Jump to content

බොට්ස්වානාව

සබැඳි සංස්කරණය කරන්න
විකිපීඩියා වෙතින්
(බොට්ස්වානා වෙතින් යළි-යොමු කරන ලදි)
බොස්ටිබානා සමුහාණ්ඩුව

බොට්ස්වානා හී කොඩිය
කොඩිය
{{{coat_alt}}}
Coat of arms
උද්යෝග පාඨය: Pula (Rain)
ජාතික ගීය: Fatshe leno la rona (This Land of Ours)
බොට්ස්වානා හි පිහිටීම
අගනුවර
සහ විශාලතම නගරය
ගැබොරොන්
නිල භාෂා(ව)ඉංග්‍රීසි, Setswana
ජාති නාම(ය)Batswana
රජයParliamentary republic
• President
Ian Khama
Independence 
• Date
30 September 1966
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ
581,730 km2 (224,610 sq mi) (47th)
• ජලය (%)
2.6
ජනගහණය
• 2009 ඇස්තමේන්තුව
1,990,876[1] (146th)
• 2001 ජන සංගණනය
1,680,863
• ඝණත්වය
3.4/km2 (8.8/sq mi) (229th)
දදේනි (ක්‍රශසා)2009 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ
$13.41 billion[2]
• ඒක පුද්ගල
$11,400[2]
දදේනි (නාමික)2009 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ
$11.630 billion[2]
• ඒක පුද්ගල
$6,406[2]
ගිනි (2007/08)60.5
ඉතා ඉහළ
මාසද (2009)Increase 0.694
දෝෂය: අනීතික HDI අගය · 125th
ව්‍යවහාර මුදලPula (BWP)
වේලා කලාපයCentral Africa Time (UTC+02)
• ගිම්හාන (DST)
not observed
රිය ධාවන මං තීරුවleft
ඇමතුම් කේතය+267
අන්තර්ජාල TLD.bw

බොට්ස්වානා (/bɒtˈswɑːnə/ (listen), also UK: /bʊt-, bʊˈtʃw-/[3]), නිළ වශයෙන් බොට්ස්වානාව ජනරජය (Setswana: Lefatshe la Botswana, [lɪˈfatsʰɪ la bʊˈtswana]), දකුණු අප්‍රිකාවේ ගොඩබිම් සහිත රටකි. බොට්ස්වානාව භූගෝලීය වශයෙන් සමතලා වන අතර එහි භූමි ප්‍රමාණයෙන් දළ වශයෙන් සියයට 70 ක් කලහාරි කාන්තාරය වේ. එය දකුණින් සහ ගිනිකොන දෙසින් දකුණු අප්‍රිකාව, බටහිරින් සහ උතුරින් නැමීබියාව සහ ඊසාන දෙසින් සිම්බාබ්වේ මායිම් වේ. එය කසුන්ගුල පාලම මගින් කෙටි සැම්බෙසි ගංගා මායිම හරහා සැම්බියාවට සම්බන්ධ වේ.[4]

මිලියන 2.3කට මදක් වැඩි ජනගහනයක් සිටින රටකි.[5] බොට්ස්වානාව යනු ලෝකයේ වඩාත්ම විරල ජනගහන රටවලින් එකකි. ජනගහනයෙන් සියයට 11.6 ක් පමණ ජීවත් වන්නේ අගනුවර සහ විශාලතම නගරය වන ගැබොරෝන්හි ය. 1960 ගණන්වල අග භාගයේදී වසරකට ඇමෙරිකානු ඩොලර් 70ක පමණ ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයක් සහිත ලෝකයේ දුප්පත්ම රටවලින් එකක් වූ එය එතැන් පටන් ලෝකයේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන ආර්ථිකයක් සහිත ඉහළ මධ්‍යම ආදායම් ලබන රටක් බවට පරිවර්තනය වී ඇත.[6]

නූතන මානවයන් මුලින්ම මෙරට වාසය කළේ වසර 200,000කට පෙරය. ස්වනා ජනවාර්ගික කණ්ඩායම ප්‍රධාන වශයෙන් පැවත එන්නේ ක්‍රි.ව. 600 පමණ වන විට අප්‍රිකාවේ දකුණු දෙසින් නූතන බොට්ස්වානාව වෙත සංක්‍රමණය වූ බන්ටු කතා කරන ගෝත්‍රිකයන්ගෙන් වන අතර, ගොවීන් සහ එඬේරුන් ලෙස ගෝත්‍රික වාසස්ථානවල ජීවත් විය. 1885 දී බ්‍රිතාන්‍යයන්, ප්‍රදේශය යටත් විජිතයක් බවට පත් කර බෙචුවානාලන්ඩ් නමින් ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයක් ප්‍රකාශයට පත් කළේය. යටත් විජිතකරණය සිදු වූ බැවින්, බෙචුවානාලන්තය 1966 සැප්තැම්බර් 30 වන දින එහි වත්මන් නාමය යටතේ ස්වාධීන පොදු රාජ්‍ය මණ්ඩලීය ජනරජයක් බවට පත් විය.[7] එතැන් සිට, එය අඛණ්ඩ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී මැතිවරණ පිළිබඳ ස්ථාවර වාර්තාවක් සහිත නියෝජිත ජනරජයක් වී ඇති අතර අවම වශයෙන් 1998 සිට අප්‍රිකාවේ අඩුම දූෂණ ශ්‍රේණිගත කිරීම සහිත රට විය.[8]

ආර්ථිකය ආධිපත්‍යය දරන්නේ පතල් කැණීම, ගවයන් සහ සංචාරක ව්‍යාපාරයයි. බොට්ස්වානාහි ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය (මිලදී ගැනීමේ බලය සමානාත්මතාවය) 2021 වන විට ඩොලර් 18,113 පමණ වන අතර එය අප්‍රිකාවේ ඉහළම අගයකි.[9] බොට්ස්වානාව යනු ලොව විශාලතම දියමන්ති නිෂ්පාදනය කරන රටයි. එහි සාපේක්ෂ වශයෙන් ඉහල ඒක පුද්ගල දළ ජාතික ආදායම (සමහර ඇස්තමේන්තු වලට අනුව අප්‍රිකාවේ සිව්වන විශාලතම) රටට සාපේක්ෂව ඉහල ජීවන තත්වයක් සහ මහාද්වීපික උප-සහාරා අප්‍රිකාවේ ඉහලම මානව සංවර්ධන දර්ශකය ලබා දෙයි.[10] ෆෝබ්ස් 30 න් පහළ 30 සත්කාරකත්වය දැරූ පළමු අප්‍රිකානු රට බොට්ස්වානාව ය[11] මීට අමතරව 2017 නෙට්බෝල් ලෝක යොවුන් කුසලානය සඳහා සත්කාරකත්වය දැක්වූ පළමු අප්‍රිකානු රට බොට්ස්වානාව වේ.

බොට්ස්වානාව යනු අප්‍රිකානු සංගමය, දකුණු අප්‍රිකානු රේගු සංගමය, දකුණු අප්‍රිකානු සංවර්ධන ප්‍රජාව, පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ජාතීන්ගේ සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ සාමාජිකයෙකි. එච්.අයි.වී./ඒඩ්ස් වසංගතයෙන් රටට අහිතකර බලපෑම් එල්ල වී තිබේ. ප්‍රතිකාර ලබා දීමට වැඩසටහන්වල සාර්ථකත්වය තිබියදීත්, එච්.අයි.වී./ඒඩ්ස් පැතිරීම නැවැත්විය යුතු ආකාරය පිළිබඳව ජනතාව දැනුවත් කිරීමට, 2005 දී 290,000 සිට 2013 දී 320,000 දක්වා ඒඩ්ස් රෝගීන් සංඛ්‍යාව ඉහළ ගියේය.[12]  2014 වන විට, බොට්ස්වානාවේ එච්.අයි.වී./ඒඩ්ස් සඳහා තුන්වන-ඉහළම ව්‍යාප්තිය අනුපාතය ඇති අතර, දළ වශයෙන් ජනගහනයෙන් 20%ක් ආසාදනය වී ඇත.[13] කෙසේ වෙතත්, මෑත වසරවල දී රට එච්.අයි.වී./ඒඩ්ස් මර්දනය කිරීමේ ප්‍රගතියක් ලබා ඇති අතර, නිසි ප්‍රතිකාර ලබා දීමට සහ මවගෙන් දරුවාට සම්ප්‍රේෂණය වීමේ වේගය අඩු කිරීමට උත්සාහ දරයි.[14]

නිරුක්තිය

[සංස්කරණය]

බොට්ස්වානාවහි ප්‍රමුඛ ජනවාර්ගික කණ්ඩායමට යොමු කරමින් රටේ නමේ තේරුම "ස්වානා දේශය" යන්නයි.[15] බොට්ස්වානාව යන පදය මුලින් යෙදුනේ ස්වානා සඳහා වන අතර එය තවමත් පවතී.[16] කෙසේ වෙතත්, එය බොට්ස්වානාවේ සියලුම පුරවැසියන් සඳහා භූත නාමයක් ලෙසද භාවිතා කර ඇත.[17]

ඉතිහාසය

[සංස්කරණය]

මුල් ඉතිහාසය

[සංස්කරණය]
යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම අඩවියක් වන ට්සෝඩිලෝ හි 'රයිනෝ දෙදෙනාගේ' සිතුවම

පුරාවිද්‍යා කැණීම්වලින් පෙන්නුම් කරන්නේ හොමිනිඩ්වරු වසර මිලියන දෙකක් පමණ බොට්ස්වානාවේ ජීවත් වූ බවයි. අවම වශයෙන් වසර 400,000 කට පෙර රටේ සියලුම ප්‍රදේශ ජනාවාස වී ඇති බව ගල් මෙවලම් සහ සත්ත්ව ශේෂයන් පෙන්වා දී ඇත.[18] 2019 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී පර්යේෂකයන් වාර්තා කළේ බොට්ස්වානාව යනු මීට වසර 200,000 කට පමණ පෙර සියලුම නූතන මිනිසුන්ගේ උපන් ස්ථානය බවයි.[19][20]

ලෙන් සිතුවම් වැනි නූතන මානවයන් විසින් ඉතිරි කර ඇති සාක්ෂි වසර 73,000ක් පමණ පැරණිය. දකුණු අප්‍රිකාවේ පැරණිතම පදිංචිකරුවන් ලෙස සැලකෙන්නේ වර්තමාන සැන් ("බුෂ්මන්") සහ ඛෝයි ජනයාගේ පූර්වගාමීන් බවයි. කණ්ඩායම් දෙකම කුඩා ඛෝ-ක්වාඩි, ක්සා සහ ටූ පවුල් වලින් ක්ලික් භාෂා කතා කරයි, ඔවුන්ගේ සාමාජිකයින් දිගු දුරක් දඩයම් කිරීම, රැස් කිරීම සහ වෙළඳාම් කළහ. වසර 2000කට පමණ පෙර ගවයින් ප්‍රථම වරට දකුණු අප්‍රිකාවට හඳුන්වා දුන් විට, එඬේර පාලනය ආර්ථිකයේ ප්‍රධාන ලක්ෂණයක් බවට පත් විය, මන්ද එම ප්‍රදේශය කෘමීන් ගෙන් තොර විශාල තෘණ බිම් තිබූ බැවිනි.[21]

දොම්බොෂබා ගල් පවුර
දොඹොෂබා ස්මාරකයේ අතීතයේ භාවිත කළ තහඩුව

ක්‍රි.ව. 600 සම්මුති ඇස්තමේන්තුවක් ලෙස පෙනුනද බන්ටු කතා කරන ජනයා ප්‍රථම වරට උතුරේ සිට මෙරටට සංක්‍රමණය වූයේ කවදාද යන්න පැහැදිලි නැත. එම යුගයේදී නූතන කලංගයේ මුතුන් මිත්තන් දැන් රටේ ඊසානදිග ප්‍රදේශවලට සංක්‍රමණය විය. මෙම ප්‍රොටෝ-කලංග සිම්බාබ්වේ රාජ්‍යයන්ට මෙන්ම මාපුන්ගුබ්වේ ප්‍රාන්තයටද සමීපව සම්බන්ධ වූ අතර ඉන් කැපී පෙනෙන්නේ මහා සිම්බාබ්වේ යුගයේ (ක්‍රි.ව. 1250-1450) අවසානයේ බොට්ස්වානාව හි සංස්කෘතික හා උරුම අඩවියක් වූ දොම්බෝෂාබා නටබුන් ය. මෙම නටඹුන් සාමාන්‍ය උස මීටර් 1.8ක් වන ගල් බිත්ති සහිතයි. මෙම අඩවි කලාපය එහි වෙසෙන ජනයා සඳහා ගෞරවනීය ස්ථානයක් වන අතර ප්‍රධානියා ඔහුගේ සහායකයින් හෝ සහායකයින් සමඟ කඳු මුදුනේ ජීවත් වූ බව විශ්වාස කෙරේ. වත්මන් බොට්ස්වානාව දේශසීමාවෙන් පිටත පිහිටා ඇති මෙම ප්‍රදේශය පිහිටා ඇත. වර්තමානයේ මධ්‍යම දිස්ත්‍රික්කය ලෙස හඳුන්වන ප්‍රදේශයේ දැවැන්ත ගව රංචු සිට ඇත. එය පෙනෙන විදිහට නූතන ගව ඝණත්වයට ළඟා වන සංඛ්‍යාවකි.[22] මෙම දැවැන්ත ගව පාලන සංකීර්ණය ක්‍රිස්තු වර්ෂ 1300 හෝ ඊට ආසන්න කාලය දක්වා සමෘද්ධිමත් වූ අතර මාපුංගුබ්වේ බිඳවැටීමෙන් පසු පසුබැස ඇති බව පෙනේ. මෙම යුගයේදී පළමු ස්වානා භාෂාව කතා කරන කණ්ඩායම්, බක්ගලගාඩි, කලහාරි හි දකුණු ප්‍රදේශවලට සංක්‍රමණය විය. මෙම විවිධ ජාතීන් සියලු දෙනා ලිම්පොපො ගඟ හරහා ඉන්දියන් සාගරය දක්වා දිවෙන වෙළඳ මාර්ගවලට සම්බන්ධ වූ අතර, ඇත් දත්, රත්‍රන් සහ රයිනෝසිරස් අං වෙනුවට ආසියාවේ සිට පබළු වැනි වෙළඳ භාණ්ඩ බොට්ස්වානාව වෙත ගමන් කළහ.[23]

ටවුට්ස්වෙමෝගල කන්ද හි යකඩ යුගයෙ ජනාවාස පැවති බවට රේඩියෝ කාබන් මගින් දිනයන් නිර්ණය කර ඇත. මෙම ජනාවාස සඳහා 7 වැනි සිට 19 වැනි සියවසේ අගභාගය දක්වා වසර දහසකට වඩා වැඩි බවක් පෙන්නුම් කරයි. ගව පාලනය ආර්ථිකයේ ප්‍රධාන ප්‍රභවය ලෙස සැලකේ. ටවුට්ස්වේ ජනාවාසයට ගෙවල් බිම්, විශාල ගව ගොම ගොඩවල් සහ භූමදාන ඇතුළත් වන අතර කැපී පෙනෙන ව්‍යුහය ගල් බැම්ම වේ. දකුණු, මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ ගව පාලනයේ ජනාවාස සමඟ සම්බන්ධ වී ඇති තණකොළ වර්ගයක් වන සෙන්ටෝර්ස් සිලියාරිස් විශාල ප්‍රදේශයක ඇත. ක්‍රිස්තු වර්ෂ 700 දී පමණ, ටවුට්ස්වේ ජනයා බටහිර දෙසට එනම් බොට්ස්වානාව වෙත සංක්‍රමණය වූ අතර, පිළිවෙලින් බඩ ඉරිඟු සහ මෙනේරි සහ ගෘහාශ්‍රිත තොග මත පදනම් වූ කෘෂිකාර්මික හා එඬේර ඉඩම් පාලන ක්‍රමයක් ආරම්භ කළහ.[24] මෙම ස්ථානය නැගෙනහිර බොට්ස්වානාහි පුළුල් සංස්කෘතික ප්‍රදේශයක මධ්‍යයේ පිහිටා ඇති අතර මෙම කලාපයේ අනෙකුත් පුරාවිද්‍යාත්මක ස්ථාන සමඟ සෙරමික් නිෂ්පාදන ශෛලීන් සහ ජනාවාස වූ කාල රාමු දෙකෙහිම බොහෝ පොදු කරුණු ඇත.[25] විශාල ව්‍යුහයන් නිරීක්ෂණය කරන ලද අතර, සතුන්ගේ ගොම වල වීට්‍රිෆයිඩ් අවශේෂ අඩංගු වන අතර, මේවා සත්ව කොටු බවට න්‍යායට තුඩු දුන් අතර එමඟින් ටවුට්ස්වෙමෝගල කන්ද කලාපයේ සත්ව පාලනයේ ප්‍රධාන මධ්‍යස්ථානයක් විය.[26] කෙසේ වෙතත්, ටවුට්ස්වෙමෝගල කඳුකරයේ දිගුකාලීන රැකියාව සඳහා කෘෂිකර්මාන්තය ද වැදගත් කාර්යභාරයක් ඉටු කළේය, මන්ද ධාන්‍ය ගබඩා කිරීමේ ව්‍යුහයන් බොහෝමයක් භූමියෙන් සොයාගෙන ඇත. නිවාස තට්ටු වල විවිධ ස්ථරීකෘත ස්ථර තව දුරටත් වසර සිය ගණනක් පුරා අඛණ්ඩ රැකියාවක් සංඥා කරයි.

කලාපය පාලනය කිරීමට පැමිණි ස්වනා-කථිකයින්ගේ මුතුන් මිත්තන්ගේ පැමිණීම තවමත් නිශ්චිතව දින නියම කර නොමැත. ක්ගාබෝ II නම් ජනප්‍රවාදගත නායකයෙකු යටතේ ප්‍රධාන පෙළේ නායකයෙකු වූ බක්වෙන හි සාමාජිකයින් ක්‍රි.ව. 1500 වන විට දකුණු කලහාරි වෙත පැමිණ ඇති අතර, ඔහුගේ ජනතාව බක්ගලගාඩි වැසියන් බටහිර දෙසට කාන්තාරයට පලවා හරින ලදී. වසර ගණනාවක් පුරා, බක්වෙනේ ශාඛා කිහිපයක් යාබද ප්‍රදේශවලට සංක්‍රමණය විය. බංවාකට්සේ බටහිරින් ප්‍රදේශ අත්පත් කර ගත් අතර, බංග්වාටෝ ඊසාන දෙසින් කලින් කලංග ප්‍රදේශ කරා ගමන් කළේය.[27] වැඩි කල් යන්නට මත්තෙන්, බටවානා නමින් හැඳින්වෙන බංග්වාටෝ ශාඛාවක් ඔකාවාන්ගෝ ඩෙල්ටාවට සංක්‍රමණය විය, බොහෝ විට 1790 ගණන්වලදී.[28]

එම්ෆෙකේන් සහ බට්ස්වානා-බෝයර් යුද්ධ වල බලපෑම්

[සංස්කරණය]
1905 ජර්මානු සිතියම තවමත් නොබෙදුණු බෙචුවානාලන්ඩ් ප්‍රදේශය පෙන්වයි

නූතන බොට්ස්වානාව සම්බන්ධ පළමු ලිඛිත වාර්තා 1824 දී දක්නට ලැබේ. මෙම වාර්තා පෙන්නුම් කරන්නේ බංවාකට්සේ කලාපයේ ප්‍රමුඛ බලවතා බවට පත්ව තිබූ බවයි. මකාබා II ගේ පාලනය යටතේ, බංවාකට්සේ හොඳින් ආරක්ෂිත කාන්තාර ප්‍රදේශවල විශාල ගව රංචු තබා ගත් අතර, ඔවුන්ගේ අසල්වැසියන් වැටලීමට ඔවුන්ගේ හමුදා ශක්තිය යොදා ගත්හ.[29] මෙම කාලය වන විට ප්‍රදේශයේ අනෙකුත් ප්‍රධානීන් 10,000 හෝ ඊට වැඩි ප්‍රාග්ධන තිබූ අතර තරමක් සමෘද්ධිමත් විය.[30] මෙම සමතුලිතතාවය අවසන් වූයේ 1823-1843 එම්ෆෙකේන් යුගයේදී, දකුණු අප්‍රිකාවේ සිට ආක්‍රමණික ජනයාගේ අනුප්‍රාප්තිය රට තුළට ඇතුළු වූ විටය. 1826 දී බංවාකට්සේ ආක්‍රමණික බකොලෝලෝ පරාජය කිරීමට සමත් වුවද, කාලයත් සමඟ බොට්ස්වානාවේ සියලුම ප්‍රධාන ප්‍රධාන රාජ්‍යයන් පහර දී, දුර්වල වී, දරිද්‍රතාවයට පත් විය. බකොලෝලෝ සහ අමන්දෙබෙලේ නැවත නැවතත් වැටලීම් සිදු කර බට්ස්වානාවේ සිට ගවයන්, කාන්තාවන් සහ ළමුන් විශාල සංඛ්‍යාවක් රැගෙන ගියහ - ඔවුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් කාන්තාර හෝ කඳු මුදුන් සහ ගුහා වැනි අභයභූමි ප්‍රදේශවලට පලවා හරින ලදී. 1843 න් පසු, අමන්දෙබෙලේ බටහිර සිම්බාබ්වේ වෙත සංක්‍රමණය වූ විට, මෙම තර්ජනය පහව ගියේ ය.[31]

1840 සහ 1850 ගණන් වලදී කේප් ජනපදය පදනම් කරගත් වෙළඳුන් සමඟ වෙළඳාම විවෘත වූ අතර බැට්ස්වානා ප්‍රධානීන් නැවත ගොඩනැඟීමට හැකි විය. බක්වේනා, බංග්වාකෙට්සේ, බංග්වාටෝ සහ බටවානා ලාබ ගෙන දෙන ඇත් දළ වෙළඳාම පාලනය කිරීමට සහයෝගයෙන් කටයුතු කළ අතර ඉන් ලැබෙන ආදායම අශ්වයන් සහ තුවක්කු ආනයනය කිරීමට යොදා ගත් අතර, එමඟින් දැන් බොට්ස්වානාව ලෙස හඳුන්වන ප්‍රදේශය පාලනය කිරීමට ඔවුන්ට හැකි විය. මෙම ක්‍රියාවලිය 1880 වන විට බොහෝ දුරට සම්පූර්ණ වූ අතර, ඒ අනුව බුෂ්මන්, කලංග, බක්ගලගාඩි සහ අනෙකුත් වත්මන් සුළු ජාතීන් බට්ස්වානා විසින් යටත් කර ගන්නා ලදී.[32]

1852 දී බෝයර්ස් ට එරෙහිව බැට්ස්වානා මෙරාෆේ සන්ධානයක් මෙහෙයවූ සෙචෙල් I

මහා ගමනෙන් පසුව, කේප් ජනපදයේ අප්‍රිකානුවන් ට්‍රාන්ස්වාල් හි බොට්ස්වානාව දේශසීමාවේ පිහිටුවා ගත්හ. 1852 දී සෙචෙල් I ගේ නායකත්වයෙන් යුත් ස්වනා ප්‍රධානීන්ගේ සන්ධානයක් දිමාවේ සටනේදී අප්‍රිකානර් ආක්‍රමණය පරාජය කළ අතර, වසර අටක පමණ කඩින් කඩ ආතතීන් සහ සතුරුකම් වලින් පසුව, අවසානයේ 1860 දී පොච්ෆ්ස්ට්රූම් හි සාම ගිවිසුමකට එළඹුණි. එතැන් සිට, දකුණු අප්‍රිකාව සහ බොට්ස්වානාව අතර නූතන මායිම එකඟ වූ අතර, අප්‍රිකානුවන් සහ බැට්ස්වානා සාමකාමීව වෙළඳාම් කර එකට වැඩ කළහ.[33][34]

1884 දී බටවානා, ක්ගෝසි මොරේමි ගේ අණ යටතේ උතුරේ පදනම් වූ ස්වනා වංශයේ අශ්වාරෝහක කණ්ඩායමක් ඛුතියබසාදි සටනේදී එන්ඩෙබෙල්ගේ උතුරු බොට්ස්වානාව ආක්‍රමණය සමඟ සටන් කර පරාජය කරන ලදී. විශාල ආක්‍රමණික එන්ඩෙබෙල් බලකායට එල්ල වූ මෙම පහර සිම්බාබ්වේ හි එන්ඩෙබෙල් රාජධානියේ බිඳවැටීමේ ආරම්භය සනිටුහන් කළ අතර දැන් උතුරු බොට්ස්වානාවේ කොටසක් වන ප්‍රදේශයේ ස්වනා කතා කරන අධිකාරිය ශක්තිමත් කිරීමට උපකාරී විය.[35]

නව සාමකාමී තත්වයන් හේතුවෙන් 1860 සහ 1880 අතර වෙළඳාම දියුණු විය. මෙයින් ප්‍රයෝජන ගත්තේ ක්‍රිස්තියානි මිෂනාරිවරුන්ය. 1856 වන විට ලූතරන් සහ ලන්ඩන් මිෂනාරි සමිතිය යන දෙකම රට තුළ ස්ථාපිත විය. 1880 වන විට සෑම ප්‍රධාන ගමකම නේවාසික මිෂනාරිවරයෙකු සිටි අතර ඔවුන්ගේ බලපෑම කෙමෙන් දැනෙන්නට විය. ඛාමා III (රාජ්ය 1875-1923) ක්‍රිස්තියානි ධර්මය රාජ්‍ය ආගමක් බවට පත් කළ ස්වනා ප්‍රධානීන්ගෙන් පළමුවැන්නා වූ අතර එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන් ස්වනා චාරිත්‍රානුකූල නීතිය විශාල වශයෙන් වෙනස් කරන ලදී. පළමුවන ලෝක සංග්‍රාමය වන විට ක්‍රිස්තියානි ධර්මය සියලුම ප්‍රධාන රාජ්‍යවල නිත්‍ය නිල ආගම බවට පත් විය.[36]

යටත් විජිතවාදය සහ බෙචුවානාලන්ඩ් ආරක්ෂක ප්‍රදේශය

[සංස්කරණය]

අප්‍රිකාව සඳහා වූ පොරබැදීමේදී බොට්ස්වානාව ප්‍රදේශය සදහා ජර්මානු අධිරාජ්‍යය සහ බ්‍රිතාන්‍යය යන දෙකම ආශා විය. බර්ලින් සමුළුව අතරතුර, උතුරට යන මාර්ගය ආරක්ෂා කිරීම සඳහා බ්‍රිතාන්‍යය බොට්ස්වානාව ඈඳා ගැනීමට තීරණය කළ අතර එමඟින් කේප් ජනපදය උතුරින් ඇති ප්‍රදේශ සමඟ සම්බන්ධ කළේය. එය ඒකපාර්ශ්විකව 1885 ජනවාරි මාසයේදී ස්වානා ප්‍රදේශ ඈඳාගත් අතර පසුව ප්‍රදේශයේ පාලනය තහවුරු කර ගැනීමට සහ බ්‍රිතාන්‍ය පාලනය පිළිගැනීමට ප්‍රධානීන්ට ඒත්තු ගැන්වීමට වොරන් ගවේෂණය උතුරට යවා ඇත. ඔවුන්ගේ සැකයන් නොතකා, අවසානයේදී ඔවුන් මෙම සත්‍ය ක්‍රියාවට එකඟ විය.[37][38]

1890 දී අංශක 22 ට උතුරින් පිහිටි ප්‍රදේශ නව බෙචුවානාලන්ඩ් ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශයට එකතු කරන ලදී. 1890 ගණන් වලදී නව භූමි ප්‍රදේශය විවිධ සංචිත අටකට බෙදා ඇති අතර, තරමක් කුඩා ඉඩම් ප්‍රමාණයක් සුදු පදිංචිකරුවන් සඳහා සින්නක්කර ලෙස ඉතිරි විය. 1890 ගණන්වල මුල් භාගයේදී, බ්‍රිතාන්‍ය රජය විසින් බෙචුවානාලන්ඩ්, ප්‍රොටෙක්ටරේට් නම් බ්‍රිතාන්‍ය - දකුණු අප්‍රිකානු සමාගමට පැවරීමට තීරණය කළේය. විරෝධතාවයක් ලෙස එංගලන්තයේ සංචාරය කළ ස්වනා නායකයින්ගේ ආයාචනා නොතකා හොඳින් ක්‍රියාත්මක වෙමින් තිබූ මෙම සැලැස්ම අවසානයේ 1896 ජනවාරියේ ජේම්සන් වැටලීම අසාර්ථක වීම නිසා අසාර්ථක විය.[39][40]

1960 සිට බ්‍රිතාන්‍ය පාලනය කරන ලද බෙචුවානාලන්තයේ තැපැල් මුද්දරය

කලාපයේ ප්‍රධාන බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත වලින් 1910 දී දකුණු අප්‍රිකාවේ සංගමය පිහිටුවන විට, මහ කොමසාරිස් ප්‍රදේශ - බෙචුවානාලන්ඩ් ප්‍රොටෙක්ටරේට්, බසුටෝලන්ඩ් (දැන් ලෙසතෝ) සහ ස්වාසිලන්තය (දැන් එස්වාටිනි) ඇතුළත් කර නොතිබුණද, ඒ සඳහා ප්‍රතිපාදන සලසා ඇත. ඒ ඔවුන්ගේ පසුකාලීන සංස්ථාගත කිරීම සදහාය. කෙසේ වෙතත්, එක්සත් රාජධානිය ඔවුන්ගේ කැමැත්ත පරිදි ඔවුන්ගේ වැසියන් සමඟ සාකච්ඡා කිරීමට පටන් ගත්තේය. අනුප්‍රාප්තික දකුණු අප්‍රිකානු ආන්ඩු තම බල ප්‍රදේශයට ප්‍රදේශ මාරු කිරීමට උත්සාහ කළද, එක්සත් රාජධානිය දිගටම ප්‍රමාද විය; පසුව, එය කිසි විටෙකත් සිදු නොවීය. වර්ණභේදවාදය ආරම්භ කළ 1948 ජාතිකවාදී ආන්ඩුව තේරී පත්වීම සහ 1961 දී දකුණු අප්‍රිකාව පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලයෙන් ඉවත් වීම, එක්සත් රාජධානියේ හෝ මෙම ප්‍රදේශ දකුණු අප්‍රිකාවට සංස්ථාපිත කිරීමට එකඟ වූ ඕනෑම අපේක්ෂාවක් අවසන් කළේය.[41]

බ්‍රිතාන්‍ය මධ්‍යම අධිකාරියේ ව්‍යාප්තිය සහ ස්වදේශීය පාලනයේ විකාශනය හේතුවෙන් 1920 අප්‍රිකානුවන් සහ යුරෝපීයයන් යන දෙඅංශයෙන්ම නියෝජනය වන පරිදි උපදේශක සභා දෙකක් පිහිටුවීමට හේතු විය.[42] අප්‍රිකානු කවුන්සිලය සමන්විත වූයේ ස්වානා ගෝත්‍රවල ප්‍රධානීන් අට දෙනාගෙන් සහ තේරී පත් වූ සාමාජිකයන්ගෙන් කිහිප දෙනෙකුගෙන් ය.[43] 1934 ප්‍රකාශන මගින් ගෝත්‍රික පාලනය සහ බලතල නියාමනය කරන ලදී. 1951 දී යුරෝපීය-අප්‍රිකානු උපදේශක සභාවක් පිහිටුවන ලද අතර 1961 ව්‍යවස්ථාව මඟින් උපදේශක ව්‍යවස්ථාදායක සභාවක් පිහිටුවන ලදී.

ස්වාධීනත්වය

[සංස්කරණය]

1964 ජුනි මාසයේදී එක්සත් රාජධානිය බොට්ස්වානාහි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ස්වයං පාලනයක් සඳහා වූ යෝජනා පිළිගත්තේය. 1966 පෙබරවාරි මස ලන්ඩනයේ නිදහස් සමුළුවක් පැවැත්විණි.[44] රජයේ ආසනය 1965 දී දකුණු අප්‍රිකාවේ මහිකෙන්ග් සිට දකුණු අප්‍රිකාව සමඟ බොට්ස්වානාව හි මායිම අසල පිහිටි අලුතින් පිහිටුවන ලද ගැබොරෝන් වෙත ගෙන යන ලදී. 1965 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව මත පදනම්ව, රට සිය පළමු මහා මැතිවරණය සර්වජන ඡන්ද බලය යටතේ පවත්වා 1966 සැප්තැම්බර් 30 දින නිදහස ලබා ගත්තේය. නිදහස් ව්‍යාපාරයේ නායකයෙකු වන සහ න්ග්වාටෝ ප්‍රධානියාට නීත්‍යානුකූල හිමිකම් පාන්නා වූ සෙරෙට්සේ ඛාමා, පළමු ජනාධිපතිවරයා ලෙස තේරී පත් වූ අතර, පසුව දෙවරක් නැවත තේරී පත් විය.

1984 දී ඔහුගේම අයිතියෙන් තේරී පත් වූ සහ 1989 සහ 1994 දී නැවත තේරී පත් වූ ක්වෙට් මැසිරේට ජනාධිපති ධුරය හිමි විය. මැසිරේ 1998 දී කාර්යාලයෙන් විශ්‍රාම ගියේය. ඔහුගෙන් පසු ෆෙස්ටස් මෝගේ විසින් 1999 දී ඔහුගේම අයිතියෙන් තේරී පත් වූ අතර 2004 දී නැවත තේරී පත් විය. මෙම සිවිල් භූමිකාව භාර ගැනීම සඳහා 1998 දී බොට්ස්වානාව ආරක්ෂක බලකායේ අණදෙන නිලධාරියා ලෙස සිය තනතුරෙන් ඉල්ලා අස්වීමෙන් පසු මෝගේ උප සභාපති ලෙස කටයුතු කළ ඉයන් ඛාමා (පළමු ජනාධිපතිගේ පුත්) වෙත 2008 දී ජනාධිපති ධූරය හිමි විය. 2018 අප්‍රේල් 1 වන දින මොක්ග්වීට්සි එරික් කීබෙට්ස්වේ මැසිසි, ඉයන් ඛාමා ගෙන් පසු බොට්ස්වානාව හි 5 වන ජනාධිපතිවරයා ලෙස දිවුරුම් දෙන ලදී. ඔහු බොට්ස්වානාව ඩිමොක්‍රටික් පක්ෂය නියෝජනය කරන අතර නිදහසින් පසු සෑම පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයකදීම බහුතර බලයක් දිනා ගෙන ඇත. මීට පෙර සිටි සියලුම ජනාධිපතිවරුන් ද එකම පක්ෂය නියෝජනය කර ඇත.[45]

නැමීබියාවේ කැප්රිවි තීරය සමඟ උතුරු මායිම සම්බන්ධයෙන් දිගුකාලීන ආරවුලක් පැවති අතර 1999 දෙසැම්බර් මාසයේදී ජාත්‍යන්තර අධිකරණය විසින් ලබා දුන් තීන්දුවකට යටත් විය. කසිකිලි දූපත බොට්ස්වානාවට අයත් බව තීන්දු කළේය.[46]

2016 වන විට, බොට්ස්වානාව විසින් දියමන්ති කැරට් මිලියන 31.6 කට වඩා දායක වන අතර එය ලොව විශාලතම දියමන්ති පතල් කර්මාන්තය බවට පත් කරයි.

භූගෝලය

[සංස්කරණය]
කොපේන් දේශගුණික වර්ගීකරණයේ බොට්ස්වානාව සිතියම.

වර්ග කිලෝ මීටර 581,730 (වර්ග සැතපුම් 224,607) බොට්ස්වානාව යනු ලොව 48 වැනි විශාලතම රටයි. එය ප්‍රමාණයෙන් මැඩගස්කරයට හෝ ප්‍රංශයට සමාන වේ. එය අක්ෂාංශ 17° සහ 27° දකුණින් ද, දේශාංශ 20° සහ 30° නැගෙනහිර ද අතර පිහිටා ඇත.

බොට්ස්වානාව භූමිය ප්‍රධාන වශයෙන් පැතලි වේ. බොට්ස්වානාව හි වැඩි වශයෙන් පැතිරී ඇත්තේ කලහාරි කාන්තාරය වන අතර එය එහි ගොඩබිමෙන් 70% ක් පමණ ආවරණය කරයි. ලෝකයේ විශාලතම අභ්‍යන්තර ගංගා ඩෙල්ටා වලින් එකක් වන ඔකාවන්ගෝ ඩෙල්ටාව වයඹ දෙසින් පිහිටා ඇත. විශාල ලුණු ලේවායක් වන මක්ගඩික්ගඩි පන් උතුරු දෙසින් පිහිටා ඇත.

දකුණු අප්‍රිකාවේ ප්‍රධාන භූමි ආකෘතිය වන ලිම්පෝපෝ ගංගා ද්‍රෝණිය, බොට්ස්වානාව හි අර්ධ වශයෙන් පිහිටා ඇති අතර, එහි අතු ගංගා වන නොට්වේන්, බොන්වාපිට්සේ, මහලපේ, ලොට්සෙන්, මොට්ලවුට්ස් සහ ෂෂේ යන ද්‍රෝණි රටෙහි නැගෙනහිර කොටසේ පිහිටා ඇත. නොට්වේන් ගඟ අගනුවරට ජලය සපයන්නේ ගැබොරෝන් වේල්ල හරහාය. බොට්ස්වානාව සහ නැමීබියාවේ සැම්බේසි කලාපය අතර මායිමක් සපයන චොබේ ගඟ උතුරින් පිහිටා ඇත. චොබේ ගංගාව සැම්බේසි ගඟ හා මුණගැසෙන්නේ කසුන්ගුලා නම් ස්ථානයකදීය.

ජෛව විවිධත්වය සහ සංරක්ෂණය

[සංස්කරණය]
ඔකාවාන්ගෝ ද්‍රෝණියේ සැරිසරණ සීබ්‍රාවන්

බොට්ස්වානාහි වනජීවී වාසස්ථාන විවිධ ප්‍රදේශ වල ඇත. ඩෙල්ටා සහ කාන්තාර ප්‍රදේශවලට අමතරව, තණබිම් සහ සැවානා ඇත, එහිදී නිල් වල් බීස්ට්, ඇන්ටිලොප් සහ අනෙකුත් ක්ෂීරපායින් සහ පක්ෂීන් දක්නට ලැබේ. උතුරු බොට්ස්වානාව හි වඳවී යාමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති අප්‍රිකානු වල් බල්ලන්ගේ ඉතිරිව ඇති විශාල ජනගහනයෙන් එකකි. චොබේ දිස්ත්‍රික්කයෙන් හමුවන චොබේ ජාතික වනෝද්‍යානයේ ලොව විශාලතම අප්‍රිකානු අලි සංකේන්ද්‍රණය ඇත. උද්‍යානය වර්ග කිලෝ මීටර 11,000 (වර්ග සැතපුම් 4,247) පමණ ආවරණය වන අතර පක්ෂි විශේෂ 350කට පමණ සහාය වේ.

චොබේ ජාතික වනෝද්‍යානය සහ මොරෙමි ගේම් රක්ෂිතය (ඔකාවන්ගෝ ඩෙල්ටාවේ) ප්‍රධාන සංචාරක ගමනාන්තයක් වේ. අනෙකුත් රක්ෂිත අතරට ගැන්සි දිස්ත්‍රික්කයේ කලහාරි කාන්තාරයේ පිහිටි මධ්‍යම කලහාරි ගේම් රක්ෂිතය ඇතුළත් වේ; මක්ගඩික්ගඩි පෑන් ජාතික වනෝද්‍යානය සහ නක්සායි පෑන් ජාතික වනෝද්‍යානය මධ්‍යම දිස්ත්‍රික්කයේ මක්ගඩික්ගඩි පන් හි පිහිටා ඇත. කලහාරි ගේම් රක්ෂිතය පුද්ගලික සතු, නැගෙනහිර බොට්ස්වානාව හි ෂෂේ සහ ලිම්පෝපෝ ගංගා එක්වන ස්ථානයේ පිහිටා ඇත. අනෙක් රක්ෂිතය වන්නේ ගැබොරෝන් අසල මොකොලෝඩි නේචර් රක්ෂිතයයි. ඛාමා රයිනෝ අභයභූමිය (රයිනෝසිරස් සඳහා) සහ මක්ගඩික්ගඩි අභයභූමිය (ෆ්ලමින්ගෝ සඳහා) වැනි විශේෂිත අභයභූමි ද ඇත. එම දෙකම මධ්‍යම දිස්ත්‍රික්කයේ පිහිටා ඇත.

ඔකාවාන්ගෝ ඩෙල්ටාව
ජිරාෆ් මාර්ගයක් තරණය කරමින්

බොට්ස්වානාව ප්‍රධාන පාරිසරික ගැටලු දෙකකට මුහුණ දෙයි, නියඟය සහ කාන්තාරකරණය දැඩි ලෙස සම්බන්ධ වී ඇත. නියඟය නිසා රටේ මිනිස් සහ සත්ත්ව ජනගහනයෙන් හතරෙන් තුනක් භූගත ජලය මත රඳා පවතී. ගැඹුරු ළිං කැණීම හරහා භූගත ජලය භාවිතය නියඟයේ බලපෑම තරමක් දුරට ලිහිල් කර ඇත. බොට්ස්වානාව හි මතුපිට ජලය හිඟ වන අතර රටේ කෘෂිකර්මාන්තයෙන් 5% කට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් වර්ෂාපතනයෙන් තිරසාර වේ. රටේ ඉතිරි 95% තුළ ග‍්‍රාමීය ආදායමේ ප‍්‍රධානතම මාර්ගය පශු සම්පත් ඇති කිරීමය. රටේ භූමි ප්‍රමාණයෙන් 71% ක් පමණ වාර්ගික තණබිම් සඳහා භාවිතා වන අතර එය කාන්තාරකරණයට සහ රටෙහි පාංශු ඛාදනය වේගවත් වීමට ප්‍රධාන හේතුවක් වී ඇත.[47]

පශු සම්පත් ඇති කිරීම බොට්ස්වානාව වැසියන්ට ලාභදායී බැවින්, ඔවුන් නාටකාකාර ලෙස වැඩිවන සතුන් සංඛ්‍යාවක් සමඟ භූමිය සූරාකෑම දිගටම කරගෙන යයි. 1966 සිට 1991 දක්වා පශු සම්පත් ජනගහනය මිලියන 1.7 සිට මිලියන 5.5 දක්වා වර්ධනය විය.[48] එසේම, 1971 දී 574,000 ක් වූ මිනිස් ජනගහනය 1995 දී මිලියන 1.5 දක්වා වැඩි වී ඇති අතර එය වසර 24 කින් 161% ක වර්ධනයකි. "බොට්ස්වානාව හි සියලුම කුටුම්භවලින් 50%කට වඩා ගවයන් හිමි වන අතර, එය දැනට ග්‍රාමීය ආදායමේ විශාලතම තනි මූලාශ්‍රය වේ." "රේන්ජ්ලන්ඩ් හායනය හෝ කාන්තාරීකරණය ලෙස සැලකෙන්නේ අධික ලෙස ගබඩා කිරීම සහ අධික ලෙස තෘණ කිරීම හෝ වාණිජමය භාවිතය සඳහා වෙල්ඩින් නිෂ්පාදන එක්රැස් කිරීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ඉඩම් ඵලදායිතාව අඩුවීම ලෙසය. නියඟය සහ දේශගුණික විපර්යාසවල බලපෑම් මගින් හායනය උග්‍ර වේ."[49]

පරිසරවේදීන් වාර්තා කරන්නේ පශු සම්පත් වැඩි වශයෙන් තෘප්තිමත් කිරීම නිසා ඔකාවන්ගෝ ඩෙල්ටාව වියළී යන බවයි.[50] ඔකාවන්ගෝ ඩෙල්ටා යනු බොට්ස්වානාව හි ප්‍රධාන අර්ධ-වනාන්තර තෙත් බිම් වලින් එකක් වන අතර ලොව විශාලතම අභ්‍යන්තර ඩෙල්ටා වලින් එකකි; එය බොහෝ සතුන්ගේ පැවැත්ම සඳහා තීරණාත්මක පරිසර පද්ධතියකි.[51]

වන විද්‍යා හා පරාස සම්පත් දෙපාර්තමේන්තුව දැනටමත් ක්ගලගාඩි දකුණ, ක්වේනෙන්ග් නෝර්ත් සහ බොටෙටි ප්‍රදේශවල දේශීය වෘක්ෂලතාදිය නැවත හඳුන්වා දීමේ ව්‍යාපෘතියක් ක්‍රියාත්මක කිරීමට පටන් ගෙන ඇත.[52] දේශීය වෘක්ෂලතාදිය නැවත හඳුන්වා දීමෙන් භූමියේ හායනය අවම කිරීමට උපකාරී වේ. ඇමරිකා එක්සත් ජනපද රජයද බොට්ස්වානාව සමඟ ගිවිසුමකට එළැඹ ඇති අතර, බොට්ස්වානාහි ණය ඇමෙරිකානු ඩොලර් මිලියන 8.3 කින් අඩු කිරීමට ඔවුන්ට ඇමෙරිකානු ඩොලර් මිලියන 7ක් ලබාදී ඇත. එක්සත් ජනපදය බොට්ස්වානාව හි ණය අඩු කිරීමේ කොන්දේසිය වන්නේ බොට්ස්වානාව භූමිය වඩාත් පුළුල් ලෙස සංරක්ෂණය කිරීම කෙරෙහි අවධානය යොමු කිරීමයි.[53] රටෙහි 2018 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 9.13/10ක් තිබූ අතර එය රටවල් 172 කින් ගෝලීය වශයෙන් 8 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[54]

එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවර්ධන වැඩසටහන පවසන්නේ බොට්ස්වානාහි ඉඩම් ඇතුළු සම්පත් අධික ලෙස සූරාකෑම පිටුපස ඇති ප්‍රධාන ගැටලුවක් වන්නේ දුප්පත්කම බවයි. මෙය වෙනස් කිරීමට උපකාර කිරීම සඳහා UNDP බොට්ස්වානාව හි ස්ට්රුයිසෙන්ඩම් හි දකුණු ප්‍රජාව තුළ ආරම්භ කරන ලද ව්‍යාපෘතියකට සම්බන්ධ විය. ව්‍යාපෘතියේ අරමුණ "දේශීය දැනුම සහ සාම්ප්‍රදායික ඉඩම් කළමනාකරණ පද්ධති" වලින් ලබා ගැනීමයි. මෙම ව්‍යාපාරයේ නායකයින් ප්‍රජාව තුළ සිටින පුද්ගලයන් විය යුතු අතර, ඔවුන්ව ආකර්ෂණය කර ගැනීම, අනෙක් අතට ආදායම් ඉපැයීමේ හැකියාව වැඩි කිරීම සහ දුප්පත්කම අඩු කිරීම. මිනිසුන්ට තමන්ගේම දේශීය සම්පත් කළමනාකරණය කර ගැනීමට ඉඩ සැලසීමට රජයට ප්‍රතිපත්ති ඵලදායි ලෙස ක්‍රියාත්මක කළ යුතු බවත්, ප්‍රතිපත්ති සංවර්ධනයට උපකාර කිරීම සඳහා රජයට තොරතුරු ලබා දෙන බවත් UNDP ප්‍රකාශ කළේය.[55]

රජය සහ දේශපාලනය

[සංස්කරණය]
වත්මන් ජනාධිපති මොක්ග්වීට්සි මැසිසි

බොට්ස්වානාව යනු එහි මහද්වීපයේ පැරණිතම ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයයි. බොට්ස්වානාව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව බොට්ස්වානාහි පුරවැසියන් ආරක්ෂා කරන සහ ඔවුන්ගේ අයිතිවාසිකම් නියෝජනය කරන නීතියේ ආධිපත්‍යය වේ. බොට්ස්වානාහි දේශපාලනය සිදු වන්නේ බහු-පක්ෂ නියෝජිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයක රාමුවක් තුළ වන අතර එමඟින් බොට්ස්වානාව ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය නායකයා සහ රජයේ ප්‍රධානියා වන අතර බොට්ස්වානාව පාර්ලිමේන්තුවට තේරී පත් වන අතර වගකිව යුතුය. විධායක බලය ක්‍රියාත්මක වන්නේ රජය විසිනි. ව්‍යවස්ථාදායක බලය බොට්ස්වානාව රජයට සහ පාර්ලිමේන්තුවට පැවරී ඇත. වඩාත්ම මෑත මැතිවරණය, එහි එකොළොස් වැනි එක විය, 2019 ඔක්තෝබර් 23 දින පවත්වන ලදී. නිදහස ප්‍රකාශයට පත් කළ දා සිට, පක්ෂ ක්‍රමය බොට්ස්වානාව ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂය විසින් ආධිපත්‍යය දරයි.[56]

බොට්ස්වානාව "දෝෂ සහිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයක්" ලෙස ශ්‍රේණිගත කර ඇති අතර 2020 ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී දර්ශකයේ ප්‍රාන්ත 167 න් 33 වැනි ස්ථානයට පත්ව ඇත, ඉතාලිය සහ බෙල්ජියමට වඩා ඉහළ සහ චෙක් ජනරජයට මදක් පහළින් සිටී. මෙය අප්‍රිකාවේ දෙවන ඉහළම ශ්‍රේණිගත කිරීම වූ අතර, මහාද්වීපික අප්‍රිකාවේ ඉහළම ශ්‍රේණිගත කිරීම (කේප් වර්ඩ් හි අක්වෙරළ දූපත් සමූහය පමණක් එහි ශ්‍රේණිගත කිරීම්වල හොඳම වේ).   ට්‍රාන්ස්පේරන්සි ඉන්ටර්නැෂනල් ආයතනයට අනුව, බොට්ස්වානාව අප්‍රිකාවේ අඩුම දූෂිත රට වන අතර එය පෘතුගාලයට සහ දකුණු කොරියාවට මදක් පහළින් සිටී.[57]

අධිකරණය

[සංස්කරණය]
බොට්ස්වානාව මහාධිකරණය

අධිකරණය විධායකයෙන් සහ ව්‍යවස්ථාදායකයෙන් ස්වාධීන වේ.[58]

එය දේශීය මහේස්ත්‍රාත් අධිකරණ, මහාධිකරණය සහ අභියාචනාධිකරණය යන සාමාන්‍ය බ්‍රිතාන්‍ය විලාසිතාවේ අධිකරණ පද්ධතියකින් සමන්විත වේ. මහාධිකරණය යනු ඕනෑම නීතියක් යටතේ ඕනෑම අපරාධ, සිවිල් හෝ ව්‍යවස්ථාපිත නඩු විභාග කිරීමට සහ නිශ්චය කිරීමට අසීමිත මුල් අධිකරණ බලයක් සහිත උසස් වාර්තා අධිකරණයකි. අභියාචනා අභියාචනාධිකරණයට විභාග කළ හැකිය. මහාධිකරණයේ ප්‍රධානියා අගවිනිසුරුවරයාය.[59]

අභියාචනාධිකරණය රටේ ඉහළම සහ අවසාන අධිකරණය වන අතර මහාධිකරණයේ සහ කාර්මික අධිකරණයේ අභියාචනා සම්බන්ධයෙන් කටයුතු කරයි. අභියාචනාධිකරණයේ ප්‍රධානියා විනිසුරු ජනාධිපතිවරයාය.

අධිකරණ සේවා කොමිෂන් සභාවේ නිර්දේශය මත බොට්ස්වානාව ජනාධිපතිවරයා විසින් විනිසුරුවන් පත් කරනු ලැබේ.

නීති වෘත්තිය සම්බන්ධයෙන්, බොට්ස්වානාව හි නීති සංගමය 1997 සිට පැවතුනද,[60] කාන්තාවන් වැනි ඇතැම් ජනවිකාසයන් නීති ක්ෂේත්‍රය තුළ කටයුතු කර ඇත්තේ කෙසේද යන්න පිළිබඳව ඔවුන්ගේ නීතීඥ ලේඛනයේ තවමත් පැහැදිලි ඇඟවීමක් නොමැත.

බොට්ස්වානාව හි අගවිනිසුරුවරුන්ගේ ලැයිස්තුව[61]

[සංස්කරණය]
අං. නම ධුර කාලය
1 ඩෙන්ඩි යං 1968-1971
2 අකිනෝලා අගුඩා 1972-1975
3 ජෝර්ජ් ඕ එල් ඩයික් 1975-1977
4 රොබට් ජෝන් හේෆ්රොන්-බෙන්ජමින් 1977-1981
5 ජේම්ස් ඒඩන් ඕ'බ්‍රයන් ක්වින් 1981-1987
6 ලූක් ලයිව්සි 1987-1992
7 මොලෙලෙකි ඩී.මොකාමා 1992-1997
8 ජූලියන් නැඟනුනු 1997-2010
9 මරුපිං ඩිබොටෙලෝ 2018-2018
10 ටෙරන්ස් රොනෝවාන් 2018- මේ දක්වා

විදේශ සබඳතා සහ හමුදා

[සංස්කරණය]
බොට්ස්වානාව සොල්දාදුවන් 2021 ජූලි මස මොසැම්බික් වෙත යාමට බොට්ස්වානාව ආරක්ෂක හමුදා ගුවන් යානයකට ගොඩ වේ

නිදහස ලබන විට බොට්ස්වානාවට සන්නද්ධ හමුදා තිබුණේ නැත. රොඩේසියානු සහ දකුණු අප්‍රිකානු හමුදා සිම්බාබ්වේ මහජන විප්ලවවාදී හමුදාවට සහ උම්කොන්ටෝ අපි සිස්වේ[62] කඳවුරුවලට පිළිවෙලින් ප්‍රහාර එල්ල කිරීමෙන් පසුව පමණක් 1977 දී බොට්ස්වානාව ආරක්ෂක බලකාය (බීඩීඑෆ්) පිහිටුවන ලදී.[63] ජනාධිපතිවරයා ත්‍රිවිධ හමුදාවේ ප්‍රධානියා වන අතර ආරක්ෂක කවුන්සිලයක් පත් කරන අතර BDF දැනට දළ වශයෙන් සෙබළුන් 60,000 කින් සමන්විත වේ. 2019 දී බොට්ස්වානාව න්‍යෂ්ටික අවි තහනම් කිරීම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ ගිවිසුමට අත්සන් තැබීය.[64]

දකුණු අප්‍රිකාවේ සහ කලාපයේ දේශපාලන වෙනස්කම් වලින් පසුව, BDF හි දූත මණ්ඩල වැඩි වැඩියෙන් අවධානය යොමු කර ඇත්තේ තර්ජන වැළැක්වීම, විපත් සඳහා සූදානම් වීම සහ විදේශීය සාම සාධක කටයුතු කෙරෙහි ය. BDF හි සංවර්ධනය සඳහා එක්සත් ජනපදය විශාලතම තනි විදේශීය දායකත්වය ලබා දී ඇති අතර එහි නිලධාරි බලකායේ විශාල කොටසක් එක්සත් ජනපද පුහුණුව ලබා ඇත. බොට්ස්වානාව රජය විසින් රට තුළ අප්‍රිකානු විධාන (AFRICOM) කඳවුරක් පිහිටුවීමේ හැකියාව ගවේෂණය කිරීමට එක්සත් ජනපදයට අවසර ලබා දුන්නේය.[65]

මානව හිමිකම්

[සංස්කරණය]

බොහෝ ආදිවාසී සැන් ජනයා බලහත්කාරයෙන් ඔවුන්ගේ භූමියෙන් වෙන් කරවාගෙන ඇත. ඔවුන් නැවත පදිංචි කරවීම සඳහා, ඔවුන්ගේ භූමියේ ජලය සඳහා ප්‍රවේශය ඔවුන්ට අහිමි වූ අතර, ඔවුන්ගේ මූලික ආහාර ප්‍රභවය වූ දඩයම් කළහොත් අත් අඩංගුවට පත්වීමට මුහුණ දීමට සිදු විය.[66] ඔවුන්ගේ ඉඩම් පිහිටා ඇත්තේ ලෝකයේ ධනවත්ම දියමන්ති ක්ෂේත්‍රය මැද ය. නිල වශයෙන්, ආන්ඩුව පතල් කැණීමට සම්බන්ධයක් නොමැති බව ප්‍රතික්ෂේප කරන අතර, සැන් ජනයා සහස්‍ර ගණනාවක් පුරා තිරසාර ලෙස භූමියේ ජීවත් වුවද, වනජීවී සහ පරිසර පද්ධතිය ආරක්ෂා කිරීම සඳහා මෙම නැවත ස්ථානගත කිරීම බව ප්‍රකාශ කරයි.[67] වෙන් කිරීම් මත ඔවුන් රැකියාවක් සොයා ගැනීමට අරගල කරන අතර, මත්පැන් පානය බහුලව දක්නට ලැබේ.[68] 2018 අගෝස්තු 24 වන දින එක්සත් ජාතීන්ගේ සුළු ජාතීන් පිළිබඳ විශේෂ වාර්තාකරු ෆර්නැන්ඩ් ද වරෙන්ස් බොට්ස්වානාව ඇමතීම සඳහා ප්‍රකාශයක් නිකුත් කළේය. "රාජ්‍ය සේවා, ඉඩම් සහ සම්පත් භාවිතය සහ අධ්‍යාපනය සහ අනෙකුත් තීරණාත්මක ක්ෂේත්‍රවල සුළුතර භාෂා භාවිතය සම්බන්ධයෙන් සුළු ජාතීන්ගේ අයිතිවාසිකම් පිළිගැනීමට සහ ආරක්ෂා කිරීමට දරන උත්සාහයන් වේගවත් කිරීම කල යුතුය යන්නයි."

2019 ජූනි මාසය දක්වා බොට්ස්වානාව හි සමලිංගික ක්‍රියා නීති විරෝධී විය. එම වසරේ ජූනි 11 දින බොට්ස්වානාව මහාධිකරණ තීන්දුවක් මගින් අපරාධ නීති සංග්‍රහයේ "ස්වභාවධර්මයේ අනුපිළිවෙලට එරෙහිව ඕනෑම පුද්ගලයෙකුගේ ලෞකික දැනුම" සහ "දරුණු අශෝභන ක්‍රියාවන්ට" දඬුවම් කරන ප්‍රතිපාදන ඉවත් කරන ලද අතර බොට්ස්වානාව අප්‍රිකානු රටවල් විසි දෙකෙන් එකක් බවට පත් විය. සමලිංගික ක්‍රියා සාපරාධී හෝ නීතිගත කර ඇත.[69]

මරණීය දණ්ඩනය බොට්ස්වානාහි මිනීමැරුම් සඳහා නීත්‍යානුකූල දඬුවමක් වන අතර, එල්ලා මැරීම සිදු කරනු ලැබේ.[70]

බොට්ස්වානාව මානව හිමිකම් මධ්‍යස්ථානය, ඩිට්ස්වානෙලෝ, 1993 දී පිහිටුවන ලදී.[71]

පරිපාලන අංශ

[සංස්කරණය]

බොට්ස්වානාහි දිස්ත්‍රික්ක දහය:

  • දකුණු දිස්ත්‍රික්කය
  • අග්නිදිග දිස්ත්‍රික්කය
  • ක්වෙන්ග් දිස්ත්‍රික්කය
  • ක්ගට්ලෙන්ග් දිස්ත්‍රික්කය
  • මධ්‍යම දිස්ත්‍රික්කය
  • උතුරු-නැගෙනහිර දිස්ත්‍රික්කය
  • න්ගාමිලන්ඩ් දිස්ත්‍රික්කය
  • ක්ගලගාඩි දිස්ත්‍රික්කය
  • චෝබ් දිස්ත්‍රික්කය
  • ගන්සි දිස්ත්‍රික්කය

බොට්ස්වානාහි නාගරික හෝ නගර සභා වලින් නිර්මාණය කරන ලද සභා වනුයේ: ගැබොරෝන් නගරය, ෆ්‍රැන්සිස්ටවුන්, ලොබාට්සේ නගරය, සෙලේබි-පික්වේ නගරය, ජ්වනෙන්ග් නගරය, ඔරපා නගරය සහ සෝවා නගරය.

ආර්ථිකය

[සංස්කරණය]

නිදහසින් පසු, බොට්ස්වානාව ලෝකයේ ඒක පුද්ගල ආදායමේ වේගවත්ම වර්ධන වේගයක් ඇත.[72] බොට්ස්වානාව ලෝකයේ දුප්පත්ම රටවලින් එකක සිට ඉහළ මධ්‍යම ආදායම් ලබන රටක් බවට පරිවර්තනය වී ඇත. ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය 1950 දී ඩොලර් 1,344 සිට 2016 දී ඩොලර් 15,015 දක්වා වර්ධනය විය.[73] බොට්ස්වානාව සම්පත් බහුල වුවද, යහපත් ආයතනික රාමුවක් මඟින් ස්ථාවර අනාගත ආදායමක් උත්පාදනය කිරීම සඳහා සම්පත්-ආදායම නැවත ආයෝජනය කිරීමට ඉඩ ලබා දුන්නේය.[74] එක් ඇස්තමේන්තුවකට අනුව, එය අප්‍රිකාවේ මිලදී ගැනීමේ බල සමානාත්මතාවයේ සිව්වන ඉහළම දළ ජාතික ආදායම ඇති අතර, එයට මෙක්සිකෝවේ ජීවන මට්ටමක් ලබා දෙයි.[75]

වර්ණ කේත කාණ්ඩ 28 කින් බොට්ස්වානාව නිෂ්පාදන අපනයනවල චිත්‍රක නිරූපණය.
බොට්ස්වානාව ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය, 1950 සිට 2018 දක්වා
ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය (වත්මන්), ලෝක සාමාන්‍යයෙන් %, 1960-2012; සිම්බාබ්වේ, දකුණු අප්‍රිකාව, බොට්ස්වානා, සැම්බියාව, මොසැම්බික්

බොට්ස්වානාහි වෙළඳ හා කර්මාන්ත අමාත්‍යාංශය රට පුරා ව්‍යාපාර සංවර්ධනය ප්‍රවර්ධනය කිරීමේ වගකීම දරයි. ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලට අනුව, 1966 සිට 1999 දක්වා ආර්ථික වර්ධනය වසරකට 9%කට වඩා වැඩි විය. අනෙකුත් අප්‍රිකානු රටවලට සාපේක්ෂව බොට්ස්වානාහි ආර්ථික නිදහස ඉහළ මට්ටමක පවතී.[76] 2002 සහ 2003 වසරවල අඛණ්ඩ අයවැය හිඟයන් සහ විදේශ ණය නොසැලකිය හැකි මට්ටමක පැවතියද රජය යහපත් මූල්‍ය ප්‍රතිපත්තියක් පවත්වාගෙන ගොස් ඇත. එය අප්‍රිකාවේ ඉහළම ස්වෛරී ණය ශ්‍රේණිගත කිරීම ඉපැයූ අතර විදේශ විනිමය සංචිත (2005/2006 දී ඩොලර් බිලියන 7 කට වඩා වැඩි) ගබඩා කර ඇති අතර එය දැනට වසර දෙකහමාරකට ආසන්න වත්මන් ආනයනයන් වේ.[77]

ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් ස්වාධීන අධිකරණයක් සඳහා ප්‍රතිපාදන ලබා දී ඇති අතර රජය ප්‍රායෝගිකව මෙයට ගරු කරයි. බරපතල හා වර්ධනය වන නඩු ගොඩබෑම කාලෝචිත නඩු විභාග වලක්වන නමුත් ආරක්ෂිත වාණිජ ගනුදෙනු සිදු කිරීමට නීති පද්ධතිය ප්‍රමාණවත් වේ. බුද්ධිමය දේපළ අයිතිවාසිකම් ආරක්ෂා කිරීම සැලකිය යුතු ලෙස වැඩිදියුණු වී ඇත. 2014 ජාත්‍යන්තර දේපල හිමිකම් දර්ශකයේ උප සහරා අප්‍රිකානු රටවල් අතරින් බොට්ස්වානාව දෙවන ස්ථානයට පත්ව ඇත්තේ දකුණු අප්‍රිකාවට පමණි.[78]

සාමාන්‍යයෙන් එහි ආර්ථිකයේ විදේශීය සහභාගීත්වය සඳහා විවෘත වුවද, බොට්ස්වානාව පුරවැසියන් සඳහා සමහර අංශ වෙන් කරයි. රාජ්‍ය ව්‍යවසාය පෞද්ගලීකරණය කිරීමේදී විදේශ ආයෝජන වැඩි වීම සැලකිය යුතු කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි. ආයෝජන රෙගුලාසි විනිවිද පෙනෙන අතර නිලධාරිවාදී ක්‍රියා පටිපාටි තරමක් මන්දගාමී වුවද විධිමත් හා විවෘත වේ. ලාභ සහ ලාභාංශ, ණය සේවා, ප්‍රාග්ධන ලාභ, බුද්ධිමය දේපලවල ප්‍රතිලාභ, කර්තෘභාග, බලයලත් ගාස්තු සහ සේවා ගාස්තු වැනි ආයෝජන ප්‍රතිලාභ සීමාවකින් තොරව ආපසු ගෙන්වා ගත හැක.

බොට්ස්වානාව දකුණු අප්‍රිකාවෙන් පිරිපහදු කළ ඛනිජ තෙල් නිෂ්පාදන සහ විදුලිය ආනයනය කරයි. ගල් අඟුරු වලින් යම් දේශීය විදුලි නිෂ්පාදනයක් ඇත.

බලශක්තිය

[සංස්කරණය]

බොට්ස්වානාහි බලශක්තිය යනු දැවැන්ත විභවයක් සහිත වර්ධනය වන කර්මාන්තයකි. කෙසේ වෙතත් බොට්ස්වානාහි විදුලිය සියල්ලම පාහේ ගල් අඟුරු වලින් නිපදවනු ලැබේ.[79] ඛනිජ තෙල් සංචිත හඳුනාගෙන නොමැති අතර සියලුම ඛනිජ තෙල් නිෂ්පාදන පිරිපහදු කර ආනයනය කරනු ලැබේ, බොහෝ දුරට දකුණු අප්‍රිකාවෙනි. හෙක්ටයාරයකට ටොන් 3 සිට 10 දක්වා විශාල දැවමය ජෛව ස්කන්ධයක් ඇත.

මෑතකදී, රට පුනර්ජනනීය බලශක්ති ප්‍රභවයන් කෙරෙහි විශාල උනන්දුවක් දක්වා ඇති අතර සුළං, සූර්ය සහ ජෛව ස්කන්ධ පුනර්ජනනීය බලශක්ති කර්මාන්ත සඳහා ආයෝජකයින් ආකර්ෂණය කර ගත හැකි විස්තීරණ උපාය මාර්ගයක් සම්පූර්ණ කර ඇත. බොට්ස්වානාව හි බලාගාර අතර මොරුපුලේ බලාගාර B (MW 600), සහ A (132 MW),[80] ඔරපා බලාගාරය (90 MW) සහ ෆාකලන් බලාගාරය (MW 1.3) ඇතුළත් වේ.

ජාත්‍යන්තර පුනර්ජනනීය බලශක්ති නියෝජිතායතනය (IRENA) විසින් 2021 දී ජාතික බලශක්ති අංශය පිළිබඳ ඇගයීමක් සිදු කරන ලද අතර, බොට්ස්වානාව හට 2030 දී එහි බලශක්ති අවශ්‍යතාවයෙන් 15% ක් එහි ස්වදේශික සූර්ය, සුළං සහ ජෛව බලශක්ති සම්පත් වලින් සපුරා ගත හැකි බව සොයා ගන්නා ලදී.[81][82]

ප්‍රවාහන

[සංස්කරණය]

SONA 2020 සමුළුව අතරතුර, බොට්ස්වානාහි විවිධ ගුණාත්මක භාවයෙන් සහ ධාරිතාවයෙන් යුත් මාර්ග ජාලයක් ඇති බව නිවේදනය කරන ලදී, මුළු කිලෝමීටර් 31,747 (සැතපුම් 19,727) පමණ වේ. මෙයින් කිලෝමීටර් 20,000ක් (සැතපුම් 12,000) පදික වේදිකා සහිතව ඇත. මෙයට කිලෝමීටර් 134ක් (සැතපුම් 83) මෝටර් මාර්ග ඇතුළත් වේ.[83] ඉතිරි කිලෝමීටර් 11,747 (සැතපුම් 7,299) තාර දමා ඇත. මාර්ග දුර කිලෝමීටර් වලින් දැක්වෙන අතර වේග සීමාවන් පැයට කිලෝමීටර් (kph) හෝ ජාතික වේග සීමාව (NSL) සංකේතය භාවිතයෙන් දැක්වේ. සමහර වාහන කාණ්ඩවලට විවිධ අඩු උපරිම සීමාවන් වේග සීමාවන් මගින් බලාත්මක කර ඇත, උදාහරණයක් ලෙස ට්‍රක් රථ දැක්විය හැක.[84]

මූල්‍ය

[සංස්කරණය]

වත්කම් ප්‍රමාණය අනුව විශ්‍රාම වැටුප් අරමුදල් සහ වාණිජ බැංකු වඩාත් වැදගත් කොටස් දෙක වන මූල්‍ය ආයතන සමූහයක් රටේ මූල්‍ය පද්ධතිය ජනාකීර්ණ කරයි. වර්ධනය වන ජාතික සම්පත් සහ ඉහළ පොලී අනුපාත හේතුවෙන් බැංකු ලාභ ලබන, හොඳින් ප්‍රාග්ධනීකරණය සහ ද්‍රවශීලව පවතී.[85] බොට්ස්වානාව බැංකුව මහ බැංකුවක් ලෙස සේවය කරයි. රටේ මුදල් වර්ගය බොට්ස්වානාව පුලා ය.

බොට්ස්වානාව හි තරඟකාරී බැංකු පද්ධතිය අප්‍රිකාවේ වඩාත්ම දියුණු එකකි. සාමාන්‍යයෙන් මූල්‍ය ප්‍රතිපත්තිවල විනිවිදභාවය සහ බැංකු අධීක්ෂණය තුළ ගෝලීය ප්‍රමිතීන්ට අනුකූලව, මූල්‍ය අංශය ව්‍යවසායකයින්ට ණය සඳහා ප්‍රමාණවත් ප්‍රවේශයක් සපයයි. ප්‍රාග්ධන බැංකුව 2008 දී විවෘත විය.[86] 2015 අගෝස්තු වන විට බලපත්‍රලාභී බැංකු දුසිමක් රට තුළ ඇත.[87] රජය රජය සතු මූල්‍ය ආයතන හරහා බැංකුකරණයට සම්බන්ධ වන අතර මූල්‍ය මධ්‍යස්ථානයක් ලෙස බොට්ස්වානාව තත්ත්වය ඉහළ නැංවීම අරමුණු කරගත් විශේෂ මූල්‍ය දිරිගැන්වීමේ වැඩසටහනකි. රජය සහනාධාර ණය ලබා දුන්නද ණය වෙන් කරනු ලබන්නේ වෙළඳපල කොන්දේසි මතය. බැංකු නොවන මූල්‍ය ආයතන ප්‍රතිසංස්කරණය මෑත වසරවල අඛණ්ඩව සිදුවී ඇත, විශේෂයෙන් වඩාත් ඵලදායී අධීක්ෂණයක් සපයන තනි මූල්‍ය නියාමන ආයතනයක් පිහිටුවීම හරහාය.[88]රජය විසින් විනිමය පාලනයන් අහෝසි කර ඇති අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස නව කළඹ ආයෝජන විකල්පයන් නිර්මාණය වීමත් සමඟ බොට්ස්වානාව කොටස් හුවමාරුව වර්ධනය වෙමින් පවතී.[89]

මැණික් ගල් සහ වටිනා ලෝහ

[සංස්කරණය]

බොට්ස්වානාහි, ගැබොරෝන් හි ගරු සාදික් කෙබොනාන්ග් ගේ නායකත්වයෙන් යුත් පතල් දෙපාර්තමේන්තුව[90] සහ ඛනිජ සම්පත්, හරිත තාක්ෂණය සහ බලශක්ති ආරක්ෂාව[91], රට පුරා පතල් කැණීම් සම්බන්ධ දත්ත පවත්වාගෙන යයි. බොට්ස්වානාව හි ක්‍රියාත්මක වන විශාලතම දියමන්ති කැණීම් සමාගම වන ඩෙබ්ස්වානා 50% ක් රජය සතු වේ.[92] සියලුම රාජ්‍ය ආදායමෙන් 40%ක් පමණ ඛනිජ කර්මාන්තය සපයයි.[93] 2007 දී සැලකිය යුතු යුරේනියම් ප්‍රමාණයක් සොයා ගන්නා ලද අතර 2010 වන විට පතල් කැණීම ආරම්භ වනු ඇතැයි පුරෝකථනය කරන ලදී. ජාත්‍යන්තර පතල් සංස්ථා කිහිපයක් බොට්ස්වානාව හි ප්‍රාදේශීය මූලස්ථානයක් පිහිටුවා ඇති අතර දියමන්ති, රත්‍රන්, යුරේනියම්, තඹ සහ තෙල් පවා අපේක්ෂා කරන අතර බොහෝ ඒවා ධනාත්මක ප්‍රතිඵල සමඟ නැවත පැමිණේ. ඉදිරි වසර විස්සක කාලය තුළ බොට්ස්වානාව හි දියමන්ති අවසන් වී යනු ඇතැයි පුරෝකථනය කර ඇති බවට දැඩි සැලකිල්ලක් දක්වමින් දියමන්ති මත ඔවුන්ගේ ආර්ථික යැපීම වෙනස් කිරීමට උත්සාහ කරන බව රජය 2009 මුලදී නිවේදනය කළේය.

බොට්ස්වානාහි ඔරපා පතල වාර්ෂිකව නිපදවන කැරට් වල වටිනාකම සහ ප්‍රමාණය අනුව ලොව විශාලතම දියමන්ති පතල වේ.[94] 2013 වසරේ කැරට් මිලියන 11කට අධික ප්‍රමාණයක් නිෂ්පාදනය කර ඇති බවට ඇස්තමේන්තු කර ඇති අතර, සාමාන්‍ය මිල කැරට් එකක් ඩොලර් 145 වන අතර, ඔරපා පතල 2013 වසරේදී ඩොලර් බිලියන 1.6කට වඩා වටිනා දියමන්ති නිෂ්පාදනය කිරීමට ඇස්තමේන්තු කර ඇත.[95]

නිර්මාණාත්මක කර්මාන්ත

[සංස්කරණය]

ජාතික ආර්ථිකයන් සඳහා නිර්මාණාත්මක කර්මාන්තවල ආර්ථික දායකත්වය සඳහා වැඩි වැදගත්කමක් ලබා දෙනු ලැබේ. වෙළඳාම සහ සංවර්ධනය පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ සමුළුව (UNCTAD) නිර්මාණාත්මක කර්මාන්තවලට අදාළ භාණ්ඩ හා සේවා අපනයනය සහ ආනයනය පිළිබඳ සංඛ්‍යාලේඛන නැවත සම්පාදනය කරයි.[96] ලෝක බුද්ධිමය දේපල සංවිධානය (WIPO) ලොව පුරා ප්‍රකාශන හිමිකම් කර්මාන්ත 50කට අධික ප්‍රමාණයක ජාතික අධ්‍යයනයන් සැකසීමට සහාය වී ඇත.[97] WIPO සම්පාදනය කරන ලද දත්ත වලට අනුව, නිර්මාණාත්මක කර්මාන්තවල ජාතික දායකත්වය රට අනුව 2% සිට 11% දක්වා වෙනස් වේ.

WIPO-රාමුව භාවිතා කරමින්, සමාගම් සහ බුද්ධිමය දේපල අධිකාරිය (CIPA) සහ සංවර්ධන ප්‍රතිපත්ති විශ්ලේෂණ සඳහා බොට්ස්වානාව ආයතනය 2019 දී අංශ-විශේෂිත අධ්‍යයනයක් මගින් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[98] 2016 දී, ප්‍රකාශන හිමිකම් කර්මාන්ත අගය එකතු කිරීම සඳහා 5.46% සහ සමස්ත ශ්‍රම බලකායට 2.66%, අපනයන සඳහා 1.28% සහ ආනයන සඳහා 3.47% දායක විය.

ජනවිකාසය

[සංස්කරණය]
බොට්ස්වානාව හි ජනගහනය
Year Million
1950 0.4
2000 1.7
2021 2.6

2012 වන විට, ස්වානා යනු බොට්ස්වානාව හි බහුතර ජනවාර්ගික කණ්ඩායම වන අතර, ජනගහනයෙන් ආසන්න වශයෙන් 79% ක් වන අතර, පසුව කලංග 11% ක් සහ සැන් (බසාර්වා) 3% කි. ඉතිරි 7% සුදු බැට්ස්වානා/යුරෝපීය බැට්ස්වානා,[99] ඉන්දියානුවන්,[1] සහ තවත් කුඩා දකුණු අප්‍රිකානු වාර්ගික කණ්ඩායම් ගණනාවකින් සමන්විත වේ.

ස්වදේශික කණ්ඩායම් වලට බායි, බඹුකුෂු, බසුබියා, බහරේරෝ සහ බක්ගලගාඩි ඇතුළත් වේ. ඉන්දියානු සුළුතරය සැදී ඇත්තේ මෑත කාලීන සංක්‍රමණිකයන් සහ මොසැම්බික්, කෙන්යාව, ටැන්සානියාව, මොරිෂස් සහ දකුණු අප්‍රිකාවෙන් පැමිණි ඉන්දියානු සංක්‍රමණිකයන්ගෙන් පැවත එන්නන්ගෙනි.

ජනගහන පිරමීඩය 2016

2000 වසරේ සිට, සිම්බාබ්වේ හි පිරිහෙන ආර්ථික තත්ත්වයන් නිසා, බොට්ස්වානාව හි සිම්බාබ්වේ වැසියන් සංඛ්‍යාව දස දහස් ගණනින් ඉහළ ගොස් ඇත.[100]

සැන් මිනිසුන් 10,000කට වඩා අඩු සංඛ්‍යාවක් තවමත් ඔවුන්ගේ සාම්ප්‍රදායික දඩයම් එකතු කරන්නන්ගේ ජීවන රටාව ගත කරති. 1990 ගණන්වල මැද භාගයේ සිට බොට්ස්වානාහි මධ්‍යම රජය සැන් ජනතාව ඔවුන්ගේ ඓතිහාසික ඉඩම්වලින් ඉවත් කිරීමට උත්සාහ කරයි.[101] 2010 දී එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව හිමිකම් සහ ආදිවාසීන්ගේ මූලික නිදහස පිළිබඳ විශේෂ වාර්තාකරු ලෙස ජේම්ස් ආනායා, බොට්ස්වානාහි ආදිවාසීන් මුහුණ දෙන බොහෝ ගැටලු සඳහා ඉඩම් අහිමි වීම ප්‍රධාන දායකයෙකු ලෙස විස්තර කළේය. මධ්‍යම කලහාරි ක්‍රීඩා රක්ෂිතය (CKGR)[102] විශේෂ උදාහරණයක් ලෙස.[103] එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව හිමිකම් කවුන්සිලයට ඉදිරිපත් කරන ලද වාර්තාවක අනායාගේ නිර්දේශ අතර සංවර්ධන වැඩසටහන් සන් සහ බක්ගලගාඩි වැනි ආදිවාසී ප්‍රජාවන් සමඟ සාකච්ඡා කර සාම්ප්‍රදායික දඩයම් කිරීම සහ එක්රැස් කිරීමේ ක්‍රියාකාරකම් වැනි එම ප්‍රජාවන්ගේ සංස්කෘතියට අනුකූල ක්‍රියාකාරකම් ප්‍රවර්ධනය කළ යුතුය.[104]

 
බොට්ස්වානා හි විශාලතම නගර
2022 බොට්ස්වානාව සංගණනය[105]
Rank දිස්ත්‍රික්කය Pop. Rank දිස්ත්‍රික්කය Pop.
ගැබොරෝන්
ගැබොරෝන්
ෆ්‍රැන්සිස්ටවුන්
ෆ්‍රැන්සිස්ටවුන් 		1 ගැබොරෝන් අග්නිදිග 246,325 11 කන්යේ දකුණ 48,028 මවුන්
මවුන්
2 ෆ්‍රැන්සිස්ටවුන් ඊසාන 103,417 12 සෙලිබේ ෆික්වේ මධ්‍යම 42,488
3 මොගෝඩිට්ෂානේ ක්වෙනිං 88,006 13 ලෙට්ල්හකනේ මධ්‍යම 36,338
4 මවුන් වයඹ 84,993 14 රමෝට්ස්වා අග්නිදිග 33,271
5 මොලෙපොලෝල් ක්වෙනිං 74,674 15 ලොබට්සේ අග්නිදිග 29,772
6 සෙරෝව් මධ්‍යම 55,676 16 ම්මෝපානේ ක්වෙනිං 25,345
7 ට්ලොක්වෙන්ග් අග්නිදිග 55,508 17 තමග ක්වෙනිං 25,297
8 පලාපියේ මධ්‍යම 52,636 18 මොෂුපා දකුණු 23,858
9 මොචුඩි ක්ගට්ලෙන්ග් 50,317 19 ටොනොටා මධ්‍යම 23,296
10 මහාලපේ මධ්‍යම 48,431 20 බොබොනොං මධ්‍යම 21,216

භාෂා

[සංස්කරණය]

බොට්ස්වානාව හි නිල භාෂාව ඉංග්‍රීසි වන අතර සෙට්ස්වානා රට පුරා බහුලව කතා කරයි. සෙට්ස්වානා යනු බන්ටු භාෂාවක් වන අතර මෙම උපසර්ග වලින් දැක්වෙන නාම පද ඇති බැවින්, වෙනත් බොහෝ භාෂා වල උපසර්ග වඩා වැදගත් වේ. බොට්ස්වානාහි ප්‍රධාන ජනවාර්ගික කණ්ඩායම ට්ස්වානා ජනතාව වන බැවින් එහි රට සඳහා බොට්ස්වානාව යන නම ලැබී ඇත. සමස්තයක් වශයෙන් මිනිසුන් බට්ස්වානා ය, එක් පුද්ගලයෙක් මෝට්ස්වානා ය, ඔවුන් කතා කරන භාෂාව සෙට්ස්වානා ය.

බොට්ස්වානාව හි කතා කරන අනෙකුත් භාෂා වන්නේ කලංග (සෙකලංග), සර්වා (සේසර්වා), එන්ඩබෙලේ, ක්ගලගාඩි, ට්ස්වාපොං, !Xóõ, යේයි, සහ සමහර කොටස්වල අප්‍රිකානු ය.

ආගම

[සංස්කරණය]

ඇස්තමේන්තු කර ඇති පරිදි රටේ පුරවැසියන්ගෙන් 77% ක් කිතුනුවන් ලෙස හඳුනාගෙන ඇත. ඇංග්ලිකානුවන්, මෙතෝදිස්තවරුන් සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ එක්සත් කොන්ග්‍රිගේෂනල් පල්ලිය ක්‍රිස්තියානීන්ගෙන් බහුතරයක් වේ.

ලූතරන්, බැප්ටිස්ට්, රෝමානු කතෝලිකයන්, පසුකාලීන සාන්තුවරයන්ගේ යේසුස් ක්‍රිස්තුස්ගේ සභාව, ලන්දේසි ප්‍රතිසංස්කරණ පල්ලිය, මෙනොනයිට්වරුන්, සෙවන්ත් ඩේ ඇඩ්වෙන්ටිස්ට්වරුන් සහ යෙහෝවාගේ සාක්ෂිකරුවන්ගේ සභා ද රට තුළ ඇත.

2001 සංගණනයට අනුව, ජාතියේ මුස්ලිම්වරුන් 5,000 ක් (ප්‍රධාන වශයෙන් දකුණු ආසියාවෙන්), හින්දු 3,000 ක් සහ බහායි ඇදහිල්ලේ 700 ක් පමණ සිටිති. පුරවැසියන්ගෙන් ආසන්න වශයෙන් 20% ක් කිසිදු ආගමක් නොමැතිව හඳුනා ගනී.

සංස්කෘතිය

[සංස්කරණය]

බොට්ස්වානාහි ප්‍රමුඛ ජන කණ්ඩායම්වල භාෂාව ගැන සඳහන් කිරීමට අමතරව, සෙට්ස්වානා යනු බට්ස්වානාහි පොහොසත් සංස්කෘතික සම්ප්‍රදායන් විස්තර කිරීමට භාවිතා කරන විශේෂණය වේ. බොට්ස්වානාහි බොහෝ වාර්ගික කණ්ඩායම් එකිනෙකාට ආචාර කිරීමේ විවිධ ක්‍රම තිබේ. පහසු සන්නිවේදනය සහ සම්බන්ධතාව සඳහා, බට්ස්වානා තුන් ආකාරයකින් අතට අත දීමක් භාවිතා කරයි, ශාරීරික සම්බන්ධතා නොමැතිව "හලෝ" කීමේ මාර්ගයක් ලෙස "ඩුමෙලං" කියමින් එකිනෙකාට ආචාර කරයි. දික්ගෆෙලා වැනි ප්‍රජා සැමරුම් වලදී හෝ විවාහ උත්සවවලදී, බට්ස්වානා කාන්තාවන් තම සංස්කෘතියේ කොටසක් ලෙස උල්පත් භාවිතා කරමින් උද්යෝගය සහ සතුට පෙන්වයි.

සාහිත්‍යය සහ සිනමාව

[සංස්කරණය]

බොට්ස්වානාව සාහිත්‍යය ප්‍රබල අප්‍රිකානු සාහිත්‍ය කවයේ කොතැනක හෝ අයත් වේ. අප්‍රිකානු සාහිත්‍යය එහි සවිඥානකත්වය සහ උපදේශාත්මක ලේඛන විලාසයන් සඳහා ප්‍රසිද්ධයකලා ආකෘතියක් ලෙස ලිවීම බොට්ස්වානාහි දිගු කලක් තිස්සේ පැවතුනි, පාෂාණ සිතුවම් යුගයේ සිට - විශේෂයෙන් වසර 20,000 ක් පැරණි යැයි දන්නා ට්සෝඩිලෝ කඳුකරයේ - අද දක්වා, අංක 1 ලේඩීස් ඩිටෙක්ටිව් ඒජන්සියේ චිත්‍රපට නිෂ්පාදනය සමඟ. , බොට්ස්වානාහි පසුබිම් වූ නවකතා 20කට වඩා වැඩි මාලාවක් පදනම් කරගෙනය.

යුනිටි ඩව්, Far and Beyon' හි කතුවරයා,

මෑත කාලයේ සහ අද දක්වා බොට්ස්වානාව ඓතිහාසික, දේශපාලනික සහ මායාකාරී කතා ලිවීමේ ප්‍රභේද දක්වා විහිදෙන කීර්තිමත් ලේඛකයින්ගේ කැපී පෙනෙන පෙනුම දැක තිබේ. මොවුන් අතර ප්‍රමුඛ වන්නේ සෙරෝවේ පදිංචි වූ දකුණු අප්‍රිකාවේ උපන් බෙසී හෙඩ් ය; ඇන්ඩෲ සේසිනි; බැරොලොන්ග් සෙබෝනි (ඔහුගේ කෘතිවලට Images of the Sun, Screams and Pleas, Lovesongs, Windsongs of the Kgalagadi and Lighting the Fire, Sechele I සහ Setswana Riddles ඉංග්‍රීසි භාෂාවට පරිවර්තනය කර ඇති තවත් ප්‍රකාශන කිහිපයක් ඇතුළත් වේ).[106]

1981 ප්‍රහසන චිත්‍රපටය The Gods Must Be Crazy බොට්ස්වානාව හි පසුබිම් වූ අතර එය ප්‍රධාන ජාත්‍යන්තර ජනප්‍රියත්වයට පත්විය. 2000 වසරේ ඩිස්නි නිෂ්පාදනය Whispers: An Elephant's Tale බොට්ස්වානාව හි රූගත කරන ලද අතර, එහි හොලිවුඩ් පුරාවෘත්තයක් වන Angela Bassett රංගනයෙන් දායක විය. පසුව, 2009 අතරතුර, එම්. සරවනන්ගේ දෙමළ භාෂා ඉන්දියානු ක්‍රියාදාම චිත්‍රපටිය වන අයන් හි කොටස් බොට්ස්වානාව හි පටිගත කරන ලදී.

සෙරෙට්සේ ඛාමා සහ රූත් විලියම්ස්ගේ සැබෑ ජීවිත ප්‍රේම කතාව පිළිබඳ විචාරක පැසසුමට ලක් වූ A United Kingdom, බොට්ස්වානාව සහ ලන්ඩන් අතර අර්ධ වශයෙන් රූගත කරන ලද අතර එය 2016 දී ජාත්‍යන්තරව නිකුත් කරන ලදී.[107]

මාධ්‍ය

[සංස්කරණය]

බොට්ස්වානාව හි රූපවාහිනී මධ්‍යස්ථාන හයක් ඇත, ඉන් එකක් රජය සතු (බොට්ස්වානාව ටීවී) සමඟ Now TV, Khuduga HD, Maru TV, Access TV සහ EBotswana. දේශීය ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථාන පහක් (RB1, RB2, Duma FM, Gabz FM, සහ Yarona FM) සහ පුවත්පත් දහතුනක් (Mmegi, Sunday Standard, The Telegraph, Business Weekly, The Botswana Gazette, The Voice, The Guardian, Echo, Botswana People's) ඇත. Daily, DailyNews, Tswana Times, Weekend Post, සහ The Monitor නිතිපතා ප්‍රකාශයට පත් කරයි.

සංගීතය

[සංස්කරණය]
ජනප්‍රවාද සංගීතඥ සෙරීට්සි (ඉහළ) සහ සම්ප්‍රදායික කූඩය (පහළ).

Folklore Musician Sereetsi (top) & traditional basket (bottom).බොට්ස්වානාහි සංගීතය බොහෝ විට කටහඬින් සහ රඟ දක්වනු ලැබේ, සමහර විට බෙර නොමැතිව අවස්ථාව අනුව; එය තන්තු භාණ්ඩ ද අධික ලෙස භාවිතා කරයි. බොට්ස්වානාව ජන සංගීතයේ සෙටින්කේන් (කුඩා පියානෝ වර්ගයක්), සේගන්කුරේ/සෙගාබා (එර්හු චීන භාණ්ඩයේ බොට්ස්වානාව අනුවාදයක්), මොරෝපා (මෙරෝපා - බහු වචන) (බොහෝ බෙර වර්ග), ෆාලා (බොහෝ විට භාවිතා කරන විසිල් එකක්) වැනි උපකරණ ඇත. උත්සව, විවිධ ආකාරවලින් පැමිණේ). බොට්ස්වානාව සංස්කෘතික සංගීත භාණ්ඩ තත්වලට හෝ බෙරවලට පමණක් සීමා නොවේ. සංගීතය සහ රිද්මය නිර්මාණය කිරීම සඳහා අත්පුඩි ගසමින් හෝ ෆාතිසි (එළු හම ඇතුලට හරවා පැටවා ප්‍රදේශය වටා ඔතා, පිරිමින් පමණක් භාවිතා කරන) එරෙහිව සංගීත භාණ්ඩ ලෙසද භාවිතා කරයි. පසුගිය දශක කිහිපය තුළ, ගිටාරය ස්වනා සංගීතය සඳහා බහුකාර්ය සංගීත භාණ්ඩයක් ලෙස සමරනු ලැබුවේ සෙගබා සංගීත භාණ්ඩයේ නොමැති විවිධ තන්තු ඉදිරිපත් කරන බැවිනි. ජාතික ගීය "Fatshe leno la rona". එය ක්ගලෙමං තුමෙඩිසෝ මොට්සෙටේ විසින් රචනා කරන ලද අතර එය 1966 දී නිදහස ලැබීමෙන් පසු සම්මත කරන ලදී.[108][109][110]

දෘශ්‍ය කලා

[සංස්කරණය]

බොට්ස්වානාව හි උතුරු ප්‍රදේශයේ, එට්ෂා සහ ගුමාරේ ගම්මානවල කාන්තාවන් මොකෝලා පාම් සහ දේශීය ඩයි වර්ග වලින් කූඩ සෑදීමේ දක්ෂතා සඳහා ප්‍රසිද්ධය. කූඩ සාමාන්‍යයෙන් වර්ග තුනකට වියන ලදි: ගබඩා කිරීම සඳහා භාවිතා කරන විශාල, පියනක් සහිත කූඩ, හිස මත වස්තූන් රැගෙන යාමට හෝ පාගා දැමීම සඳහා විශාල, විවෘත කූඩ සහ තැළුණු ධාන්‍ය තැලීම සඳහා කුඩා තහඩු. මෙම කූඩවල කලාත්මක බව ජාත්‍යන්තර වෙළඳපල සඳහා වැඩි වැඩියෙන් නිෂ්පාදනය වන බැවින් වර්ණ භාවිතය සහ වැඩිදියුණු කළ මෝස්තර හරහා ක්‍රමයෙන් වැඩි දියුණු වෙමින් පවතී.[111]

බොට්ස්වානාව සහ දකුණු අප්‍රිකාව යන දෙඅංශයේම පැරණිතම සිතුවම් දඩයම් කිරීම, සතුන් සහ මිනිස් රූප නිරූපණය කරන අතර, වසර විසිදහසකට පෙර කලහාරි කාන්තාරය තුළ කොයිසන් (!කුං සන්/බුෂ්මන්) විසින් සාදන ලදී.

ආහාර

[සංස්කරණය]

බොට්ස්වානාව ගවයන් අධිකව සිටින රටක් වන බැවින් බොට්ස්වානාහි ආහාර පිසීමේදී වැඩිපුරම මස් ඇතුළත් වේ. ජාතික ආහාරය වන්නේ සෙස්වා, එළු මස් හෝ හරක් මස් වලින් සාදන ලද තලන ලද මස්, සෙග්වාපා වියළන ලද, හරක් මස් සිට ක්‍රීඩා මස් දක්වා සහ කපන ලද මස් ද වෙනස් විය හැකිය, එක්කෝ මාංශ පේශිවල ධාන්ය අනුව තීරු වලට කපන ලද මස් ෆිලට් හෝ පැතලි කෑලි. ධාන්ය හරහා පෙති කපා. බොට්ස්වානාහි ආහාර පිසීම දකුණු අප්‍රිකාවේ අනෙකුත් ආහාර සමඟ සමහර ලක්ෂණ බෙදා ගනී.

බොට්ස්වානාව ආහාර සඳහා උදාහරණ වනුයේ: බෝගෝබේ, පැප් (ඉරිඟු කැඳ), බෝවර්වර්ස්, samp, Magwinya (බැදපු පිටි පාන්) සහ මෝපේන් පණුවන්. කැඳ (බෝගෝබේ) සෑදෙන්නේ බඩ ඉරිඟු, බඩ ඉරිඟු හෝ මෙනේරි පිටි උතුරන වතුරට දමා මෘදු තලපයකට කලවම් කර සෙමින් පිස ගැනීමෙනි. බඩ ඉරිඟු හෝ බඩ ඉරිඟු පැසුණු පසු කිරි සහ සීනි එකතු කළ විට ටිං නම් කෑමක් සාදනු ලැබේ. කිරි සහ සීනි නොමැතිව, ටින් සමහර විට දිවා ආහාරය හෝ රාත්‍රී ආහාරය ලෙස මස් හෝ එළවළු සමඟ අනුභව කරනු ලැබේ. බෝගෝබේ සෑදීමේ තවත් ක්‍රමයක් වන්නේ ඇඹුල් කිරි සහ පිසින කොමඩු (ලෙරොට්) එකතු කිරීමයි. මෙම ආහාරය කලංග ගෝත්‍රිකයින් විසින් ටොෆි ලෙස හැඳින්වේ. මැඩිල යනු යෝගට් හෝ ඇඹුල් ක්රීම් වැනි සාම්ප්‍රදායික පැසුණු කිරි නිෂ්පාදනයකි.[112]

කව්පි, ඩිට්ලූ සහ ලෙට්ල්හෝඩි ඇතුළු විවිධ බෝංචි වර්ග බොහොමයක් වගා කෙරේ. සමහර එළවලු කැලේ වැඩෙන අතර තේප් සහ ඩෙලේලේ (බණ්ඩක්කා) ඇතුළුව සෘතුමය වශයෙන් ලබා ගත හැකිය. මරුලා ඇතුළු බොහෝ පලතුරු දේශීයව ලබා ගත හැකිය. බොට්ස්වානාව ප්‍රදේශයෙන් පැමිණි බවට විශ්වාස කෙරෙන කොමඩු, කන්නයේ දී බහුල වේ. ලෙරොට්ස් හෝ ලෙකටේන් නමින් හැඳින්වෙන තවත් කොමඩු වර්ගයක් ද වගා කෙරේ. වැලි සහිත කාන්තාර ප්‍රදේශවල දක්නට ලැබෙන සමහර වල් කොමඩු එම ප්‍රදේශවල වෙසෙන ජනතාවට වැදගත් ආහාර සහ ජල මූලාශ්‍රයකි. සීමාසහිත ක්ගලගාඩි බෲවරීස් විසින් බොට්ස්වානාව හි ප්‍රථම සහ එකම දේශීය බියර් සන්නාමය වන ශාන්ත ලුවී ලාගර් නිෂ්පාදනය කරනු ලබන අතර එය 1989 සිට බොට්ස්වානාව හි පොහොසත් ඉතිහාසයේ කොටසක් ද වන අතර මධ්‍යසාර නොවන බීම කියෝනේ මූක මගු, සාම්ප්‍රදායික පැසුණු කැඳ වර්ගයකි.

ක්‍රීඩා

[සංස්කරණය]
ෆ්‍රැන්සිස්ටවුන් ක්‍රීඩාංගනය

පාපන්දු යනු බොට්ස්වානාහි ජනප්‍රියම ක්‍රීඩාව වන අතර 2012 අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලානයට සුදුසුකම් ලැබීම ජාතික කණ්ඩායමේ මේ දක්වා ඉහළම ජයග්‍රහණය වේ. අනෙකුත් ජනප්‍රිය ක්‍රීඩා වන්නේ සැහැල්ලු පන්දු, ක්‍රිකට්, ටෙනිස්, රග්බි, බැඩ්මින්ටන්, අත්පන්දු, ගොල්ෆ් සහ ධාවන පථ සහ පිටිය වේ. බොට්ස්වානාව ජාත්‍යන්තර ක්‍රිකට් කවුන්සිලයේ සහකාර සාමාජිකයෙකි. බොට්ස්වානාව 1991 දී ජාත්‍යන්තර බැඩ්මින්ටන් සම්මේලනයේ සහ අප්‍රිකානු බැඩ්මින්ටන් සම්මේලනයේ සාමාජිකත්වය ලබා ගත්තේය. බොට්ස්වානාව ගොල්ෆ් සංගමය ආධුනික ගොල්ෆ් ලීගයක් පිරිනමන අතර ගොල්ෆ් ක්‍රීඩකයින් තරඟාවලි සහ ශූරතා තරඟ සඳහා තරඟ කරයි. 2012 වසරේ බොට්ස්වානාව එරට පළමු ඔලිම්පික් පදක්කම දිනා ගත්තේ එහි ධාවන ශූර නිජෙල් ආමොස් මීටර් 800 ඉසව්වේ රිදී පදක්කම දිනාගනිමිනි. 2011 දී ඇමැන්ටල් මොන්ට්ෂෝ මීටර් 400 ලෝක ශූරයා බවට පත් වූ අතර ලෝක මට්ටමේ බොට්ස්වානාගේ පළමු මලල ක්‍රීඩා පදක්කම දිනා ගත්තේය. උස පැනීමේ ක්‍රීඩක කබෙලෝ ක්ගෝසිමං තුන් වතාවක් අප්‍රිකානු ශූරයෙකි, අයිසැක් මක්වාලා මීටර් 400 ඉසව්වේ විශේෂීකරණය වූ කෙටි දුර ධාවන ක්‍රීඩකයෙකි, ඔහු 2018 පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ක්‍රීඩා උළෙලේ රන් පදක්කම් ලාභියා විය, බබොලොකි තීබේ 2014 ගිම්හානයේදී මීටර් 200 රිදී පදක්කම්ලාභියෙකි. යොවුන් ඔලිම්පික් උළෙල සහ 2014 ලෝක කනිෂ්ඨ මලල ක්‍රීඩා ශූරතාවලියේදී අවසන් පූර්ව වටයට පිවිසි අතර මෝටර් බයිසිකල් ක්‍රීඩකයෙකු වන Ross Branch Ross දකුණු අප්‍රිකානු රට හරහා දිවීමේ ශූරතාවලියේ අංක එකේ ස්ථානය හිමිකරගෙන ඩකාර් රැලියට තරඟ කර ඇත. ලෙට්සිලේ ටෙබෝගෝ 2022 ලෝක මලල ක්‍රීඩා ශූරතාවලියේදී මීටර් 100 කනිෂ්ඨ ලෝක වාර්තාව 9.94ක කාලයක් වාර්තා කළේය.

2021 අගෝස්තු 7 වන දින ටෝකියෝ ඔලිම්පික් උළෙලේ පිරිමි මීටර් 4 × 400 සහය දිවීමේ ඉසව්වෙන් බොට්ස්වානාව ලෝකඩ පදක්කම දිනා ගත්තේය.

අධ්‍යාපනය

[සංස්කරණය]
බොට්ස්වානාව ජාත්‍යන්තර විද්‍යා හා තාක්ෂණ විශ්ව විද්‍යාලයේ රසායනාගාරයක භෞතික විද්‍යාඥයෙක්

බොට්ස්වානාව 1966 නිදහසින් පසු අධ්‍යාපනික සංවර්ධනයේ විශාල ප්‍රගතියක් ලබා ඇත. ඒ වන විට රට තුළ උපාධිධාරීන් සිටියේ ඉතා ස්වල්පයක් වන අතර ද්විතියික පාසල්වලට ගියේ ජනගහනයෙන් ඉතා කුඩා ප්‍රතිශතයක් පමණි. බොට්ස්වානාව එහි වැඩිහිටි සාක්ෂරතා අනුපාතය 1991 දී 69% සිට 2008 දී 83% දක්වා වැඩි විය.[113] උප සහරා අප්‍රිකානු රටවල් අතරින් බොට්ස්වානාව ඉහළම සාක්ෂරතා අනුපාතයක් ඇත.[114] ද වර්ල්ඩ් ෆැක්ට්බුක් - මධ්‍යම බුද්ධි ඒජන්සියට අනුව 2015 වන විට, වයස අවුරුදු 15 සහ ඊට වැඩි ජනගහනයෙන් 88.5% ක් පිළිවෙළින් කියවීමට හා ලිවීමට හැකි අතර ඔවුන් සාක්ෂරතාවයෙන් යුක්ත විය.[115]

දියමන්ති සොයා ගැනීමත්, එමගින් ලැබුණු රාජ්‍ය ආදායම වැඩිවීමත් සමඟ රටේ අධ්‍යාපන ප්‍රතිපාදනවල විශාල වර්ධනයක් ඇති විය. සියලුම සිසුන්ට වසර දහයක මූලික අධ්‍යාපනය සහතික කරන ලද අතර, එය කනිෂ්ඨ සහතික සුදුසුකමකට මග පාදයි. බොට්ස්වානාව ද්විතීයික අධ්‍යාපනය පිළිබඳ සාමාන්‍ය සහතිකය (BGCSE) ප්‍රදානය කිරීමට තුඩු දෙන ද්විතීයික පාසල් අධ්‍යාපනයේ තවත් වසර දෙකක අධ්‍යාපනය සඳහා පාසල් ජනගහනයෙන් අඩක් පමණ සහභාගී වේ. බොට්ස්වානාව හි ද්විතීයික අධ්‍යාපනය නොමිලේ හෝ අනිවාර්ය නොවේ.

පාසලෙන් ඉවත් වූ පසු, සිසුන්ට රටේ කාර්මික විද්‍යාල හතෙන් එකකට හෝ ඉගැන්වීමේ හෝ හෙද වෘත්තීය පුහුණු පාඨමාලා හැදෑරීමට හැකිය. සිසුන් බොට්ස්වානාව විශ්ව විද්‍යාලය, බොට්ස්වානාව කෘෂිකර්ම හා ස්වාභාවික සම්පත් විශ්ව විද්‍යාලය, බොට්ස්වානාව ජාත්‍යන්තර විද්‍යා හා තාක්ෂණ විශ්ව විද්‍යාලය සහ ගැබොරෝන්හි බොට්ස්වානාව ගණකාධිකාරී විද්‍යාලයට ඇතුළත් වේ. තවත් බොහෝ සිසුන් රට පුරා ඇති බොහෝ පෞද්ගලික තෘතීයික අධ්‍යාපන විද්‍යාලවල අවසන් වේ. ගිණුම්කරණය, ව්‍යාපාර සහ පරිගණකකරණය පිළිබඳ උපාධි පාඨමාලා පිරිනමන රටේ ප්‍රථම පෞද්ගලික විශ්වවිද්‍යාලය වන බොතෝ විශ්ව විද්‍යාලය මේ අතර කැපී පෙනේ. තවත් ජාත්‍යන්තර විශ්ව විද්‍යාලයක් වන්නේ ලිම්කොක්වින්ග් නිර්මාණාත්මක තාක්ෂණ විශ්ව විද්‍යාලය වන අතර එය නිර්මාණාත්මක කලාව පිළිබඳ විවිධ ආශ්‍රිත උපාධි පිරිනමයි.[116] අනෙකුත් තෘතීයික ආයතනවලට Ba Isago, ABM University College යන විශාලතම ව්‍යාපාර සහ කළමනාකරණ පාසල, New Era, Gaborone වෘත්තීය අධ්‍යයන ආයතනය, Gaborone University College of Law and Professional Studies ආදිය ඇතුළත් වේ. ගුණාත්මක අධ්‍යාපනයක් ලබාදීමේ දැවැන්ත ප්‍රගතියක් පෞද්ගලික අධ්‍යාපන සපයන්නන් විසින් සිදු කර ඇත. රටේ හොඳම සිසුන් විශාල ප්‍රමාණයක් දැන් ඔවුන්ටත් අයදුම් කරනවා. මෙම සිසුන්ගෙන් අති බහුතරයක් රජයේ අනුග්‍රහය ලබන සිසුන් වේ. ජාතියේ දෙවන ජාත්‍යන්තර විශ්ව විද්‍යාලය වන බොට්ස්වානාව ජාත්‍යන්තර විද්‍යා හා තාක්ෂණ විශ්ව විද්‍යාලය 2011 හි පැලපයි හි නිම කරන ලදී.

ප්‍රමාණාත්මක ජයග්‍රහණ සෑම විටම ගුණාත්මක ඒවා සමඟ නොගැලපේ. විශේෂයෙන්ම ප්‍රාථමික පාසල්වල තවමත් සම්පත් හිඟ වන අතර ගුරුවරුන්ට ඔවුන්ගේ ද්විතියික පාසල් සගයන්ට වඩා අඩු වැටුපක් ලැබේ. බොට්ස්වානාව අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය අප්‍රිකානු පුස්තකාල ව්‍යාපෘතිය සමඟ එක්ව ප්‍රාථමික පාසල්වල පුස්තකාල පිහිටුවීමට කටයුතු කරයි.[117] බොට්ස්වානාව රජය බලාපොරොත්තු වන්නේ ජාතික ආදායමෙන් විශාල කොටසක් අධ්‍යාපනය සඳහා ආයෝජනය කිරීමෙන් රට ආර්ථික පැවැත්ම සඳහා දියමන්ති මත යැපීම අඩු වන අතර පුහුණු ශ්‍රමිකයන් සඳහා විදේශිකයන් මත යැපෙන අඩුවක් වනු ඇති බවයි.[118] "විවිධ ආකාරයේ වෘත්තීය අධ්‍යාපනය සහ පුහුණුව එක් විස්තීර්ණ පද්ධතියකට ඒකාබද්ධ කිරීම" අරමුණු කරගනිමින් NPVET (වෘත්තීය අධ්‍යාපනය සහ පුහුණුව පිළිබඳ ජාතික ප්‍රතිපත්තිය) තුළ එකතු කරන ලද වෘත්තීය අධ්‍යාපනයට පක්ෂව ප්‍රතිපත්ති හරහා එම අරමුණු අර්ධ වශයෙන් ක්‍රියාත්මක වේ.[119] බොට්ස්වානාව අධ්‍යාපනය සඳහා රජයේ වියදම්වලින් 21%ක් ආයෝජනය කරයි.[120]

2006 ජනවාරි මාසයේදී බොට්ස්වානා, බොට්ස්වානාව විශ්ව විද්‍යාලයේ හෝ ශිෂ්‍යයා අධ්‍යාපනය හැදෑරීමට කැමති නම් විශ්ව විද්‍යාලයේ සිටින ඕනෑම බොට්ස්වානාව පුරවැසියෙකුට ජීවන වියදම් සමඟ පූර්ණ ශිෂ්‍යත්ව ලබා දෙන නමුත්,[121] දශක දෙකක නිදහස් රාජ්‍ය අධ්‍යාපනයෙන් පසු පාසල් ගාස්තු නැවත හඳුන්වා දෙන බව නිවේදනය කළේය. දේශීයව ලබා නොදෙන ඕනෑම ක්ෂේත්‍රයක, ඔවුන්ට විදේශයන්හි අධ්‍යාපනය ලැබීමට පූර්ණ ශිෂ්‍යත්වයක් ලබා දේ.

විද්‍යාව සහ තාක්ෂණය

[සංස්කරණය]
Deaftronics සූර්ය බල ශ්‍රවණාධාර

බොට්ස්වානාව සිය ආර්ථිකය විවිධාංගීකරණය කිරීම සඳහා විද්‍යාව හා තාක්ෂණය භාවිතා කිරීමට සැලසුම් කර ඇති අතර එමඟින් දියමන්ති කැණීම මත යැපීම අඩු කරයි. මේ සඳහා රජය 2008 වසරේ සිට කෘෂිකර්මාන්තය, දියමන්ති, නවෝත්පාදන, ප්‍රවාහන, සෞඛ්‍ය සහ අධ්‍යාපන යන අංශවල කේන්ද්‍රස්ථාන හයක් පිහිටුවා ඇත.[122]

ජාත්‍යන්තර සහයෝගීතාවය සහ සංවර්ධනය සඳහා වූ ස්පාඤ්ඤ ඒජන්සිය (AECID) විසින් අනුග්‍රහය දක්වන ලද යුනෙස්කෝ ව්‍යාපෘතියක් තුළ බොට්ස්වානාව විසින් 2011 දී පර්යේෂණ, විද්‍යාව සහ තාක්‍ෂණය පිළිබඳ යාවත්කාලීන කරන ලද ජාතික ප්‍රතිපත්ති ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී. මෙම ප්‍රතිපත්තිය වේගවත් තාක්ෂණික පරිණාමය, ගෝලීයකරණය සහ 2016 දක්වා බොට්ස්වානාහි දසවැනි ජාතික සංවර්ධන සැලැස්ම සහ දැක්ම 2016 ඇතුළත් ඉහළ මට්ටමේ උපාය මාර්ගික ලේඛනවල සම්පාදනය කර ඇති ජාතික සංවර්ධන ඉලක්ක සපුරා ගැනීමේ අභියෝග භාර ගැනීම අරමුණු කරයි.[123] පර්යේෂණ, විද්‍යාව, තාක්ෂණ සහ නවෝත්පාදන පිළිබඳ ජාතික ප්‍රතිපත්තිය (2011) මගින් පර්යේෂණ සහ සංවර්ධන (R&D) සඳහා දළ දේශීය වියදම 2012 දී දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 0.26% සිට 2016 වන විට දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 2% දක්වා ඉහළ නැංවීමේ ඉලක්කය නියම කරයි. R&D සඳහා රාජ්‍ය වියදම් ඉහල දැමීම මගින් නියමිත කාල රාමුව තුලට ළඟා විය.[124]

කියුබ්සැට් කුඩා චන්ද්‍රිකාව

පර්යේෂණ සඳහා මධ්‍යස්ථ මූල්‍ය ආයෝජනයක් තිබියදීත්, බොට්ස්වානාව උප-සහාරා අප්‍රිකාවේ ඉහළම පර්යේෂක ඝනත්වයකින් එකක් ලෙස ගණන් ගනී: 2013 දී උපමහාද්වීපයේ වැසියන් මිලියනයකට 91 ක සාමාන්‍යයක් හා සසඳන විට වැසියන් මිලියනයකට 344 (ප්‍රධාන සංඛ්‍යාව අනුව).[125] බොට්ස්වානාව 2021 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 106 වැනි ස්ථානයට පත් වූ අතර, 2019 දී 93 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[126][127][128][129]

2009 දී බොට්ස්වානාව පදනම් කරගත් සමාගමක් වන Deaftronics වසර හයක මූලාකෘති සංවර්ධනයෙන් පසු සූර්ය බලයෙන් ක්‍රියා කරන ශ්‍රවණාධාරයක් දියත් කළේය. එතැන් සිට, Deaftronics ශ්‍රවණාධාර 10,000 කට වඩා අලෙවි කර ඇත. ඒකකයකට ඩොලර් 200 බැගින් වන අතර, සෑම ශ්‍රවණාධාරයක් සඳහාම නැවත ආරෝපණය කළ හැකි බැටරි හතරක් (වසර තුනක් දක්වා පවතින) සහ ඒවා සඳහා සූර්ය චාජරයක් ඇතුළත් වේ. බොහෝ සමාන උපාංග සමඟ සසඳන විට නිෂ්පාදනය මිළ අඩුයි, එය ඩොලර් 600කින් පමණ ආරම්භ විය හැක.[130][131]

2011 දී, බොට්ස්වානාව හි කෘෂිකර්ම පර්යේෂණ දෙපාර්තමේන්තුව (DAR) විසින් බොට්ස්වානාව තත්ත්වයන් යටතේ හරක් මස් නිෂ්පාදනය සඳහා සමස්ත කාර්යක්ෂමතාවය ප්‍රශස්ත කිරීම සඳහා නිර්මාණය කරන ලද මියුසි ගවයින් එළිදක්වන ලදී. ස්වනා, බොන්ස්මාර, බ්‍රහ්ම, ටුලි සහ සිමන්ටල් වර්ග වල දෙමුහුන් වර්ගයකි,[132] මෙම සංයුක්තය හරක් මස් නිෂ්පාදනය වැඩි කිරීමට හේතු වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ. පර්යේෂණයේ පරමාර්ථය වූයේ බොට්ස්වානාව හි දැනටමත් සොයාගෙන ඇති හරස් අභිජනන වැනි ක්‍රියා කළ හැකි ජානමය ද්‍රව්‍යයක් සොයා ගැනීම සහ දේශීය ස්වානා අභිජනනයට වඩා බෙහෙවින් ඉහලින් දේශීය තොගයේ දෘඪතාව සහ අනුවර්තනය වීමේ හැකියාව එක් පැකේජයක රඳවා තබා ගැනීමයි.[133]

2016 දී, බොට්ස්වානාව තාක්ෂණ පර්යේෂණ සහ නවෝත්පාදන ආයතනය (BITRI) බොට්ස්වානාව එන්නත් ආයතනය සහ කැනේඩියානු ආහාර පරීක්ෂණ නියෝජිතායතනය සමඟ එක්ව පාද සහ මුඛ රෝග සඳහා වේගවත් පරීක්ෂණ කට්ටලයක් සංවර්ධනය කරන ලදී. පවතින රෝග විනිශ්චය ක්‍රම සඳහා ඉහළ පුහුණුව ලත් රසායනාගාර නිලධාරීන් සහ විශේෂ උපකරණ අවශ්‍ය වූ අතර, එය පාලන ක්‍රියා පටිපාටි ක්‍රියාත්මක කිරීමේදී ප්‍රමාද වීමට හේතු විය; බොට්ස්වානාව හි නිපදවන ලද කට්ටලය ස්ථානීය රෝග විනිශ්චය කිරීමට ඉඩ සලසයි.[134]

බොට්ස්වානාව නවෝත්පාදන මධ්‍යස්ථානය ඉදිවෙමින් පවතී

වර්ග කිලෝමීටර් අරාව (SKA) (MeerKAT) එක් යෝධ දුරේක්ෂයක් සෑදීමට විශාල දුරක් පුරා පැතිරී ඇති ඇන්ටනා දහස් ගණනකින් සමන්විත වේ. බොට්ස්වානාව සහභාගී වීමට තෝරාගනු ලැබුවේ එහි දකුණු අර්ධගෝලයේ සහ පරිසරයේ කදිම පිහිටීම නිසා විශ්වයෙන් දත්ත රැස් කිරීම පහසු කළ හැකි බැවිනි. බොට්ස්වානාව රජය විසින් Kgale View හි SKA පූර්වගාමි දුරේක්ෂයක් ඉදිකර ඇති අතර, එය අප්‍රිකානු ඉතා දිගු පාදක රේඛීය අන්තර් ක්‍රියාකාරී ජාලය (AVN) ලෙස හඳුන්වනු ලබන අතර තාරකා විද්‍යා ශිෂ්‍යත්ව සඳහා සිසුන් යවා ඇත.[135]

බොට්ස්වානාව විසින් 2020 දෙසැම්බර් 18 වන දින Gaborone හි Micro Satellite (CubeSat) Botswana Satellite Technology (Sat-1 Project) තැනීම සහ දියත් කිරීම සඳහා තමන්ගේම 3-වසරක වැඩසටහනක් දියත් කරන ලදී. චන්ද්‍රිකාවේ සංවර්ධනය බොට්ස්වානාව ජාත්‍යන්තර විද්‍යා හා තාක්ෂණ විශ්වවිද්‍යාලය විසින් මෙහෙයවනු ලැබේ. (BIUST) Finland & Loon හි Oulu විශ්ව විද්‍යාලයේ තාක්ෂණික සහාය ඇතිව, තාක්‍ෂණිකව මෙහෙයවන ආර්ථිකයක් වීමේ Botswana හි අභිලාෂය සාක්ෂාත් කර ගැනීමේ යෝධ ඉදිරි පිම්මකි. පෘථිවි නිරීක්ෂණ සඳහා භාවිතා කරන චන්ද්‍රිකාව, ස්මාර්ට් ගොවිතැන සහ තත්‍ය කාලීන අතථ්‍ය සංචාරක සඳහා දත්ත ජනනය කරනු ඇත. තවද, රොබෝ තාක්ෂණය සහ ස්වයංක්‍රීය තාක්‍ෂණය භාවිතයෙන් අස්වනු කාලය පුරෝකථනය කිරීමට සහ පුරෝකථනය කිරීමට එය අපට උපකාර කරනු ඇත.[136][137]

2016 දී තොරතුරු තාක්ෂණ අංශයේ Almaz නම් සමාගමක් එහි පළමු වර්ගයේ පරිගණක එකලස් කිරීමේ සමාගමක් විවෘත කරන ලදී.[138][139] බොට්ස්වානාව සමාගමක් වන ඩිටෙක් ජංගම දුරකථන අභිරුචිකරණය කිරීම, සැලසුම් කිරීම සහ නිෂ්පාදනය කිරීම ද සිදු කරයි. Ditec යනු මයික්‍රොසොෆ්ට් බල ගැන්වෙන උපාංග සැලසුම් කිරීම, සංවර්ධනය කිරීම සහ අභිරුචිකරණය කිරීම පිළිබඳ ප්‍රමුඛ විශේෂඥයන්ගෙන් එකකි.[140]

2021 නොවැම්බර් 19 වන දින Botswana Harvard HIV විමර්ශන රසායනාගාරයේ (BHHRL) විද්‍යාඥයින් විසින් Omicron ප්‍රභේදය මුලින්ම සොයා ගන්නා ලද අතර පසුව B.1.1.529 ලෙස නම් කරන ලද අතර පසුව "Omicron" ලෙස නම් කරන ලද ප්‍රභේදය සොයා ගත් ලොව පළමු රට බවට පත් විය. 2021 මුල් භාගයේ සිට, ඔවුන් ධනාත්මක SARS-CoV-2 වෛරස් සාම්පල 2,300ක් පමණ ප්‍රවේණි අනුක්‍රමණය කර ඇත. ආචාර්ය Gaseitsiwe ට අනුව, GISAID වෙත බොට්ස්වානාගේ ජෙනෝම අනුක්‍රමය ඉදිරිපත් කිරීම් අප්‍රිකානු කලාපයේ ඒක පුද්ගල පදනමින් ඉහළම ඒවා අතර, එහි හොඳින් සම්පත් ඇති අසල්වැසි දකුණු අප්‍රිකාව හා සමාන වේ. Botswana Harvard AIDS Institute Partnership (BHP) 2003 දී ගොඩනඟන ලදී, කුඩ සංවිධානය BHHRL විවෘත කිරීමෙන් වසර දෙකකට පසුව, එහි අරමුණ-සාදන ලද HIV පර්යේෂණාගාරය සහ මහාද්වීපයේ පළමු එකකි.[141]

යටිතල පහසුකම්

[සංස්කරණය]
ශ්‍රීමත් සෙරෙට්සේ ඛාමා ජාත්‍යන්තර ගුවන්තොටුපළ (ඉහළ), එයාර් බොට්ස්වානාව (මැද) සහ තාපමා අන්තර් හුවමාරුව (පහළ).

බොට්ස්වානාව හි කිලෝමීටර් 971 (සැතපුම් 603) දුම්රිය මාර්ග, කිලෝමීටර් 18,482 (සැතපුම් 11,484 ) මාර්ග සහ ගුවන් තොටුපළ 92 ක් ඇත, ඉන් 12 ක් පදික ධාවන පථ ඇත. 1966 නිදහසින් පසු පදික මාර්ග ජාලය මුළුමනින්ම පාහේ ඉදිකර ඇත. ජාතික ගුවන් සේවය එයාර් බොට්ස්වානාව වන අතර එය දේශීයව සහ අප්‍රිකාවේ වෙනත් රටවලට පියාසර කරයි. බොට්ස්වානාව දුම්රිය යනු දකුණු අප්‍රිකානු කලාපීය දුම්රිය පද්ධතියේ තීරණාත්මක සම්බන්ධකයක් වන ජාතික දුම්රිය සමාගමයි. බොට්ස්වානාව දුම්රිය සේවය පතල් අංශය සහ ප්‍රාථමික කර්මාන්ත සඳහා මෙන්ම මගී-දුම්රිය සේවා සහ වියළි වරායන් සඳහා භාණ්ඩ රාශියක් ගෙනයාම සඳහා දුම්රිය පාදක ප්‍රවාහන පහසුකම් සපයයි.[142][143]

බොට්ස්වානාහි බලශක්ති යටිතල පහසුකම් සම්බන්ධයෙන් ගත් කල, රට විදුලිය සඳහා ගල් අඟුරු නිෂ්පාදනය කරන අතර රට තුළට තෙල් ආනයනය කරනු ලැබේ. මෑතකදී, රට පුනර්ජනනීය බලශක්ති ප්‍රභවයන් කෙරෙහි විශාල උනන්දුවක් දක්වා ඇති අතර සුළං, සූර්ය සහ ජෛව ස්කන්ධ පුනර්ජනනීය බලශක්ති කර්මාන්ත සඳහා ආයෝජකයින් ආකර්ෂණය කර ගත හැකි පුළුල් උපාය මාර්ගයක් සම්පූර්ණ කර ඇත. බොට්ස්වානාව හි බලාගාර අතර මොරුපුලේ බී බලාගාරය (MW 600), මොරුපුලේ A බලාගාරය (132 MW), ඔරපා බලාගාරය (90 MW), ෆකලනේ බලාගාරය (1.3 MW) සහ ම්මාමබුල බලාගාරය (3 MW) ඇතුළත් වේ. නුදුරු අනාගතයේදී සබැඳිව සිටින්න. 200 MW සූර්ය බලාගාරයක් ඛනිජ සම්පත්, හරිත තාක්ෂණ සහ බලශක්ති ආරක්ෂණ අමාත්‍යාංශය විසින් සැලසුම් කර සැලසුම් කිරීමේ අදියරේ පවතී.[144][145]

සෞඛ්‍ය

[සංස්කරණය]

බොට්ස්වානාව හි සෞඛ්‍ය සේවා පද්ධතිය ක්‍රමයෙන් වැඩි දියුණු කරමින් එහි යටිතල පහසුකම් වඩාත් ප්‍රවේශ විය හැකි බවට පුළුල් කරයි. ඉහළ මධ්‍යම ආදායම් ලබන රටක් ලෙස රටේ තත්ත්වය බොට්ස්වානාහි ජනගහනයෙන් වැඩි පිරිසකට විශ්වීය සෞඛ්‍ය සේවා ප්‍රවේශයේ ප්‍රගතියක් ලබා ගැනීමට ඔවුන්ට ඉඩ ලබා දී ඇත. බොට්ස්වානාව හි මිලියන 2.3 ක ජනගහනයෙන් බහුතරයක් දැන් සෞඛ්‍ය සේවා මධ්‍යස්ථානයක සිට කිලෝමීටර් පහක් ඇතුළත ජීවත් වෙති.[146] එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, ළදරු මරණ සහ මාතෘ මරණ අනුපාතිකය ක්‍රමයෙන් අඩුවෙමින් පවතී.[147] රටේ වැඩිදියුණු වෙමින් පවතින සෞඛ්‍ය සේවා යටිතල පහසුකම් ද උපතේ සිට සාමාන්‍ය ආයු අපේක්ෂාවේ වැඩිවීමක් පෙන්නුම් කර ඇති අතර, උපත් සියල්ලම පාහේ සෞඛ්‍ය සේවා පහසුකම් තුළ සිදු වේ.[148]

උප සහරා අප්‍රිකාවේ බොහෝ රටවල් මෙන්ම බොට්ස්වානාව ද තවමත් HIV/AIDS සහ අනෙකුත් බෝවන රෝග සඳහා ඉහළ අනුපාත සමඟ සටන් කරන නිසා සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා ප්‍රවේශය රටේ සෞඛ්‍ය ආරක්ෂණ ගැටළු සියල්ල සමනය කර නැත. 2013 වසරේ ජනගහනයෙන් 25%ක් පමණ HIV/AIDS ආසාදනය වී ඇත.[149] බොට්ස්වානාව වයස අවුරුදු 5 ට අඩු ළමුන් අතර ඉහළ මන්දපෝෂණ අනුපාතයන් සමඟ පොරබදමින් සිටින අතර එමඟින් පාචනය සහ වර්ධනය අඩාල වීම වැනි අනෙකුත් සෞඛ්‍ය ගැටළු වලට තුඩු දී ඇත.[150]

සෞඛ්‍ය කර්මාන්තය

[සංස්කරණය]
මොලෙපොලෝල් හි ස්කොට්ලන්ත ලිවිංස්ටන් රෝහල

බොට්ස්වානාව හි සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශය[151] රට පුරා සෞඛ්‍ය සේවාවේ ගුණාත්මකභාවය සහ බෙදා හැරීම අධීක්ෂණය කිරීමේ වගකීම දරයි. ලෝක බැංකුවට අනුව උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව 2009 දී 55 ක් වූ අතර, මීට පෙර 1990 දී 64.1 හි උපරිම මට්ටමෙන් 2002 දී 49 දක්වා අඩු විය.[152] බොට්ස්වානාව හි 2011 සංගණනයෙන් පසුව, වර්තමාන ආයු අපේක්ෂාව වසර 54.06ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත.[153]

බොට්ස්වානාව පිළිකා සංගමය ස්වේච්ඡා රාජ්‍ය නොවන සංවිධානයකි. මෙම සංගමය ජාත්‍යන්තර පිළිකා පාලනය සඳහා වූ සංගමයේ සාමාජිකයෙකි. පිළිකා රෝග නිවාරණය සහ සෞඛ්‍ය දැනුවත් කිරීමේ වැඩසටහන් සැපයීම, පිළිකා රෝගීන් සඳහා සෞඛ්‍ය සේවා වෙත ප්‍රවේශය පහසු කිරීම සහ පීඩාවට පත් වූවන්ට සහය සහ උපදේශන ලබා දීම තුළින් සංගමය දැනට පවතින සේවාවන් අතිරේක කරයි.[154]

HIV/AIDS වසංගතය

[සංස්කරණය]
තෝරාගත් දකුණු අප්‍රිකානු රටවල ආයු අපේක්ෂාව, 1950-2019. HIV/AIDS නිසා ආයු අපේක්ෂාව අඩු වී ඇත.

තෝරාගත් දකුණු අප්‍රිකානු රටවල ආයු අපේක්ෂාව, 1950-2019. HIV/AIDS නිසා ආයු අපේක්ෂාව අඩු වී ඇත.

උප සහරා අප්‍රිකාවේ වෙනත් තැන්වල මෙන්, ඒඩ්ස් හි ආර්ථික බලපෑම සැලකිය යුතු ය. පුනරාවර්තන අයවැය හිඟයන් සහ සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා වියදම් ඉහළ යාම හේතුවෙන් 2002-3 දී ආර්ථික සංවර්ධන වියදම් 10% කින් කපා හැර ඇත. බොට්ස්වානාව ඒඩ්ස් වසංගතයෙන් දැඩි ලෙස පහර වැදී ඇත; 2006 දී උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව අවුරුදු 65 සිට 35 දක්වා පහත වැටී ඇති බව ගණන් බලා ඇත.[155] කෙසේ වෙතත්, බොට්ස්වානාව හි 2011 සංගණනයෙන් පසු වත්මන් ආයු අපේක්ෂාව වසර 54.06 ලෙස ගණන් බලා ඇත.[156] කෙසේ වෙතත් මෙහි ප්‍රස්ථාරයෙන් වසර 65 කට වැඩි කාලයක් පෙන්නුම් කරයි, එබැවින් ආයු අපේක්ෂාව පිළිබඳ පරස්පර තොරතුරු තිබේ.

බොට්ස්වානාව හි HIV/AIDS ව්‍යාප්තිය 2009 දී වයස අවුරුදු 15-49 අතර වැඩිහිටියන් සඳහා 25.4% සහ 2013 දී 21.9% ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත,[157] උප සහරා අප්‍රිකානු රටවල ලෙසෝතෝ සහ එස්වාටිනි විසින් ඉක්මවා ඇත. මෙය 2013 වසරේ බොට්ස්වානාව ලෝකයේ තුන්වන ඉහළම ව්‍යාප්තිය ඇති ස්ථානයට පත් කරන අතරම "වැළැක්වීමේ සහ ප්‍රතිකාර වැඩසටහන් වල ප්‍රමුඛයා" වේ.[158] 2003 දී, රජය විසින් නොමිලේ හෝ මිල අඩු සාමාන්‍ය ප්‍රතිවෛරස් ඖෂධ ඇතුළත් පුළුල් වැඩසටහනක් මෙන්ම වෛරසය පැතිරීම නැවැත්වීමට සැලසුම් කරන ලද තොරතුරු ව්‍යාපාරයක් ආරම්භ කරන ලදී. 2013 දී, බොට්ස්වානාහි වැඩිහිටියන්ගෙන් 40% කට වැඩි පිරිසකට ප්‍රතිවෛරස් ප්‍රතිකාර සඳහා ප්‍රවේශය තිබුණි.[159]  වයස අවුරුදු 15-19 අතර වයස් කාණ්ඩයේ, 2013 දී ව්‍යාප්තිය කාන්තාවන් සඳහා 6%ක් සහ පිරිමින් සඳහා 3.5%ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත,[160]  සහ 20-24 වයස් කාණ්ඩය සඳහා, කාන්තාවන් සඳහා 15% සහ පිරිමින් සඳහා 5%.[161]  නව HIV තුරන් කිරීමේ ගෝලීය සැලැස්මේ UN AIDS කණ්ඩායම විසින් 2011 දී හඳුනාගත් ප්‍රමුඛතා රටවල් 21 න් එකක් බොට්ස්වානාව වේ. දරුවන් අතර ආසාදන සහ ඔවුන්ගේ මව්වරුන් ජීවත් කරවීම සඳහා.[162]  2009 සිට 2013 දක්වා ළමුන් තුළ නව HIV ආසාදනයන් 50%කට වඩා අඩු වී ඇත. බොට්ස්වානාව හි HIV සමඟ කටයුතු කිරීමේදී බලාපොරොත්තු වන්නේ, 2013 වසරේ දී ගර්භනී HIV ආසාදිත කාන්තාවන්ගෙන් 10% කටත් අඩු ප්‍රමාණයක් ප්‍රතිවෛරස් ඖෂධ ලබා නොගත් අතර, වයස අවුරුදු 5 ට අඩු ළමුන්ගේ නව HIV ආසාදන සංඛ්‍යාවේ අනුරූප විශාල අඩුවීමක් (50% ට වැඩි) .[163]  එක්සත් ජාතීන්ගේ ගෝලීය සැලසුම් රටවල් අතර, බොට්ස්වානාව හි HIV ආසාදිතයන් ප්‍රතිවෛරස් නාශක ලබාගන්නා ඉහළම ප්‍රතිශතයක් ඇත. ප්‍රතිකාර: වැඩිහිටියන් සඳහා 75%ක් පමණ (වයස අවුරුදු 15+) සහ ළමුන් සඳහා 98%ක් පමණ වේ.[164]

රටපුරා මවගෙන් දරුවාට සම්ප්‍රේෂණය වීම වැළැක්වීමේ වැඩසටහනක් සමඟින්, බොට්ස්වානාව විසින් ආසාදිත මව්වරුන්ගෙන් තම දරුවන්ට HIV සම්ප්‍රේෂණය වීම 40% සිට 4% දක්වා අඩු කර ඇත. ෆෙස්ටස් මෝගේ ගේ නායකත්වය යටතේ, බොට්ස්වානාව රජය HIV/AIDS වලට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා බාහිර උපකාර ඉල්ලා සිටි අතර බිල් සහ මෙලින්ඩා ගේට්ස් පදනම, මර්ක් පදනම වෙතින් මුල් සහය ලබාගෙන අප්‍රිකානු විස්තීර්ණ HIV/AIDS හවුල්කාරිත්වය (ACHAP) පිහිටුවා ගන්නා ලදී. අනෙකුත් මුල් හවුල්කරුවන් අතර බොට්ස්වානා-හාවර්ඩ් ඒඩ්ස් ආයතනය, හාවඩ් මහජන සෞඛ්‍ය පාසල සහ බොට්ස්වානා-උපෙන් හවුල්කාරිත්වය පෙන්සිල්වේනියා විශ්ව විද්‍යාලය ඇතුළත් වේ. 2011 UNAIDS වාර්තාවට අනුව, ප්‍රතිකාර සඳහා විශ්වීය ප්‍රවේශය - 80% හෝ ඊට වැඩි ආවරණයක් ලෙස අර්ථ දක්වා ඇත - බොට්ස්වානාව හි සාක්ෂාත් කර ගෙන ඇත.[165]

බොට්ස්වානාව හි ඉහළ HIV ව්‍යාප්තිය සඳහා ඇති විය හැකි හේතු අතර සමගාමී ලිංගික හවුල්කාරිත්වයන්, ගණුදෙණු ලිංගිකත්වය, පරම්පරාගත ලිංගිකත්වය සහ රැකියා ලුහුබැඳීම සඳහා තම ප්‍රාදේශීය ප්‍රජාවෙන් පිටත සංචාරය කරන සැලකිය යුතු සංඛ්‍යාවක් ඇතුළත් වේ. බොහෝ ලිංගික සම්බන්ධතා වල බහුවිධ ස්වභාවය සෞඛ්‍ය තත්වයට තවදුරටත් බලපායි.

සංචාරක කර්මාන්තය

[සංස්කරණය]
සෆාරි බෝට්ටුවක සංචාරකයෙක්

බොට්ස්වානාව සංචාරක සංවිධානය යනු[166] රටේ නිල සංචාරක කණ්ඩායමයි. මූලික වශයෙන්, සංචාරකයින් ගැබොරෝන් වෙත පැමිණෙන්නේ නගරයට අමුත්තන් සඳහා විවිධ ක්‍රියාකාරකම් ඇති බැවිනි. ලයන් පාර්ක් රිසෝට් යනු බොට්ස්වානාව හි පළමු ස්ථිර විනෝද උද්‍යානය වන අතර[167] පවුල් සඳහා උපන් දින සාද වැනි උත්සව පවත්වයි. බොට්ස්වානාව හි අනෙකුත් ගමනාන්ත අතරට ගැබොරෝන් යාත්‍රා සමාජය සහ කලහාරි ධීවර සමාජය සහ ගැබොරෝන් වේල්ල සහ මොකොලෝඩි නේචර් රක්ෂිතය වැනි ස්වභාවික ආකර්ෂණ ස්ථාන ඇතුළත් වේ. බොට්ස්වානාව ගොල්ෆ් සංගමය (BGU) විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන ගොල්ෆ් පිටි ඇත.[168] ෆාකලනේ ගොල්ෆ් වත්ත යනු ඩොලර් මිලියන ගණනක සමාජ ශාලාවක් වන අතර එය හෝටල් නවාතැන් සහ ගොල්ෆ් පිටි සඳහා ප්‍රවේශය යන දෙකම සපයයි. බොට්ස්වානාහි කෞතුකාගාරවලට ඇතුළත් වන්නේ:

  • ගැබොරෝන්හි බොට්ස්වානාව ජාතික කෞතුකාගාරය
  • කන්යේ හි II වන ක්ගෝසි බතෝන් (සෙගොපොට්සෝ) කෞතුකාගාරය
  • මොලෙපොලෝල් හි I වන ක්ගෝසි සෙචෙල් කෞතුකාගාරය
  • සෙරෝවේ III වන ඛාමා අනුස්මරණ කෞතුකාගාරය
  • මවුන් හි නබේ කෞතුකාගාරය
  • මොචුඩි හි පූතාඩිකොබෝ කෞතුකාගාරය
  • ෆ්‍රැන්සිස්ටවුන් හි සුපා න්ග්වානෝ කෞතුකාගාර මධ්‍යස්ථානය

මූලාශ්‍ර

[සංස්කරණය]
  1. ^ a b Central Intelligence Agency (2009). "Botswana". The World Factbook. සම්ප්‍රවේශය February 3, 2010. උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: Invalid <ref> tag; name "cia" defined multiple times with different content
  2. ^ a b c d "Botswana". International Monetary Fund. සම්ප්‍රවේශය 2010-04-21.
  3. ^ "Botswana". Collins English Dictionary. HarperCollins. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2019.
  4. ^ Darwa, P. Opoku (2011). Kazungula Bridge Project (PDF). African Development Fund. p. Appendix IV. 14 November 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 May 2012.
  5. ^ "Population, total - Botswana | Data". data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය 2021-06-07.
  6. ^ Maundeni, Zibani; Mpabanga, Dorothy; Mfundisi, Adam (2007-01-01). "Consolidating Democratic Governance in Southern Africa : Botswana". Africa Portal. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-28.
  7. ^ "Bechuanaland was the former name of Botswana". generalknowledgefacts.com. 23 March 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2018.
  8. ^ "overview of CPI indices". Transparency International. 8 January 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2018.
  9. ^ "Botswana". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2014. (Archived 2014 edition)
  10. ^ Gross national income (GNI) – Nations Online Project සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 පෙබරවාරි 2009 at the Wayback Machine. Nationsonline.org. Retrieved on 27 October 2016.
  11. ^ Releases, Forbes Press. "Inaugural Forbes Under 30 Summit Africa To Take Place In Botswana In April 2022". Forbes (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-09-09.
  12. ^ "The Gap Report" (PDF). Geneva: UN AIDS. 2014. 20 June 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2016.
  13. ^ "HIV and Aids in Botswana". Avert International Aids Charity. 28 February 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2016.
  14. ^ "Botswana is first country with severe HIV epidemic to reach key milestone in the elimination of mother-to-child HIV transmission". Brazzaville: UN AIDS. 2021. සම්ප්‍රවේශය 10 July 2022.
  15. ^ "Botswana". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 15 May 2007. (Archived 2007 edition)
  16. ^ Bolaane, Maitseo; Mgadla, Part Themba (1997). Batswana. The Rosen Publishing Group. p. 1. ISBN 9780823920082.
  17. ^ "Botswanan or Batswana? It's complicated – Voices of Africa". Voices of Africa. 17 August 2015. 6 January 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2018.
  18. ^ Morton, F.; Ramsay, J. and Mgadla, T. (2008). Historical Dictionary of Botswana. Scarecrow Press, p. 34. ISBN 9780810854673
  19. ^ Chan, Eva KF; Timmermann, Axel; Baldi, Benedetta F.; Moore, Andy E.; Lyons, Ruth J.; Lee, Sun-Seon; Kalsbeek, Anton MF; Petersen, Desiree C.; Rautenbach, Hannes; Förtsch, Hagen EA; Bornman, MS Riana; Hayes, Vanessa M. (28 October 2019). "Human origins in a southern African palaeo-wetland and first migrations". Nature. 575 (7781). Nature Research: 185–189. Bibcode:2019Natur.575..185C. doi:10.1038/s41586-019-1714-1. PMID 31659339. S2CID 204946938. සම්ප්‍රවේශය 23 March 2020.
  20. ^ Woodward, Aylin (29 October 2019). "Every person alive today descended from a woman who lived in modern-day Botswana about 200,000 years ago, a new study finds". Business Insider. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2020.
  21. ^ Wilmsen, E. (1989) Land Filled With Flies: A Political Economy of the Kalahari. Chicago: Chicago University Press, pp. 71–5. ISBN 9780226900155
  22. ^ Denbow, James (1986). "A New Look at the Later Prehistory of the Kalahari". The Journal of African History. 27 (1): 3–28. doi:10.1017/S0021853700029170. JSTOR 181334. S2CID 163079138.
  23. ^ Denbow, James; Klehm, Carla; Dussubieux, Laure (April 2015). "The glass beads of Kaitshàa and early Indian Ocean trade into the far interior of southern Africa". Antiquity (ඉංග්‍රීසි බසින්). 89 (344): 361–377. doi:10.15184/aqy.2014.50. ISSN 0003-598X. S2CID 161212483.
  24. ^ Hall, Martin (1990), Farmers, Kings, and Traders: The People of Southern Africa, 200-1860, University of Chicago Press. ISBN 0-226-31326-3.
  25. ^ Hall, Martin (1990), Farmers, Kings, and Traders: The People of Southern Africa, 200-1860, University of Chicago Press. ISBN 0-226-31326-3.
  26. ^ Hall, Martin (1990), Farmers, Kings, and Traders: The People of Southern Africa, 200-1860, University of Chicago Press. ISBN 0-226-31326-3.
  27. ^ Magang, D. (2008) The Magic of Perseverance: The Autobiography of David Magang. Cape Town: CASAS, pp. 10–14. ISBN 9781920287702
  28. ^ Tlou, T. (1974). "The Nature of Batswana States: Towards a Theory of Batswana Traditional Government – The Batawana Case". Botswana Notes and Records. 6: 57–75. ISSN 0525-5090. JSTOR 40959210.
  29. ^ Morton, Fred. "The Rise of a Raiding State: Makaba II's Ngwaketse, 1780–1824". {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  30. ^ Morton, B. (1993). "Pre-1904 Population Estimates of the Tswana". Botswana Notes and Records. 25: 89–99. JSTOR 40979984.
  31. ^ Morton, Barry (2009-01-14). "The Hunting Trade and the Reconstruction of Northern Tswana Societies after the Difaqane, 1838–1880". South African Historical Journal (ඉංග්‍රීසි බසින්). 36: 220–239. doi:10.1080/02582479708671276.
  32. ^ Morton, Barry (1997). "The Hunting Trade and the Reconstruction of Northern Tswana Societies after the Difaqane, 1838–1880". South African Historical Journal. 36: 220–239. doi:10.1080/02582479708671276.
  33. ^ Magang, D. (2008) The Magic of Perseverance: The Autobiography of David Magang. Cape Town: CASAS, pp. 28–38. ISBN 9781920287702
  34. ^ Ramsay, J. (1991). "The Botswana-Boer War of 1852–53: How the Batswana Achieved Victory". Botswana Notes and Records. 23: 193–208. JSTOR 40980851.
  35. ^ Ramsay, Jeff. "Mmegi Blogs :: The Guns of Khutiyabasadi (II)". Mmegi Blogs. 24 November 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2018-11-08.
  36. ^ Landau, P. (1995) The Realm of the Word: Language, Gender, and Christianity in the Southern African Kingdom. Portsmouth, N.H.: Heinemann.
  37. ^ Morton, Barry; Ramsay, Jeff. "The Invention and Perpetuation of Botswana's National Mythology, 1885–1966". pp. 4–7. සම්ප්‍රවේශය 13 July 2018 – via academia.edu.
  38. ^ "Warren informed Chiefs Bathoen of Bangwaketse, Khama of Bangwato and Sebele of Bakwena about the protection in May 1885 (Mogalakwe, 2006)." (from T.E. Malebeswa (2020): Tribal Territories Act, indirect rule, chiefs and subjects)
  39. ^ Morton, Barry; Ramsay, Jeff. "The Invention and Perpetuation of Botswana's National Mythology, 1885–1966". pp. 7–11. සම්ප්‍රවේශය 13 July 2018 – via academia.edu.
  40. ^ Parsons, N. (1998) King Khama, Emperor Joe, and the Great White Queen: Victorian Britain Through African Eyes. Chicago: University of Chicago Press.
  41. ^ Hayes, Frank (1980). "South Africa's Departure from the Commonwealth, 1960–1961". The International History Review. 2 (3): 453–484. doi:10.1080/07075332.1980.9640222. ISSN 0707-5332. JSTOR 40105085.
  42. ^ "Botswana: Late British colonialism (1945–1966)". eisa.org. 3 June 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 August 2016.
  43. ^ "Botswana: Late British colonialism (1945–1966)". eisa.org. 3 June 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 August 2016.
  44. ^ "U.K.: Bechuanaland independence conference opens in London 1966". British Pathé historical collection.
  45. ^ "Botswana country profile". BBC News. 3 April 2018.
  46. ^ "Namibia General Information". Southern-eagle.com. 21 March 1990. 16 July 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2011.
  47. ^ "Darkoh" (PDF). IS: Rala. 10 October 2010 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2010.
  48. ^ "Darkoh" (PDF). IS: Rala. 10 October 2010 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2010.
  49. ^ "Darkoh" (PDF). IS: Rala. 10 October 2010 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2010.
  50. ^ "Botswana, US sign 'Debt-for-Nature' agreement". Afrol. 1 December 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 July 2010.
  51. ^ "Botswana, US sign 'Debt-for-Nature' agreement". Afrol. 1 December 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 July 2010.
  52. ^ "NOTCDIB" (PDF). UNCCD. 24 July 2010 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2010.
  53. ^ "Botswana, US sign 'Debt-for-Nature' agreement". Afrol. 1 December 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 July 2010.
  54. ^ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
  55. ^ "Botswana villages fighting desertification". Afrol. 2 November 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 July 2010.
  56. ^ Benza, Brian (25 October 2019). "Botswana's Masisi retains presidency as BDP wins election". Reuters – via www.reuters.com.
  57. ^ Transparency International [1]. Retrieved 16 February 2021.
  58. ^ "Botswana 1996 (rev. 2002)". Constitute. 14 April 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 April 2015.
  59. ^ "Administration of Justice". Republic of Botswana Administration of Justice. 29 September 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 March 2016.
  60. ^ "18th Annual SADC Lawyers' Association Conference and General Meeting" (PDF). August 2017. 10 November 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF).
  61. ^ "Efficient judicial system ensures justice". Daily News. 5 March 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 March 2016.
  62. ^ Parks, Michael (20 May 1986). "S. Africa Raids 3 Nearby Nations : Attacks Rebel Bases in Capitals of Zimbabwe, Zambia and Botswana". Los Angeles Times. 11 January 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 November 2011.
  63. ^ Republic of Botswana – Government portal සංරක්ෂණය කළ පිටපත 6 ජූලි 2011 at the Wayback Machine. Gov.bw. Retrieved on 27 October 2016.
  64. ^ "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017.
  65. ^ Pounds, Lance (14 December 2015) Botswana Defence Force, U.S. Army Leaders Meet in Europe සංරක්ෂණය කළ පිටපත 18 ජූලි 2017 at the Wayback Machine. U.S. Army Africa
  66. ^ "Botswana bushmen: Modern life is destroying us". BBC News. 7 January 2014. 25 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2016.
  67. ^ "Botswana bushmen: Modern life is destroying us". BBC News. 7 January 2014. 25 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2016.
  68. ^ "Botswana bushmen: Modern life is destroying us". BBC News. 7 January 2014. 25 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2016.
  69. ^ Fox, Kara. "Botswana scraps gay sex laws in big victory for LGBTQ rights in Africa". CNN. 11 June 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 June 2019.
  70. ^ Tshosa, Onkemetse (25 May 2021). "THE DEATH PENALTY IN BOTSWANA IN THE LIGHT OF INTERNATIONAL LAW: THE CASE FOR ABOLITION" (PDF). 25 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 25 May 2021.
  71. ^ "Ditshwanelo Website සංරක්ෂණය කළ පිටපත 18 පෙබරවාරි 2018 at the Wayback Machine"
  72. ^ US Department of State website, Background Note: Botswana සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 ජූනි 2019 at the Wayback Machine , May 2009. Retrieved 7–23–09.
  73. ^ "GDP per capita". Our World in Data. 20 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 July 2019.
  74. ^ Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. p. 159. ISBN 9781107507180.
  75. ^ Kästle, Klaus (24 July 2009). "GNI PPP table". Nationsonline.org. 15 January 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 January 2010.
  76. ^ "Botswana ranked Africa's leader in economic freedom". mmegi.bw. 19 May 2017. 22 August 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 November 2018.
  77. ^ Mugoti, Godfrey (2009). Africa (a-z). [Place of publication not identified]: Lulu Com. ISBN 978-1-4357-2890-5. OCLC 946180025.
  78. ^ "The International Property Rights Index 2014: Africa by Score". The International Property Rights Index. 8 December 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2015.
  79. ^ "Infographic: The Countries Most Reliant on Coal". Statista Infographics (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-10-20.
  80. ^ "Tracker Map – Global Energy Monitor" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-10-20.
  81. ^ Dabla, Nopenyo; Zeyi, Benson; Wanjiru, Elizabeth Njoki; Fichaux, Nicolas; Mabowe, Boiki (August 2021). Renewables readiness assessment: Botswana (PDF). Abu Dhabi, United Arab Emirates: International Renewable Energy Agency (IRENA). ISBN 978-92-9260-352-6. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-26.
  82. ^ IRENA (August 2021). "Renewables readiness assessment: Botswana". International Renewable Energy Agency (IRENA). සම්ප්‍රවේශය 2021-08-26. Landing page for report.
  83. ^ Africa., Automobile Association of South (1994), Motoring in Botswana, The Association,
    OCLC 50939190
    , http://worldcat.org/oclc/50939190, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2022-05-19     
  84. ^ Mupimpila, C (2010-09-30). "Internalising the Externalities of Public Transport in Botswana". Botswana Journal of Economics. 5 (7). doi:10.4314/boje.v5i7.60307. ISSN 1810-0163.
  85. ^ "MFW4A Botswana Financial Sector Profile". Mfw4a.org. 27 July 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2011.
  86. ^ Maganu, Patricia (26 February 2009). "Botswana: Capital Bank Bullish Despite Crisis". 14 October 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2015.
  87. ^ "Banks". Bank of Botswana. 1 August 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2015.
  88. ^ "NBFIRA ACT | NBFIRA". www.nbfira.org.bw. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-30.
  89. ^ "Investors: Facts and Figures". Republica of Botswana. 5 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2015.
  90. ^ "Department of Mines". 20 July 2007. 10 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2018.
  91. ^ "The Government of Botswana – Home". 9 February 2008. Archived from the original on 9 February 2008. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2018.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  92. ^ Nocera, Joe (8 August 2008). "Diamonds are Forever in Botswana". The New York Times. 29 August 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 March 2010.
  93. ^ "Botswana Country Brief". World Bank. 27 April 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 June 2009.
  94. ^ "Orapa Diamond Mine, Botswana – ASTER Image Gallery". asterweb.jpl.nasa.gov. 2 December 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 May 2017.
  95. ^ "Ranking Of The World's Diamond Mines By Estimated 2013 Production" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 සැප්තැම්බර් 2013 at the Wayback Machine, Kitco, 20 August 2013.
  96. ^ "Beyond 20/20 WDS". unctadstat.unctad.org. සම්ප්‍රවේශය 2021-12-29.
  97. ^ "The Economic Performance of Copyright-Based Industries". www.wipo.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-12-29.
  98. ^ The Economic Contribution of Copyright Industries in Botswana (PDF). June 2019. ISBN 978-99968-3-063-1. 2022-10-09 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 29 December 2021. {{cite book}}: |website= ignored (help)
  99. ^ "Botswana". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. 10 May 2022. (Archived 2022 edition)
  100. ^ Betts, Alexander; Kaytaz, Ezra (2009). "National and international responses to the Zimbabwean exodus: implications for the refugee protection regime" (PDF). Research Papers. 175. Policy Development and Evaluation Service, United Nations High Commissioner for Refugees. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)[permanent dead link]
  101. ^ Lovgren, Stefan (14 September 2004) African Bushmen Tour U.S. to Fund Fight for Land සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 අගෝස්තු 2016 at the Wayback Machine. National Geographic News.
  102. ^ "Visit Central Kalahari Game Reserve In Botswana". Kubwa Five Safaris (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2020-10-03.
  103. ^ Anaya, James (2 June 2010). Addendum – The situation of indigenous peoples in Botswana (PDF) (Report). United Nations Human Rights Council. A/HRC/15/37/Add.2. 6 October 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 7 August 2016.
  104. ^ Anaya, James (2 June 2010). Addendum – The situation of indigenous peoples in Botswana (PDF) (Report). United Nations Human Rights Council. A/HRC/15/37/Add.2. 6 October 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 7 August 2016.
  105. ^ "POPULATION OF CITIES, TOWNS AND VILLAGES" (PDF). POPULATION AND HOUSING CENSUS 2022. Gaborone: Statistics Botswana. June 2022. 2022-10-09 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 22 July 2022.
  106. ^ Dialogue, Africa in (12 July 2017). "The History and Future of Literature in Botswana". Medium.
  107. ^ "Botswana (Bechuanaland) – African Studies". Oxford Bibliographies. සම්ප්‍රවේශය 2019-12-22.
  108. ^ Makgala, Christian John (2014-07-03). "Neil Parsons, National Coat of Arms, and Introduction of the Pula Currency in Botswana, 1975–1976". South African Historical Journal. 66 (3): 504–520. doi:10.1080/02582473.2014.898081. ISSN 0258-2473. S2CID 159475736.
  109. ^ "Welcome to Daily News .:. General - Birth of nation". www.dailynews.gov.bw. 26 January 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-24.
  110. ^ "Botswana Music". KnowBotswana. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-24.
  111. ^ Cunningham & Milton 1987.
  112. ^ Ohenhen, Regina; Imarenezor, E.P.K; Kihuha, A.N. (2013), "Microbiome of madila - a southern-african fermented milk product", International Journal of Basic and Applied Sciences 2 (2) (2013) 170-175, https://www.researchgate.net/publication/315493533_Microbiome_of_madila_-_a_southern-african_fermented_milk_product, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2023-02-26 
  113. ^ "UNESCO Institute for Statistics". Stats.uis.unesco.org. 25 July 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2011.
  114. ^ "Literacy - The World Factbook". www.cia.gov.
  115. ^ "Literacy - The World Factbook". www.cia.gov.
  116. ^ Limkokwing University of Creative Technology සංරක්ෂණය කළ පිටපත 17 සැප්තැම්බර් 2013 at the Wayback Machine. Limkokwing.net. Retrieved on 27 October 2016.
  117. ^ "Ministry of Education and Skills Development: Home". Moe.gov.bw. 27 July 2011. 4 August 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2011.
  118. ^ "Library Partner – Botswana Ministry of Education". Africanlibraryproject.org. 3 September 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2011.
  119. ^ UNESCO-UNEVOC's Botswana profile සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 අප්‍රේල් 2014 at the Wayback Machine. Unevoc.unesco.org. Retrieved on 27 October 2016.
  120. ^ "UNESCO Institute for Statistics". Stats.uis.unesco.org. 25 July 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2011.
  121. ^ Botswana brings back school fees සංරක්ෂණය කළ පිටපත 3 පෙබරවාරි 2006 at the Wayback Machine. BBC News (11 January 2006).
  122. ^ UNESCO Science Report: towards 2030 (PDF). Paris: UNESCO. 2015. pp. 546–547. ISBN 978-92-3-100129-1. 22 March 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 20 March 2017.
  123. ^ UNESCO Science Report: towards 2030 (PDF). Paris: UNESCO. 2015. pp. 546–547. ISBN 978-92-3-100129-1. 22 March 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 20 March 2017.
  124. ^ UNESCO Science Report: towards 2030 (PDF). Paris: UNESCO. 2015. pp. 546–547. ISBN 978-92-3-100129-1. 22 March 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 20 March 2017.
  125. ^ UNESCO Science Report: towards 2030 (PDF). Paris: UNESCO. 2015. pp. 546–547. ISBN 978-92-3-100129-1. 22 March 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 20 March 2017.
  126. ^ "Global Innovation Index 2021". World Intellectual Property Organization (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations. සම්ප්‍රවේශය 2022-03-05.
  127. ^ "Global Innovation Index 2019". www.wipo.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-09-02.
  128. ^ "RTD - Item". ec.europa.eu. සම්ප්‍රවේශය 2021-09-02.
  129. ^ "Global Innovation Index". INSEAD Knowledge (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2013-10-28. 2 September 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-09-02.
  130. ^ "Botswana's hearing aid pioneers are betting on solar power to go global". Quartz Africa. 6 July 2015. 9 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2019.
  131. ^ "Solar Powered Hearing Aids, Botswana". deutschland.de. 2 June 2017. 9 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2019.
  132. ^ Kgathileng, Tebogo (2015-07-27). "Dept pleads for marketing of Musi". Botswana Daily News. 2020-05-20 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-20.
  133. ^ "Hardy breed named Musi at unveiling". mmegi.bw. 6 August 2007. 10 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2019.
  134. ^ "BITRI Develops Rapid Foot and Mouth Disease Test Kit". rapidmicromethods.com. 10 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2019.
  135. ^ "Botswana takes part in revolutionary mission". 24 November 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 June 2020.
  136. ^ "Satellite technology development giant leap". Botswana Daily News. 20 December 2020. 15 April 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 October 2021.
  137. ^ Africa, Space in (23 December 2020). "Botswana Launches National Space Program".
  138. ^ "Botswana opens first tech assembly plant". itwebafrica.com. 10 January 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2019.
  139. ^ "Almaz enters Botswana ICT sector". The Patriot. 9 January 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2019.
  140. ^ "Youth Company Shines With Their Locally Made Ditec Pioneer Phone". botswanayouth.com. 5 August 2016. 9 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2019.
  141. ^ Flood, Zoe (14 December 2021). "Inside the Botswana lab that discovered Omicron". Aljazeera. 14 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2022.
  142. ^ "Ministry of Transport and Communications". 29 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 January 2019.
  143. ^ "Botswana Railways". 21 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 January 2019.
  144. ^ "Unusual Tourism ministry solar power plant tender raises eyebrows". Sunday Standard. Gaborone. 3 December 2017. 28 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 October 2019.
  145. ^ "Botswana - energy sector overview". mmegi.bw. 22 June 2012. 21 January 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී..
  146. ^ "Health and nutrition". www.unicef.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2020-05-08.
  147. ^ "Africa :: Botswana — The World Factbook - Central Intelligence Agency". www.cia.gov. සම්ප්‍රවේශය 2020-04-27.
  148. ^ "Health and nutrition". www.unicef.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2020-05-08.
  149. ^ "HIV and Aids in Botswana". Avert. AVERT International HIV & Aids Charity. 2020-04-23. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-11.
  150. ^ "Botswana Nutrition Profile". Global Nutrition Report (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2020-02-17. සම්ප්‍රවේශය 2020-05-11.
  151. ^ "Ministry of Health". 24 October 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2013.
  152. ^ "World Bank Botswana Data". 9 July 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 July 2011.
  153. ^ "Botswana". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2014. (Archived 2014 edition)
  154. ^ "Cancer Association of Botswana". Union for International Cancer Control. 28 May 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 March 2013.
  155. ^ Kallings, LO (2008). "The first postmodern pandemic: 25 years of HIV/AIDS". J Intern Med. 263 (3): 218–43. doi:10.1111/j.1365-2796.2007.01910.x. PMID 18205765. S2CID 205339589.
  156. ^ "Botswana". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2014. (Archived 2014 edition)
  157. ^ "The Gap Report" (PDF). Geneva: UN AIDS. 2014. 20 June 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2016.
  158. ^ "HIV and Aids in Botswana". Avert International Aids Charity. 28 February 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2016.
  159. ^ "The Gap Report" (PDF). Geneva: UN AIDS. 2014. 20 June 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2016.
  160. ^ "The Gap Report" (PDF). Geneva: UN AIDS. 2014. 20 June 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2016.
  161. ^ "The Gap Report" (PDF). Geneva: UN AIDS. 2014. 20 June 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2016.
  162. ^ "The Gap Report" (PDF). Geneva: UN AIDS. 2014. 20 June 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2016.
  163. ^ "The Gap Report" (PDF). Geneva: UN AIDS. 2014. 20 June 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2016.
  164. ^ "The Gap Report" (PDF). Geneva: UN AIDS. 2014. 20 June 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2016.
  165. ^ World AIDS Day Report, UNAIDS, 2011, http://www.unaids.org/en/media/unaids/contentassets/documents/unaidspublication/2011/JC2216_WorldAIDSday_report_2011_en.pdf, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 21 February 2012 
  166. ^ Botswana Tourism Organisation සංරක්ෂණය කළ පිටපත 3 මැයි 2009 at the Wayback Machine. Botswanatourism.co.bw. Retrieved on 19 May 2017.
  167. ^ Lion Park Resort සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 ජූලි 2013 at the Wayback Machine. Lionpark.co.bw (7 February 2013). Retrieved on 19 May 2017.
  168. ^ (BGU). Botswana Golf Union. Retrieved on 19 May 2017.
අප්‍රිකාවේ ස්වෛරී රාජ්‍ය සහ යැපෙන භූමි ප්‍රදේශ ලැයිස්තුව
"https://si.wikipedia.org/w/index.php?title=බොට්ස්වානාව&oldid=702494" වෙතින් සම්ප්‍රවේශනය කෙරිණි