා කළහ.^[197] ඉංග්‍රීසි, කථිකයන් සංඛ්‍යාව අනුව ප්‍රංශයට වඩා බොහෝ පිටුපසින් සිටියද, උගත් තරුණයින් සහ වෘත්තිකයන් අතර ප්‍රංශ අනිවාර්ය බැවින් තෝරා ගැනීමේ පළමු විදේශීය භාෂාව වේ.

ජනවාර්ගික විද්‍යාව ට අනුව, 2016 වන විට, ස්පාඤ්ඤ භාෂාව කතා කරන පුද්ගලයින් 1,536,590 (හෝ ජනගහනයෙන් ආසන්න වශයෙන් 4.5%) මොරොක්කෝවේ සිටිති.^[201] ස්පාඤ්ඤ භාෂාව වැඩිපුරම කතා කරන්නේ උතුරු මොරොක්කෝවේ සහ පැරණි ස්පාඤ්ඤ සහරා ප්‍රදේශයේ ස්පාඤ්ඤය මීට පෙර එම ප්‍රදේශ අත්පත් කරගෙන සිටි බැවිනි.^[202] මේ අතර, ඉන්ස්ටිටියුටෝ සර්වන්ටෙස් විසින් කරන ලද 2018 අධ්‍යයනයකින් අවම වශයෙන් ස්පාඤ්ඤ භාෂාවෙන් ප්‍රවීණ වූ මොරොක්කෝ ජාතිකයින් මිලියන 1.7 ක් සොයාගෙන ඇති අතර, හිස්පැනෝෆෝන් ලෝකයෙන් පිටත වැඩිපුරම ස්පාඤ්ඤ කථිකයන් සිටින රට ලෙස මොරොක්කෝව ස්ථානගත කරයි (එක්සත් ජනපදය ස්පාඤ්ඤ භාෂාව කතා කරන රටවලින් බැහැර කර නොමැති නම්).^[203] උතුරු මොරොක්කෝවේ සැලකිය යුතු කොටසක් ස්පාඤ්ඤ මාධ්‍ය, රූපවාහිනී සංඥා සහ ගුවන් විදුලි තරංග ලබා ගන්නා අතර, එම කලාපයේ භාෂාව පිළිබඳ නිපුණතාවයට පහසුකම් සපයන බව වාර්තා වේ.^[204]

1956 දී මොරොක්කෝව නිදහස ප්‍රකාශයට පත් කිරීමෙන් පසුව, ප්‍රංශ සහ අරාබි, පරිපාලනයේ සහ අධ්‍යාපනයේ ප්‍රධාන භාෂා බවට පත් වූ අතර, ස්පාඤ්ඤ භාෂාවේ භූමිකාව පිරිහීමට හේතු විය.^[204]

අධ්‍යාපනය

ප්‍රාථමික පාසල හරහා මොරොක්කෝවේ අධ්‍යාපනය නොමිලේ සහ අනිවාර්ය වේ. 2012 වසරේ රටේ ඇස්තමේන්තුගත සාක්ෂරතා අනුපාතය 72%ක් විය.^[205] 2006 සැප්තැම්බර් මාසයේදී යුනෙස්කෝව විසින් කියුබාව, පකිස්ථානය, ඉන්දියාව සහ තුර්කිය වැනි අනෙකුත් රටවල් අතරින් මොරොක්කෝවට "UNESCO 2006 සාක්ෂරතා ත්‍යාගය" පිරිනමන ලදී.^[206]

මොරොක්කෝවේ විශ්ව විද්‍යාල දුසිම් හතරකට වඩා ඇත, උසස් අධ්‍යාපන ආයතන, සහ බහු තාක්ෂණ රට පුරා නාගරික මධ්‍යස්ථානවල විසිරී ඇත. එහි ප්‍රමුඛ ආයතන අතරට කැසබ්ලැන්කා සහ ෆෙස් හි ශාඛා ඇති රටේ විශාලතම විශ්ව විද්‍යාලය වන රබාත් හි V වන මොහොමඩ් විශ්ව විද්‍යාලය ඇතුළත් වේ; එහි කෘෂිකාර්මික විශේෂතාවලට අමතරව ප්‍රමුඛ සමාජ විද්‍යා පර්යේෂණ පවත්වන රබාත්හි II වන හසන් කෘෂිකර්ම හා පශු වෛද්‍ය ආයතනය; සහ වයඹදිග අප්‍රිකාවේ ප්‍රථම ඉංග්‍රීසි භාෂා විශ්ව විද්‍යාලය වන ඉෆ්‍රාන්හි අල්-අකාවේන් විශ්ව විද්‍යාලය,^[207] සෞදි අරාබියේ සහ එක්සත් ජනපදයේ දායකත්වයෙන් 1995 දී ආරම්භ කරන ලදී.

859 දී ෆෙස් නගරයේ ෆාතිමා අල්-ෆිහ්රි විසින් මද්‍රාසාවක් ලෙස ආරම්භ කරන ලද අල්-කරාවියින් විශ්ව විද්‍යාලය,^[208] යුනෙස්කෝව ඇතුළු සමහර මූලාශ්‍ර විසින් "ලෝකයේ පැරණිතම විශ්ව විද්‍යාලය" ලෙස සලකනු ලැබේ.^[209] මොරොක්කෝවේ කීර්තිමත් පශ්චාත් උපාධි පාසල් කිහිපයක් ද ඇත, ඒවා ඇතුළුව: VI වන මොහොමඩ් පොලිටෙක්නික් විශ්ව විද්‍යාලය, ලින්ස්ටිටියු නැෂනල් ඩෙස් පොස්ටෙස් එට් ටෙලිකොමියුනිකේෂන්, ඉකෝල් නැෂනල් සුපිරියර් ඩි'ඉලෙක්ට්‍රිකිට් එට් ඩි මෙකානික් (ENSEM), EMI, නැෂනල්, ඉන්සයිස් ඛනිජ කර්මාන්ත පාසල, ඉකෝල් හසානියා ඩෙස් ට්රැවෝක්ස් පබ්ලික්, ලෙස් ඉකෝල්ස් නැෂනලීස් ඩි කොමර්ස් එට් ඩි ගෙස්ටියන්, ඉකෝල් සුපීරියර් ඩි ටෙක්නොලොජි ඩි කැසබ්ලැන්කා.^[210]^[211]

සෞඛ්‍ය

සෞඛ්‍ය ගැටලු විසඳීමට සහ රෝග තුරන් කිරීමට ලොව පුරා රටවල් බොහෝ උත්සාහයන් දරයි, මොරොක්කෝව ද ඇතුළත් ය. ළමා සෞඛ්‍යය, මාතෘ සෞඛ්‍යය සහ රෝග සෞඛ්‍යයේ සහ යහපැවැත්මේ අංගයන් වේ. මොරොක්කෝව මෙම කාණ්ඩ වැඩිදියුණු කිරීම සඳහා බොහෝ ප්‍රගතියක් ලබා ඇති සංවර්ධනය වෙමින් පවතින රටකි. කෙසේ වෙතත්, මොරොක්කෝවට තවමත් වැඩිදියුණු කිරීමට බොහෝ සෞඛ්‍ය ගැටලු තිබේ. ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද පර්යේෂණයට අනුව, 2005 දී මොරොක්කෝවේ පුරවැසියන්ගෙන් 16%ක් පමණක් සෞඛ්‍ය රක්‍ෂණයක් හෝ ආවරණයක් ලබාගෙන ඇත.^[212] ලෝක බැංකුවේ දත්ත අනුව, මොරොක්කෝව උපත් 1,000කට මරණ 20ක් (2017) ලෙස ඉහළ ළදරු මරණ අනුපාතිකයක් අත්විඳියි (2017)^[213] සහ ඉහළ මාතෘ මරණ අනුපාතිකය උපත් 100,000කට මරණ 121ක් (2015).^[214]

මොරොක්කෝ රජය දත්ත නිරීක්ෂණය කිරීම සහ රැස් කිරීම සඳහා දැනටමත් පවතින සෞඛ්‍ය සේවා පද්ධතිය තුළ නිරීක්ෂණ පද්ධති පිහිටුවයි. සනීපාරක්ෂාව පිළිබඳ මහා අධ්‍යාපනය මොරොක්කෝවේ පදිංචිකරුවන් සඳහා නොමිලේ ප්‍රාථමික අධ්‍යාපන පාසල්වල ක්‍රියාත්මක වේ. 2005 දී මොරොක්කෝ රජය සෞඛ්‍ය රක්‍ෂණ ආවරණය පුළුල් කිරීම සඳහා ප්‍රතිසංස්කරණ දෙකක් අනුමත කළේය.^[212] පළමු ප්‍රතිසංස්කරණය වූයේ ජනගහනයෙන් සියයට 16 සිට සියයට 30 දක්වා ආවරණය පුළුල් කිරීම සඳහා රාජ්‍ය සහ පෞද්ගලික අංශයේ සේවකයින් සඳහා අනිවාර්ය සෞඛ්‍ය රක්‍ෂණ සැලැස්මකි. දෙවන ප්‍රතිසංස්කරණ මගින් දුප්පතුන් සඳහා සේවා ආවරණය කිරීම සඳහා අරමුදලක් නිර්මාණය කරන ලදී. ප්‍රතිසංස්කරණ දෙකම උසස් තත්ත්වයේ සත්කාර සඳහා ප්‍රවේශය වැඩි දියුණු කළේය. ළදරු මරණ අනුපාතය 1960 සිට සැලකිය යුතු ලෙස වැඩි වී ඇති අතර සජීවී උපත් 1,000කට මරණ 144ක්, 2000දී, සජීවී උපත් 1,000කට 42ක්, දැන් එය සජීවී උපත් 1,000කට 20ක් වේ.^[213] 1990 සිට 2011 දක්වා කාලය තුළ රටේ වයස අවුරුදු පහට අඩු මරණ අනුපාතය 60% කින් පහත වැටී ඇත.

ලෝක බැංකුවේ දත්ත වලට අනුව,^[213] වර්තමාන මරණ අනුපාතය තවමත් ඉතා ඉහළ මට්ටමක පවතින අතර එය අසල්වැසි රට වන ස්පාඤ්ඤයට වඩා හත් ගුණයකින් වැඩිය. 2014 දී මොරොක්කෝව මාතෘ සහ ළමා සෞඛ්‍ය පිළිබඳ ප්‍රගතිය වැඩි කිරීමට ජාතික සැලැස්මක් සම්මත කර ගත්තේය.^[215] මොරොක්කෝ සැලැස්ම මොරොක්කෝවේ සෞඛ්‍ය අමාත්‍ය එල් හවුසේන් ලුවාර්ඩි සහ නැගෙනහිර මධ්‍යධරණී කලාපය සඳහා WHO කලාපීය අධ්‍යක්ෂ ඇල අල්වාන් විසින් 2013 නොවැම්බර් 13 දින රබාත්හිදී ආරම්භ කරන ලදී.^[215] දරුවන් සහ මව්වරුන් යන දෙඅංශයේම මරණ අවම කිරීම සම්බන්ධයෙන් මොරොක්කෝව සැලකිය යුතු ප්‍රගතියක් ලබා ඇත. ලෝක බැංකු දත්ත මත පදනම්ව, ජාතියේ මාතෘ මරණ අනුපාතය 1990 සහ 2010 අතර 67% කින් පහත වැටී ඇත.^[214] 2014 දී සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා වියදම් රටේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 5.9% ක් විය.^[216] 2014 සිට දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ කොටසක් ලෙස සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා වියදම් අඩු වී ඇත. කෙසේ වෙතත්, 2000 වසරේ සිට ඒක පුද්ගල සෞඛ්‍ය වියදම් (PPP) ක්‍රමයෙන් වැඩි වී ඇත. 2015 දී මොරොක්කෝ සෞඛ්‍ය වියදම ඒක පුද්ගල $435.29 විය.^[217] 2016 වසරේ උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව පිරිමින් සඳහා 74.3 ක් හෝ 73.3 ක් සහ කාන්තාවන් සඳහා 75.4 ක් වූ අතර ජනගහනයෙන් 10,000 කට වෛද්‍යවරුන් 6.3 ක් සහ හෙදියන් සහ වින්නඹු මාතාවන් 8.9 ක් සිටියහ.^[218] 2017 දී මොරොක්කෝව ගෝලීය තරුණ සුභසාධන දර්ශකයේ රටවල් 29 න් 16 වැනි ස්ථානයට පත් විය.^[219] මොරොක්කෝ තරුණයන් වසරකට සාමාන්‍ය හමුවීම් 4 කින් ගෝලීය දර්ශකයට වඩා අඩු ස්වයං-හානි අනුපාතයක් අත්විඳිති.^[219]

සංස්කෘතිය

මොරොක්කෝව පොහොසත් සංස්කෘතියක් සහ ශිෂ්ටාචාරයක් ඇති රටකි. මොරොක්කෝ ඉතිහාසය හරහා, එය බොහෝ මිනිසුන්ට සත්කාරකත්වය ලබා දී ඇත. ඔවුන් සියල්ලෝම මොරොක්කෝවේ සමාජ ව්‍යුහයට බලපා ඇත.

නිදහසින් පසු, සිතුවම් සහ මූර්ති, ජනප්‍රිය සංගීතය, ආධුනික රංග ශාලාව සහ චිත්‍රපට නිෂ්පාදනය යන ක්ෂේත්‍රවල සැබෑ මල් පිපීම සිදු වී ඇත.^[220] මොරොක්කෝ ජාතික රඟහල (ආරම්භ කරන ලද්දේ 1956) මොරොක්කෝ සහ ප්‍රංශ නාට්‍ය කෘති නිතිපතා නිෂ්පාදනය කරයි. ගිම්හාන මාසවලදී රට පුරා කලා හා සංගීත උත්සව පැවැත්වෙන අතර, ඒවා අතර ෆෙස් හි ලෝක පූජනීය සංගීත උළෙල පැවැත්වේ.

සෑම කලාපයකටම තමන්ගේම විශේෂතා ඇති අතර එමඟින් ජාතික සංස්කෘතියට සහ ශිෂ්ටාචාරයේ උරුමයට දායක වේ. මොරොක්කෝව එහි විවිධ උරුමයන් ආරක්ෂා කිරීම සහ එහි සංස්කෘතික උරුමයන් ආරක්ෂා කිරීම එහි ප්‍රමුඛතා අතර තබා ඇත.^[221]

සංස්කෘතිකමය වශයෙන් ගත් කල, මොරොක්කෝව සෑම විටම එහි අරාබි, බර්බර් සහ යුදෙව් සංස්කෘතික උරුමයන් ප්‍රංශ සහ ස්පාඤ්ඤ වැනි බාහිර බලපෑම් සමඟ ඒකාබද්ධ කිරීමට සාර්ථක වී ඇති අතර, පසුගිය දශක කිහිපය තුළ ඇන්ග්ලෝ-ඇමරිකානු ජීවන රටාවන් ඒකාබද්ධ වේ.^[222]^[223]^[224]

නිර්මාණ ශිල්පය

කැසබ්ලැන්කාහි යටත් විජිත ගෘහනිර්මාණ ශිල්පය (20 වැනි සියවස) මොරොක්කෝ ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය මොරොක්කෝවේ විවිධ භූගෝල විද්‍යාව සහ දිගු ඉතිහාසය පිළිබිඹු කරයි, සංක්‍රමණය සහ හමුදා ආක්‍රමණය යන දෙකින්ම අනුප්‍රාප්තික පදිංචිකරුවන්ගේ රැළි මගින් සලකුණු කර ඇත. මෙම වාස්තුවිද්‍යාත්මක උරුමයට පුරාණ රෝම ස්ථාන, ඓතිහාසික ඉස්ලාමීය ගෘහනිර්මාණ ශිල්පය, දේශීය දේශීය ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය, 20 වැනි සියවසේ ප්‍රංශ යටත් විජිත ගෘහනිර්මාණ ශිල්පය සහ නවීන ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය ඇතුළත් වේ.

මොරොක්කෝවේ සාම්ප්‍රදායික ගෘහනිර්මාණ ශිල්පයේ බොහෝමයක් 7 වන සියවසේ සිට ඉස්ලාමීය යුගයේ වර්ධනය වූ ශෛලිය මගින් සලකුණු කර ඇත. මෙම ගෘහනිර්මාණ ශිල්පය "මූරිෂ්" හෝ බටහිර ඉස්ලාමීය ගෘහනිර්මාණ

දකුණු හයි ඇට්ලස් කඳුකරයේ අයිට් බෙන්හාඩෝගේ ක්සර්

කැසබ්ලැන්කා හි ප්‍රංශ යටත් විජිත ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය (20 වැනි සියවස)

ශිල්පයේ පුළුල් සම්ප්‍රදායක කොටසක් වූ අතර, එය මාග්‍රෙබ් (මොරොක්කෝව, ඇල්ජීරියාව සහ ටියුනීසියාව) සහ අල්-ඇන්ඩලස් (මුස්ලිම් ස්පාඤ්ඤය සහ පෘතුගාලය) යන දෙකම සංලක්ෂිත විය.^[225]^[226]^[227]^[228] එය උතුරු අප්‍රිකාවේ ඇමසිග් (බර්බර්) සංස්කෘතිය, පූර්ව-ඉස්ලාමීය ස්පාඤ්ඤය (රෝමන්, බයිසැන්ටයින් සහ විසිගොතික්) සහ ඉස්ලාමීය මැදපෙරදිග සමකාලීන කලාත්මක ප්‍රවාහයන්ගේ බලපෑම් මිශ්‍ර කර අශ්වාරෝහක ආරුක්කුව වැනි හඳුනාගත හැකි ලක්ෂණ සමඟ සියවස් ගණනාවක් පුරා රියඩ් උද්‍යාන සහ දැව කැටයම් කරන ලද ස්ටූකෝ සහ සෙලිජ් ටයිල් වැඩ වලින් විස්තීර්ණ ජ්‍යාමිතික සහ අරාබි මෝස්තර අද්විතීය ශෛලියක් විස්තාරනය කළේය.^[225]^[226]^[229]^[230]

මොරොක්කෝ ඇමසිග් ගෘහනිර්මාණ ශිල්පය අනෙකුත් මොරොක්කෝ ගෘහනිර්මාණ ශිල්පයෙන් දැඩි ලෙස වෙන්ව නොතිබුණද, බොහෝ ව්‍යුහයන් සහ වාස්තුවිද්‍යාත්මක ශෛලීන් සම්ප්‍රදායිකව ඇමසිග් හෝ ඇමසිග්-ආධිපත්‍ය සහිත ප්‍රදේශ වන ඇට්ලස් කඳු සහ සහරා සහ පූර්ව සහරා ප්‍රදේශ සමඟ සුවිශේෂී ලෙස සම්බන්ධ වේ.^[231] මෙම බොහෝ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශ දේශීය භූගෝල විද්‍යාව සහ සමාජ ව්‍යුහයන් අනුව හැඩගස්වා ඇති බොහෝ කස්බා (බලකොටු) සහ ක්සෝර් (බලකොටු සහිත ගම්) වලින් සලකුණු කර ඇති අතර ඒවායින් වඩාත් ප්‍රසිද්ධ එකක් වන්නේ අයිට් බෙන්හාඩෝ වේ.^[232] ඒවා සාමාන්‍යයෙන් රම්පිත පොළොවෙන් සාදා ඇති අතර දේශීය ජ්‍යාමිතික මෝස්තර වලින් සරසා ඇත. ඔවුන් වටා ඇති අනෙකුත් ඓතිහාසික කලාත්මක ධාරාවන්ගෙන් හුදකලා නොවී, මොරොක්කෝවේ (සහ උතුරු අප්‍රිකාව පුරා) ඇමසිග් ජනයා ඉස්ලාමීය ගෘහනිර්මාණ ශිල්පයේ ආකෘති සහ අදහස් ඔවුන්ගේම තත්වයන්ට අනුවර්තනය කර^[233] බටහිර ඉස්ලාමීය කලාව ගොඩනැගීමට දායක විය. විශේෂයෙන්ම අල්මොරාවිඩ්, අල්මොහාඩ් සහ මැරිනිඩ් පාලනයේ සියවස් ගණනාවක් පුරා ඔවුන් ප්‍රදේශයේ දේශපාලන ආධිපත්‍යය දැරූ සමයේ ය.^[230]^[231]

මොරොක්කෝවේ නූතන ගෘහනිර්මාණ ශිල්පයට 1912 සහ 1956 අතර (හෝ ස්පාඤ්ඤයට 1958 දක්වා) ප්‍රංශ සහ ස්පාඤ්ඤ යටත් විජිත ආක්‍රමණය අතරතුර 20 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේ ආර්ට් ඩෙකෝ සහ දේශීය නව-මුරිෂ් ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය පිළිබඳ බොහෝ උදාහරණ ඇතුළත් වේ.^[234]^[235] 20 වන සියවසේ අගභාගයේදී, මොරොක්කෝව නිදහස ලබා ගැනීමෙන් පසුව, සමහර නව ගොඩනැගිලි සාම්ප්‍රදායික මොරොක්කෝ ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පයට සහ මෝස්තරවලට (විදේශීය ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පීන් විසින් නිර්මාණය කරන ලද විට පවා) උපහාර දැක්වීම දිගටම සිදු විය, V වන මොහොමඩ් රජුගේ සොහොන් ගෙය (1971 දී නිම කරන ලදී) සහ කැසබ්ලැන්කා හි දැවැන්ත II වන හසන් මුස්ලිම් පල්ලිය (1993 දී නිම කරන ලදී).^[236]^[237] නූතනවාදී ගෘහනිර්මාණ ශිල්පය සාමාන්‍ය එදිනෙදා ව්‍යුහයන් සඳහා පමණක් නොව ප්‍රධාන කීර්තිමත් ව්‍යාපෘතිවල ද සමකාලීන ඉදිකිරීම්වල ද පැහැදිලි වේ.^[238]^[239]

සාහිත්‍ය

මොරොක්කෝ සාහිත්‍යය බොහෝ දුරට අරාබි, බර්බර්, හෙබ්‍රෙව් සහ ප්‍රංශ භාෂාවෙන් ලියා ඇත. විශේෂයෙන්ම අල්මොරාවිඩ් සහ අල්මොහාඩ් අධිරාජ්‍යයන් යටතේ, මොරොක්කෝ සාහිත්‍යය අල්-ඇන්ඩලස්ගේ සාහිත්‍යයට සමීපව සම්බන්ධ වූ අතර, සජාල්, මුවාෂ්ෂා සහ මකාමා වැනි වැදගත් කාව්‍යමය සහ සාහිත්‍ය ආකෘති බෙදාහදා ගන්නා ලදී. අල් කුර්ආන් විග්‍රහයන් වැනි ඉස්ලාමීය සාහිත්‍යය සහ කාඩි අය්යාද්ගේ අල්-ෂිෆා වැනි වෙනත් ආගමික කෘතීන් බලපෑවේය. ෆෙස්හි අල්-කරවියින් විශ්ව විද්‍යාලය, මයිමොනිඩීස්, ඉබන් අල්-කතිබ් සහ ඉබන් ඛල්ඩුන් ඇතුළු විදේශයන්හි විද්වතුන් ආකර්ෂණය කර ගත් වැදගත් සාහිත්‍ය මධ්‍යස්ථානයක් විය.

අල්මොහාද් රාජවංශය යටතේ මොරොක්කෝව සමෘද්ධිමත් කාල පරිච්ඡේදයක් අත්විඳින ලදී. අල්මොහාඩ් විසින් මරකේෂ් හි කුටුබිය මුස්ලිම් පල්ලිය ගොඩනඟන ලද අතර, එහි 25,000 කට නොඅඩු පිරිසකට නවාතැන් ගත හැකි විය, නමුත් එහි පොත්, අත්පිටපත්, පුස්තකාල සහ පොත් සාප්පු සඳහා ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ අතර, එයට එහි නම ලැබුණි. ඉතිහාසයේ පළමු පොත් කඩ සාප්පුව. අල්මොහාද් කලීෆා අබු යකුබ් පොත් එකතු කිරීමට දැඩි ඇල්මක් දැක්වූවා. ඔහු විශාල පුස්තකාලයක් ආරම්භ කළ අතර එය අවසානයේ කැස්බා වෙත ගෙන ගොස් මහජන පුස්තකාලයක් බවට පත් කරන ලදී.

නූතන මොරොක්කෝ සාහිත්‍යය 1930 ගණන්වල ආරම්භ විය. ප්‍රධාන සාධක දෙකක් මොරොක්කෝවට නූතන සාහිත්‍යයේ උපත දැකීමට ස්පන්දනයක් ලබා දුන්නේය. මොරොක්කෝව, ප්‍රංශ සහ ස්පාඤ්ඤ ආරක්ෂක ප්‍රදේශයක් ලෙස මොරොක්කෝ බුද්ධිමතුන්ට අනෙකුත් අරාබි සාහිත්‍ය හා යුරෝපයේ සම්බන්ධතා නිදහසේ භුක්ති විඳිමින් සාහිත්‍ය කෘති හුවමාරු කර ගැනීමට සහ නිෂ්පාදනය කිරීමට අවස්ථාව ලබා දුන්නේය. ලේඛකයින්ගේ පරම්පරා තුනක් විශේෂයෙන් 20 වැනි සියවසේ මොරොක්කෝ සාහිත්‍යය හැඩගස්වා ඇත.^[240] පළමුවැන්න නම් ආරක්‍ෂක රාජ්‍යය (1912-56) තුළ ජීවත් වූ සහ ලියූ පරම්පරාවයි, එහි වැදගත්ම නියෝජිතයා වූයේ මොහොමඩ් බෙන් බ්‍රහීම් (1897-1955) ය.

දෙවන පරම්පරාව අබ්දෙල්ක්‍රිම් ගල්ලාබ් (1919-2006), ඇලල් අල්-ෆාසි (1910-1974) සහ මොහොමඩ් අල්-මොක්තාර් සූසි (1900-1963) වැනි ලේඛකයින් සමඟ නිදහස කරා සංක්‍රමණය වීමේදී වැදගත් කාර්යභාරයක් ඉටු කළේය. තුන්වන පරම්පරාව හැටේ දශකයේ ලේඛකයන්ගේ ය. මොරොක්කෝ සාහිත්‍යය පසුව මොහොමඩ් චෞක්රි, ඩ්‍රිස් ක්‍රයිබි, මොහොමඩ් සාෆ්සාෆ් සහ ඩ්‍රිස් එල් කෞරි වැනි ලේඛකයන් සමඟ සමෘද්ධිමත් විය. එම ලේඛකයන් බොහෝ මොරොක්කෝ නවකතාකරුවන්, කවියන් සහ නාට්‍ය රචකයන්ට වැදගත් බලපෑමක් ඇති කළේය.

1950 සහ 1960 ගණන් වලදී, මොරොක්කෝව සරණාගත හා කලාත්මක මධ්‍යස්ථානයක් වූ අතර පෝල් බෝල්ස්, ටෙනසි විලියම්ස් සහ විලියම් එස්. බරෝස් ලෙස ලේඛකයින් ආකර්ෂණය විය. මොරොක්කෝ සාහිත්‍යය අරාබි භාෂාවෙන් ලියූ මොහොමඩ් සෆ්සාෆ් සහ මොහොමඩ් චෞක්රි සහ ප්‍රංශ භාෂාවෙන් ලියූ ඩ්‍රිස් ක්‍රයිබි සහ ටහාර් බෙන් ජෙලෝන් වැනි නවකතාකරුවන් සමඟ සමෘද්ධිමත් විය. අනෙකුත් වැදගත් මොරොක්කෝ කතුවරුන් අතර, අබ්දල්ලතිෆ් ලාබි, අබ්දෙල්ක්‍රිම් ගල්ලාබ්, ෆවුඩ් ලාරෝයි, මොහොමඩ් බෙරාඩා සහ ලීලා අබුසෙයිඩ් ඇතුළත් වේ. කථිකත්වය (වාචික සාහිත්‍යය) යනු මොරොක්කෝ අරාබි හෝ බර්බර් භාෂාවෙන් වේවා, මොරොක්කෝ සංස්කෘතියේ අනිවාර්ය අංගයකි.

සංගීතය

මොරොක්කෝ සංගීතය අරාබි, බර්බර් සහ උප සහරා සම්භවයක් ඇත. ඉස්ලාමීය සංගීතයේ ඓතිහාසික සම්භවයක් ඇති ට්‍රාන්ස් සංගීතය මෙන්ම රොක් ආභාසය ඇති චාබි සංගීත කණ්ඩායම්ද බහුලව පැතිරී ඇත.

මොරොක්කෝව වයඹදිග අප්‍රිකාව පුරා දක්නට ලැබෙන ඇන්ඩලූසියානු ශාස්ත්‍රීය සංගීතයේ නිවහනයි. එය බොහෝ විට කෝර්ඩෝබා හි මුවර්ස් යටතේ පරිණාමය වී ඇති අතර, පර්සියානු-උපත ලද සංගීතඥ සිරියාබ් සාමාන්‍යයෙන් එහි සොයාගැනීමේ ගෞරවය හිමි වේ. සමකාලීන ඇන්ඩලූසියානු සංගීතය සහ කලාව ලෙස හැඳින්වෙන ප්‍රභේදයක් යනු අල්-ඇන්ඩලස් සමූහයේ නිර්මාතෘ මොරිස්කෝ දෘශ්‍ය කලාකරු/රචක/ඕඩිස්ට් තාරික් බන්සිගේ මොළයකි.

අයිටා යනු ගම්බද ප්‍රදේශවල ගායනා කරන බෙඩොයින් සංගීත ශෛලියකි.

චාබි ("ජනප්‍රිය") යනු මොරොක්කෝ ජන සංගීතයේ බහුවිධ ස්වරූප වලින් පැවත එන ප්‍රභේද රාශියකින් සමන්විත සංගීතයකි. චාබි මුලින් වෙළඳපොලේ සිදු කරන ලද නමුත් දැන් ඕනෑම උත්සවයකදී හෝ රැස්වීමකදී දක්නට ලැබේ.

විලයන, රොක්, රට, ලෝහ සහ, විශේෂයෙන්ම, හිප් හොප් වැනි ජනප්‍රිය බටහිර සංගීත ආකාර මොරොක්කෝවේ වැඩි වැඩියෙන් ජනප්‍රිය වෙමින් පවතී.

මොරොක්කෝව 1980 යුරෝවිෂන් ගීත තරඟයට සහභාගී වූ අතර එහිදී එය අවසන් ස්ථානයේ අවසන් විය.

මාධ්‍ය

මොරොක්කෝවේ සිනමාවට දිගු ඉතිහාසයක් ඇත, 1897 දී ලුවී ලුමියර් විසින් ලෙ චෙවියර් මාරොකේන් ("මොරොක්කෝ එළුවා") රූගත කිරීම දක්වා සියවසකට වඩා ඈතට විහිදේ. එම කාලය සහ 1944 අතර, බොහෝ විදේශීය චිත්‍රපට රට තුළ රූගත කරන ලදී. 1944 දී, ජාතියේ චිත්‍රපට නියාමන ආයතනය වන මොරොක්කෝ සිනමා මධ්‍යස්ථානය (CCM) පිහිටුවන ලදී. රබාත් හි චිත්‍රාගාර ද විවෘත විය.

1952 දී ඕර්සන් වෙල්ස්ගේ ඔතෙලෝ මොරොක්කෝ ධජය යටතේ කෑන්ස් චිත්‍රපට උළෙලේ පාම් ඩි ඕර් සම්මානය දිනා ගත්තේය. කෙසේ වෙතත්, උත්සවයේ සංගීතඥයන් මොරොක්කෝ ජාතික ගීය වාදනය නොකළේ, පැමිණ සිටි කිසිවෙක් එය කුමක්දැයි දැන නොසිටි නිසාය.^[241] වසර හයකට පසු, මොහොමඩ් ඔස්ෆෝර් පළමු මොරොක්කෝ චිත්‍රපටය වන ලේ ෆිල්ස් මෝඩයිට් ("මරණය කළ පුත්‍රයා") නිර්මාණය කළේය.

1968 දී පළමු මධ්‍යධරණී චිත්‍රපට උළෙල ටැන්ජියර් හි පැවැත්විණි. එහි වත්මන් අවතාරය තුළ, මෙම උත්සවය ටෙටුවාන් හි පැවැත්වේ. මෙය 1982 දී රබාත් හි පැවති පළමු ජාතික සිනමා උළෙල සමඟිනි. 2001 දී මාරකෙක් හි පළමු ජාත්‍යන්තර චිත්‍රපට උළෙල (FIFM) ද පැවැත්විණි.

ආහාර පිසීම

මොරොක්කෝ ආහාර පිසීම ලෝකයේ වඩාත්ම විවිධාංගීකරණය වූ ආහාර වලින් එකක් ලෙස සැලකේ. මෙය ශතවර්ෂ ගණනාවක් තිස්සේ මොරොක්කෝවේ බාහිර ලෝකය සමඟ අන්තර්ක්‍රියා කිරීමේ ප්‍රතිඵලයකි.^[242] මොරොක්කෝවේ ආහාර පිසීම ප්‍රධාන වශයෙන් මුරිෂ්, යුරෝපීය සහ මධ්‍යධරණී ආහාරවල විලයනයකි.

මොරොක්කෝ ආහාර පිසීමේදී කුළුබඩු බහුලව භාවිතා වේ. වසර දහස් ගණනක් තිස්සේ කුළු බඩු මොරොක්කෝවට ආනයනය කර ඇති අතර, ටිලියුයින් වෙතින් කුංකුම, මෙක්නෙස් වෙතින් මින්ට් සහ ඔලිව්, සහ ෆෙස් වෙතින් දොඩම් සහ ලෙමන් වැනි බොහෝ අමුද්‍රව්‍ය ගෘහස්ථව වගා කෙරේ. කුකුළු මස් මොරොක්කෝවේ වැඩිපුරම ආහාරයට ගන්නා මස් වේ. මොරොක්කෝවේ බහුලව ආහාරයට ගන්නා රතු මස් හරක් මස් ය; බැටළු පැටවා වඩාත් කැමති නමුත් සාපේක්ෂව මිල අධිකයි. බොහෝ මිනිසුන් හුරුපුරුදු මොරොක්කෝවේ ප්‍රධාන ආහාරය වන්නේ පැරණි ජාතික ප්‍රණීත ආහාරය වන කූස්කස්ය.^[243]

හරක් මස් යනු මොරොක්කෝවේ බහුලව ආහාරයට ගන්නා රතු මස් වන අතර සාමාන්‍යයෙන් එළවළු හෝ රනිල කුලයට අයත් ටැගින් එකක අනුභව කරනු ලැබේ. කුකුල් මස් ටැගීන්ස්හි ද බහුලව භාවිතා වේ, වඩාත්ම ප්‍රසිද්ධ ටැගින් එකක් වන්නේ කුකුල් මස්, අර්තාපල් සහ ඔලිව් වල ටැගින් බව දැන සිටීමයි. බැටළු පැටවා ද පරිභෝජනය කරයි, නමුත් වයඹදිග අප්‍රිකානු බැටළු අභිජනනය ඔවුන්ගේ මේදය වැඩි ප්‍රමාණයක් ඔවුන්ගේ වලිගවල ගබඩා කර ඇති බැවින්, මොරොක්කෝ බැටළු පැටවාට බටහිර බැටළු මස් සහ එළුමස් ඇති තියුණු රසය නොමැත. කුකුළු මස් ද ඉතා සුලභ වන අතර, මොරොක්කෝ ආහාරවල මුහුදු ආහාර භාවිතය වැඩි වෙමින් පවතී. මීට අමතරව, වියළි ලුණු දැමූ මස් සහ ලුණු දැමූ කල් තබා ගත් මස් වන ක්ලියා / ක්ලියා සහ "ග්'ඩිඩ්" ටැගීන් රස කිරීමට හෝ නැමුණු රසවත් මොරොක්කෝ පෑන්කේක් "එල් ග්‍රයිෆ්" හි භාවිතා වේ.

වඩාත් ප්‍රසිද්ධ මොරොක්කෝ ආහාර අතර කූස්කුස්, පැස්ටිලා (බ්ස්ටියා හෝ බෙස්ටිලා ලෙසද සඳහන් වේ), ටජින්, ටැන්ජියා සහ හරිරා වේ. දෙවැන්න සුප් එකක් වුවද, එයම කෑමක් ලෙස සලකනු ලබන අතර විශේෂයෙන් රාමසාන් මාසය තුළ එවැනි හෝ දිනයන් සමඟ පිරිනමනු ලැබේ. ෂරියා, ඉස්ලාම් ආගමික නීති වලට අනුකූලව ඌරු මස් පරිභෝජනය තහනම්ය.

දෛනික ආහාර වේලෙහි විශාල කොටසක් පාන් වේ. මොරොක්කෝවේ පාන් ප්‍රධාන වශයෙන් කොබ්ස් ලෙස හඳුන්වන දුරු තිරිඟු සෙමොලිනා වලින් ලබා ගනී. මොරොක්කෝව පුරා බේකරි ඉතා සුලභ වන අතර නැවුම් පාන් සෑම නගරයකම, නගරයකම සහ ගමකම ප්‍රධාන ආහාරයකි. වඩාත් සුලභ වන්නේ සම්පූර්ණ ධාන්ය රළු බිම් හෝ සුදු පිටි පාන් ය. පැතලි පාන් සහ ඇදගත් මුහුන් නොදැමූ පෑන් බදින ලද පාන් ද තිබේ.

වඩාත් ජනප්‍රිය පානය වන්නේ "අටායි", මින්ට් කොළ සහ අනෙකුත් අමුද්‍රව්‍ය සමඟ හරිත තේ. මොරොක්කෝ සංස්කෘතිය තුළ තේ ඉතා වැදගත් ස්ථානයක් හිමි වන අතර එය කලා ආකෘතියක් ලෙස සැලකේ. එය ආහාර වේලෙහි පමණක් නොව දවස පුරා පිරිනමනු ලබන අතර, එය විශේෂයෙන් ආගන්තුක සත්කාරයේ පානයක් වන අතර, අමුත්තන් සිටින සෑම අවස්ථාවකම පොදුවේ පිළිගනු ලැබේ. එය අමුත්තන්ට පිරිනමන අතර, එය ප්‍රතික්ෂේප කිරීම අශිෂ්ටයි.

ක්‍රීඩා

විශේෂයෙන්ම නාගරික තරුණයින් අතර ජනප්‍රිය, රටේ ජනප්‍රියම ක්‍රීඩාව පාපන්දු වේ. 1986 දී මොරොක්කෝව FIFA ලෝක කුසලානයේ දෙවන වටයට සුදුසුකම් ලැබූ පළමු අරාබි සහ අප්‍රිකානු රට බවට පත්විය. මොරොක්කෝව 1988 දී අප්‍රිකානු කුසලානය සඳහා සත්කාරකත්වය ලබා දුන් අතර සත්කාරක සූදානමේ ප්‍රමාණවත් නොවීම හේතුවෙන් මුල් සත්කාරක ගිනියාව සත්කාරක අයිතියෙන් ඉවත් කිරීමෙන් පසුව 2025 දී එය නැවත සත්කාරකත්වය දරයි. මොරොක්කෝව මුලින් 2015 අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලානය පැවැත්වීමට නියමිතව තිබූ අතර,^[244] මහාද්වීපයේ ඉබෝලා පැතිරීම පිළිබඳ බිය නිසා නියමිත දිනට තරඟාවලිය පැවැත්වීම ප්‍රතික්ෂේප කළේය. මොරොක්කෝව FIFA ලෝක කුසලානයට සත්කාරකත්වය ලබා දීමට උත්සාහයන් හයක් ගත් නමුත් එක්සත් ජනපදය, ප්‍රංශය, ජර්මනිය, දකුණු අප්‍රිකාව සහ කැනඩාව-මෙක්සිකෝව-එක්සත් ජනපද ඒකාබද්ධ ලංසුවකට පස් වතාවක් පරාජයට පත් විය,^[245] කෙසේ වෙතත් මොරොක්කෝව 2030 දී පෘතුගාලය සහ ස්පාඤ්ඤය සමඟ සම සත්කාරකත්වය දරනු ඇත. අවසානයේ ඔවුන්ගේ හයවන උත්සාහයේදී ලංසුව දිනා ගැනීමට සමත් විය. 2022 දී මොරොක්කෝව අවසන් පූර්ව වටයට පිවිසි පළමු අප්‍රිකානු සහ අරාබි කණ්ඩායම බවට පත් වූ අතර තරඟාවලියේ 4 වැනි ස්ථානයට පත්විය.

1984 ඔලිම්පික් ක්‍රීඩා උළෙලේදී මොරොක්කෝ ජාතිකයින් දෙදෙනෙක් ධාවන පථයෙන් රන් පදක්කම් දිනා ගත්හ. නවාල් එල් මවුතාවකල් මීටර් 400 කඩුලු මතින් දිවීමේ ඉසව්වෙන් ජය ලැබීය. ඇය අරාබි හෝ ඉස්ලාමීය රටකින් ඔලිම්පික් රන් පදක්කමක් දිනූ පළමු කාන්තාව විය. සයිඩ් අවුයිටා එම තරඟවලදී මීටර් 5000 දිනා ගත්තේය. හිචම් එල් ගුරෝජ් 2004 ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේදී මීටර් 1500 සහ මීටර් 5000 ඉසව්වෙන් මොරොක්කෝව වෙනුවෙන් රන් පදක්කම් දිනාගත් අතර සැතපුම් දිවීමේ ලෝක වාර්තා කිහිපයක් ද හිමිකරගෙන ඇත.

මොරොක්කෝවේ ප්‍රේක්ෂක ක්‍රීඩා සම්ප්‍රදායිකව අශ්වාරෝහක කලාව මත කේන්ද්‍රගත වූ අතර යුරෝපීය ක්‍රීඩා - පාපන්දු, පෝලෝ, පිහිනුම් සහ ටෙනිස් - 19 වන සියවස අවසානයේ හඳුන්වා දෙන ලදී. ටෙනිස් සහ ගොල්ෆ් ජනප්‍රිය වී ඇත.^{[තහවුරු කර නොමැත]} මොරොක්කෝ වෘත්තීය ක්‍රීඩකයින් කිහිප දෙනෙකු ජාත්‍යන්තර තරඟයට තරඟ කර ඇති අතර, රට සිය ප්‍රථම ඩේවිස් කුසලාන කණ්ඩායම 1999 දී ඉදිරිපත් කරන ලදී. මොරොක්කෝව පැසිපන්දු ක්‍රීඩාවේ තරඟකාරී ලීග මහාද්වීපයේ පුරෝගාමීන්ගෙන් කෙනෙකි.^[246] 20 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේදී රග්බි ක්‍රීඩාව මොරොක්කෝවට පැමිණියේය, ප්‍රධාන වශයෙන්ම රට අල්ලාගත් ප්‍රංශ ජාතිකයන් විසිනි.^[247] එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, පළමු හා දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයේදී, බොහෝ මොරොක්කෝ ක්‍රීඩකයින් සටන් කිරීමට පිටත්ව යාමත් සමඟ, මොරොක්කෝ රග්බි ප්‍රංශයේ වාසනාවට සම්බන්ධ විය.^[247] අනෙකුත් බොහෝ මාග්‍රෙබ් ජාතීන් මෙන්, මොරොක්කෝ රග්බි සෙසු අප්‍රිකාවට වඩා ආභාෂය සඳහා යුරෝපය දෙස බැලීමට නැඹුරු විය.

කික්බොක්සිං ක්‍රීඩාව මොරොක්කෝවේ ද ජනප්‍රියය.^{[තහවුරු කර නොමැත]} මොරොක්කෝ-ලන්දේසි බද්ර් හරි, හෙවිවේට් කික්බොක්සර් සහ සටන් කලාකරු, හිටපු K-1 හෙවිවේට් ශූරයෙක් සහ K-1 World Grand Prix 2008 සහ 2009 අවසන් තරඟකරුවෙකි.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

සටහන්

^ See Political status of Western Sahara
^ French language in Morocco is also used in official government documents and by the business community, although it has no official status: "French (often the language of business, government, and diplomacy)..."^[1]^[2]
^
- අරාබි: المغرب‎
- සැකිල්ල:Lang-zgh
- ප්‍රංශ: Maroc, IPA: [maʁɔk]
^
- අරාබි: المملكة المغربية‎
- සැකිල්ල:Lang-zgh
- ප්‍රංශ: Royaume du Maroc
^ Pending resolution of the Western Sahara conflict.

යොමු කිරීම්

^ ^a ^b "Morocco". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 12 January 2022.
^ "Présentation du Maroc" (ප්‍රංශ බසින්). Ministère de l'Europe et des Affaires étrangères.
^ Hyde, Martin (October 1994). "The teaching of English in Morocco: the place of culture". ELT Journal. 48 (4): 295–305. doi:10.1093/elt/48.4.295.
^ The Report: Morocco 2012 (ඉංග්‍රීසි බසින්). Oxford Business Group. 2012. ISBN 978-1-907065-54-5.
^ "Regional Profiles: Morocco". The Association of Religion Data Archives. World Religion Database.
^ Constitution of the Kingdom of Morocco (ඉංග්‍රීසි බසින්). Translated by Ruchti, Jefri J. Getzville: William S. Hein & Co., Inc. 2012. First published in the Official Bulletin on July 30, 2011
^ "Morocco country profile". BBC News. 26 November 2023. සම්ප්‍රවේශය 26 November 2023.
^ "Morocco". The World Factbook (ඉංග්‍රීසි බසින්). Central Intelligence Agency. 2024-01-17. සම්ප්‍රවේශය 2024-01-23.
^ "Horloge de la population" (ප්‍රංශ බසින්). HCP. 2022. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2022.
^ "Résultats RGPH 2014" (ප්‍රංශ බසින්). HCP. 2014. 9 May 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 October 2019.
^ ^a ^b ^c ^d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Morocco)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 12 October 2023.
^ Africa's Development Dynamics 2018:Growth, Jobs and Inequalities. AUC/OECD. 2018. p. 179. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2020.
^ Human Development Report 2021-22: Uncertain Times, Unsettled Lives: Shaping our Future in a Transforming World (PDF). United Nations Development Programme. 8 September 2022. pp. 272–276. ISBN 978-9-211-26451-7. 8 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 8 September 2022.
^ "Décret royal n° 455-67 du 23 safar 1387 (2 juin 1967) portant loi relatif à l'heure légale". Bulletin Officiel du Royaume du Maroc (2854) – via Banque de Données Juridiques.
^ "Changements d'heure pour ramadan, quels impacts ?". TelQuel (ප්‍රංශ බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-01-13.
^ "Ceuta, Melilla profile" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). BBC News. 2018. සම්ප්‍රවේශය 13 November 2018.
^ Jamil M. Abun-Nasr (20 August 1987). A History of the Maghrib in the Islamic Period. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-33767-0.
^ Hall, John G.; Chelsea Publishing House (2002). North Africa. Infobase Publishing. ISBN 978-0-7910-5746-9.
^ Balfour, Rosa (March 2009). "The Transformation of the Union for the Mediterranean". Mediterranean Politics. 14 (1): 99–105. doi:10.1080/13629390902747491. ISSN 1362-9395.
^ Morocco: Remove Obstacles to Access to the Constitutional Court සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 ජූලි 2021 at the Wayback Machine. International Commission of Jurists.
^ "Country names". The CIA World Factbook. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-09.
^ Ghouirgate, Mehdi (2020-02-27), "Chapitre VIII. Le calife en son palais : maintenir son rang" (in fr), L’Ordre almohade (1120-1269) : Une nouvelle lecture anthropologique, Tempus (Toulouse: Presses universitaires du Midi): pp. 357–402,
ISBN 978-2-8107-0867-3
, http://books.openedition.org/pumi/12060, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2023-12-09
^ Hareir, Idris El; Mbaye, Ravane (1 January 2011). The Spread of Islam Throughout the World (ඉංග්‍රීසි බසින්). UNESCO. ISBN 978-92-3-104153-2.
^ "Maghreb, en arabe Maghrib ou Marhrib (" le Couchant ")". Encyclopédie Larousse (ප්‍රංශ බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-09.
^ Abun-Nasr, Jamil M., ed. (1987), "Introduction", A History of the Maghrib in the Islamic Period (Cambridge: Cambridge University Press): pp. 1–25,
doi:10.1017/cbo9780511608100.003
,
ISBN 978-0-521-33767-0
, https://www.cambridge.org/core/books/history-of-the-maghrib-in-the-islamic-period/introduction/0A276AD37271D71955A8C28E6578F617, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2023-12-09
^ "Maghreb". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-09.
^ Wust, Efraim (2020-07-09) (in ar), Catalogue of the Arabic, Persian, and Turkish Manuscripts of the Yahuda Collection of the National Library of Israel Volume 2, Brill,
ISBN 978-90-04-38530-6
, https://brill.com/display/title/35046, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2023-12-09
^ Mataillet, Dominique. "D'où vient le nom de Fès ?". Jeune Afrique (ප්‍රංශ බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-09.
^ Gershovich, Moshe (12 October 2012). French Military Rule in Morocco. doi:10.4324/9780203044988. ISBN 9780203044988.
^ "مراکش - معنی در دیکشنری آبادیس" [Morocco]. abadis.ir (පර්සියානු බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-09.
^ ملين, نبيل (2017). فكرة الدستور في المغرب : وثائق ونصوص (19012011) (අරාබි බසින්). Tīl Kīl Mīdiyā. ISBN 978-9954-28-764-4. OCLC 994641823.
^ Laskier, Michael M. (1 September 2019). "Prelude to Colonialism: Moroccan Muslims and Jews through Western Lenses, 1860–1912". European Judaism (ඉංග්‍රීසි බසින්). 52 (2): 111–128. doi:10.3167/ej.2019.520209. ISSN 0014-3006. S2CID 203553804.
^ Barbaza, Michel (2012-01-01). "Libyco-Berber Rock Engravings: from One Shore of the Sahara to the Other". Palethnologie. Archéologie et sciences humaines (ඉංග්‍රීසි බසින්) (4). doi:10.4000/palethnologie.6098. ISSN 2108-6532.
^ Abderrahmane Ibhi; Khiri, Fouad; Lahcen Ouknine; Abdelkhalek Lemjidi; Asmahri, El Mahfoud (2018). "Rock Art and Archaeoastronomy in Morocco: Preliminary Observations". Archaeoastronomy and Ancient Technologies. doi:10.24411/2310-2144-2018-00007.
^ Field Projects – Jebel Irhoud සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 ජනවාරි 2017 at the Wayback Machine. Department of Human Evolution. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology
^ Oldest Homo sapiens fossil claim rewrites our species' history සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 නොවැම්බර් 2017 at the Wayback Machine News. Nature Magazine, International Weekly Journal of Science
^ Rubella, D. (1984). "Environmentalism and Pi Paleolithic economies in the Maghreb (c. 20,000 to 5000 B.P.)". In J.D. Clark & S.A. Brandt (ed.). From hunters to farmers the causes and consequences of food production in Africa. Berkeley: University of California Press. pp. 41–56. ISBN 978-0520045743.
^ Achilli, A.; Rengo, C.; Battaglia, V.; Pala, M.; Olivieri, A.; Fornarino, S.; Magri, C.; Scozzari, R.; Babudri, N. (2005). "Saami and Berbers—An Unexpected Mitochondrial DNA Link". The American Journal of Human Genetics. 76 (5): 883–886. doi:10.1086/430073. PMC 1199377. PMID 15791543.
^ The Megalithic Portal and Megalith Map. "C. Michael Hogan, Mogador: Promontory Fort, The Megalithic Portal, ed. Andy Burnham". Megalithic.co.uk. සම්ප්‍රවේශය 2 June 2010.
^ Moscati, Sabatino (2001) The Phoenicians, Tauris, ISBN 1-85043-533-2
^ Livy Ab Urbe Condita Libri 29.30
^ Abun-Nasr 1987, p.33
^ Abun-Nasr 1987, pp. 33–34
^ Ramirez-Faria, Carlos (2007). Concise Encyclopaedia of World History. Atlantic Publishers & Dist. ISBN 978-81-269-0775-5.
^ "Almoravides". Universalis Encyclopedia. http://www.universalis.fr/encyclopedie/almoravides/.
^ "Marīnid dynasty". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/365388/Marinid-dynasty.
^ "The Maghrib under the Almoravids and the Almohads". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/418538/North-Africa/46490/The-Maghrib-under-the-Almoravids-and-the-Almohads. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 1 August 2011.
^ ^a ^b "Morocco – History". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/392604/Morocco. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 1 August 2011.
^ Jamil M. Abun-Nasr (20 August 1987). A History of the Maghrib in the Islamic Period. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-33767-0.
^ Rivet, Daniel (2012). Histoire du Maroc: de Moulay Idrîs à Mohammed VI. Fayard.
^ "Morocco (Page 8 of 9)". Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2009. 1 November 2009.
^ "Joint Statement by the United States of America and the Kingdom of Morocco". whitehouse.gov. 22 November 2013 – via National Archives.
^ USA (NA) International Business Publications (2004). Morocco Foreign Policy And Government Guide. Int'l Business Publications. pp. 114–. ISBN 978-0-7397-6000-0.^{[permanent dead link]}
^ Kozaryn, Linda D. "Cohen Renews U.S.-Morocco Ties". U.S. Department of Defense. සම්ප්‍රවේශය 12 March 2009.
^ Roberts, Priscilla H. and Richard S. Roberts, Thomas Barclay (1728–1793): Consul in France, Diplomat in Barbary, Lehigh University Press, 2008, pp. 206–223 ISBN 093422398X.
^ "Milestones of American Diplomacy, Interesting Historical Notes, and Department of State History". U.S. Department of State. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2007.
^ Miller, Susan Gilson. (2013). A history of modern Morocco. New York: Cambridge University Press. p. 25. ISBN 978-1-139-62469-5. OCLC 855022840.
^ Pennell, C. R. (2000). Morocco since 1830: A History. New York: New York University Press. p. 40. ISBN 978-0814766774.
^ "Tangier(s)". Jewish Virtual Library. http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0019_0_19572.html. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 30 December 2013.
^ Hirschberg, H. Z (1981). A history of the Jews in North Africa: From the Ottoman conquests to the present time / edited by Eliezer Bashan and Robert Attal. BRILL. p. 318. ISBN 978-90-04-06295-5.
^ Furlong, Charles Wellington (1911). "The French Conquest Of Morocco: The Real Meaning Of The International Trouble". The World's Work: A History of Our Time. XXII: 14988–14999.
^ Abdennebi, Zakia (14 January 2009). "Morocco tackles painful role in Spain's past". Reuters. 17 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
^ "Morocco: Date of the abolishment of slavery in Morocco; whether descendants of ex-slaves are singled out in any way; and fate of the Palace household and grounds staff when King Mohamed V was in exile". MAR32476.E. Immigration and Refugee Board of Canada. 13 August 1999. 3 February 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත – via Refworld.
^ Wyrtzen, Jonathan (2022). Worldmaking in the Long Great War: How Local and Colonial Struggles Shaped the Modern Middle East. New York: Columbia University Press. p. 195. ISBN 978-0-231-54657-7. OCLC 1336403490.
^ Porch, Douglas; Spain's African Nightmare; MHQ: Quarterly Journal of Military History; (2006); 18#2; pp. 28–37.
^ Wyrtzen, Jonathan (2022). Worldmaking in the Long Great War: How Local and Colonial Struggles Shaped the Modern Middle East. New York: Columbia University Press. p. 198. ISBN 978-0-231-54657-7. OCLC 1336403490.
^ Stenner, David (2019). Globalizing Morocco: Transnational Activism and the Postcolonial State. Stanford, California: Stanford University Press. p. 15. ISBN 978-1-5036-0900-6. OCLC 1082294927.
^ "Morocco (Page 9 of 9)". Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2009.
^ Farsoun, Karen; Paul, Jim (1976). "War in the Sahara: 1963". MERIP Reports (45): 13–16. doi:10.2307/3011767. ISSN 0047-7265. JSTOR 3011767.
^ "Spanish Return Ifni to Morocco". The New York Times (ඉංග්‍රීසි බසින්). 1969-01-05. සම්ප්‍රවේශය 2023-08-13.
^ "Morocco profile – Timeline". BBC News. 19 September 2012. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2013.
^ "Western Sahara Short Mission Brief" (PDF). sites.tufts.edu/.
^ "Yahoo! Groups". groups.yahoo.com. 18 April 2001 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Morocco: Royal Succession and Other Developments". everycrsreport.com.
^ "Morocco's king pardons satirist". BBC News. 7 January 2004.
^ "Morocco will not relinquish territory, King says". සම්ප්‍රවේශය 7 March 2002.^{[permanent dead link]}
^ "Chronology-Western Sahara -- a 50 year dispute". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 April 2007.
^ "Africa's oldest territorial dispute rumbles on". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 16 April 2007.
^ "Factbox-Some facts about Western Sahara dispute". reliefweb.int. 7 November 2010.
^ "Deadly clashes as Morocco breaks up Western Sahara camp". BBC News. 8 November 2010.
^ "Spain withdraws after island deal - July 20, 2002". edition.cnn.com. October 3, 2023 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය February 16, 2024.
^ "Spain deports illegal enclave migrants". Al Jazeera (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 Oct 2005. Oct 3, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
^ "Spain PM visits troubled enclaves". 31 January 2006.
^ "Morocco king condemns royal visit". 7 November 2007.
^ "Why has Morocco's king survived the Arab Spring?". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2011-11-24. 6 March 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-08-13.
^ "Maroc: Mohammed VI nomme Abdelilah Benkirane chef du gouvernement". Jeune Afrique (ප්‍රංශ බසින්). 2011-11-29. 21 January 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-08-13.
^ "Mass anti-government protest in Morocco". Al Jazeera (ඉංග්‍රීසි බසින්). 28 May 2012. Oct 3, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
^ "Morocco, Israel: 6 decades of secret ties, cooperation". aa.com.tr.
^ "Joint-Declaration-US-Morrocco-Israel" (PDF). www.state.gov.
^ Ahmed, Hamid Ould (25 August 2021). "Algeria cuts diplomatic relations with Morocco". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්).
^ "Timeline: The Deadly September 8 Earthquake in Morocco". moroccoworldnews.com.
^ "Morocco wants normal ties with Algeria, king says". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 29 July 2023. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2024.
^
Meakin, James; Meakin, Kate (1911). "Morocco". in Chisholm, Hugh. එන්සයික්ලොපීඩියා බ්‍රිටැනිකා. 18 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 852.
^ "Population Légale des Régions, Provinces, Préfectures, Municipalités, Arrondissements et Communes du Royaume D'Après Les Résultats du RGPH 2014" (අරාබි and ප්‍රංශ බසින්). High Commission for Planning, Morocco. 8 April 2015. සම්ප්‍රවේශය 29 September 2017.
^ ^a ^b "English country names and code elements". International Organization for Standardization. 15 May 2008. 21 July 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2008.
^ "Morocco: Ranked second worldwide in climate change control". Afrik 21 (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 30 April 2020. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2020.
^ Myers, Norman; Mittermeier, Russell A.; Mittermeier, Cristina G.; da Fonseca, Gustavo A. B.; Kent, Jennifer (2000). "Biodiversity hotspots for conservation priorities". Nature. 403 (6772): 853–858. Bibcode:2000Natur.403..853M. doi:10.1038/35002501. PMID 10706275. S2CID 4414279.
^ "Profile on Morocco". African Conservation Foundation. 2 March 2004 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2007.
^ Bergier, P.; Thévenot, M. (2006). "Liste des oiseaux du Maroc" (PDF). Go-South Bull. 3: 51–83. 18 January 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Nowell K, Jackson P, ed. (1996). "Panthera Leo" (PDF). Wild Cats: Status Survey and Conservation Action Plan. Gland, Switzerland: IUCN/SSC Cat Specialist Group. pp. 17–21. ISBN 978-2-8317-0045-8.
^ "Crocodiles in the Sahara Desert: An Update of Distribution, Habitats and Population Status for Conservation Planning in Mauritania සංරක්ෂණය කළ පිටපත 10 අගෝස්තු 2018 at the Wayback Machine". PLOS ONE. 25 February 2011.
^ Nijman, Vincent; Bergin, Daniel; Lavieren, Els van (1 July 2015). "Barbary macaques exploited as photo-props in Marrakesh's punishment square". ResearchGate. Jul–Sep.
^ Bergin, Daniel; Nijman, Vincent (21 December 2015). "Potential benefits of impending Moroccan wildlife trade laws, a case study in carnivore skins". Biodiversity and Conservation. 25 (1): 199–201. doi:10.1007/s10531-015-1042-1. S2CID 34533018.
^ Bergin, Daniel; Nijman, Vincent (1 November 2014). "Open, Unregulated Trade in Wildlife in Morocco's Markets". ResearchGate. 26 (2).
^ Nijman, Vincent; Bergin, Daniel; Lavieren, Els van (1 September 2016). "Conservation in an ever-globalizing world: wildlife trade in, from, and through Morocco, a gateway to Europe". ResearchGate.
^ Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
^ Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
^ "Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine" (PDF). Economist Intelligence Unit (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023.
^ "Morocco / Western Sahara". rsf.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023-05-19. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-02.
^ Schemm, Paul (17 June 2011) King declares Morocco a constitutional monarchy. Associated Press.
^ Moroccan king in referendum win සංරක්ෂණය කළ පිටපත 24 ඔක්තෝබර් 2012 at the Wayback Machine. The Irish Times. 2 July 2011.
^ Migdalovitz, Carol (3 February 2010). Morocco: Current Issues සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 ජනවාරි 2012 at the Wayback Machine, Congressional Research Service.
^ "Encyclopedia of the Nations: Morocco Foreign Policy". සම්ප්‍රවේශය 23 October 2009.
^ "GCC Countries Invest Heavily in Morocco". සම්ප්‍රවේශය 23 October 2009.
^ "Morocco rejoins African Union". Worldbulletin. 30 January 2017. සම්ප්‍රවේශය 31 January 2017.
^ "Morocco to rejoin African Union despite Western Sahara dispute". BBC News. bbc.com. 30 January 2017. සම්ප්‍රවේශය 31 January 2017.
^ "Algeria cuts diplomatic ties with Morocco over 'hostile actions'". Al-Jazeera. 24 August 2021.
^ "US rewards Morocco for terror aid". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 June 2004. සම්ප්‍රවේශය 7 November 2021.
^ "Paragraph 37". Report of the Secretary-General on the situation concerning Western Sahara (S/2006/249). United Nations Security Council. p. 10.
^ Majid, Jacob. "Biden reportedly won't reverse Trump recognition of Western Sahara as Morocco's සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 ඔක්තෝබර් 2021 at the Wayback Machine", The Times of Israel (1 May 2021).
^ "Report of the Secretary-General on the situation concerning Western Sahara". UN Security Council. 13 April 2007. සම්ප්‍රවේශය 18 May 2007.
^ "Décret fixant le nom des régions" (PDF). Portail National des Collectivités Territoriales (ප්‍රංශ බසින්). 18 May 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 July 2015.
^ "Morocco Prefectures". www.statoids.com.
^ ICTJ Activity in Morocco – International Center for Transitional Justice (ICTJ) සංරක්ෂණය කළ පිටපත 28 සැප්තැම්බර් 2007 at the Wayback Machine
^ "Morocco's Truth Commission: Honoring Past Victims during an Uncertain Present: V. Constraints on the ERC". hrw.org. 31 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 June 2017.
^ "Morocco and Western Sahara: Events of 2015". Morocco and Western Sahara. 12 January 2016.
^ "afrol News – Western Sahara activists released, re-arrested in riots". www.afrol.com.
^ "Morocco/Western Sahara: Sahrawi human rights defender on trial". Amnesty International. 22 April 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ United Nations High Commissioner for Refugees (5 March 2007). "Refworld | Morocco: The treatment of homosexuals, including protection offered by the state and the attitude of the population". UNHCR.
^ "Laws on Homosexuality in African Nations". Library of Congress. 2015.
^ Saeed, A.; Saeed, H. (2004). Freedom of Religion, Apostasy and Islam. Ashgate. p. 19. ISBN 9780754630838.
^ "Une famille française arrêtée pour prosélytisme à Marrakech". bladi.net (ප්‍රංශ බසින්). 4 July 2015.
^ "Morocco criminalises violence against women and sexual harassment". Al Jazeera. සම්ප්‍රවේශය 14 September 2018.
^ "Moroccan man jailed for five years for criticising king in Facebook posts". Guardian. Agence France-Presse. 3 August 2023. සම්ප්‍රවේශය 4 August 2023.
^ Leonard, Thomas M. (2006). Encyclopedia of the Developing World. Taylor & Francis. p. 1085. ISBN 978-0-415-97663-3.
^ Morocco major economic player in Africa, researcher සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 මාර්තු 2016 at the Wayback Machine. Moroccobusinessnews.com (16 December 2009). Retrieved 17 April 2015.
^ "Democracy Index 2020". Economist Intelligence Unit (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 17 May 2022.
^ "IMF Gives Morocco Positive Review. nuqudy.com (2012-02-09)". 30 June 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 12 February 2012.
^ "Morocco sets the goal of attracting 20 million tourists by 2020". India's leading B2B travel news website. 27 July 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2014.
^ "Dashboards". Kingdom of Morocco, Ministry of Tourism. 29 March 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 April 2020.
^ The Middle East and North Africa 2003. Europa Publications, Routledge. 2002. p. 863. ISBN 978-1-85743-132-2.
^ "Home". Morocco berber trips (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 August 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 August 2020.
^ "Yves Saint Laurent's Ashes Scattered In Marrakesh". The New York Times. 11 June 2008. සම්ප්‍රවේශය 14 June 2008.^{[permanent dead link]}
^ Shackley, Myra (2006). Atlas of Travel And Tourism Development. Butterworth-Heinemann. pp. 43–44. ISBN 978-0-7506-6348-9.
^ "Morocco | Infoplease".
^ "Climate Risk Profile: Morocco". Climatelinks (ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 December 2016. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-14.
^ Rayne, Louise; Brandolini, Filippo; Makovics, Jen Lavris; Hayes-Rich, Emily; Levy, Jackson; Irvine, Hope; Assi, Lima; Bokbot, Youssef (2023-11-08). "Detecting desertification in the ancient oases of southern Morocco". Scientific Reports (ඉංග්‍රීසි බසින්). 13 (1): 19424. doi:10.1038/s41598-023-46319-1. ISSN 2045-2322. PMC 10632388. PMID 37940666.
^ "Morocco - Corporate - Tax credits and incentives".
^ "Economy Profiles".
^ "Morocco - Infrastructure | export.gov". www.export.gov.
^ "Tanger Med Port Authority – Containers Activity". 2 September 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2021.
^ "Morocco – electricity production from coal sources". සම්ප්‍රවේශය 18 May 2011.
^ ^a ^b "Natural Gas to Fuel Morocco. Nuqudy.com (2012-04-12)". 30 June 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 April 2012.
^ "Ain Beni Mathar, Morocco Solar Thermal Power Station Project". 6 April 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 May 2011.
^ Sschemm, Paul (6 June 2012). "Solar-powered plane lands in Morocco". Associated Press.
^ "Historique de la culture de cannabis au Maroc d'après l'UNODC". Laniel.free.fr. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2013.
^ Nations Unies. Office pour le contrôle des drogues et la prévention du crime (2004). Rapport mondial sur les drogues. United Nations Publications. ISBN 978-92-1-248122-7.^{[permanent dead link]}^{[page needed]}
^ "Mildt – Mission interministérielle de lutte contre la drogue et la toxicomanie". Interieur.gouv.fr. 1 October 2006. 9 February 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 December 2012.
^ "Central Intelligence Agency". Cia.gov. 29 December 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 December 2012.
^ SciDev.Net (9 June 2009). "Morocco to boost investment in science".
^ WIPO (30 October 2023). Global Innovation Index 2023, 15th Edition (ඉංග්‍රීසි බසින්). World Intellectual Property Organization. doi:10.34667/tind.46596. ISBN 9789280534320. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-29.
^ "Global Innovation Index". INSEAD Knowledge (ඉංග්‍රීසි බසින්). 28 October 2013. 2 September 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2021.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Zou'bi, Moneef; Mohamed-Nour, Samia; El-Kharraz, Jauad; Hassan, Nazar (2015). Arab States. In: UNESCO Science Report: towards 2030 (PDF). Paris: UNESCO. pp. 431–469. ISBN 978-92-3-100129-1.
^ Agénor, P.R.; El-Aynaoui, K. (2015). Morocco: Growth Strategy for 2025 in an Evolving International Environment. Rabat: Policy Centre of the Office chérifien des phosphates.
^ Developing Scientific Research and Innovation to Win the Battle of Competitiveness: an Inventory and Key Recommendations. Rabat: Hassan II Academy of Science and Technology. 2012.
^ "Population du Maroc par année civile (en milliers et au milieu de l'année) par milieu de résidence : 1960 – 2050". Haut-Commissariat au Plan du Royaume du Maroc. 27 December 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 January 2013.
^ "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
^ "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
^ "Morocco - Climate | Britannica". www.britannica.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 20 December 2022.
^ ^a ^b The Report: Morocco 2012 (ඉංග්‍රීසි බසින්). Oxford Business Group. 2012. ISBN 978-1-907065-54-5.
^ "Berber people". සම්ප්‍රවේශය 30 August 2017.; 14 million estimate or ~41% of CIA's estimated national population of 33,986,655 inhabitants
^ "Haratin (social class)". Britannica Online Encyclopedia.
^ OECD (2017). Talent Abroad: A Review of Moroccan Emigrants. OECD Publishing. p. 167. ISBN 978-9264264281. සම්ප්‍රවේශය 31 August 2017.
^ De Azevedo, Raimondo Cagiano (1994) Migration and development co-operation. සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 නොවැම්බර් 2022 at the Wayback Machine. Council of Europe. p. 25. ISBN 92-871-2611-9.
^ Spain: Forging an Immigration Policy සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 ජනවාරි 2014 at the Wayback Machine, Migration Information Source
^ "The Jews of Morocco". Jewishvirtuallibrary.org. සම්ප්‍රවේශය 1 August 2011.
^ "Población extranjera por sexo, país de nacionalidad y edad (hasta 85 y más).". Avance del Padrón a 1 de enero de 2009. Datos provisionales. Spain: Instituto Nacional de Estadística. 2009. 10 July 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 June 2009.
^ "Morocco: From Emigration Country to Africa's Migration Passage to Europe". Migrationinformation.org. October 2005. සම්ප්‍රවේශය 1 August 2011.
^ "Table 2.8 – Jews, by country of origin and age" (PDF). Israel Central Bureau of Statistics. 2015.
^ "Religious Composition by Country" (PDF). Global Religious Landscape. Pew Forum. 9 මාර්තු 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 ජූලි 2013.
^ "Morocco". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 12 September 2022. සම්ප්‍රවේශය 18 September 2022.
^ "Survey Shows Faith in Decline in Morocco, in the Arab World". Arab Barometer. සම්ප්‍රවේශය 9 August 2020.
^ "Data Analysis Tool – Arab Barometer" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 11 November 2022.
^ "Losing Our Religion? Two Thirds of People Still Claim to Be Religious". Gallup International (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 June 2015. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2022.
^ F. Nyrop, Richard (1972). Area Handbook for Morocc. University of Illinois Urbana-Champaign. p. 97. ISBN 9780810884939.
^ United Nations High Commissioner for Refugees. "Refworld – Morocco: General situation of Muslims who converted to Christianity, and specifically those who converted to Catholicism; their treatment by Islamists and the authorities, including state protection (2008–2011)". Refworld.
^ ^a ^b ^c "International Religious Freedom Report for 2011 – Morocco". Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor.
^ "Christian Converts in Morocco Fear Fatwa Calling for Their Execution". Christianity Today. Morning Star News. 9 June 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "'House-Churches' and Silent Masses —The Converted Christians of Morocco Are Praying in Secret – VICE News". 23 March 2015.
^ "Christians want marriages recognized in Morocco". reuters. 8 June 2018.
^ "Pope Francis' Visit to Morocco Raises Hopes for Its Christians". The New York Times. 29 March 2019.
^ Carnes, Nat (2012). Al-Maghred, the Barbary Lion: A Look at Islam. University of Cambridge Press. p. 253. ISBN 9781475903423. . In all an estimated 40,000 Moroccans have converted to Christianity
^ "Morocco's 'hidden' Christians to push for religious freedom". AfricanNews. 30 January 2017. There are no official statistics, but leaders say there are about 50,000 Moroccan Christians, most of them from the Protestant Evangelical tradition.
^ Sergio DellaPergola, World Jewish population සංරක්ෂණය කළ පිටපත 3 දෙසැම්බර් 2013 at the Wayback Machine, 2012, p. 62.
^ "The Jews of Morocco". The Museum of the Jewish People at Beit Hatfutsot. 10 August 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2022.
^ Government of Morocco. "BO_5964-Bis_Ar.pdf" (PDF). 16 March 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ ^a ^b ^c Site institutionnel du Haut-Commissariat au Plan du Royaume du Maroc සංරක්ෂණය කළ පිටපත 29 සැප්තැම්බර් 2011 at the Wayback Machine. Hcp.ma. Retrieved 23 July 2011.
^ "Berber" Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2006. 1 November 2009.
^ Deroche, Frédéric (2008). Les peuples autochtones et leur relation originale à la terre: un questionnement pour l'ordre mondial. L'Harmattan. p. 14. ISBN 978-2-296-05585-8.
^ "Le dénombrement des francophones" (PDF). Organisation internationale de la Francophonie. 12 October 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2013.
^ "Spanish". Ethnologue. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2018.
^ Leyre Gil Perdomingo and Jaime Otero Roth (2008) "Enseñanza y uso de la lengua española en el Sáhara Occidental" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 24 සැප්තැම්බර් 2015 at the Wayback Machine, in Analysis of the Real Instituto Elcano nº 116
^ Saga, Ahlam Ben. Instituto Cervantes: 1.7 Million Moroccans Speak Spanish සංරක්ෂණය කළ පිටපත 15 අප්‍රේල් 2021 at the Wayback Machine, Morocco World News, 29 Nov 2018. Retrieved 11 Apr 2022.
^ ^a ^b Rouchdy, Aleya (2002). Language Contact and Language Conflict in Arabic: Variations on a Sociolinguistic Theme. Psychology Press. p. 71. ISBN 978-0-7007-1379-0.
^ Baisse du taux d'analphabétisme au Maroc à 28% සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 අගෝස්තු 2014 at the Wayback Machine. Lavieeco.com (6 September 2013). Retrieved 17 April 2015.
^ "2006 UNESCO Literacy Prize winners announced". UNESCO.
^ "CCIS Ifrane Morocco Summer Study Abroad Program". Ccisabroad.org. 1 April 2010. 26 February 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 June 2010.
^ Meri, Josef W. (ed.): Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Vol. 1, A–K, Routledge, 2006, ISBN 978-0-415-96691-7, p. 257 (entry "Fez")
^ "Qarawiyin". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/485494/Qarawiyin. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 8 December 2011.
^ The Guinness Book Of Records, 1998, p. 242, ISBN 0-553-57895-2.
^ "Classement meilleurs école d'études supérieures au Maroc". Etudes superieures au Maroc (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-12-23. සම්ප්‍රවේශය 2023-01-17.
^ ^a ^b Ruger JP, Kress D (July 2007). "Health financing and insurance reform in Morocco". Health Affairs. 26 (4): 1009–16. doi:10.1377/hlthaff.26.4.1009. PMC 2898512. PMID 17630444.
^ ^a ^b ^c "Mortality rate, infant (per 1,000 live births)". data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය 10 December 2018.
^ ^a ^b "Maternal mortality ratio (modeled estimate, per 100,000 live births)". data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය 10 December 2018.
^ ^a ^b "WHO | Morocco takes a stride forward for mothers and children". WHO. 2 March 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2018.
^ "Current health expenditure (% of GDP) | Data". data.worldbank.org (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 October 2018.
^ "Current health expenditure per capita, PPP (current international $) | Data". data.worldbank.org (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 October 2018.
^ "World Health Organization". සම්ප්‍රවේශය 29 September 2018.
^ ^a ^b "Morocco | The Global Youth Wellbeing Index". www.youthindex.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 October 2018.
^ e.g. Khalid Amine and Marvin Carlson, The Theatres of Morocco, Algeria and Tunisia: Performance Traditions of the Maghreb (Dordrecht NL: Springer, 2011), 124–28. ISBN 0230358519
^ "Royal Letter of His Majesty King Mohammed VI of Morocco". whc.unesco.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-24.
^ "Morocco town's Hollywood connection". Al Jazeera. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2017.
^ "Return to Morocco". Al Jazeera. 24 September 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2017.
^ "Boujloud: Morocco's unique Halloween". Al Jazeera. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2017.
^ ^a ^b Marçais, Georges (1954). L'architecture musulmane d'Occident. Paris: Arts et métiers graphiques.
^ ^a ^b Parker, Richard (1981). A practical guide to Islamic Monuments in Morocco. Charlottesville, VA: The Baraka Press.
^ Gaudio, Attilio (1982). Fès: Joyau de la civilisation islamique. Paris: Les Presse de l'UNESCO: Nouvelles Éditions Latines. ISBN 2723301591.
^ Touri, Abdelaziz; Benaboud, Mhammad; Boujibar El-Khatib, Naïma; Lakhdar, Kamal; Mezzine, Mohamed (2010). Le Maroc andalou : à la découverte d'un art de vivre (2 ed.). Ministère des Affaires Culturelles du Royaume du Maroc & Museum With No Frontiers. ISBN 978-3902782311.
^ Barrucand, Marianne; Bednorz, Achim (1992). Moorish architecture in Andalusia. Taschen. ISBN 3822876348.
^ ^a ^b Bennison, Amira K. (2016). "'The most wondrous artifice': The Art and Architecture of the Berber Empires". The Almoravid and Almohad Empires. Edinburgh University Press. pp. 276–328. ISBN 9780748646821.
^ ^a ^b Golvin, Lucien (1989). "Architecture berbère". Encyclopédie Berbère (ප්‍රංශ බසින්) (6): 865–877. doi:10.4000/encyclopedieberbere.2582. සම්ප්‍රවේශය 13 December 2022.
^ "Ksar of Ait-Ben-Haddou". UNESCO World Heritage Centre (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2020-04-16.
^ Becker, Cynthia (2010). "Deconstructing the History of Berber Arts: Tribalism, Matriarchy, and a Primitive Neolithic Past". In Hoffman, Katherine E.; Miller, Susan Gilson (eds.). Berbers and Others: Beyond Tribe and Nation in the Maghrib (ඉංග්‍රීසි බසින්). Indiana University Press. p. 200. ISBN 978-0-253-35480-8.
^ Wright, Gwendolyn (1991). The Politics of Design in French Colonial Urbanism. University of Chicago Press.
^ The Rough Guide to Morocco (12th ed.). Rough Guides. 2019.
^ M. Bloom, Jonathan; S. Blair, Sheila, eds. (2009). "Morocco, Kingdom of". The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture (ඉංග්‍රීසි බසින්). Oxford University Press. ISBN 9780195309911.
^ "Hassan II Mosque". Archnet. සම්ප්‍රවේශය 2020-06-09.
^ "Desert Blooms: The Contemporary Architecture of Morocco - Architizer Journal". Journal (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-07-02. සම්ප්‍රවේශය 2020-06-09.
^ "Modern Morocco: Building a New Vernacular". ArchDaily (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-11-26. සම්ප්‍රවේශය 2020-06-09.
^ Mohammed Benjelloun Touimi, Abdelkbir Khatibi and Mohamed Kably, Ecrivains marocains, du protectorat à 1965, 1974 éditions Sindbad, Paris and Hassan El Ouazzani, La littérature marocaine contemporaine de 1929 à 1999 (2002, ed. Union des écrivains du Maroc and Dar Attaqafa)
^ "Wellesnet: Filming Othello". www.wellesnet.com.
^ "The Art of Moroccan Cuisine". 10 October 2007.
^ "Moroccan Couscous Recipe" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 31 මැයි 2014 at the Wayback Machine. Maroccan Kitchen Recipes සංරක්ෂණය කළ පිටපත 31 මැයි 2014 at the Wayback Machine (Website). Retrieved 1 April 2014.
^ "Morocco to stage the 2015 African Nations Cup – ESPN Soccernet". ESPN FC. 29 January 2011. 29 April 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 August 2011.
^ "Africa Cup of Nations: Morocco will not host finals over Ebola fears". BBC Sport. 11 November 2014.
^ Nxumalo, Lee (20 December 2020). "Basketball's next frontier is Africa". New Frame. 16 January 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 January 2021.
^ ^a ^b Bath, Richard (ed.) The Complete Book of Rugby (Seven Oaks Ltd, 1997 ISBN 1-86200-013-1) p71

අප්‍රිකාවේ ස්වෛරී රාජ්‍ය සහ යැපෙන භූමි ප්‍රදේශ ලැයිස්තුව

[1] See Political status of Western Sahara

[4] French language in Morocco is also used in official government documents and by the business community, although it has no official status: "French (often the language of business, government, and diplomacy)..."^[1]^[2]

[18] 
අරාබි: المغرب‎
සැකිල්ල:Lang-zgh
ප්‍රංශ: Maroc, IPA: [maʁɔk]

[4] අරාබි: المغرب‎

[5] සැකිල්ල:Lang-zgh

[6] ප්‍රංශ: Maroc, IPA: [maʁɔk]

[19] 
අරාබි: المملكة المغربية‎
සැකිල්ල:Lang-zgh
ප්‍රංශ: Royaume du Maroc

[8] අරාබි: المملكة المغربية‎

[9] සැකිල්ල:Lang-zgh

[10] ප්‍රංශ: Royaume du Maroc

[98] Pending resolution of the Western Sahara conflict.

[CIA-2] "Morocco". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 12 January 2022.

[FR-3] "Présentation du Maroc" (ප්‍රංශ බසින්). Ministère de l'Europe et des Affaires étrangères.

[5] Hyde, Martin (October 1994). "The teaching of English in Morocco: the place of culture". ELT Journal. 48 (4): 295–305. doi:10.1093/elt/48.4.295.

[6] The Report: Morocco 2012 (ඉංග්‍රීසි බසින්). Oxford Business Group. 2012. ISBN 978-1-907065-54-5.

[7] "Regional Profiles: Morocco". The Association of Religion Data Archives. World Religion Database.

[Const1-8] Constitution of the Kingdom of Morocco (ඉංග්‍රීසි බසින්). Translated by Ruchti, Jefri J. Getzville: William S. Hein & Co., Inc. 2012. First published in the Official Bulletin on July 30, 2011

[BBC_country_profile-9] "Morocco country profile". BBC News. 26 November 2023. සම්ප්‍රවේශය 26 November 2023.

[CIA_Factbook-10] "Morocco". The World Factbook (ඉංග්‍රීසි බසින්). Central Intelligence Agency. 2024-01-17. සම්ප්‍රවේශය 2024-01-23.

[HCPclock-11] "Horloge de la population" (ප්‍රංශ බසින්). HCP. 2022. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2022.

[HCP-12] "Résultats RGPH 2014" (ප්‍රංශ බසින්). HCP. 2014. 9 May 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 October 2019.

[IMFWEO.MA-13] "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Morocco)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 12 October 2023.

[14] Africa's Development Dynamics 2018:Growth, Jobs and Inequalities. AUC/OECD. 2018. p. 179. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2020.

[UNHDR-15] Human Development Report 2021-22: Uncertain Times, Unsettled Lives: Shaping our Future in a Transforming World (PDF). United Nations Development Programme. 8 September 2022. pp. 272–276. ISBN 978-9-211-26451-7. 8 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 8 September 2022.

[16] "Décret royal n° 455-67 du 23 safar 1387 (2 juin 1967) portant loi relatif à l'heure légale". Bulletin Officiel du Royaume du Maroc (2854) – via Banque de Données Juridiques.

[17] "Changements d'heure pour ramadan, quels impacts ?". TelQuel (ප්‍රංශ බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-01-13.

[20] "Ceuta, Melilla profile" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). BBC News. 2018. සම්ප්‍රවේශය 13 November 2018.

[Abun-Nasr1987-21] Jamil M. Abun-Nasr (20 August 1987). A History of the Maghrib in the Islamic Period. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-33767-0.

[22] Hall, John G.; Chelsea Publishing House (2002). North Africa. Infobase Publishing. ISBN 978-0-7910-5746-9.

[23] Balfour, Rosa (March 2009). "The Transformation of the Union for the Mediterranean". Mediterranean Politics. 14 (1): 99–105. doi:10.1080/13629390902747491. ISSN 1362-9395.

[24] Morocco: Remove Obstacles to Access to the Constitutional Court සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 ජූලි 2021 at the Wayback Machine. International Commission of Jurists.

[25] "Country names". The CIA World Factbook. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-09.

[26] Ghouirgate, Mehdi (2020-02-27), "Chapitre VIII. Le calife en son palais : maintenir son rang" (in fr), L’Ordre almohade (1120-1269) : Une nouvelle lecture anthropologique, Tempus (Toulouse: Presses universitaires du Midi): pp. 357–402,
ISBN 978-2-8107-0867-3
, http://books.openedition.org/pumi/12060, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2023-12-09

[27] Hareir, Idris El; Mbaye, Ravane (1 January 2011). The Spread of Islam Throughout the World (ඉංග්‍රීසි බසින්). UNESCO. ISBN 978-92-3-104153-2.

[28] "Maghreb, en arabe Maghrib ou Marhrib (" le Couchant ")". Encyclopédie Larousse (ප්‍රංශ බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-09.

[29] Abun-Nasr, Jamil M., ed. (1987), "Introduction", A History of the Maghrib in the Islamic Period (Cambridge: Cambridge University Press): pp. 1–25,
doi:10.1017/cbo9780511608100.003
,
ISBN 978-0-521-33767-0
, https://www.cambridge.org/core/books/history-of-the-maghrib-in-the-islamic-period/introduction/0A276AD37271D71955A8C28E6578F617, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2023-12-09

[30] "Maghreb". Encyclopedia Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-09.

[31] Wust, Efraim (2020-07-09) (in ar), Catalogue of the Arabic, Persian, and Turkish Manuscripts of the Yahuda Collection of the National Library of Israel Volume 2, Brill,
ISBN 978-90-04-38530-6
, https://brill.com/display/title/35046, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2023-12-09

[32] Mataillet, Dominique. "D'où vient le nom de Fès ?". Jeune Afrique (ප්‍රංශ බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-09.

[33] Gershovich, Moshe (12 October 2012). French Military Rule in Morocco. doi:10.4324/9780203044988. ISBN 9780203044988.

[34] "مراکش - معنی در دیکشنری آبادیس" [Morocco]. abadis.ir (පර්සියානු බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-12-09.

[35] ملين, نبيل (2017). فكرة الدستور في المغرب : وثائق ونصوص (19012011) (අරාබි බසින්). Tīl Kīl Mīdiyā. ISBN 978-9954-28-764-4. OCLC 994641823.

[36] Laskier, Michael M. (1 September 2019). "Prelude to Colonialism: Moroccan Muslims and Jews through Western Lenses, 1860–1912". European Judaism (ඉංග්‍රීසි බසින්). 52 (2): 111–128. doi:10.3167/ej.2019.520209. ISSN 0014-3006. S2CID 203553804.

[37] Barbaza, Michel (2012-01-01). "Libyco-Berber Rock Engravings: from One Shore of the Sahara to the Other". Palethnologie. Archéologie et sciences humaines (ඉංග්‍රීසි බසින්) (4). doi:10.4000/palethnologie.6098. ISSN 2108-6532.

[38] Abderrahmane Ibhi; Khiri, Fouad; Lahcen Ouknine; Abdelkhalek Lemjidi; Asmahri, El Mahfoud (2018). "Rock Art and Archaeoastronomy in Morocco: Preliminary Observations". Archaeoastronomy and Ancient Technologies. doi:10.24411/2310-2144-2018-00007.

[39] Field Projects – Jebel Irhoud සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 ජනවාරි 2017 at the Wayback Machine. Department of Human Evolution. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology

[40] Oldest Homo sapiens fossil claim rewrites our species' history සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 නොවැම්බර් 2017 at the Wayback Machine News. Nature Magazine, International Weekly Journal of Science

[41] Rubella, D. (1984). "Environmentalism and Pi Paleolithic economies in the Maghreb (c. 20,000 to 5000 B.P.)". In J.D. Clark & S.A. Brandt (ed.). From hunters to farmers the causes and consequences of food production in Africa. Berkeley: University of California Press. pp. 41–56. ISBN 978-0520045743.

[42] Achilli, A.; Rengo, C.; Battaglia, V.; Pala, M.; Olivieri, A.; Fornarino, S.; Magri, C.; Scozzari, R.; Babudri, N. (2005). "Saami and Berbers—An Unexpected Mitochondrial DNA Link". The American Journal of Human Genetics. 76 (5): 883–886. doi:10.1086/430073. PMC 1199377. PMID 15791543.

[43] The Megalithic Portal and Megalith Map. "C. Michael Hogan, Mogador: Promontory Fort, The Megalithic Portal, ed. Andy Burnham". Megalithic.co.uk. සම්ප්‍රවේශය 2 June 2010.

[44] Moscati, Sabatino (2001) The Phoenicians, Tauris, ISBN 1-85043-533-2

[45] Livy Ab Urbe Condita Libri 29.30

[46] Abun-Nasr 1987, p.33

[47] Abun-Nasr 1987, pp. 33–34

[48] Ramirez-Faria, Carlos (2007). Concise Encyclopaedia of World History. Atlantic Publishers & Dist. ISBN 978-81-269-0775-5.

[49] "Almoravides". Universalis Encyclopedia. http://www.universalis.fr/encyclopedie/almoravides/.

[50] "Marīnid dynasty". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/365388/Marinid-dynasty.

[51] "The Maghrib under the Almoravids and the Almohads". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/418538/North-Africa/46490/The-Maghrib-under-the-Almoravids-and-the-Almohads. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 1 August 2011.

[මොරොක්කෝවේ_ඉතිහාසය_brit-52] "Morocco – History". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/392604/Morocco. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 1 August 2011.

[මොරොක්කෝවේ_ඉතිහාසය_Abun-Nasr1987-53] Jamil M. Abun-Nasr (20 August 1987). A History of the Maghrib in the Islamic Period. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-33767-0.

[මොරොක්කෝවේ_ඉතිහාසය_:20-54] Rivet, Daniel (2012). Histoire du Maroc: de Moulay Idrîs à Mohammed VI. Fayard.

[55] "Morocco (Page 8 of 9)". Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2009. 1 November 2009.

[56] "Joint Statement by the United States of America and the Kingdom of Morocco". whitehouse.gov. 22 November 2013 – via National Archives.

[57] USA (NA) International Business Publications (2004). Morocco Foreign Policy And Government Guide. Int'l Business Publications. pp. 114–. ISBN 978-0-7397-6000-0.^{[permanent dead link]}

[58] Kozaryn, Linda D. "Cohen Renews U.S.-Morocco Ties". U.S. Department of Defense. සම්ප්‍රවේශය 12 March 2009.

[59] Roberts, Priscilla H. and Richard S. Roberts, Thomas Barclay (1728–1793): Consul in France, Diplomat in Barbary, Lehigh University Press, 2008, pp. 206–223 ISBN 093422398X.

[60] "Milestones of American Diplomacy, Interesting Historical Notes, and Department of State History". U.S. Department of State. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2007.

[මොරොක්කෝවේ_ඉතිහාසය_:02-61] Miller, Susan Gilson. (2013). A history of modern Morocco. New York: Cambridge University Press. p. 25. ISBN 978-1-139-62469-5. OCLC 855022840.

[62] Pennell, C. R. (2000). Morocco since 1830: A History. New York: New York University Press. p. 40. ISBN 978-0814766774.

[63] "Tangier(s)". Jewish Virtual Library. http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0019_0_19572.html. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 30 December 2013.

[මොරොක්කෝවේ_ඉතිහාසය_Hirschberg1981-64] Hirschberg, H. Z (1981). A history of the Jews in North Africa: From the Ottoman conquests to the present time / edited by Eliezer Bashan and Robert Attal. BRILL. p. 318. ISBN 978-90-04-06295-5.

[65] Furlong, Charles Wellington (1911). "The French Conquest Of Morocco: The Real Meaning Of The International Trouble". The World's Work: A History of Our Time. XXII: 14988–14999.

[66] Abdennebi, Zakia (14 January 2009). "Morocco tackles painful role in Spain's past". Reuters. 17 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.

[67] "Morocco: Date of the abolishment of slavery in Morocco; whether descendants of ex-slaves are singled out in any way; and fate of the Palace household and grounds staff when King Mohamed V was in exile". MAR32476.E. Immigration and Refugee Board of Canada. 13 August 1999. 3 February 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත – via Refworld.

[68] Wyrtzen, Jonathan (2022). Worldmaking in the Long Great War: How Local and Colonial Struggles Shaped the Modern Middle East. New York: Columbia University Press. p. 195. ISBN 978-0-231-54657-7. OCLC 1336403490.

[69] Porch, Douglas; Spain's African Nightmare; MHQ: Quarterly Journal of Military History; (2006); 18#2; pp. 28–37.

[70] Wyrtzen, Jonathan (2022). Worldmaking in the Long Great War: How Local and Colonial Struggles Shaped the Modern Middle East. New York: Columbia University Press. p. 198. ISBN 978-0-231-54657-7. OCLC 1336403490.

[71] Stenner, David (2019). Globalizing Morocco: Transnational Activism and the Postcolonial State. Stanford, California: Stanford University Press. p. 15. ISBN 978-1-5036-0900-6. OCLC 1082294927.

[72] "Morocco (Page 9 of 9)". Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2009.

[73] Farsoun, Karen; Paul, Jim (1976). "War in the Sahara: 1963". MERIP Reports (45): 13–16. doi:10.2307/3011767. ISSN 0047-7265. JSTOR 3011767.

[74] "Spanish Return Ifni to Morocco". The New York Times (ඉංග්‍රීසි බසින්). 1969-01-05. සම්ප්‍රවේශය 2023-08-13.

[75] "Morocco profile – Timeline". BBC News. 19 September 2012. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2013.

[76] "Western Sahara Short Mission Brief" (PDF). sites.tufts.edu/.

[77] "Yahoo! Groups". groups.yahoo.com. 18 April 2001 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[78] "Morocco: Royal Succession and Other Developments". everycrsreport.com.

[79] "Morocco's king pardons satirist". BBC News. 7 January 2004.

[80] "Morocco will not relinquish territory, King says". සම්ප්‍රවේශය 7 March 2002.^{[permanent dead link]}

[81] "Chronology-Western Sahara -- a 50 year dispute". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 April 2007.

[82] "Africa's oldest territorial dispute rumbles on". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 16 April 2007.

[83] "Factbox-Some facts about Western Sahara dispute". reliefweb.int. 7 November 2010.

[84] "Deadly clashes as Morocco breaks up Western Sahara camp". BBC News. 8 November 2010.

[85] "Spain withdraws after island deal - July 20, 2002". edition.cnn.com. October 3, 2023 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය February 16, 2024.

[86] "Spain deports illegal enclave migrants". Al Jazeera (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 Oct 2005. Oct 3, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.

[87] "Spain PM visits troubled enclaves". 31 January 2006.

[88] "Morocco king condemns royal visit". 7 November 2007.

[89] "Why has Morocco's king survived the Arab Spring?". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2011-11-24. 6 March 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-08-13.

[90] "Maroc: Mohammed VI nomme Abdelilah Benkirane chef du gouvernement". Jeune Afrique (ප්‍රංශ බසින්). 2011-11-29. 21 January 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-08-13.

[91] "Mass anti-government protest in Morocco". Al Jazeera (ඉංග්‍රීසි බසින්). 28 May 2012. Oct 3, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.

[92] "Morocco, Israel: 6 decades of secret ties, cooperation". aa.com.tr.

[93] "Joint-Declaration-US-Morrocco-Israel" (PDF). www.state.gov.

[94] Ahmed, Hamid Ould (25 August 2021). "Algeria cuts diplomatic relations with Morocco". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්).

[95] "Timeline: The Deadly September 8 Earthquake in Morocco". moroccoworldnews.com.

[96] "Morocco wants normal ties with Algeria, king says". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 29 July 2023. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2024.

[97] 
Meakin, James; Meakin, Kate (1911). "Morocco". in Chisholm, Hugh. එන්සයික්ලොපීඩියා බ්‍රිටැනිකා. 18 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 852.

[මොරොක්කෝවේ_භූගෝලය_moroccocensus2014-99] "Population Légale des Régions, Provinces, Préfectures, Municipalités, Arrondissements et Communes du Royaume D'Après Les Résultats du RGPH 2014" (අරාබි and ප්‍රංශ බසින්). High Commission for Planning, Morocco. 8 April 2015. සම්ප්‍රවේශය 29 September 2017.

[මොරොක්කෝවේ_භූගෝලය_ISO3166-100] "English country names and code elements". International Organization for Standardization. 15 May 2008. 21 July 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2008.

[මොරොක්කෝවේ_භූගෝලය_:2-101] "Morocco: Ranked second worldwide in climate change control". Afrik 21 (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 30 April 2020. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2020.

[102] Myers, Norman; Mittermeier, Russell A.; Mittermeier, Cristina G.; da Fonseca, Gustavo A. B.; Kent, Jennifer (2000). "Biodiversity hotspots for conservation priorities". Nature. 403 (6772): 853–858. Bibcode:2000Natur.403..853M. doi:10.1038/35002501. PMID 10706275. S2CID 4414279.

[103] "Profile on Morocco". African Conservation Foundation. 2 March 2004 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2007.

[104] Bergier, P.; Thévenot, M. (2006). "Liste des oiseaux du Maroc" (PDF). Go-South Bull. 3: 51–83. 18 January 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[105] Nowell K, Jackson P, ed. (1996). "Panthera Leo" (PDF). Wild Cats: Status Survey and Conservation Action Plan. Gland, Switzerland: IUCN/SSC Cat Specialist Group. pp. 17–21. ISBN 978-2-8317-0045-8.

[106] "Crocodiles in the Sahara Desert: An Update of Distribution, Habitats and Population Status for Conservation Planning in Mauritania සංරක්ෂණය කළ පිටපත 10 අගෝස්තු 2018 at the Wayback Machine". PLOS ONE. 25 February 2011.

[107] Nijman, Vincent; Bergin, Daniel; Lavieren, Els van (1 July 2015). "Barbary macaques exploited as photo-props in Marrakesh's punishment square". ResearchGate. Jul–Sep.

[108] Bergin, Daniel; Nijman, Vincent (21 December 2015). "Potential benefits of impending Moroccan wildlife trade laws, a case study in carnivore skins". Biodiversity and Conservation. 25 (1): 199–201. doi:10.1007/s10531-015-1042-1. S2CID 34533018.

[109] Bergin, Daniel; Nijman, Vincent (1 November 2014). "Open, Unregulated Trade in Wildlife in Morocco's Markets". ResearchGate. 26 (2).

[110] Nijman, Vincent; Bergin, Daniel; Lavieren, Els van (1 September 2016). "Conservation in an ever-globalizing world: wildlife trade in, from, and through Morocco, a gateway to Europe". ResearchGate.

[මොරොක්කෝවේ_භූගෝලය_DinersteinOlson2017-111] Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.

[මොරොක්කෝවේ_භූගෝලය_FLII-Supplementary-112] Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.

[113] "Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine" (PDF). Economist Intelligence Unit (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023.

[114] "Morocco / Western Sahara". rsf.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023-05-19. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-02.

[115] Schemm, Paul (17 June 2011) King declares Morocco a constitutional monarchy. Associated Press.

[116] Moroccan king in referendum win සංරක්ෂණය කළ පිටපත 24 ඔක්තෝබර් 2012 at the Wayback Machine. The Irish Times. 2 July 2011.

[117] Migdalovitz, Carol (3 February 2010). Morocco: Current Issues සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 ජනවාරි 2012 at the Wayback Machine, Congressional Research Service.

[මොරොක්කෝවේ_දේශපාලනය_nationsencyclopedia.com-118] "Encyclopedia of the Nations: Morocco Foreign Policy". සම්ප්‍රවේශය 23 October 2009.

[119] "GCC Countries Invest Heavily in Morocco". සම්ප්‍රවේශය 23 October 2009.

[මොරොක්කෝවේ_දේශපාලනය_worldbulletin-120] "Morocco rejoins African Union". Worldbulletin. 30 January 2017. සම්ප්‍රවේශය 31 January 2017.

[121] "Morocco to rejoin African Union despite Western Sahara dispute". BBC News. bbc.com. 30 January 2017. සම්ප්‍රවේශය 31 January 2017.

[122] "Algeria cuts diplomatic ties with Morocco over 'hostile actions'". Al-Jazeera. 24 August 2021.

[123] "US rewards Morocco for terror aid". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 June 2004. සම්ප්‍රවේශය 7 November 2021.

[මොරොක්කෝවේ_දේශපාලනය_daccess-dds-ny.un.org-124] "Paragraph 37". Report of the Secretary-General on the situation concerning Western Sahara (S/2006/249). United Nations Security Council. p. 10.

[125] Majid, Jacob. "Biden reportedly won't reverse Trump recognition of Western Sahara as Morocco's සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 ඔක්තෝබර් 2021 at the Wayback Machine", The Times of Israel (1 May 2021).

[126] "Report of the Secretary-General on the situation concerning Western Sahara". UN Security Council. 13 April 2007. සම්ප්‍රවේශය 18 May 2007.

[මොරොක්කෝවේ_දේශපාලනය_reg-127] "Décret fixant le nom des régions" (PDF). Portail National des Collectivités Territoriales (ප්‍රංශ බසින්). 18 May 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 July 2015.

[128] "Morocco Prefectures". www.statoids.com.

[129] ICTJ Activity in Morocco – International Center for Transitional Justice (ICTJ) සංරක්ෂණය කළ පිටපත 28 සැප්තැම්බර් 2007 at the Wayback Machine

[130] "Morocco's Truth Commission: Honoring Past Victims during an Uncertain Present: V. Constraints on the ERC". hrw.org. 31 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 June 2017.

[131] "Morocco and Western Sahara: Events of 2015". Morocco and Western Sahara. 12 January 2016.

[132] "afrol News – Western Sahara activists released, re-arrested in riots". www.afrol.com.

[133] "Morocco/Western Sahara: Sahrawi human rights defender on trial". Amnesty International. 22 April 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[134] United Nations High Commissioner for Refugees (5 March 2007). "Refworld | Morocco: The treatment of homosexuals, including protection offered by the state and the attitude of the population". UNHCR.

[135] "Laws on Homosexuality in African Nations". Library of Congress. 2015.

[136] Saeed, A.; Saeed, H. (2004). Freedom of Religion, Apostasy and Islam. Ashgate. p. 19. ISBN 9780754630838.

[137] "Une famille française arrêtée pour prosélytisme à Marrakech". bladi.net (ප්‍රංශ බසින්). 4 July 2015.

[138] "Morocco criminalises violence against women and sexual harassment". Al Jazeera. සම්ප්‍රවේශය 14 September 2018.

[139] "Moroccan man jailed for five years for criticising king in Facebook posts". Guardian. Agence France-Presse. 3 August 2023. සම්ප්‍රවේශය 4 August 2023.

[140] Leonard, Thomas M. (2006). Encyclopedia of the Developing World. Taylor & Francis. p. 1085. ISBN 978-0-415-97663-3.

[141] Morocco major economic player in Africa, researcher සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 මාර්තු 2016 at the Wayback Machine. Moroccobusinessnews.com (16 December 2009). Retrieved 17 April 2015.

[142] "Democracy Index 2020". Economist Intelligence Unit (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 17 May 2022.

[143] "IMF Gives Morocco Positive Review. nuqudy.com (2012-02-09)". 30 June 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 12 February 2012.

[144] "Morocco sets the goal of attracting 20 million tourists by 2020". India's leading B2B travel news website. 27 July 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2014.

[145] "Dashboards". Kingdom of Morocco, Ministry of Tourism. 29 March 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 April 2020.

[මොරොක්කෝවේ_ආර්ථිකය_Eur-146] The Middle East and North Africa 2003. Europa Publications, Routledge. 2002. p. 863. ISBN 978-1-85743-132-2.

[147] "Home". Morocco berber trips (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 August 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 August 2020.

[148] "Yves Saint Laurent's Ashes Scattered In Marrakesh". The New York Times. 11 June 2008. සම්ප්‍රවේශය 14 June 2008.^{[permanent dead link]}

[මොරොක්කෝවේ_ආර්ථිකය_Shackley-149] Shackley, Myra (2006). Atlas of Travel And Tourism Development. Butterworth-Heinemann. pp. 43–44. ISBN 978-0-7506-6348-9.

[150] "Morocco | Infoplease".

[151] "Climate Risk Profile: Morocco". Climatelinks (ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 December 2016. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-14.

[152] Rayne, Louise; Brandolini, Filippo; Makovics, Jen Lavris; Hayes-Rich, Emily; Levy, Jackson; Irvine, Hope; Assi, Lima; Bokbot, Youssef (2023-11-08). "Detecting desertification in the ancient oases of southern Morocco". Scientific Reports (ඉංග්‍රීසි බසින්). 13 (1): 19424. doi:10.1038/s41598-023-46319-1. ISSN 2045-2322. PMC 10632388. PMID 37940666.

[153] "Morocco - Corporate - Tax credits and incentives".

[154] "Economy Profiles".

[155] "Morocco - Infrastructure | export.gov". www.export.gov.

[156] "Tanger Med Port Authority – Containers Activity". 2 September 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2021.

[157] "Morocco – electricity production from coal sources". සම්ප්‍රවේශය 18 May 2011.

[මොරොක්කෝවේ_ආර්ථිකය_english.nuqudy.com-158] "Natural Gas to Fuel Morocco. Nuqudy.com (2012-04-12)". 30 June 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 April 2012.

[159] "Ain Beni Mathar, Morocco Solar Thermal Power Station Project". 6 April 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 May 2011.

[160] Sschemm, Paul (6 June 2012). "Solar-powered plane lands in Morocco". Associated Press.

[161] "Historique de la culture de cannabis au Maroc d'après l'UNODC". Laniel.free.fr. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2013.

[මොරොක්කෝවේ_ආර්ථිකය_crime2004-162] Nations Unies. Office pour le contrôle des drogues et la prévention du crime (2004). Rapport mondial sur les drogues. United Nations Publications. ISBN 978-92-1-248122-7.^{[permanent dead link]}^{[page needed]}

[163] "Mildt – Mission interministérielle de lutte contre la drogue et la toxicomanie". Interieur.gouv.fr. 1 October 2006. 9 February 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 December 2012.

[164] "Central Intelligence Agency". Cia.gov. 29 December 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 December 2012.

[මොරොක්කෝවේ_විද්‍යාව_සහ_තාක්ෂණය_scidev.net-165] SciDev.Net (9 June 2009). "Morocco to boost investment in science".

[166] WIPO (30 October 2023). Global Innovation Index 2023, 15th Edition (ඉංග්‍රීසි බසින්). World Intellectual Property Organization. doi:10.34667/tind.46596. ISBN 9789280534320. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-29.

[167] "Global Innovation Index". INSEAD Knowledge (ඉංග්‍රීසි බසින්). 28 October 2013. 2 September 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 September 2021.

[මොරොක්කෝවේ_විද්‍යාව_සහ_තාක්ෂණය_Agenor-168] Zou'bi, Moneef; Mohamed-Nour, Samia; El-Kharraz, Jauad; Hassan, Nazar (2015). Arab States. In: UNESCO Science Report: towards 2030 (PDF). Paris: UNESCO. pp. 431–469. ISBN 978-92-3-100129-1.

[169] Agénor, P.R.; El-Aynaoui, K. (2015). Morocco: Growth Strategy for 2025 in an Evolving International Environment. Rabat: Policy Centre of the Office chérifien des phosphates.

[170] Developing Scientific Research and Innovation to Win the Battle of Competitiveness: an Inventory and Key Recommendations. Rabat: Hassan II Academy of Science and Technology. 2012.

[171] "Population du Maroc par année civile (en milliers et au milieu de l'année) par milieu de résidence : 1960 – 2050". Haut-Commissariat au Plan du Royaume du Maroc. 27 December 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 January 2013.

[UN_WPP-172] "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.

[UN_WPP_2022-173] "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.

[174] "Morocco - Climate | Britannica". www.britannica.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 20 December 2022.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_:6-175] The Report: Morocco 2012 (ඉංග්‍රීසි බසින්). Oxford Business Group. 2012. ISBN 978-1-907065-54-5.

[176] "Berber people". සම්ප්‍රවේශය 30 August 2017.; 14 million estimate or ~41% of CIA's estimated national population of 33,986,655 inhabitants

[177] "Haratin (social class)". Britannica Online Encyclopedia.

[178] OECD (2017). Talent Abroad: A Review of Moroccan Emigrants. OECD Publishing. p. 167. ISBN 978-9264264281. සම්ප්‍රවේශය 31 August 2017.

[179] De Azevedo, Raimondo Cagiano (1994) Migration and development co-operation. සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 නොවැම්බර් 2022 at the Wayback Machine. Council of Europe. p. 25. ISBN 92-871-2611-9.

[180] Spain: Forging an Immigration Policy සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 ජනවාරි 2014 at the Wayback Machine, Migration Information Source

[181] "The Jews of Morocco". Jewishvirtuallibrary.org. සම්ප්‍රවේශය 1 August 2011.

[182] "Población extranjera por sexo, país de nacionalidad y edad (hasta 85 y más).". Avance del Padrón a 1 de enero de 2009. Datos provisionales. Spain: Instituto Nacional de Estadística. 2009. 10 July 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 June 2009.

[183] "Morocco: From Emigration Country to Africa's Migration Passage to Europe". Migrationinformation.org. October 2005. සම්ප්‍රවේශය 1 August 2011.

[184] "Table 2.8 – Jews, by country of origin and age" (PDF). Israel Central Bureau of Statistics. 2015.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_pewrel-185] "Religious Composition by Country" (PDF). Global Religious Landscape. Pew Forum. 9 මාර්තු 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 ජූලි 2013.

[186] "Morocco". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 12 September 2022. සම්ප්‍රවේශය 18 September 2022.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_poll-187] "Survey Shows Faith in Decline in Morocco, in the Arab World". Arab Barometer. සම්ප්‍රවේශය 9 August 2020.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_:4-188] "Data Analysis Tool – Arab Barometer" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 11 November 2022.

[189] "Losing Our Religion? Two Thirds of People Still Claim to Be Religious". Gallup International (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 June 2015. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2022.

[190] F. Nyrop, Richard (1972). Area Handbook for Morocc. University of Illinois Urbana-Champaign. p. 97. ISBN 9780810884939.

[191] United Nations High Commissioner for Refugees. "Refworld – Morocco: General situation of Muslims who converted to Christianity, and specifically those who converted to Catholicism; their treatment by Islamists and the authorities, including state protection (2008–2011)". Refworld.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_irfr2011-192] "International Religious Freedom Report for 2011 – Morocco". Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor.

[193] "Christian Converts in Morocco Fear Fatwa Calling for Their Execution". Christianity Today. Morning Star News. 9 June 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[194] "'House-Churches' and Silent Masses —The Converted Christians of Morocco Are Praying in Secret – VICE News". 23 March 2015.

[195] "Christians want marriages recognized in Morocco". reuters. 8 June 2018.

[196] "Pope Francis' Visit to Morocco Raises Hopes for Its Christians". The New York Times. 29 March 2019.

[197] Carnes, Nat (2012). Al-Maghred, the Barbary Lion: A Look at Islam. University of Cambridge Press. p. 253. ISBN 9781475903423. . In all an estimated 40,000 Moroccans have converted to Christianity

[198] "Morocco's 'hidden' Christians to push for religious freedom". AfricanNews. 30 January 2017. There are no official statistics, but leaders say there are about 50,000 Moroccan Christians, most of them from the Protestant Evangelical tradition.

[199] Sergio DellaPergola, World Jewish population සංරක්ෂණය කළ පිටපත 3 දෙසැම්බර් 2013 at the Wayback Machine, 2012, p. 62.

[200] "The Jews of Morocco". The Museum of the Jewish People at Beit Hatfutsot. 10 August 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2022.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_cons_eff-201] Government of Morocco. "BO_5964-Bis_Ar.pdf" (PDF). 16 March 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_Haut_Commisariat_au_Plan-202] Site institutionnel du Haut-Commissariat au Plan du Royaume du Maroc සංරක්ෂණය කළ පිටපත 29 සැප්තැම්බර් 2011 at the Wayback Machine. Hcp.ma. Retrieved 23 July 2011.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_webcitation-203] "Berber" Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2006. 1 November 2009.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_Les_peuples_autochtones-204] Deroche, Frédéric (2008). Les peuples autochtones et leur relation originale à la terre: un questionnement pour l'ordre mondial. L'Harmattan. p. 14. ISBN 978-2-296-05585-8.

[205] "Le dénombrement des francophones" (PDF). Organisation internationale de la Francophonie. 12 October 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2013.

[206] "Spanish". Ethnologue. සම්ප්‍රවේශය 28 January 2018.

[207] Leyre Gil Perdomingo and Jaime Otero Roth (2008) "Enseñanza y uso de la lengua española en el Sáhara Occidental" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 24 සැප්තැම්බර් 2015 at the Wayback Machine, in Analysis of the Real Instituto Elcano nº 116

[208] Saga, Ahlam Ben. Instituto Cervantes: 1.7 Million Moroccans Speak Spanish සංරක්ෂණය කළ පිටපත 15 අප්‍රේල් 2021 at the Wayback Machine, Morocco World News, 29 Nov 2018. Retrieved 11 Apr 2022.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_Rouchdy71-209] Rouchdy, Aleya (2002). Language Contact and Language Conflict in Arabic: Variations on a Sociolinguistic Theme. Psychology Press. p. 71. ISBN 978-0-7007-1379-0.

[210] Baisse du taux d'analphabétisme au Maroc à 28% සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 අගෝස්තු 2014 at the Wayback Machine. Lavieeco.com (6 September 2013). Retrieved 17 April 2015.

[211] "2006 UNESCO Literacy Prize winners announced". UNESCO.

[212] "CCIS Ifrane Morocco Summer Study Abroad Program". Ccisabroad.org. 1 April 2010. 26 February 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 June 2010.

[213] Meri, Josef W. (ed.): Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Vol. 1, A–K, Routledge, 2006, ISBN 978-0-415-96691-7, p. 257 (entry "Fez")

[214] "Qarawiyin". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/485494/Qarawiyin. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 8 December 2011.

[215] The Guinness Book Of Records, 1998, p. 242, ISBN 0-553-57895-2.

[216] "Classement meilleurs école d'études supérieures au Maroc". Etudes superieures au Maroc (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-12-23. සම්ප්‍රවේශය 2023-01-17.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_Ruger_2007-217] Ruger JP, Kress D (July 2007). "Health financing and insurance reform in Morocco". Health Affairs. 26 (4): 1009–16. doi:10.1377/hlthaff.26.4.1009. PMC 2898512. PMID 17630444.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_:5-218] "Mortality rate, infant (per 1,000 live births)". data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය 10 December 2018.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_:6m-219] "Maternal mortality ratio (modeled estimate, per 100,000 live births)". data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය 10 December 2018.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_:7-220] "WHO | Morocco takes a stride forward for mothers and children". WHO. 2 March 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2018.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_:0-221] "Current health expenditure (% of GDP) | Data". data.worldbank.org (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 October 2018.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_:1-222] "Current health expenditure per capita, PPP (current international $) | Data". data.worldbank.org (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 October 2018.

[223] "World Health Organization". සම්ප්‍රවේශය 29 September 2018.

[මොරොක්කෝවේ_ජනවිකාසය_:3-224] "Morocco | The Global Youth Wellbeing Index". www.youthindex.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2 October 2018.

[225] .g. Khalid Amine and Marvin Carlson, The Theatres of Morocco, Algeria and Tunisia: Performance Traditions of the Maghreb (Dordrecht NL: Springer, 2011), 124–28. ISBN 0230358519

[226] "Royal Letter of His Majesty King Mohammed VI of Morocco". whc.unesco.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-24.

[227] "Morocco town's Hollywood connection". Al Jazeera. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2017.

[228] "Return to Morocco". Al Jazeera. 24 September 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2017.

[229] "Boujloud: Morocco's unique Halloween". Al Jazeera. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2017.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_:02-230] Marçais, Georges (1954). L'architecture musulmane d'Occident. Paris: Arts et métiers graphiques.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_:122-231] Parker, Richard (1981). A practical guide to Islamic Monuments in Morocco. Charlottesville, VA: The Baraka Press.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_:6-232] Gaudio, Attilio (1982). Fès: Joyau de la civilisation islamique. Paris: Les Presse de l'UNESCO: Nouvelles Éditions Latines. ISBN 2723301591.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_:13-233] Touri, Abdelaziz; Benaboud, Mhammad; Boujibar El-Khatib, Naïma; Lakhdar, Kamal; Mezzine, Mohamed (2010). Le Maroc andalou : à la découverte d'un art de vivre (2 ed.). Ministère des Affaires Culturelles du Royaume du Maroc & Museum With No Frontiers. ISBN 978-3902782311.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_:15-234] Barrucand, Marianne; Bednorz, Achim (1992). Moorish architecture in Andalusia. Taschen. ISBN 3822876348.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_:232-235] Bennison, Amira K. (2016). "'The most wondrous artifice': The Art and Architecture of the Berber Empires". The Almoravid and Almohad Empires. Edinburgh University Press. pp. 276–328. ISBN 9780748646821.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_:2-236] Golvin, Lucien (1989). "Architecture berbère". Encyclopédie Berbère (ප්‍රංශ බසින්) (6): 865–877. doi:10.4000/encyclopedieberbere.2582. සම්ප්‍රවේශය 13 December 2022.

[237] "Ksar of Ait-Ben-Haddou". UNESCO World Heritage Centre (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2020-04-16.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_:36-238] Becker, Cynthia (2010). "Deconstructing the History of Berber Arts: Tribalism, Matriarchy, and a Primitive Neolithic Past". In Hoffman, Katherine E.; Miller, Susan Gilson (eds.). Berbers and Others: Beyond Tribe and Nation in the Maghrib (ඉංග්‍රීසි බසින්). Indiana University Press. p. 200. ISBN 978-0-253-35480-8.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_:10-239] Wright, Gwendolyn (1991). The Politics of Design in French Colonial Urbanism. University of Chicago Press.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_:7-240] The Rough Guide to Morocco (12th ed.). Rough Guides. 2019.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_:246-241] M. Bloom, Jonathan; S. Blair, Sheila, eds. (2009). "Morocco, Kingdom of". The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture (ඉංග්‍රීසි බසින්). Oxford University Press. ISBN 9780195309911.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_:11-242] "Hassan II Mosque". Archnet. සම්ප්‍රවේශය 2020-06-09.

[243] "Desert Blooms: The Contemporary Architecture of Morocco - Architizer Journal". Journal (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-07-02. සම්ප්‍රවේශය 2020-06-09.

[244] "Modern Morocco: Building a New Vernacular". ArchDaily (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-11-26. සම්ප්‍රවේශය 2020-06-09.

[245] Mohammed Benjelloun Touimi, Abdelkbir Khatibi and Mohamed Kably, Ecrivains marocains, du protectorat à 1965, 1974 éditions Sindbad, Paris and Hassan El Ouazzani, La littérature marocaine contemporaine de 1929 à 1999 (2002, ed. Union des écrivains du Maroc and Dar Attaqafa)

[246] "Wellesnet: Filming Othello". www.wellesnet.com.

[247] "The Art of Moroccan Cuisine". 10 October 2007.

[248] "Moroccan Couscous Recipe" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 31 මැයි 2014 at the Wayback Machine. Maroccan Kitchen Recipes සංරක්ෂණය කළ පිටපත 31 මැයි 2014 at the Wayback Machine (Website). Retrieved 1 April 2014.

[249] "Morocco to stage the 2015 African Nations Cup – ESPN Soccernet". ESPN FC. 29 January 2011. 29 April 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 August 2011.

[250] "Africa Cup of Nations: Morocco will not host finals over Ebola fears". BBC Sport. 11 November 2014.

[251] Nxumalo, Lee (20 December 2020). "Basketball's next frontier is Africa". New Frame. 16 January 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 January 2021.

[මොරොක්කෝවේ_සංස්කෘතිය_Completerugby-252] Bath, Richard (ed.) The Complete Book of Rugby (Seven Oaks Ltd, 1997 ISBN 1-86200-013-1) p71

[note 1]

[note 2]

[3]

[4]

[1]

[5]

[6]

[7]

[8]

[a]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[note 3]

[note 4]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[note 5]

[94]

[95]

පිළිගත් ස්වෛරී රාජ්‍යයන්
ඇල්ජීරියාව * ඇන්ගෝලාව * බෙනින් * බොට්ස්වානාව * බුර්කිනා ෆාසෝ * බුරුන්ඩි * කැමරූන් * කේප් වර්ඩ් * මධ්‍යම අප්‍රිකාව * චෑඩ් * කොමරොස් * කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය * කොංගෝ ජනරජය * ජිබුටි * ඊජිප්තුව * සමක ගිනියාව * එරිත්‍රියාව * එස්වාටිනි * ඉතියෝපියාව * ගැබොන් * ගැම්බියාව * ඝානාව * ගිනියාව * ගිනි බිසවු * අයිවරි කෝස්ට් * කෙන්යාව * ලෙසොතෝව * ලයිබීරියාව * ලිබියාව * මැඩගස්කරය * මලාවි * මාලි * මොරිටේනියාව * මුරුසිය * මොරොක්කෝව * මොසැම්බික් * නැමීබියාව * නයිජර් * නයිජීරියාව * රුවන්ඩාව * සාඕ ටොමේ සහ ප්‍රින්සිපේ * සෙනගාලය * සීෂෙල්ස් * සියෙරා ලියෝන් * සෝමාලියාව * දකුණු අප්‍රිකාව * දකුණු සුඩානය * සුඩානය * ටැන්සානියාව * ටෝගෝ * ටියුනීසියාව * උගන්ඩාව * සැම්බියාව * සිම්බාබ්වේ
සීමිත හෝ පිළිගැනීමක් නොමැති රාජ්‍යයන්
සහරාවි අරාබි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය * සෝමාලිලන්තය
අප්‍රිකානු නොවන රාජ්‍යවල සංඝටක කොටස්
දකුණු සහ ඇන්ටාක්ටික් ප්‍රංශ භූමිය * කැනරි දූපත් * සියුටා * මැඩෙයිරා * මයෝට් * මෙලිලා * පෙලගී දූපත් * ප්ලාසාස් ඩි සොබෙරානියා * රීයූනියන් * සොකොත්‍රා දූපත් සමූහය
ස්වෛරී රාජ්‍යයක යැපෙන භූමි
ශාන්ත හෙලේනා, ඇසෙන්ෂන් සහ ට්‍රිස්ටන් ඩා කුන්හා