රුවන්ඩාව
රුවන්ඩා ජනරජය Repubulika y'u Rwanda (Kinyarwanda) République du Rwanda (ප්‍රංශ) Jamhuri ya Rwanda (Swahili) | |
|---|---|
 Flag
 Coat of arms
| |
| උද්යෝග පාඨය: "සමගිය, වැඩ, දේශප්‍රේමය" (English: "Unity, Work, Patriotism") (French: "Unité, Travail, Patriotisme") (Swahili: "Umoja, Kazi, Uzalendo") | |
| ජාතික ගීය: "Rwanda Nziza" (ඉංග්‍රීසි: "Beautiful Rwanda") | |
 | |
| අගනුවර සහ විශාලතම නගරය | කිගාලි 1°56′38″S 30°3′34″E / 1.94389°S 30.05944°E |
| නිල භාෂා(ව) | |
| ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (1994) |
|
| ආගම |
|
| ජාති නාම(ය) | රුවන්ඩීස් |
| රජය | ඒකාධිපති ජනාධිපති ජනරජය ඒකාධිපති ආඥාදායකත්වයක් යටතේ[3][4][5][6][7][8] |
• ජනාධිපති | පෝල් කගමේ |
• අගමැති | එඩ්වර්ඩ් න්ගිරෙන්ටේ |
| ව්‍යවස්ථාදායකය | පාර්ලිමේන්තුව |
| සෙනෙට් සභාව | |
| නියෝජිත මණ්ඩලය | |
| රුවන්ඩාව පිහිටුවීම | |
• රුවන්ඩා රාජධානිය | 15 වන සියවස |
• ජර්මනියේ නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ කොටසකි | 1897–1916 |
• රුවන්ඩා-උරුන්ඩි හි කොටසකි | 1916–1962 |
• රුවන්ඩා විප්ලවය | 1959–1961 |
• ජනරජය ප්‍රකාශ කළේය | 1961 ජූලි 1 |
• බෙල්ජියමෙන් නිදහස | 1962 ජූලි 1 |
• එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයට ඇතුළත් කිරීම | 1962 සැප්තැම්බර් 18 |
• වත්මන් ව්‍යවස්ථාව | 2003 මැයි 26 |
| වර්ග ප්‍රමාණය | |
• සම්පූර්ණ | 26,338 km2 (10,169 sq mi) (144 වෙනි) |
• ජලය (%) | 5.3 |
| ජනගහණය | |
• 2024 ඇස්තමේන්තුව | 14,300,291[9] (76 වෙනි) |
• ජන ඝණත්වය | 470/km2 (1,217.3/sq mi) (22 වෙනි) |
| දදේනි (ක්‍රශසා) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ |  ඇ.ඩො. බිලියන 42.346[10] (139 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 3,136[10] (165 වෙනි) |
| දදේනි (නාමික) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඇ.ඩො. බිලියන 13.927[10] (129 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 1,031[10] (167 වෙනි) |
| ගිනි (2016) | 43.7[11] මධ්‍යම |
| මාසද (2022) | ▼ 0.548[12] පහළ · 161 වෙනි |
| ව්‍යවහාර මුදල | රුවන්ඩා ෆ්‍රෑන්ක් (RWF) |
| වේලා කලාපය | UTC+2 (මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ වේලාව) |
| දින ආකෘති | දිදි/මාමා/වවවව |
| රිය ධාවන මං තීරුව | දකුණ |
| ඇමතුම් කේතය | +250 |
| අන්තර්ජාල TLD | .rw |
රුවන්ඩාව,[a] නිල වශයෙන් රුවන්ඩා ජනරජය, අප්‍රිකානු මහා විල් කලාපය සහ අග්නිදිග අප්‍රිකාව එක්වන මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ මහා රිෆ්ට් නිම්නයේ ගොඩබිම් සහිත රටකි. සමකයට අංශක කිහිපයක් දකුණින් පිහිටා ඇති රුවන්ඩාව, උගන්ඩාව, ටැන්සානියාව, බුරුන්ඩි සහ කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයට මායිම් වේ. එය ඉතා උස් වූ අතර, එයට "කඳු දහසක දේශය" (ප්‍රංශ: pays des mille collines) යන නම ලබා දෙයි, එහි භූගෝලය බටහිරින් කඳු සහ ගිනිකොන දෙසින් සැවානා විසින් ආධිපත්‍යය දරයි, රට පුරා විල් රාශියක් ඇත. දේශගුණය සෞම්‍ය සිට උපනිවර්තන කලාපීය වන අතර සෑම වසරකම වර්ෂා කාල දෙකක් සහ වියළි කාල දෙකක් ඇත. එය වඩාත්ම ජනාකීර්ණ ප්‍රධාන අප්‍රිකානු රටයි; වර්ග කිලෝමීටර 10,000 ට වඩා විශාල රටවල් අතර, එය ලෝකයේ පස්වන වඩාත්ම ජනාකීර්ණ රට වේ. එහි අගනුවර සහ විශාලතම නගරය කිගාලි වේ.
දඩයම්කරුවන් ගල් හා යකඩ යුගයේ භූමිය පදිංචි වූ අතර පසුව බන්ටු ජනයා පදිංචි වන ලදී. ජනගහනය මුලින්ම ගෝත්‍රවලටත් පසුව රාජධානිවලටත් එකතු විය. 15 වන ශතවර්ෂයේදී, ගිහන්ගා රජු යටතේ එක් රාජධානියක්, රුවන්ඩා රාජධානිය පිහිටුවීමට ආසන්න අසල්වැසි ප්‍රදේශ කිහිපයක් ඒකාබද්ධ කිරීමට සමත් විය. රුවන්ඩා රාජධානිය දහඅටවන සියවසේ මැද භාගයේ සිට ආධිපත්‍යය දැරූ අතර, ටුට්සි රජවරුන් අන් අයව හමුදාමය වශයෙන් යටත් කර ගනිමින්, බලය කේන්ද්‍රගත කර, සහ ඒකාබද්ධ ප්‍රතිපත්ති ක්‍රියාත්මක කළේය. 1897 දී ජර්මනිය විසින් රුවන්ඩාව ජර්මානු නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ කොටසක් ලෙස යටත් විජිතයක් බවට පත් කරන ලද අතර, බෙල්ජියම විසින් 1916 දී පළමු ලෝක සංග්‍රාමයේදී පාලනය අත්පත් කර ගන්නා ලදී. යුරෝපීය ජාතීන් දෙකම රුවන්ඩා රජු හරහා පාලනය කර ටුට්සි ගැති ප්‍රතිපත්තියක් පවත්වාගෙන ගියහ. හුටු ජනගහනය 1959 දී කැරලි ගැසූහ. ඔවුන් ටුට්සිවරුන් විශාල සංඛ්‍යාවක් සමූල ඝාතනය කර අවසානයේ 1962 දී ජනාධිපති ග්‍රෙගෝයර් කයිබණ්ඩා විසින් නායකත්වය දුන් ස්වාධීන, හුටු-ආධිපත්‍ය සහිත ජනරජයක් පිහිටුවන ලදී. 1973 හමුදා කුමන්ත්‍රණයකින් කයිබණ්ඩා බලයෙන් පහ කර ජුවනල් හබ්යාරිමාන බලයට ගෙන ආ අතර ඔහු හුටු-ගැති ප්‍රතිපත්තිය රඳවා ගත්තේය. ටුට්සි ප්‍රමුඛ රුවන්ඩා දේශප්‍රේමී පෙරමුණ (RPF) 1990 දී සිවිල් යුද්ධයක් දියත් කරන ලදී. 1994 අප්‍රේල් මාසයේදී හබ්යාරිමානා ඝාතනය කරන ලදී. දින සියයක් පුරා දිව ගිය රුවන්ඩා ජන සංහාරය තුල සමාජ ආතතීන් පුපුරා ගියේය. ආර්පීඑෆ් 1994 ජූලි මාසයේදී හමුදා ජයග්‍රහණයකින් ජන සංහාරය අවසන් කළේය.
රුවන්ඩාව 1994 සිට තථ්‍ය ඒකපාර්ශ්වික රාජ්‍යයක් ලෙස RPF විසින් පාලනය කර ඇති අතර හිටපු හමුදාපති පෝල් කගමේ 2000 සිට ජනාධිපති ලෙස කටයුතු කර ඇත. පූර්ව යටත් විජිත යුගයේ සිට රට පාලනය කරනු ලැබුවේ මධ්‍යගත ඒකාධිපති ආණ්ඩු මාලාවකිනි. අසල්වැසි රටවල් හා සසඳන විට රුවන්ඩාවේ දූෂණය අවම මට්ටමක පැවතියද, එය රජයේ විනිවිදභාවය, සිවිල් නිදහස සහ ජීවන තත්ත්වය පිළිබඳ ජාත්‍යන්තර මිනුම්වල පහළම අගයක් ගනී. ජනගහනය තරුණ වන අතර ප්‍රධාන වශයෙන් ග්‍රාමීය ය; රුවන්ඩාව ලෝකයේ ලාබාලතම ජනගහනයෙන් එකකි. රුවන්ඩා ජාතිකයන් එක් සංස්කෘතික හා භාෂාමය කණ්ඩායමක් වන බනියර්වාන්ඩා වලින් පමණක් ඇදගෙන ඇත. කෙසේ වෙතත්, මෙම කණ්ඩායම තුළ උප කාණ්ඩ තුනක් ඇත: හුටු, ටුට්සි සහ ට්වා. ට්වා යනු වනාන්තරයේ වාසය කරන පිග්මි ජනතාවක් වන අතර බොහෝ විට රුවන්ඩාවේ මුල්ම වැසියන්ගෙන් පැවත එන්නන් ලෙස සැලකේ. ක්‍රිස්තියානි ධර්මය රටේ විශාලතම ආගමයි; ප්‍රධාන සහ ජාතික භාෂාව කින්යාර්වාන්ඩා වන අතර එය ස්වදේශික රුවන්ඩා ජාතිකයන් විසින් කථා කරන අතර ඉංග්‍රීසි, ප්‍රංශ සහ ස්වහීලී අතිරේක නිල විදේශීය භාෂා ලෙස සේවය කරයි.
රුවන්ඩාවේ ආර්ථිකය බොහෝ දුරට යැපුම් කෘෂිකර්මය මත පදනම් වේ. රුවන්ඩාවේ අපනයනය කිරීමට ඇති ප්‍රධාන මුදල් බෝග වන්නේ කෝපි සහ තේ ය. සංචාරක ව්‍යාපාරය වේගයෙන් වර්ධනය වන අංශයක් වන අතර එය දැන් රටේ ප්‍රමුඛතම විදේශ විනිමය උපයන අංශයකි. රට අප්‍රිකානු සංගමයේ, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ, පොදු රාජ්‍ය මණ්ඩලයේ, COMESA, OIF සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාවේ සාමාජිකයෙකි.
ඉතිහාසය
[සංස්කරණය]වර්තමාන රුවන්ඩාවේ නූතන මානව ජනාවාස ආරම්භ වන්නේ, නවතම, අවසාන ග්ලැසියර යුගයේ සිට, එක්කෝ ක්‍රි.පූ. 8000 පමණ නව ශිලා යුගයේ හෝ ඉන් පසුව ඇති වූ දීර්ඝ ආර්ද්‍රතා යුගයේ, එනම් ක්‍රි.පූ. 3000 පමණ දක්වාය.[15] පුරාවිද්‍යා කැණීම් මගින් ගල් යුගයේ අග භාගයේ දඩයම්කරුවන් විසින් විරල ජනාවාස ඇති වූ බවට සාක්ෂි අනාවරණය වී ඇති අතර, පසුව විශාල ජනගහනයක් මුල් යකඩ යුගයේ පදිංචි වූ අතර ඔවුන් විසින් වළ දැමූ මැටි භාණ්ඩ සහ යකඩ මෙවලම් නිෂ්පාදනය කරන ලදී.[16][17] මෙම මුල් වැසියන් අද රුවන්ඩාවේ රැඳී සිටින ආදිවාසී පිග්මි දඩයම්කරුවන් වන ට්වා ගේ මුතුන් මිත්තන් විය.[18] ක්‍රි.පූ 700 සහ ක්‍රි.ව 1500 අතර, බන්ටු කණ්ඩායම් ගණනාවක් රුවන්ඩාවට සංක්‍රමණය වූ අතර, කෘෂිකර්මාන්තය සඳහා වනාන්තර ඉඩම් එළි පෙහෙළි කළහ.[18][19] වනාන්තරයේ වාසය කළ ට්වා ඔවුන්ගේ වාසස්ථාන බොහොමයක් අහිමි වූ අතර කඳු බෑවුම් කරා ගමන් කළේය.[20] බන්ටු සංක්‍රමණයේ ස්වභාවය සම්බන්ධයෙන් ඉතිහාසඥයින්ට න්‍යායන් කිහිපයක් තිබේ; එක් න්‍යායක් වන්නේ මුල් පදිංචිකරුවන් හුටු වන අතර, ටුට්සිවරු පසුව සංක්‍රමණය වී නිලෝ-හැමිටික් සම්භවයක් ඇති විශේෂිත වාර්ගික කණ්ඩායමක් පිහිටුවීමට ගියහ.[21] විකල්ප න්‍යායක් නම්, සංක්‍රමණය මන්දගාමී සහ ස්ථාවර වූ අතර, පවතින සමාජය යටත් කර ගැනීමට වඩා පැමිණෙන කණ්ඩායම් සමඟ ඒකාබද්ධ විය.[18][22] මෙම න්‍යාය යටතේ, හුටු සහ ටුට්සි භේදය පසුව ඇති වූ අතර එය වාර්ගික එකකට වඩා පන්ති භේදයක් විය.[23][24]
ප්‍රදේශයේ මුල්ම සමාජ සංවිධානය වූයේ වංශයයි (උබ්වෝකෝ).[25] පෙළපත් පෙළපත්වලට හෝ භූගෝලීය ප්‍රදේශයට සීමා නොවූ අතර, හුටූ, ටුට්සි සහ ත්වා ඇතුළු බොහෝමයක් ඇතුළත් විය.[26] 15 වන සියවසේ සිට, වංශ රාජධානි බවට ඒකාබද්ධ වීමට පටන් ගත්තේය.[27] ගිහන්ගා රජු යටතේ එක් රාජධානියක්, රුවන්ඩා රාජධානිය පිහිටුවීමට ආසන්න අසල්වැසි ප්‍රදේශ කිහිපයක් ඒකාබද්ධ කිරීමට සමත් විය. 1700 වන විට වර්තමාන රුවන්ඩාවේ රාජධානි අටක් පමණ පැවතිණි.[28] මෙයින් එකක්, ටුට්සි නයිගිනියා වංශය විසින් පාලනය කරන ලද රුවන්ඩා රාජධානිය, දහඅටවන සියවසේ මැද භාගයේ සිට වැඩි වැඩියෙන් ආධිපත්‍යය දැරීය. කිගෙලි ර්වාබුගිරි රජුගේ පාලන සමයේදී දහනව වන සියවසේදී රාජධානිය එහි විශාලතම ව්‍යාප්තිය කරා ළඟා විය.[29] ර්වාබුගිරි කුඩා ප්‍රාන්ත කිහිපයක් යටත් කර, බටහිර සහ උතුරට රාජධානිය පුළුල් කළේය,[29][30] සහ පරිපාලන ප්‍රතිසංස්කරණ ආරම්භ කළේය; මේවාට ටුට්සි අනුග්‍රාහකයින් ගවයින් ලබා දුන් උබුහෝකේ, ආර්ථික සහ පුද්ගලික සේවය සඳහා හුටු හෝ ටුට්සි ගනුදෙනුකරුවන්ට වරප්‍රසාද ලත් තත්ත්වයන්,[31] සහ උතුට්සි ප්‍රධානීන් සඳහා වැඩ කිරීමට හුටු හට බල කරන ලද කොර්වී පද්ධතියක් වන උබුරෙත්වා ඇතුළත් විය.[30] ර්වාබුගිරි ගේ වෙනස්කම් නිසා හුටු සහ ටුට්සි ජනගහනය අතර භේදයක් වර්ධනය විය.[30] රාජ්‍යයට පෙර පැවති කාලයට වඩා ත්වා හොඳ තත්වයේ සිටි අතර ඇතැමුන් රාජකීය මළුවෙහි නර්තන ශිල්පීන් බවට පත් විය,[20] නමුත් ඔවුන්ගේ සංඛ්‍යාව දිගින් දිගටම අඩු විය.[32]
1884 බර්ලින් සමුළුව ජර්මානු අධිරාජ්‍යයට ප්‍රදේශය පවරන ලද අතර එය ජර්මානු නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ කොටසක් ලෙස ප්‍රකාශ කළේය. 1894 දී ගවේෂක ගුස්ටාව් ඇඩොල්ෆ් වොන් ගොට්සන් රුවන්ඩාවේ මුළු භූමියම තරණය කළ පළමු යුරෝපීයයා විය; ඔහු ගිනිකොන දෙසින් කිවු විලට ගොස් රජු හමුවිය.[33][34] 1897 දී, යටත් විජිත යුගය ආරම්භ කරමින්, රජු සමඟ සන්ධානයක් ගොඩනැගීමත් සමඟ ජර්මනිය රුවන්ඩාවේ පැවැත්මක් ස්ථාපිත කළේය.[35] ජර්මානුවන් රටේ සමාජ ව්‍යුහය සැලකිය යුතු ලෙස වෙනස් නොකළ නමුත් රජුට සහ පවතින ධුරාවලියට සහය දැක්වීමෙන් සහ ප්‍රාදේශීය ප්‍රධානීන්ට බලය පැවරීමෙන් බලපෑම් කළහ.[36][37] බෙල්ජියම් හමුදා 1916 දී, පළමු ලෝක සංග්‍රාමයේදී රුවන්ඩාව සහ බුරුන්ඩි ආක්‍රමණය කළ අතර, පසුව, 1922 දී, ඔවුන් රුවන්ඩාව සහ බුරුන්ඩි යන දෙකෙහිම රුවන්ඩා-උරුන්ඩි නම් ජාතීන්ගේ ජනවරම ලෙස පාලනය කිරීමට පටන් ගත් අතර වඩාත් සෘජු යටත් විජිත පාලනයක් ආරම්භ කළහ.[38] බෙල්ජියම් ජාතිකයන් බල ව්‍යුහය සරල කර මධ්‍යගත කරන ලදී,[39] අධ්‍යාපනය, සෞඛ්‍ය, පොදු වැඩ සහ කෘෂිකාර්මික අධීක්ෂණය යන ක්ෂේත්‍රවල මහා පරිමාණ ව්‍යාපෘති හඳුන්වා දුන් අතර, සාගතය අවම කිරීමට උත්සාහ කිරීම සඳහා නව භෝග සහ වැඩිදියුණු කරන ලද කෘෂිකාර්මික ශිල්පීය ක්‍රම ද ඇතුළත් විය.[40] ජර්මානුවන් සහ බෙල්ජියම් ජාතිකයන් යන දෙදෙනාම, නව අධිරාජ්‍යවාදයෙන් පසුව, හුටු සහ ටුට්සි විවිධ ජාතීන් සලකා ටුට්සි ආධිපත්‍යය ප්‍රවර්ධනය කළහ.[41] 1935 දී, බෙල්ජියම විසින් හැඳුනුම්පත් ක්‍රමයක් හඳුන්වා දුන් අතර, එය එක් එක් පුද්ගලයා ටුට්සි, හුටු, ත්වා හෝ ස්වභාවිකකරණය ලෙස ලේබල් කරන ලදී. විශේෂයෙන් ධනවත් හුටූවරුන්ට ගෞරවනීය ටුට්සි බවට පත්වීමට පෙර හැකිව තිබුණද, හැඳුනුම්පත් පන්ති අතර තවදුරටත් ගමන් කිරීම වැළැක්වීය.[42]
.jpg)
බෙල්ජියම දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයෙන් පසුව එක්සත් ජාතීන්ගේ භාර ප්‍රදේශයක් ලෙස රුවන්ඩා-උරුන්ඩි (එයින් රුවන්ඩාව උතුරු කොටස පිහිටුවන ලදී) අවසානයේ නිදහස අධීක්ෂණය කිරීමේ වරමක් සහිතව දිගටම පාලනය කළේය.[43][44] මුල් නිදහසට කැමති වූ ටුට්සිවරුන් සහ හුටු විමුක්ති ව්‍යාපාරය අතර ආතතීන් උත්සන්න විය, එය 1959 රුවන්ඩා විප්ලවයෙන් අවසන් විය: හුටු ක්‍රියාකාරීන් ටුට්සිවරුන් මරා ඔවුන්ගේ නිවාස විනාශ කිරීමට පටන් ගත් අතර,[45] 100,000 කට වැඩි පිරිසකට අසල්වැසි රටවල රැකවරණය ලබා ගැනීමට බල කෙරුනි.[46][47] 1961 දී හදිසියේම හුටු හිතවාදී බෙල්ජියම් ජාතිකයන් ජනමත විචාරණයක් පැවැත්වූ අතර එහිදී රාජාණ්ඩුව අහෝසි කිරීමට රට ඡන්දය ප්‍රකාශ කළේය. රුවන්ඩාව බුරුන්ඩියෙන් වෙන් වූ අතර 1962 ජූලි 1 දින නිදහස ලබා ගත් අතර,[48] එය ජාතික නිවාඩු දිනයක් වන නිදහස් දිනය ලෙස සමරනු ලැබේ.[49] ප්‍රචණ්ඩ චක්‍ර අනුගමනය කරන ලද අතර, පිටුවහල් කරන ලද ටුට්සි අසල්වැසි රටවලින් ප්‍රහාර එල්ල කිරීම සහ හුටු විසින් ටුට්සිවරුන් මහා පරිමාණයෙන් ඝාතනය කිරීම සහ මර්දනය කිරීම මගින් ප්‍රතිප්‍රහාර දියත් කරන ලදී.[50] 1973 දී ජුවනල් හබ්යාරිමාන හමුදා කුමන්ත්‍රණයකින් බලයට පත් විය. හුටු ගැති වෙනස්කම් කිරීම් දිගටම පැවතුන නමුත් වැඩි ආර්ථික සමෘද්ධියක් සහ ටුට්සිට එරෙහි ප්‍රචණ්ඩත්වය අඩු විය.[51] ට්වා ආන්තිකව පැවති අතර, 1990 වන විට රජය විසින් සම්පූර්ණයෙන්ම වාගේ වනාන්තරවලින් පිටමං කරන ලදී. බොහෝ අය හිඟන්නන් බවට පත් විය.[52] රුවන්ඩාවේ ජනගහනය 1934 දී මිලියන 1.6 සිට 1989 දී මිලියන 7.1 දක්වා වැඩි වී ඇති අතර එය ඉඩම් සඳහා තරඟයට හේතු විය.[53]
1990 දී, රුවන්ඩා දේශප්‍රේමී පෙරමුණ (RPF), ටුට්සි සරණාගතයන්ගෙන් සැදුම්ලත් කැරලිකාර කණ්ඩායමක්, රුවන්ඩා සිවිල් යුද්ධය ආරම්භ කරමින්, උගන්ඩාවේ පිහිටි ඔවුන්ගේ කඳවුරේ සිට උතුරු රුවන්ඩාව ආක්‍රමණය කළහ.[54] මෙම සරණාගතයින් මුහුණ දෙන ගැටළු වලට ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී කිරීමට සහ ඒවාට මුහුණ දීමට අපොහොසත් වීම සම්බන්ධයෙන් හුටු ආධිපත්‍යය දරන රජය හෙළා දුටුවේය. යුද්ධයේදී තීරනාත්මක වාසියක් ලබා ගැනීමට දෙපාර්ශ්වයටම නොහැකි විය,[55] නමුත් 1992 වන විට එය හබ්යාරිමානාගේ අධිකාරිය දුර්වල කර ඇත; මහජන පෙලපාලි හේතුවෙන් ඔහුට දේශීය විපක්ෂය සමග සභාගයකට යාමට බල කෙරුනු අතර අවසානයේ RPF සමග 1993 Arusha ගිවිසුම් අත්සන් කිරීමට සිදුවිය.[56] සටන් විරාමය 1994 අප්‍රේල් 6 වන දින කිගාලි ගුවන් තොටුපළ අසලදී හබ්යාරිමානාගේ යානය වෙඩි තබා බිම හෙලීමෙන් ඔහු මිය යාමෙන් අවසන් විය.[57] ගුවන් යානයට වෙඩි තැබීම පැය කිහිපයක් ඇතුළත ආරම්භ වූ රුවන්ඩා ජන සංහාරයේ උත්ප්‍රේරකයක් විය. ආසන්න වශයෙන් දින 100ක කාලය තුළ, 500,000 සහ 1,000,000 අතර[58] ටුට්සි සහ දේශපාලනික වශයෙන් මධ්‍යස්ථ හුටු ජාතිකයන් අන්තර්වාර රජයේ නියෝග මත හොඳින් සැලසුම් කළ ප්‍රහාරවලින් මිය ගියහ.[59] සෘජුවම ඉලක්ක නොකළද බොහෝ ට්වා මරා දමන ලදී.[52]
ටුට්සි ආර්පීඑෆ් ඔවුන්ගේ ප්‍රහාරය නැවත ආරම්භ කළ අතර, ක්‍රමානුකූලව රටේ පාලනය සියතට ගත් අතර, ජූලි මැද වන විට මුළු රටේම පාලනය අත්පත් කර ගන්නා ලදී.[60] ජන සංහාරයට ජාත්‍යන්තර ප්‍රතිචාරය සීමිත වූ අතර, ප්‍රධාන බලවතුන් දැනටමත් ඕනෑවට වඩා දිගු කර ඇති එක්සත් ජාතීන්ගේ සාම සාධක හමුදාව ශක්තිමත් කිරීමට අකමැති විය.[61] RPF භාරගත් විට, ආසන්න වශයෙන් හුටු මිලියන දෙකක් පමණ අසල්වැසි රටවලට, විශේෂයෙන්ම Zaïre වෙත පලා ගියේ, පළිගැනීම්වලට බියෙන්;[62] ඊට අමතරව, RPF ප්‍රමුඛ හමුදාව පළමු සහ දෙවන කොංගෝ යුද්ධවල ප්‍රධාන සටන්කාමියෙකු විය.[63] රුවන්ඩාව තුළ, රුවන්ඩාව සඳහා ජාත්‍යන්තර අපරාධ අධිකරණය (ICTR) පිහිටුවීම සහ සාම්ප්‍රදායික ග්‍රාමීය අධිකරණ පද්ධතියක් වන ගකාකා යලි හඳුන්වා දීමත් සමඟ, සංහිඳියාව සහ යුක්තිය පිළිබඳ කාල පරිච්ඡේදයක් ආරම්භ විය.[64] 2000 සිට රුවන්ඩාවේ ආර්ථිකය,[65] සංචාරක සංඛ්‍යාව,[66] සහ මානව සංවර්ධන දර්ශකය ශීඝ්‍රයෙන් වර්ධනය වී ඇත;[67] 2006 සහ 2011 අතර දරිද්‍රතා අනුපාතය 57% සිට 45% දක්වා අඩු වූ අතර,[68] ආයු අපේක්ෂාව වසර 46.6 සිට ඉහළ ගියේය. 2000[69] සිට 2021 වසර 65.4 දක්වා විය.[70]
2009 දී, රුවන්ඩාව බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් නොවූවත්, පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලයට සම්බන්ධ විය.
දේශපාලනය සහ රජය
[සංස්කරණය]
රුවන්ඩාව යනු 1994 සිවිල් යුද්ධය අවසන් වූ දා සිට අඛණ්ඩව රුවන්ඩා දේශප්‍රේමී පෙරමුණ (RPF) සහ එහි නායක Paul Kagame විසින් පාලනය කරන ලද තථ්‍ය ඒක-පක්ෂ රාජ්‍යයකි.[71][72] රුවන්ඩාව නාමිකව ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී වුවද, මැතිවරණ විවිධ ආකාරවලින් මෙහෙයවනු ලැබේ, ඒවාට විරුද්ධ පක්ෂ තහනම් කිරීම, විවේචකයන් අත්අඩංගුවට ගැනීම හෝ ඝාතනය කිරීම සහ මැතිවරණ වංචා ඇතුළත් වේ.[73] ආර්පීඑෆ් යනු ටුට්සි ආධිපත්‍යය දරන පක්ෂයක් වන නමුත් අනෙකුත් ප්‍රජාවන්ගෙන් ද සහාය ලැබේ.[74]
1994 සිට ක්‍රියාත්මක වූ සංක්‍රාන්ති ව්‍යවස්ථාව ප්‍රතිස්ථාපනය කරමින් 2003 ජාතික ජනමත විචාරණයකින් පසුව ව්‍යවස්ථාව සම්මත කරන ලදී.[75] ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව මගින් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සහ මැතිවරණ මත පදනම් වූ දේශපාලනයක් සහිත බහු-පක්ෂ පාලන ක්‍රමයක් නියම කරයි.[76] කෙසේ වෙතත්, ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ දේශපාලන පක්ෂ ක්‍රියා කළ හැකි ආකාරය පිළිබඳ කොන්දේසි ඉදිරිපත් කරයි. 54 වැනි වගන්තිය පවසන්නේ "දේශපාලන සංවිධානවලට ජාතිය, වාර්ගික කණ්ඩායම, ගෝත්‍රය, වංශය, ප්‍රදේශය, ස්ත්‍රී පුරුෂ භාවය, ආගම හෝ වෙනස් කොට සැලකීමට හේතු විය හැකි වෙනත් බෙදීම් මත පදනම් වීම තහනම්" බවයි.[77] රුවන්ඩාවේ ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය නායකයා වන අතර,[78] සහ රුවන්ඩාවේ කැබිනට් මණ්ඩලය සමඟ ඒකාබද්ධව ප්‍රතිපත්ති නිර්මාණය කිරීම,[79] සන්නද්ධ හමුදාවන්ට අණ දීම,[80] ගිවිසුම් සාකච්ඡා කිරීම සහ අනුමත කිරීම,[81] ජනාධිපති නියෝග අත්සන් කිරීම ඇතුළු පුළුල් බලතල ඇත.[82] සහ යුද්ධය හෝ හදිසි තත්වයක් ප්‍රකාශ කිරීම.[80] ජනාධිපතිවරයා සෑම වසර හතකට වරක්ම තේරී පත් වන අතර,[83] අගමැති සහ කැබිනට් මණ්ඩලයේ අනෙකුත් සියලුම සාමාජිකයන් පත් කරයි.[84] පාර්ලිමේන්තුව සභා දෙකකින් සමන්විතයි. එය නීති සම්පාදනය කරන අතර ජනාධිපතිවරයාගේ සහ කැබිනට් මණ්ඩලයේ ක්‍රියාකාරකම් අධීක්ෂණය කිරීමට ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් බලය ලබා දී ඇත.[85] පහළ කුටිය යනු නියෝජිතයින්ගේ මණ්ඩලය වන අතර එහි සාමාජිකයින් 80 දෙනෙකු වසර පහක ධුර කාලයක් සේවය කරයි. මෙම ආසනවලින් විසිහතරක් කාන්තාවන් සඳහා වෙන් කර ඇති අතර, පළාත් පාලන නිලධාරීන්ගේ ඒකාබද්ධ රැස්වීමක් හරහා තේරී පත් වේ; තවත් ආසන තුනක් තරුණ හා ආබාධිත සාමාජිකයින් සඳහා වෙන් කර ඇත; ඉතිරි 53 සමානුපාතික නියෝජන ක්‍රමයක් යටතේ සර්වජන ඡන්ද බලයෙන් තේරී පත් වේ.[86]
රුවන්ඩාවේ නීති පද්ධතිය බොහෝ දුරට ජර්මානු සහ බෙල්ජියම් සිවිල් නීති පද්ධති සහ චාරිත්‍රානුකූල නීතිය මත පදනම් වේ.[70] ජනාධිපතිවරයා සහ සෙනෙට් සභාව ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණ විනිසුරුවරුන් පත්කිරීමේදී සම්බන්ධ වුවද, අධිකරණය විධායක ශාඛාවෙන් ස්වාධීන වේ.[87] හියුමන් රයිට්ස් වොච් විසින් මරණීය දණ්ඩනය අහෝසි කිරීම ඇතුළු යුක්තිය පසිඳලීමේ ප්‍රගතිය පිළිබඳව රුවන්ඩා රජයට ප්‍රශංසා කර ඇත,[88] නමුත් දේශපාලනිකව අභිප්‍රේරිත විනිසුරුවරුන් පත් කිරීම වැනි රජයේ සාමාජිකයින් විසින් අධිකරණ පද්ධතියට මැදිහත් වන බවට චෝදනා කරයි. නඩු පවරන බලය අනිසි ලෙස භාවිතා කිරීම සහ විනිසුරුවරුන්ට විශේෂ තීරණ ගැනීමට බලපෑම් කිරීම.[89] ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව මගින් සාමාන්‍ය සහ විශේෂිත උසාවි වර්ග දෙකක් සඳහා සපයයි.[90] සාමාන්‍ය අධිකරණ යනු ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය, මහාධිකරණය සහ ප්‍රාදේශීය අධිකරණ වන අතර විශේෂිත අධිකරණ යනු හමුදා අධිකරණ[90] වන අතර වාණිජ නඩු කටයුතු කඩිනම් කිරීම සඳහා 2011 වසරේ නිර්මාණය කරන ලද වාණිජ අධිකරණ පද්ධතියකි.[91] 2004 සහ 2012 අතර ගකාකා අධිකරණ පද්ධතියක් ක්‍රියාත්මක විය.[92] රුවන්ඩාවේ සාම්ප්‍රදායික අධිකරණයක් වන ගකාකා, ගම් සහ ප්‍රජාවන් විසින් මෙහෙයවනු ලබන අතර, ජන සංහාරක සැකකරුවන්ගේ නඩු විභාග කඩිනම් කිරීම සඳහා පුනර්ජීවනය කරන ලදී.[93] සමූලඝාතන නඩු ගොඩගැසී තිබූ ඒවා ඉවත් කිරීමට උසාවිය සමත් වූ නමුත් නීතිමය සාධාරණ ප්‍රමිතියට අනුකූල නොවීම හේතුවෙන් මානව හිමිකම් කණ්ඩායම් විසින් විවේචනයට ලක් කරන ලදී.[94]
අනෙකුත් බොහෝ අප්‍රිකානු රටවලට සාපේක්ෂව රුවන්ඩාවේ දූෂණ මට්ටම් අඩුය; 2014 දී ට්‍රාන්ස්පේරන්සි ඉන්ටර්නැෂනල් විසින් රුවන්ඩාව උප සහරා අප්‍රිකාවේ රටවල් 47 කින් පස්වන පිරිසිදුම රට ලෙසත් ලෝකයේ 175 න් 55 වැනි පිරිසිදුම රට ලෙසත් ශ්‍රේණිගත කරන ලදී.[95][96] ව්‍යවස්ථාවෙන් ඔම්බුඩ්ස්මන්වරයෙකු සඳහා විධිවිධාන සලසා ඇති අතර, ඔහුගේ රාජකාරිවලට දූෂණය වැළැක්වීම සහ සටන් කිරීම ඇතුළත් වේ.[97][98] රාජ්‍ය නිලධාරීන් (ජනාධිපතිවරයා ද ඇතුළුව) ඔම්බුඩ්ස්මන්වරයාට සහ මහජනතාවට තම ධනය ප්‍රකාශ කිරීමට ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් නියම කර ඇත. මෙයට අවනත නොවන අයගේ වැඩ තහනම් කරනු ලැබේ.[99] එසේ තිබියදීත්, හියුමන් රයිට්ස් වොච් විසින් නීතිවිරෝධී සහ අත්තනෝමතික ලෙස රඳවා තබා ගැනීම, තර්ජන හෝ වෙනත් ආකාරයේ බිය ගැන්වීම්, අතුරුදහන් කිරීම්, දේශපාලනික වශයෙන් අභිප්‍රේරිත නඩු විභාග සහ සාමකාමීව විරෝධතා දක්වන සිවිල් වැසියන් සමූල ඝාතනය කිරීම ඇතුළු රට පුරා පුළුල් දේශපාලන මර්දනයක් සටහන් කරයි.[100]
රුවන්ඩාව එක්සත් ජාතීන්ගේ,[101] අප්‍රිකානු සංගමය, ෆ්‍රැන්කොෆෝනි,[102] නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාව,[103] සහ පොදු රාජ්‍ය මණ්ඩලයේ සාමාජිකයෙකි.[104] හබ්යාරිමාන පාලන සමයේදී වසර ගණනාවක් පුරා, රට ප්‍රංශය සමඟ මෙන්ම, පැරණි යටත් විජිත බලවතා වූ බෙල්ජියම සමඟ සමීප සබඳතා පවත්වා ගෙන ගියේය.[105] කෙසේ වෙතත්, RPF රජය යටතේ, රුවන්ඩාව නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාවේ අසල්වැසි රටවල් සමඟ සහ ඉංග්‍රීසි කතා කරන ලෝකය සමඟ සමීප සබඳතා අපේක්ෂා කර ඇත. 2006 දී ප්‍රංශ විනිසුරුවරයෙකු විසින් රුවන්ඩා නිලධාරීන්ට අධිචෝදනා ඉදිරිපත් කිරීමෙන් අනතුරුව ප්‍රංශය සමඟ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා අත්හිටුවන ලදී,[106] සහ 2010, 2015 දී ඔවුන් ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කළ ද රටවල් අතර සබඳතා පළුදු වූ විට.[107] කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය සමඟ සබඳතා පළමු හා දෙවන කොංගෝ යුද්ධවලට රුවන්ඩාව සම්බන්ධ වීමෙන් පසුව නොසන්සුන් විය;[63] කොංගෝ හමුදාව ඔවුන්ගේ හමුදාවන්ට රුවන්ඩා ප්‍රහාර එල්ල කළ බවට චෝදනා කළ අතර රුවන්ඩාව උතුරේ සහ දකුණේ හුටු කැරලිකරුවන් මර්දනය කිරීමට අසමත් වීම සම්බන්ධයෙන් කොංගෝ රජයට දොස් පැවරීය. කිවු පළාත්.[108][109] 2010 දී, එක්සත් ජාතීන් විසින් වාර්තාවක් නිකුත් කරන ලද අතර, පළමු හා දෙවන කොංගෝ යුද්ධ වලදී කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ පුලුල් පරිමානයේ මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම් සහ මනුෂ්‍යත්වයට එරෙහි අපරාධ සිදුකල බවට රුවන්ඩා හමුදාවට චෝදනා කරමින් රුවන්ඩා රජය විසින් චෝදනා ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී.[110] නැගෙනහිර කොංගෝවේ කැරැල්ලක් වන M23 කැරැල්ලට සහය දක්වන බවට කිංෂාසා රුවන්ඩාවට චෝදනා කිරීමත් සමඟ 2012 දී සබඳතා තවදුරටත් පළුදු විය.[111] 2015 වන විට, සාමය යථා තත්ත්වයට පත් කර ඇති අතර සබඳතා වැඩිදියුණු වෙමින් පවතී.[112]
දෙවන කොංගෝ යුද්ධයේදී ප්‍රතිවිරුද්ධ කැරලිකාර කණ්ඩායම්වලට සහය දුන් නිසා 1999 දී දෙරටේ හමුදාවන් අතර ඇති වූ ගැටුමකින් පසුව 2000 ගණන්වල වැඩි කාලයක් උගන්ඩාව සමඟ රුවන්ඩාවේ සබඳතා නොසන්සුන් විය,[113] නමුත් 2010 ගණන්වල මුල් භාගයේදී සැලකිය යුතු ලෙස වැඩිදියුණු විය.[114][115] 2019 දී, රුවන්ඩාව උගන්ඩාව සමඟ ඇති දේශසීමා වසා දැමීමත් සමඟ දෙරට අතර සබඳතා පිරිහී ගියේය.[116][117]
පරිපාලන අංශ
[සංස්කරණය]
බටහිර යටත් විජිතකරණයට පෙර, රුවන්ඩා රාජ්‍ය පද්ධතියට දේශපාලන බහුත්වවාදයේ සහ බලය බෙදා ගැනීමේ අර්ධ ක්‍රමයක් තිබුණි.[118] දැඩි ධුරාවලියක් පැවතියද, පූර්ව යටත් විජිත ක්‍රමය "මධ්‍යගත බලය සහ විමධ්‍යගත ස්වයං පාලන ඒකක" ස්ථාපිත ඒකාබද්ධ පද්ධතියක් සාක්ෂාත් කර ගන්නා ලදී. රාජාණ්ඩුව යටතේ තේරී පත් වූ ප්‍රධානියා දිස්ත්‍රික්ක කිහිපයකට බෙදී තිබූ පළාතක් පාලනය කළේය. ප්‍රධානියා විසින් පත් කරන ලද තවත් නිලධාරීන් දෙදෙනෙක් දිස්ත්‍රික්ක පාලනය කළහ. එක් නිලධාරියෙකුට ඉඩම කෙරෙහි බලය පවරා ඇති අතර අනෙක් නිලධාරියා ගවයන් අධීක්ෂණය කළේය. රජු (මාවාමි) පළාත්, දිස්ත්‍රික්ක, කඳුකර සහ අසල්වැසි පද්ධතියක් හරහා පාලනය ක්‍රියාත්මක කළේය.[119] 2003 වන විට, ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් රුවන්ඩාව පළාත් (ඉන්ටාරා), දිස්ත්‍රික්ක (යුටුරෙරෙ), නගර, මහ නගර සභා, නගර, අංශ (ඉමිරේන්ජ්), සෛල (උතුගාරි) සහ ගම් (ඉමිදුගුඩු) ලෙස බෙදා ඇත; විශාල බෙදීම් සහ ඒවායේ දේශසීමා පාර්ලිමේන්තුව විසින් ස්ථාපිත කර ඇත.[120] 2006 ජනවාරි මාසයේදී රුවන්ඩාව ප්‍රතිසංවිධානය කරන ලද අතර එමඟින් පළාත් දොළහක් ඒකාබද්ධ කර පහක් නිර්මාණය කරන ලද අතර දිස්ත්‍රික්ක 106 ක් තිහකට ඒකාබද්ධ කරන ලදී.[121] 2006 දී අඳින ලද වර්තමාන දේශසීමා බලය විමධ්‍යගත කිරීම සහ පැරණි ක්‍රමය සහ ජන සංහාරය සමඟ ඇති සම්බන්ධකම් ඉවත් කිරීම අරමුණු කර ගෙන ඇත. විශාලතම නගර හා සම්බන්ධ පළාත් දොළහක පෙර ව්‍යුහය ප්‍රධාන වශයෙන් භූගෝල විද්‍යාව මත පදනම් වූ පළාත් පහකින් ප්‍රතිස්ථාපනය විය.[122] එනම්;
ජාතික ප්‍රතිපත්ති දිස්ත්‍රික් මට්ටමින් ක්‍රියාවට නැංවීම සහතික කිරීම සඳහා පළාත් පහ ජාතික රජය සහ ඒවායේ දිස්ත්‍රික්ක අතර අතරමැදියන් ලෙස ක්‍රියා කරයි. පළාත් පාලන අමාත්‍යාංශය විසින් සකස් කරන ලද රුවන්ඩා විමධ්‍යගත කිරීමේ උපාය මාර්ගික රාමුව "පළාතේ පාලන ගැටළු සම්බන්ධීකරණය කිරීම මෙන්ම අධීක්ෂණය සහ ඇගයීම" සඳහා වගකීම් පළාත් වෙත පවරයි.[123] සෑම පළාතකම ආණ්ඩුකාරවරයෙකු විසින් ප්‍රධානත්වය දරනු ලබන අතර, ජනාධිපතිවරයා විසින් පත් කරනු ලබන අතර සෙනෙට් සභාව විසින් අනුමත කරනු ලැබේ.[124] රාජ්‍ය සේවා සැපයීම සහ ආර්ථික සංවර්ධනය සම්බන්ධීකරණය කිරීම දිස්ත්‍රික්කවල වගකීම වේ. ඒවා දිස්ත්‍රික්ක විසින් නියම කර ඇති පරිදි පොදු සේවාවන් සැපයීමේ වගකීම දරන අංශවලට බෙදා ඇත.[125] දිස්ත්‍රික්ක සහ අංශ සෘජුවම තේරී පත් වූ සභා ඇති අතර එම සභාව විසින් තෝරාගත් විධායක කමිටුවක් විසින් මෙහෙයවනු ලැබේ.[126] සෛල සහ ගම් යනු කුඩාම දේශපාලන ඒකක වන අතර, මිනිසුන් සහ අංශ අතර සම්බන්ධයක් සපයයි.[125] සියලුම වැඩිහිටි නේවාසික පුරවැසියන් ඔවුන්ගේ ප්‍රාදේශීය සෛල කවුන්සිලයේ සාමාජිකයින් වන අතර, එයින් විධායක කමිටුවක් තෝරා පත් කර ගනු ලැබේ.[126] කිගාලි නගරය පළාත් මට්ටමේ අධිකාරියක් වන අතර එය නගරය තුළ නාගරික සැලසුම් සම්බන්ධීකරණය කරයි.[123]
භූගෝලය
[සංස්කරණය]
වර්ග කිලෝමීටර් 26,338 (වර්ග සැතපුම් 10,169), රුවන්ඩාව ලොව 149 වැනි විශාලතම රට වන අතර,[127] ගැම්බියාව, එස්වාටිනි සහ ජිබුටි වලින් පසු අප්‍රිකානු ප්‍රධාන භූමියේ සිව්වන කුඩාම රට වේ.[127] එය බුරුන්ඩි, හයිටි සහ ඇල්බේනියාවට ප්‍රමාණයෙන් සැසඳිය හැක.[70][128] මුළු රටම ඉහළ උන්නතාංශයක පිහිටා ඇත: පහළම ස්ථානය වන්නේ මුහුදු මට්ටමේ සිට මීටර 950 (අඩි 3,117) උසින් පිහිටි රුසිසි ගඟයි.[70] රුවන්ඩාව මධ්‍යම/නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ පිහිටා ඇති අතර බටහිරින් කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය, උතුරින් උගන්ඩාව, නැගෙනහිරින් ටැන්සානියාව සහ දකුණින් බුරුන්ඩි මායිම් වේ.[70] එය සමකයට අංශක කිහිපයක් දකුණින් පිහිටා ඇති අතර ගොඩබිම් සහිත වේ.[129] අගනුවර, කිගාලි, රුවන්ඩාවේ මධ්‍යයට ආසන්නව පිහිටා ඇත.[130]
ප්‍රධාන කොංගෝ සහ නයිල් ජලාපවහන ද්‍රෝණි අතර ජල පෝෂකය උතුරේ සිට දකුණට රුවන්ඩාව හරහා ගමන් කරයි, රටේ ප්‍රදේශයෙන් 80% ක් පමණ නයිල් ගඟට සහ 20% ක් රුසිසි ගඟ සහ ටැන්ගානිකා විල හරහා කොංගෝවට ගලා යයි.[131] රටේ දිගම ගංගාව වන්නේ නයබරොන්ගෝ වන අතර එය නිරිත දෙසින් නැඟී උතුරට, නැගෙනහිරට සහ ගිනිකොන දෙසට ගලා බසින අතර රුවුබු සමඟ ඒකාබද්ධ වී කාගේරා සෑදෙයි; කගේරා පසුව ටැන්සානියාව සමඟ නැගෙනහිර මායිම ඔස්සේ උතුරට ගලා යයි. නයබරොන්ගෝ-කගේරා අවසානයේ වික්ටෝරියා විල වෙත ගලා බසින අතර, න්යුන්ග්වේ වනාන්තරයේ එහි මූලාශ්‍රය නයිල් නදියේ තවමත් තීරණය කර නොමැති සමස්ත ප්‍රභවය සඳහා තරඟකරුවෙකු වේ.[132] රුවන්ඩාවේ බොහෝ විල් ඇත, විශාලතම වැව කිවු විල වේ. මෙම විල රුවන්ඩාවේ බටහිර මායිමේ බොහෝ දිග දිගේ ඇල්බර්ටයින් රිෆ්ට් හි තට්ටුව අල්ලාගෙන ඇති අතර, උපරිම ගැඹුර මීටර 480 (අඩි 1,575),[133] එය ලොව ගැඹුරුම විල් විස්සක් අතුරින් එකකි.[134] අනෙකුත් ප්‍රමාණයේ විල් අතරට බුරේරා, රුහොන්ඩෝ, මුහාසි, ර්වේරු සහ ඉහේමා ඇතුළත් වන අතර, අකගේරා ජාතික වනෝද්‍යානයේ නැගෙනහිර තැනිතලාවේ පිහිටි විල් පෙළකින් අවසාන විල් විශාලම වේ.[135]
මධ්‍යම සහ බටහිර රුවන්ඩාවේ කඳු ආධිපත්‍යය දරන අතර රට සමහර විට ප්‍රංශ භාෂාවෙන් "පේස් ඩෙස් මිලේ කොලීන්" ලෙස හැඳින්වේ ("කඳු දහසක දේශය").[136] ඒවා රුවන්ඩාවේ බටහිර මායිම දිගේ උතුරේ සිට දකුණට දිවෙන නැගෙනහිර අප්‍රිකානු රිෆ්ට් හි ඇල්බර්ටයින් ශාඛාව දෙපස පිහිටි ඇල්බර්ටයින් රිෆ්ට් කඳුකරයේ කොටසකි.[137] උසම කඳු මුදුන් වයඹ දෙසින් විරුංගා ගිනිකඳු දාමයේ දක්නට ලැබේ; මීටර 4,507 (අඩි 14,787) වන රුවන්ඩාවේ උසම ස්ථානය වන කරිසිම්බි කන්ද මෙයට ඇතුළත් වේ.[138] රටේ මෙම බටහිර කොටස ඇල්බර්ටයින් රිෆ්ට් කඳුකර වනාන්තර පරිසර කලාපය තුළ පිහිටා ඇත.[137] එහි උස මීටර 1,500 සිට 2,500 දක්වා (අඩි 4,921 සිට 8,202 දක්වා).[139] රටේ මධ්‍යය ප්‍රධාන වශයෙන් කඳුකරය වන අතර නැගෙනහිර මායිම් කලාපය සැවානා, තැනිතලා සහ වගුරු බිම් වලින් සමන්විත වේ.[140]
දේශගුණය
[සංස්කරණය]
රුවන්ඩාවේ සෞම්‍ය නිවර්තන උස්බිම් දේශගුණයක් ඇති අතර එහි ඉහළ උන්නතාංශය නිසා සමක රටවලට සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වයට වඩා අඩු උෂ්ණත්වයක් ඇත.[129] රට මධ්‍යයේ පිහිටි කිගාලි ප්‍රදේශයේ සාමාන්‍ය දෛනික උෂ්ණත්ව පරාසය 15 සහ 28 °C (59 සහ 82 °F) අතර වසර පුරා සුළු වෙනසක් ඇත.[141] රට පුරා සමහර උෂ්ණත්ව විචලනයන් ඇත; කඳුකර බටහිර සහ උතුර සාමාන්‍යයෙන් පහත්-නැගෙනහිරට වඩා සිසිල් වේ.[142] වර්ෂයේ වැසි කාල දෙකක් ඇත; පළමුවැන්න පෙබරවාරි සිට ජූනි දක්වා සහ දෙවැන්න සැප්තැම්බර් සිට දෙසැම්බර් දක්වා දිව යයි. මේවා වියළි කාල දෙකකින් වෙන් කරනු ලැබේ: ප්‍රධාන එක ජූනි සිට සැප්තැම්බර් දක්වා වන අතර, එම කාලය තුළ බොහෝ විට වැසි නොලැබෙන අතර, දෙසැම්බර් සිට පෙබරවාරි දක්වා කෙටි හා අඩු දරුණු එකක් වේ.[143] වර්ෂාපතනය භූගෝලීය වශයෙන් වෙනස් වන අතර, රටේ බටහිර සහ වයඹ ප්‍රදේශවලට වාර්ෂිකව නැගෙනහිර සහ ගිනිකොන දෙසට වඩා වැඩි වර්ෂාපතනයක් ලැබේ.[144] ගෝලීය උෂ්ණත්වය ඉහළ යාම වැසි කාල රටාවේ වෙනසක් ඇති කර ඇත. Strategic Foresight Group හි වාර්තාවකට අනුව, දේශගුණික විපර්යාසයන් වසරක් තුළ අත්විඳින ලද වැසි දින ගණන අඩු කර ඇති නමුත්, ධාරානිපාත වර්ෂාවේ වාර ගණන වැඩි වීමට ද හේතු වී ඇත.[145] මෙම වෙනස්කම් දෙකම ගොවීන්ට දුෂ්කරතාවන්ට හේතු වී ඇති අතර, ඔවුන්ගේ ඵලදායිතාව අඩු වී ඇත.[146] උපායමාර්ගික දුරදක්නා රුවන්ඩාව වසර පනහක් පුරාවට සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය 0.7 °C සිට 0.9 °C දක්වා වැඩි වීමත් සමඟ වේගයෙන් උණුසුම් වන රටක් ලෙසද සංලක්ෂිත වේ.[145]
ජෛව විවිධත්වය
[සංස්කරණය]
ප්‍රාග් ඓතිහාසික යුගයේ කඳුකර වනාන්තරය වර්තමාන රුවන්ඩාවේ භූමි ප්‍රමාණයෙන් තුනෙන් එකක් අල්ලාගෙන සිටියේය. ස්වභාවිකව ඇති වන වෘක්ෂලතා දැන් ජාතික වනෝද්‍යාන තුනට සීමා වී ඇති අතර, ටෙරස් කෘෂිකර්මාන්තය රටේ සෙසු ප්‍රදේශවල ආධිපත්‍යය දරයි.[147] විශාලතම ඉතිරි වන වනාන්තරය වන න්යුන්ග්වේ හි ගස් විශේෂ 200 ක් මෙන්ම උඩවැඩියා සහ බිගෝනියා ද අඩංගු වේ.[148] ගිනිකඳු ජාතික වනෝද්‍යානයේ වෘක්ෂලතාදිය බොහෝ දුරට උණ බම්බු සහ මුවර්ලන්ඩ් වන අතර කුඩා වනාන්තර ප්‍රදේශයකි.[147] ඊට වෙනස්ව, අකගේරා සතුව සවානා පරිසර පද්ධතියක් ඇත, එහි ශාක මත ෂිටිම් ආධිපත්‍යය දරයි. මාර්කාමියා ලුටියා සහ යුලෝෆියා ගිනිඑන්සිස් ඇතුළු දුර්ලභ හෝ වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති ශාක විශේෂ කිහිපයක් අකගේරා හි ඇත.[149][150]
විශාල ක්ෂීරපායීන්ගේ විශාලතම විවිධත්වය ජාතික වනෝද්‍යාන තුනෙහි දක්නට ලැබෙන අතර ඒවා සංරක්ෂණ ප්‍රදේශ ලෙස නම් කර ඇත.[151] අකගෙරා හි ජිරාෆ් සහ අලි[152] වැනි සාමාන්‍ය සැවානා සතුන් අඩංගු වන අතර, ගිනි කඳු ලොව පුරා කඳු ගෝරිල්ලා ජනගහනයෙන් තුනෙන් එකකට නිවහන වේ.[153] න්යුන්ග්වේ වනාන්තරයේ සාමාන්‍ය චිම්පන්සියන් සහ රුවෙන්සෝරි කොලබස් ආබෝරියල් වඳුරන් ඇතුළු ප්‍රාථමික විශේෂ දහතුනක් ඇත. රුවෙන්සෝරි කොලබස් පුද්ගලයින් 400ක් දක්වා කණ්ඩායම් වශයෙන් ගමන් කරයි, අප්‍රිකාවේ ඕනෑම ප්‍රයිමේට් සතෙකුගේ විශාලතම හමුදා ප්‍රමාණය වේ.[154]
1994 ජන සංහාරයෙන් පසු රුවන්ඩාවේ සිංහ ගහනය විනාශ විය, ජාතික වනෝද්‍යාන අවතැන් වූවන් සඳහා කඳවුරු බවට පත් කිරීමත් ඉතිරි සතුන් ගව පට්ටිකරුවන් විසින් වස පානය කිරීමත් නිසා ය. 2015 ජූනි මාසයේදී, දකුණු අප්‍රිකානු උද්‍යාන දෙකක්, රුවන්ඩාවේ සිංහ ගහනයක් නැවත ස්ථාපිත කරමින්, අකගේරා ජාතික වනෝද්‍යානයට සිංහයන් හත් දෙනෙකු පරිත්‍යාග කරන ලදී.[155] සිංහයන් මුලින් උද්‍යානයේ වැටක් සහිත ප්‍රදේශයක රඳවා තබා ඇති අතර පසුව කරපටි කර මාසයකට පසුව වනයට මුදා හරින ලදී.[156]
වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති කළු රයිනෝ 18 ක් 2017 දී දකුණු අප්‍රිකාවේ සිට රුවන්ඩාවට ගෙන එන ලදී.[157] ධනාත්මක ප්‍රතිඵලවලින් පසුව, 2019 වසරේ යුරෝපය පුරා පිහිටි සත්වෝද්‍යානවලින් තවත් කළු රයිනෝ පස් දෙනෙකු අකගේරා ජාතික වනෝද්‍යානයට භාර දෙන ලදී.[158]
ඒ හා සමානව, සුදු රයිනෝ ගහනය රුවන්ඩාවේ වර්ධනය වේ. 2021 දී රුවන්ඩාවට දකුණු අප්‍රිකාවෙන් සුදු රයිනෝ 30ක් ලැබුණේ අකගේරා වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති විශේෂ සඳහා ආරක්ෂිත අභිජනන භූමියක් වීමේ අරමුණ ඇතිවය.[159][160]
රුවන්ඩාවේ පක්ෂි විශේෂ 670 ක් ඇත, නැගෙනහිර සහ බටහිර අතර වෙනස්කම් ඇත.[161] බටහිරින් පිහිටි Nyungwe වනාන්තරයේ වාර්තා වී ඇති විශේෂ 280ක් ඇත, ඉන් 26ක් Albertine Rift වලට ආවේණික වේ;[161] ආවේණික විශේෂ අතර Rwenzori turaco සහ කඩවසම් spurfowl ඇතුළත් වේ.[162] නැගෙනහිර රුවන්ඩාවේ, ඊට වෙනස්ව, කළු-හිස් ගොනොලෙක් වැනි සැවානා පක්ෂීන් සහ කොකුන් සහ දොඹකර ඇතුළු වගුරු බිම් හා විල් ආශ්‍රිතව දක්නට ලැබේ.[161]
රටෙහි මෑත කාලීන කීට විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ මගින් "බුෂ් ටයිගර් මැන්ටිස්" ලෙස නම් කරන ලද ඩිස්ටැක්ටා ටයිග්‍රිෆ්‍රුටෙක්ස් නම් නව විශේෂයක් ද [163] ඇතුළුව ප්‍රාර්ථනා මැන්ටිස් වල පොහොසත් විවිධත්වයක්[164] අනාවරණය කර ඇත.
රුවන්ඩාවේ භෞමික පරිසර කලාප තුනක් අඩංගු වේ: ඇල්බර්ටයින් රිෆ්ට් කඳුකර වනාන්තර, වික්ටෝරියා ද්‍රෝණියේ වනාන්තර-සවානා මොසෙයික්, සහ රුවෙන්සෝරි-විරුංගා කඳුකර මුවර්ලන්ඩ්ස්.[165] රටෙහි 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 3.85/10ක් තිබූ අතර, එය රටවල් 172ක් අතරින් ගෝලීය වශයෙන් 139 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[166]
ආර්ථිකය
[සංස්කරණය]පුලුල්ව පැතිරුනු ජීවිත හානි, යටිතල පහසුකම් නඩත්තු කිරීමට අපොහොසත් වීම, කොල්ලකෑම් සහ වැදගත් මුදල් භෝග නොසලකා හැරීම් සමඟින් 1994 ජන සංහාරයේදී රුවන්ඩාවේ ආර්ථිකය දැඩි ලෙස පීඩාවට පත් විය. මෙය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ විශාල පහත වැටීමක් ඇති කළ අතර පුද්ගලික සහ බාහිර ආයෝජන ආකර්ෂණය කර ගැනීමේ හැකියාව විනාශ කළේය.[70] ආර්ථිකය එතැන් සිට ශක්තිමත් වී ඇත, ඒක පුද්ගල නාමික දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය 2022 දී ඩොලර් 909.9 ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත,[167] 1994 දී ඩොලර් 127 හා සසඳන විට.[168] ප්‍රධාන අපනයන වෙලඳපොලවල් වන්නේ චීනය, ජර්මනිය සහ එක්සත් ජනපදයයි.[70] ආර්ථිකය රුවන්ඩාවේ මධ්‍යම ජාතික බැංකුව විසින් කළමනාකරණය කරනු ලබන අතර මුදල් ඒකකය රුවන්ඩා ෆ්‍රෑන්ක් ය; 2019 දෙසැම්බරයේ දී, විනිමය අනුපාතය එක්සත් ජනපද ඩොලරයකට ෆ්‍රෑන්ක් 910 ක් විය.[169] රුවන්ඩාව 2007 දී නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාවට සම්බන්ධ වූ අතර, සාමාජික රටවල් හත අතර මූල්‍ය එකමුතුව සඳහා සැලැස්මක් අනුමත කර ඇත,[170] එය අවසානයේ පොදු නැගෙනහිර අප්‍රිකානු සිලිං වලට තුඩු දිය හැකිය.[171]
රුවන්ඩාව ස්වභාවික සම්පත් ස්වල්පයක් ඇති රටකි,[129] ආර්ථිකය බොහෝ දුරට පදනම් වී ඇත්තේ දේශීය ගොවීන් විසින් සරල මෙවලම් භාවිතයෙන් යැපුම් කෘෂිකර්මය මතයි.[172] ඇස්තමේන්තු කර ඇති පරිදි වැඩකරන ජනගහනයෙන් 90% ක් ගොවිපළවල් සහ කෘෂිකර්මාන්තය 2014 දී දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 32.5% ක් විය.[70] කුඩා බිම් කැබලි සහ බෑවුම් සහිත බෑවුම් සහිත ගොවිතැන් ශිල්පීය ක්‍රම මූලික වේ.[173] 1980 ගණන්වල මැද භාගයේ සිට, අවතැන් වූවන් නැවත පදිංචි කිරීම හේතුවෙන්, ගොවිපල ප්‍රමාණය සහ ආහාර නිෂ්පාදනය අඩුවෙමින් පවතී.[174][129] රුවන්ඩාවේ සාරවත් පරිසර පද්ධතියක් තිබියදීත්, ආහාර නිෂ්පාදනය බොහෝ විට ජනගහන වර්ධනයට සමපාත නොවන අතර ආහාර ආනයනය අවශ්‍ය වේ.[70] කෙසේ වෙතත්, මෑත වසරවලදී කෘෂිකර්මාන්තයේ වර්ධනයත් සමඟ තත්වය වැඩිදියුණු වී ඇත.[175]
රට තුළ වගා කරන යැපුම් භෝගවලට රටේ ගොවිබිම්වලින් තුනෙන් එකකට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් අල්ලා ගන්නා මැටෝක් (කොළ කෙසෙල්),[173] අර්තාපල්, බෝංචි, බතල, මඤ්ඤොක්කා, තිරිඟු සහ බඩ ඉරිඟු ඇතුළත් වේ.[173] කෝපි සහ තේ අපනයනය සඳහා ප්‍රධාන මුදල් බෝග වන අතර, උස් උන්නතාංශ, බෑවුම් සහිත සහ ගිනිකඳු පස හිතකර කොන්දේසි සපයයි.[173] රුවන්ඩා ජාතිකයන් 400,000කට අධික සංඛ්‍යාවක් කෝපි වගාවෙන් සිය ජීවිකාව ගෙන යන බව වාර්තා තහවුරු කර ඇත.[177] කෘෂිකාර්මික අපනයන මත යැපීම නිසා රුවන්ඩාව ඔවුන්ගේ මිල වෙනස්වීම් වලට ගොදුරු වේ.[178] රුවන්ඩාවේ ඇති කරන සතුන් අතර එළදෙනුන්, එළුවන්, බැටළුවන්, ඌරන්, කුකුළු මස් සහ හාවුන් ඇතුළත් වන අතර, එක් එක් සංඛ්‍යාවේ භූගෝලීය වෙනස්කම් ඇත.[179] කිගාලි අවට තීව්‍ර කිරි ගොවිපළවල් කිහිපයක් තිබුණද නිෂ්පාදන ක්‍රම බොහෝ දුරට සම්ප්‍රදායික වේ.[179] ඉඩම් හා ජල හිඟය, ප්‍රමාණවත් නොවන සහ දුර්වල ගුණාත්මක ආහාර, සහ ප්‍රමාණවත් නොවන පශු වෛද්‍ය සේවාවන් සහිත නිරන්තර රෝග වසංගත ප්‍රතිදානය සීමා කරන ප්‍රධාන බාධක වේ. රටේ වැව් ආශ්‍රිතව මසුන් ඇල්ලීම සිදු වේ, නමුත් තොග ඉතා ක්ෂය වී ඇති අතර කර්මාන්තය පුනර්ජීවනය කිරීමේ උත්සාහයක් ලෙස සජීවී මාළු ආනයනය කරනු ලැබේ.[180]
කාර්මික අංශය කුඩා වන අතර, 2014 දී දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 14.8% ක් දායක වේ.[70] නිෂ්පාදනය කරන නිෂ්පාදන අතර සිමෙන්ති, කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන, කුඩා පරිමාණ බීම වර්ග, සබන්, ගෘහ භාණ්ඩ, සපත්තු, ප්ලාස්ටික් භාණ්ඩ, රෙදිපිළි සහ සිගරට් ඇතුළත් වේ.[70] රුවන්ඩාවේ පතල් කර්මාන්තය 2008 දී ඇමෙරිකානු ඩොලර් මිලියන 93ක් උපයමින් වැදගත් දායකයෙකි.[181] කැණීම් කරන ලද ඛනිජ ද්‍රව්‍යවලට කැසිටරයිට්, වුල්ෆ්‍රැමයිට්, රත්‍රන් සහ කෝල්ටන් ඇතුළත් වන අතර ඒවා ජංගම දුරකථන වැනි විද්‍යුත් සහ සන්නිවේදන උපාංග නිෂ්පාදනය සඳහා යොදා ගනී.[181][182]
රුවන්ඩාවේ සේවා අංශය 2000 දශකයේ අගභාගයේදී බැංකු ණය දීම, විදේශ ආධාර ව්‍යාපෘති සහ ආයෝජන අඩු වීම නිසා පීඩාවට පත් විය.[183] මෙම අංශය 2010 දී යළිත් පිබිදුණු අතර, ආර්ථික නිමැවුමෙන් රටේ විශාලතම අංශය බවට පත් වූ අතර රටේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 43.6% කට දායක විය.[70] ප්‍රධාන තෘතියික දායකයින්ට බැංකු සහ මූල්‍ය, තොග සහ සිල්ලර වෙළඳාම, හෝටල් සහ ආපනශාලා, ප්‍රවාහන, ගබඩා, සන්නිවේදන, රක්ෂණ, දේපල, ව්‍යාපාරික සේවා සහ අධ්‍යාපනය සහ සෞඛ්‍ය ඇතුළු රාජ්‍ය පරිපාලනය ඇතුළත් වේ.[183] සංචාරක ව්‍යාපාරය වේගයෙන්ම වර්ධනය වන ආර්ථික සම්පත් වලින් එකක් වන අතර 2007 දී රටේ ප්‍රමුඛතම විදේශ විනිමය උපයන්නෙකු බවට පත් විය.[184] ජන සංහාරයේ උරුමය තිබියදීත්, රට ආරක්ෂිත ගමනාන්තයක් ලෙස ජාත්‍යන්තරව වැඩි වැඩියෙන් වටහාගෙන ඇත.[185] 2013 වසරේ සංචාරක පැමිණීම් සංඛ්‍යාව 864,000 ක් වූ අතර එය 2010 දී 504,000 ක් විය.[66] සංචාරක ආදායම 2014 දී ඇමෙරිකානු ඩොලර් මිලියන 303 ක් වූ අතර එය 2000 දී යන්තම් ඇමෙරිකානු ඩොලර් මිලියන 62 සිට ඉහළ ගියේය.[186] මෙම ආදායමට විශාලතම දායකයා වූයේ ගිනිකඳු ජාතික වනෝද්‍යානයේ කඳු ගෝරිල්ලා ලුහුබැඳීමයි;[186] රුවන්ඩාව කඳු ගෝරිල්ලන් ආරක්ෂිතව නැරඹිය හැකි රටවල් තුනෙන් එකකි; ගෝරිල්ලන් වසරකට දහස් ගණන් නරඹන්නන් ආකර්ෂණය කර ගන්නා අතර, ඔවුන් බලපත්‍ර සඳහා ඉහළ මිලක් ගෙවීමට සූදානම් වේ.[187] අනෙකුත් ආකර්ශනීය ස්ථාන අතර චිම්පන්සියන්ගේ නිවහන, රුවන්සෝරි කොලොබස් සහ අනෙකුත් ප්‍රයිමේටස්, කිවු විලෙහි නිකේතන සහ රටෙහි නැඟෙනහිර පිහිටි කුඩා සැවානා රක්ෂිතයක් වන අකගෙරා ඇතුළත් වේ.[188]
රුවන්ඩාව 2023 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 103 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[189]
මාධ්‍ය සහ සන්නිවේදන
[සංස්කරණය]විශාලතම ගුවන්විදුලි සහ රූපවාහිනී මධ්‍යස්ථාන රජය විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන අතර, පුවත්පත් බහුතරයක් රජය සතු වේ.[190] බොහෝ රුවන්ඩා ජාතිකයින්ට ගුවන් විදුලියට ප්රවේශය ඇත; 1994 ජන සංහාරය අතරතුර, රේඩියෝ ටෙලිවිෂන් ලිබ්‍රේ ඩෙස් මිලේ කොලින්ස් ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථානය රට පුරා විකාශනය කරන ලද අතර, ටුට්සි විරෝධී ප්‍රචාරණ හරහා ඝාතනවලට ඉන්ධන සැපයීමට උදව් විය.[190] 2015 වන විට, රජය විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන රේඩියෝ රුවන්ඩාව විශාලතම මධ්‍යස්ථානය වන අතර රට පුරා ප්‍රධාන පුවත් මූලාශ්‍රය වේ.[190] බොහෝ නිවෙස්වලට තමන්ගේම කට්ටලයක් නොමැති වීමත් සමඟ රූපවාහිනී ප්රවේශය සීමිතය.[191] රජය 2014 දී ඩිජිටල් රූපවාහිනිය එළිදැක්වූ අතර වසරකට පසුව ජාතික මධ්‍යස්ථාන හතක් ක්‍රියාත්මක විය, එය 2014ට පෙර ඇනලොග් යුගයේ එකක් පමණක් විය.[192] මුද්‍රණාලය දැඩි ලෙස සීමා කර ඇති අතර, රජයේ පළිගැනීම් වලක්වා ගැනීම සඳහා පුවත්පත් ස්වයං-වාරණය කිරීම පුරුද්දක් ලෙස සිදු කරයි.[190] එසේ වුවද, රජය විවේචනය කරන කින්යාර්වාන්ඩා, ඉංග්‍රීසි සහ ප්‍රංශ ප්‍රකාශන කිගාලි භාෂාවෙන් බහුලව තිබේ. 2010 රුවන්ඩා ජනාධිපතිවරණයට පෙර සීමාවන් වැඩි කරන ලද අතර ස්වාධීන පුවත්පත් දෙකක් වන උමුසෙසෝ සහ උමුවුගිසි උසස් මාධ්‍ය කවුන්සිලය විසින් මාස හයකට අත්හිටුවන ලදී.[193]
රටේ පැරණිතම විදුලි සංදේශ සමූහය වන රුවන්ඩාටෙල්, 2011 දී ඈවර කරන ලදී, ලිබියානු සමාගමක් වන LAP ග්‍රීන්ට 80% හිමි විය.[194] සමාගම 2013 දී ලික්විඩ් ටෙලෙකොම් විසින් අත්පත් කර ගන්නා ලදී,[195] නැගෙනහිර සහ දකුණු අප්‍රිකාව පුරා විදුලි සංදේශ සහ ෆයිබර් ඔප්ටික් ජාල සපයන සමාගමකි.[196] 2015 වන විට, ලික්විඩ් ටෙලෙකොම් ග්‍රාහකයින් 30,968 දෙනෙකුට ස්ථාවර දුරකථන සේවා සපයන අතර MTN Rwanda ජංගම දුරකථන ක්‍රියාකරු අමතර ස්ථාවර මාර්ග ග්‍රාහකයින් 15,497 දෙනෙකුට සේවය කරයි.[197] ලෑන්ඩ්ලයින් බොහෝ දුරට රාජ්‍ය ආයතන, බැංකු, රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන සහ තානාපති කාර්යාල විසින් භාවිතා කරනු ලබන අතර පුද්ගලික දායකත්ව මට්ටම් අඩුය.[198] 2015 වන විට, රට තුළ ජංගම දුරකථන විනිවිද යාම 72.6% කි,[199] 2011 දී 41.6% සිට ඉහළ ගොස් ඇත.[200] MTN Rwanda ප්‍රමුඛතම සැපයුම්කරු වන අතර ග්‍රාහකයින් 3,957,986 ක් ද, Tigo 2,887,328 ක් ද, භාරතී එයාර්ටෙල් 1,336,679 ක් ද සමඟින් ප්‍රමුඛයා වේ.[197] රුවන්ඩාටෙල් මීට පෙර ජංගම දුරකථන ජාලයක් ද ක්‍රියාත්මක කර ඇත, නමුත් කර්මාන්ත නියාමකයා 2011 අප්‍රේල් මාසයේදී එහි බලපත්‍රය අවලංගු කළේ සමාගම එකඟ වූ ආයෝජන බැඳීම් සපුරාලීමට අපොහොසත් වීමෙන් පසුවය.[201] අන්තර්ජාලය විනිවිද යාම අඩු නමුත් වේගයෙන් ඉහළ යයි; 2015 දී පුද්ගලයන් 100 දෙනෙකුට අන්තර්ජාල භාවිතා කරන්නන් 12.8 ක් සිටි අතර,[199] 2007 දී 2.1 සිට වැඩි විය.[202] 2011 දී, බ්‍රෝඩ්බෑන්ඩ් සේවා සැපයීමට සහ ඉලෙක්ට්‍රොනික වාණිජ්‍යය සඳහා පහසුකම් සැලසීමට අදහස් කරන ලද 2,300-කිලෝමීටර (සැතපුම් 1,400) ෆයිබර් ඔප්ටික් විදුලි සංදේශ ජාලයක් සම්පූර්ණ කරන ලදී.[203] මෙම ජාලය දකුණු සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ සන්නිවේදන වාහකයන් සම්බන්ධ කරන සබ්මැරීන් ෆයිබර් ඔප්ටික් කේබල් එකක් වන SEACOM වෙත සම්බන්ධ වේ. රුවන්ඩාව තුළ රට පුරා නගර සම්බන්ධ කරමින් ප්‍රධාන මාර්ග ඔස්සේ කේබල් දිව යයි.[203] ජංගම සැපයුම්කරු MTN පෙරගෙවුම් දායකත්වය හරහා Kigali හි බොහෝ ප්‍රදේශවල රැහැන් රහිත අන්තර්ජාල සේවාවක් ද ක්‍රියාත්මක කරයි.[204]
2019 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී මාරා කෝපරේෂන් විසින් පළමු අප්‍රිකානු නිෂ්පාදිත ස්මාර්ට් ජංගම දුරකථනය රුවන්ඩාවේ දියත් කරන ලදී.[205]
යටිතල පහසුකම්
[සංස්කරණය]
රුවන්ඩා රජය 2000 ගණන් වලදී ජල සම්පාදන සංවර්ධනය සඳහා අරමුදල් සැපයීමට ප්‍රමුඛත්වය දුන් අතර, ජාතික අයවැයෙන් එහි කොටස සැලකිය යුතු ලෙස වැඩි කරන ලදී.[206] මෙම අරමුදල් පරිත්‍යාගශීලීන්ගේ සහයෝගය සමඟින් ආරක්ෂිත ජලය සඳහා ප්රවේශය සීඝ්‍රයෙන් වැඩි කිරීමට හේතු විය. 2015 දී, ජනගහනයෙන් 74% කට ආරක්ෂිත ජලය සඳහා ප්රවේශය තිබුණි,[207] 2005 දී 55% සිට;[206] 2017 වන විට මෙය 100% දක්වා වැඩි කිරීමට රජය කැපවී ඇත.[207] රටේ ජල යටිතල පහසුකම් නාගරික සහ ග්‍රාමීය පද්ධති වලින් සමන්විත වන අතර එය ප්‍රධාන වශයෙන් ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල ස්ථාවර නල සහ නාගරික ප්‍රදේශවල පුද්ගලික සම්බන්ධතා හරහා මහජනතාවට ජලය ලබා දෙයි. මෙම පද්ධති මගින් සපයනු නොලබන ප්‍රදේශවල, අත් පොම්ප සහ කළමනාකරණය කළ උල්පත් භාවිතා කරනු ලැබේ.[208] රටේ බොහෝ ප්‍රදේශවල වාර්ෂිකව මිලිමීටර 750 (අඟල් 30) වර්ෂාපතනයක් පැවතුනද,[209] වැසි ජලය රැස්කිරීමෙන් ඉතා සුළු ප්‍රයෝජනයක් ගන්නා අතර අනෙකුත් අප්‍රිකානු රටවල භාවිතයට සාපේක්ෂව නිවැසියන්ට ජලය ඉතා අරපිරිමැස්මෙන් භාවිතා කිරීමට බල කෙරෙයි.[207] සනීපාරක්ෂාව සඳහා ප්රවේශය අඩු මට්ටමක පවතී; එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය ඇස්තමේන්තු කරන්නේ 2006 දී නාගරිකව 34%කට සහ ග්‍රාමීය වැසියන්ගෙන් 20%කට වැඩි දියුණු කළ සනීපාරක්ෂාව සඳහා ප්රවේශය තිබූ බවයි.[210] කිගාලි අප්‍රිකාවේ පිරිසිදුම නගරවලින් එකකි.[211] සනීපාරක්ෂාව වැඩි දියුණු කිරීම සඳහා රජයේ ප්‍රතිපත්තිමය පියවර සීමිත වන අතර, නාගරික ප්‍රදේශ කෙරෙහි පමණක් අවධානය යොමු කරයි.[210] නාගරික සහ ග්‍රාමීය යන දෙඅංශයෙන්ම ජනගහනයෙන් බහුතරයක් පොදු හවුල් වලවල් වැසිකිළි භාවිතා කරයි.[210]
රුවන්ඩාවේ විදුලි සැපයුම, 2000 ගණන්වල මුල් භාගය වන තෙක්, සම්පූර්ණයෙන්ම පාහේ ජල විදුලි මූලාශ්රවලින් ජනනය විය; බුරේරා සහ රුහොන්ඩෝ විල්වල ඇති බලාගාර මගින් රටේ විදුලියෙන් 90%ක් සපයන ලදී.[212] සාමාන්‍යයට වඩා අඩු වර්ෂාපතනයේ සහ මිනිස් ක්‍රියාකාරකම්වල එකතුවක්, රුගේසි තෙත් බිම් වගා කිරීම සහ තණබිම් සඳහා ජලය බැස යාම ඇතුළුව, 1990 සිට වැව් දෙකේ ජල මට්ටම පහත වැටීමට හේතු විය. 2004 වන විට මට්ටම් 50% කින් අඩු කරන ලද අතර, එය බලාගාරවල නිමැවුමේ තියුනු පහත වැටීමකට තුඩු දුන්නේය.[213] මෙය, ආර්ථිකය වර්ධනය වීමත් සමඟ වැඩි වූ ඉල්ලුම සමඟ, 2004 හි හිඟයක් සහ පුලුල්ව පැටවීම සිදු විය. හදිසි පියවරක් ලෙස රජය කිගාලි නගරයට උතුරින් ඩීසල් ජනක යන්ත්‍ර සවි කළේය. 2006 වන විට මේවා රටේ විදුලිබලයෙන් 56%ක් සපයන නමුත් ඉතා මිල අධික විය.[213] බුරේරා සහ රුහොන්ඩෝ වෙත ජලය සපයන රුගේසි තෙත්බිම් ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම සහ කිවු විලෙන් මීතේන් වායුව නිස්සාරණය කිරීමේ යෝජනා ක්‍රමයක් සඳහා ආයෝජනය කිරීම ඇතුළුව මෙම ගැටලුව සමනය කිරීම සඳහා රජය විසින් ක්‍රියාමාර්ග ගණනාවක් ක්‍රියාත්මක කරන ලදී. 40%.[214] 2009 දී 10.8% ක් වූ නමුත් 2012 දී විදුලිය ලබා ගැනීමට හැකි වූයේ ජනගහනයෙන් 18% කට පමණි.[215] 2013-18 සඳහා රජයේ ආර්ථික සංවර්ධන සහ දරිද්‍රතාවය අවම කිරීමේ උපායමාර්ගය 2017 වන විට නිවාසවලින් 70%කට විදුලිය ප්රවේශය වැඩි කිරීම අරමුණු කරයි.[216]
1994 ජන සංහාරයේ සිට රුවන්ඩාවේ ප්‍රවාහන යටිතල පහසුකම් සඳහා රජය එක්සත් ජනපදය, යුරෝපා සංගමය, ජපානය සහ වෙනත් අයගේ ආධාර ඇතිව ආයෝජනය වැඩි කර ඇත. ප්‍රවාහන පද්ධතිය ප්‍රධාන වශයෙන් මාර්ග ජාලයෙන් සමන්විත වන අතර, කිගාලි සහ රටේ අනෙකුත් බොහෝ ප්‍රධාන නගර සහ නගර අතර පදික මාර්ග ඇත.[217] රුවන්ඩාව නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාවේ අනෙකුත් රටවලට එනම් උගන්ඩාව, ටැන්සානියාව, බුරුන්ඩි සහ කෙන්යාවට මෙන්ම නැගෙනහිර කොංගෝවේ ගෝමා සහ බුකාවු නගරවලට මාර්ගයෙන් සම්බන්ධ වේ; රටේ වැදගත්ම වෙළඳ මාර්ගය වන්නේ උතුරු කොරිඩෝව ලෙස හඳුන්වන කම්පාලා සහ නයිරෝබි හරහා මොම්බාසා වරායට යන මාර්ගයයි.[218] රටේ පොදු ප්‍රවාහනයේ ප්‍රධාන ආකාරය වන්නේ කුඩා බස් රථය වන අතර එය මගීන් රැගෙන යා හැකි ධාරිතාවයෙන් අඩකට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් වේ.[219] සමහර කුඩා බස් රථ, විශේෂයෙන් කිගාලි හි,[220] හවුල් කුලී රථ පද්ධතියක් යටතේ, කාලසටහන් නොකළ සේවාවක් ක්‍රියාත්මක කරයි,[221] අනෙක් ඒවා කාලසටහනකට අනුව ධාවනය වන අතර, ප්‍රධාන නගර අතර අධිවේගී මාර්ග ලබා දෙයි. විශාල බස් රථ කුඩා සංඛ්‍යාවක් ඇත,[219] ඒවා රට පුරා කාලසටහන්ගත සේවාවක් ක්‍රියාත්මක කරයි. ප්‍රධාන පෞද්ගලික කුලී රථය යතුරුපැදි කුලී රථයයි; 2013 දී රුවන්ඩාවේ ලියාපදිංචි යතුරුපැදි කුලී රථ 9,609 ක් තිබූ අතර එය ටැක්සි කැබ් 579 ක් සමඟ සසඳන විට පමණි.[219] අසල්වැසි රටවල විවිධ ගමනාන්ත සඳහා පුහුණුකරු සේවා ලබා ගත හැකිය. රට ජාත්‍යන්තර ගමනාන්ත කිහිපයකට සේවා සපයන කිගාලි හි ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළක් ඇත, නයිරෝබි සහ එන්ටෙබේ වෙත වඩාත් කාර්යබහුල මාර්ග වේ;[222] කිගාලි සහ සියංගුගු අසල කැමඹේ ගුවන් තොටුපළ අතර එක් දේශීය මාර්ගයක් ඇත.[223] 2017 දී, කිගාලි හි දකුණු දෙසින් බුගේසේරා ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපලේ ඉදිකිරීම් ආරම්භ කරන ලද අතර, එය විවෘත වන විට දැනට පවතින කිගාලි ගුවන් තොටුපළට අනුපූරකව රටේ විශාලතම ගුවන් තොටුපළ බවට පත් වනු ඇත.[224] ජාතික ගුවන් සේවය රුවන්ඩ්එයාර් වන අතර, විදේශ ගුවන් සේවා හතක් මගින් රටට සේවා සපයයි.[222] 2015 වන විට රටේ දුම්රිය මාර්ග නොමැත, නමුත් බුරුන්ඩි සහ ටැන්සානියාව සමඟ ඒකාබද්ධව, ටැන්සානියානු මධ්‍යම මාර්ගය රුවන්ඩාවට දිගු කිරීමේ ව්‍යාපෘතියක් ක්‍රියාත්මක වේ; මෙම යෝජනා ක්‍රමය සඳහා රාජ්‍ය පුද්ගලික හවුල්කාරිත්වයක් ඇති කර ගැනීම සඳහා රටවල් තුන පුද්ගලික සමාගම්වලින් කැමැත්ත ප්‍රකාශ කිරීමට ආරාධනා කර ඇත.[225] සීමිත පෞද්ගලික සේවාවක් පවතින අතර පූර්ණ සේවාවක් සංවර්ධනය කිරීමට රජය වැඩපිළිවෙලක් ආරම්භ කර ඇතත් කිවු වැවේ වරාය නගර අතර පොදු ජල ප්‍රවාහනයක් නොමැත. 2023 දී රුවන්ඩාව අනාරක්ෂිත රටක් ලෙස සැලකේ.[226] යටිතල පහසුකම් අමාත්‍යාංශය විසින් රුවන්ඩාව වික්ටෝරියා විල හා අකගේරා ගඟ හරහා නැව්ගත කිරීමේ ශක්‍යතා පිළිබඳවද විමර්ශනය කරයි.[226]
ජනවිකාසය
[සංස්කරණය]| ස්ථානය | පළාත් | ජනගහණය | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| කිගාලි කිගාලි  ගිසෙනියි |
1 | කිගාලි | කිගාලි | 1,132,168 |  බුටරේ  ගීතාරාම | ||||
| 2 | ගිසෙනියි | බස්නාහිර | 136,830 | ||||||
| 3 | බුටරේ | දකුණ | 89,600 | ||||||
| 4 | ගීතාරාම | දකුණ | 87,163 | ||||||
| 5 | රුහෙන්ගෙරි | උතුර | 86,685 | ||||||
| 6 | බයිම්බා | උතුර | 70,593 | ||||||
| 7 | සියංගුගු | බස්නාහිර | 63,883 | ||||||
| 8 | කිබුයේ | බස්නාහිර | 48,024 | ||||||
| 9 | රවමාගන | නැගෙනහිර | 47,203 | ||||||
| 10 | න්සෙගා | දකුණ | 46,240 | ||||||
2015 වන විට, රුවන්ඩාවේ ජාතික සංඛ්‍යාලේඛන ආයතනය රුවන්ඩාවේ ජනගහනය 11,262,564 ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත,[228] 2022 සඳහා ප්‍රක්ෂේපනය 13,246,394 විය.[229] 2012 සංගණනයට අනුව 10,515,973 ජනගහනයක් වාර්තා විය.[230] ජනගහනය තරුණයි: 2012 සංගණනයේදී ජනගහනයෙන් 43.3% වයස අවුරුදු 15 සහ ඊට අඩු අය වූ අතර 53.4% 16 සහ 64 අතර විය.[231] සීඅයිඒ වර්ල්ඩ් ෆැක්ට්බුක්ට අනුව, වාර්ෂික උපත් අනුපාතිකය 2015 දී වැසියන් 1,000කට උපත් 40.2ක් ලෙසත් මරණ අනුපාතය 14.9ක් ලෙසත් ඇස්තමේන්තු කර ඇත.[70] ආයු අපේක්ෂාව අවුරුදු 67.67 (කාන්තාවන් සඳහා අවුරුදු 69.27 සහ පිරිමින් සඳහා අවුරුදු 67.11), එය රටවල් සහ ප්‍රදේශ 224 න් 26 වැනි අඩුම අගයයි.[70][232] රටේ සමස්ත ස්ත්‍රී පුරුෂ අනුපාතය කාන්තාවන් 100කට පිරිමි 95.9කි.[70]
වර්ග කිලෝමීටරයකට වැසියන් 445ක් (වර්ග සැතපුම් 1,150/වර්ග සැතපුම්),[228] රුවන්ඩාවේ ජන ඝනත්වය අප්‍රිකාවේ ඉහළම ජනගහන ඝනත්වය අතර වේ.[233] ජෙරාඩ් ප්‍රූනියර් වැනි ඉතිහාසඥයන් විශ්වාස කරන්නේ 1994 ජන සංහාරය ජන ඝනත්වයට අර්ධ වශයෙන් ආරෝපණය කළ හැකි බවයි.[53] ජනගහනය ප්‍රධාන වශයෙන් ග්‍රාමීය වන අතර විශාල නගර කිහිපයක් ඇත; වාසස්ථාන රට පුරා ඒකාකාරව පැතිර ඇත.[234] රටේ විරල ජනාකීර්ණ ප්‍රදේශය වන්නේ උමුතර හිටපු පළාතේ සැවානා භූමිය සහ නැගෙනහිරින් අකගේර ජාතික වනෝද්‍යානයයි.[235] කිගාලි යනු මිලියනයක පමණ ජනගහනයක් සහිත විශාලතම නගරයයි.[236] එහි ශීඝ්‍රයෙන් වැඩිවන ජනගහනය එහි යටිතල පහසුකම් සංවර්ධනයට අභියෝග කරයි.[70][237][238]] 2012 සංගණනයට අනුව, දෙවන විශාලතම නගරය වන්නේ ගිසෙනියි, එය කිවු විල හා කොංගෝ නගරය වන ගෝමා වලට යාබදව පිහිටා ඇති අතර එහි ජනගහනය 126,000කි.[239] අනෙකුත් ප්‍රධාන නගර අතර රුහෙන්ගෙරි, බුටරේ සහ මුහන්ගා ඇතුළත් වන අතර, ඒවා සියල්ලම 100,000 ට අඩු ජනගහනයක් ඇත.[239] නාගරික ජනගහනය 1990 දී ජනගහනයෙන් 6% සිට,[237] 2006 දී 16.6% දක්වා ඉහළ ගියේය;[240] 2011 වන විට, කෙසේ වෙතත්, එම අනුපාතය සුළු වශයෙන්, 14.8% දක්වා පහත වැටී ඇත.[240]
රුවන්ඩාව පූර්ව යටත් විජිත යුගයේ සිට එක්සත් රාජ්‍යයක් වී ඇත,[41] සහ ජනගහනය එක් සංස්කෘතික සහ භාෂාමය කණ්ඩායමක් වන බනියර්වාන්ඩා වෙතින් පමණක් ලබාගෙන ඇත;[241] මෙය බොහෝ නූතන අප්‍රිකානු රාජ්‍යයන් සමඟ වෙනස් වන අතර, ඔවුන්ගේ දේශසීමා යටත් විජිත බලවතුන් විසින් ඇද ගන්නා ලදී. වාර්ගික සීමාවන්ට හෝ පූර්ව යටත් විජිත රාජධානිවලට අනුරූප නොවීය.[242] බනියර්වාන්ඩා ජනතාව තුළ, හුටු, ටුට්සි සහ ට්වා යන වෙනම කණ්ඩායම් තුනක් ඇත.[243] සීඅයිඒ වර්ල්ඩ් ෆැක්ට්බුක් ඇස්තමේන්තු වලට අනුව 2009 දී හුටු ජනගහනයෙන් 84%, ටුට්සි 15% සහ ට්වා 1% විය.[70] ට්වා යනු රුවන්ඩාවේ ආදිතම වැසියන්ගෙන් පැවත එන පිග්මි ජනතාවකි, නමුත් හුටූ සහ ටුට්සිගේ මූලාරම්භය සහ වෙනස්කම් පිළිබඳව විද්වතුන් එකඟ නොවේ.[244] මානව විද්‍යාඥ ජීන් හයිර්නොක්ස් තර්ක කරන්නේ ටුට්සි යනු "දිගු සහ පටු හිස්, මුහුණු සහ නාසය" වෙත නැඹුරුවක් ඇති වෙනම ජාතියක් බවයි;[245] විලියා ජෙෆ්‍රෙමෝවාස් වැනි තවත් අය විශ්වාස කරන්නේ පැහැදිලි භෞතික වෙනසක් නොමැති බවත් වර්ග ඓතිහාසිකව නොතිබූ බවත්ය. දැඩි.[246] පූර්ව යටත් විජිත රුවන්ඩාවේ ටුට්සිවරුන් පාලක පන්තිය වූ අතර, ඔවුන්ගෙන් රජවරුන් සහ ප්‍රධානීන් බහුතරයක් ව්‍යුත්පන්න වූ අතර හුටු කෘෂිකාර්මිකයින් විය.[247] වත්මන් රජය හුටු/ටුට්සි/ට්වා වෙනස අධෛර්යමත් කරන අතර, හැඳුනුම්පත් වලින් එවැනි වර්ගීකරණය ඉවත් කර ඇත.[248] 2002 සංගණනය 1933[249] න් පසු පළමු වරට රුවන්ඩා ජනගහනය කාණ්ඩ තුනකට වර්ගීකරණය නොකළේය.[250]
අධ්‍යාපනය
[සංස්කරණය]
2012 ට පෙර, රුවන්ඩා රජය වසර නවයක් සඳහා රජයේ පාසල්වල නොමිලේ අධ්‍යාපනය ලබා දුන්නේය: ප්‍රාථමිකයේ වසර හයක් සහ පොදු ද්විතීයික වැඩසටහනකින් පසුව වසර තුනක්.[251] 2012 දී, මෙය වසර 12 දක්වා පුළුල් කිරීමට පටන් ගත්තේය.[252] 2015 අධ්‍යයනයකින් පෙනී යන්නේ ප්‍රාථමික පාසල්වලට ඇතුළත් වීමේ අනුපාත "සර්වසම්පන්නයට ආසන්න" වන අතර, සම්පූර්ණ කිරීමේ අනුපාත අඩු වන අතර පුනරාවර්තන අනුපාත ඉහළ ය.[253] පාසල් අධ්‍යාපනය ගාස්තු රහිත වන අතරම, දරුවන්ට පාසල් උපකරණ ලබා දෙමින්, ගුරු සංවර්ධනයට සහය වෙමින්, පාසල් ගොඩනැගීමට දායක වෙමින් ඔවුන්ගේ අධ්‍යාපන වියදම් සඳහා දෙමාපියන් දායක විය යුතු යැයි අපේක්ෂා කෙරේ. රජයට අනුව, කෙසේ වෙතත්, මෙම වියදම් දරුවන් අධ්‍යාපනයෙන් බැහැර කිරීම සඳහා පදනමක් නොවිය යුතුය.[252] රට පුරා බොහෝ පෞද්ගලික පාසල් ඇත, සමහර පල්ලි පවත්වාගෙන යන අතර, ඒවා එකම විෂය නිර්දේශය අනුගමනය කරන නමුත් ගාස්තු අය කෙරේ.[254] 1994 සිට 2009 දක්වා ද්විතීයික අධ්‍යාපනය ප්‍රංශ හෝ ඉංග්‍රීසි භාෂාවෙන් ලබා දෙන ලදී. නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාව සහ පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලය සමඟ රටෙහි සබඳතා වැඩි වීම නිසා, දැන් පිරිනමනු ලබන්නේ ඉංග්‍රීසි විෂය නිර්දේශයන් පමණි.[255] රටේ තෘතීයික අධ්‍යාපන ආයතන ගණනාවක් තිබේ. 2013 හි, රුවන්ඩාවේ පොදු විශ්ව විද්‍යාලය (UR) නිර්මාණය කරන ලද්දේ රුවන්ඩාවේ හිටපු ජාතික විශ්ව විද්‍යාලය සහ රටේ අනෙකුත් පොදු උසස් අධ්‍යාපන ආයතන ඒකාබද්ධ කිරීමෙනි.[256][257][258] 2013 දී, රුවන්ඩාවේ තෘතීයික අධ්‍යාපනය සඳහා දළ බඳවා ගැනීමේ අනුපාතය 2006 දී 3.6% සිට 7.9% විය.[259] රටේ සාක්ෂරතා අනුපාතය වයස අවුරුදු 15 හෝ ඊට වැඩි අය ලෙස අර්ථ දක්වා ඇති අතර, 2009 දී 71% ක් වූ අතර, 1978 දී 38% ක් සහ 1991 දී 58% ක් විය.[260]
සෞඛ්‍ය
[සංස්කරණය]
1994 ජන සංහාරයට පෙර සහ වහාම රුවන්ඩාවේ සෞඛ්‍ය සේවාවේ ගුණාත්මක භාවය ඓතිහාසික වශයෙන් ඉතා පහත් මට්ටමක පවතී.[261] 1998 දී, දරුවන් පස් දෙනෙකුගෙන් එක් අයෙකුට වඩා ඔවුන්ගේ පස්වන උපන්දිනයට පෙර මිය ගියේය,[262] බොහෝ විට මැලේරියාවෙන්.[263]
ජනාධිපති කෙගේම් විසින් විෂන් 2020 සංවර්ධන වැඩසටහන සඳහා සෞඛ්‍ය ආරක්ෂණය ප්‍රමුඛතාවයක් බවට පත් කර ඇත,[264] සෞඛ්‍ය සේවය සඳහා වන වියදම් 2013 දී රටේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 6.5% දක්වා ඉහළ නැංවීම,[265] 1996 හි 1.9% සමඟ සසඳන විට.[266] Mutuelles de santé නම් සෞඛ්‍ය රක්ෂණ සපයන්නන්ගේ පද්ධතියක් හරහා රජය විසින් සෞඛ්‍ය සේවා මූල්‍යකරණය සහ කළමනාකරණය ප්‍රාදේශීය ප්‍රජාවන් වෙත බෙදා හැර ඇත.[267] මුටියෙල්ස් 1999 දී නියමු කරන ලද අතර, ජාත්‍යන්තර සංවර්ධන හවුල්කරුවන්ගේ සහාය ඇතිව 2000 දශකයේ මැද භාගය වන විට රටපුරා ලබා ගත හැකි විය.[267] යෝජනා ක්‍රමය යටතේ වාරික මුලින් වසරකට US$2ක් විය; 2011 වසරේ සිට අනුපාතය ස්ලයිඩින් පරිමාණයෙන් වෙනස් වී ඇති අතර දුප්පත්ම අය කිසිවක් නොගෙවන අතර උපරිම වාරිකය වැඩිහිටියෙකුට US$8 දක්වා ඉහළ ගියේය.[268] 2014 වන විට, ජනගහනයෙන් 90% කට වඩා වැඩි පිරිසක් මෙම යෝජනා ක්‍රමය මගින් ආවරණය විය.[269] 1997[270] හි ආරම්භ කරන ලද සහ දැන් රුවන්ඩා විශ්ව විද්‍යාලයේ කොටසක් වන කිගාලි සෞඛ්‍ය ආයතනය (KHI) ඇතුළු පුහුණු ආයතන රජය විසින් පිහිටුවා ඇත. 2005 දී ජනාධිපති කගමේ ද ජනාධිපති මැලේරියා මුලපිරීම නමින් වැඩසටහනක් දියත් කළේය.[271] රුවන්ඩාවේ බොහෝ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවලට මැලේරියාව වැළැක්වීම සඳහා අවශ්‍ය මදුරු දැල් සහ ඖෂධ වැනි අවශ්‍ය ද්‍රව්‍ය ලබා ගැනීම මෙම මුලපිරීමේ අරමුණයි.
මෑත වසරවලදී රුවන්ඩාව ප්‍රධාන සෞඛ්‍ය දර්ශක ගණනාවක වැඩිදියුණු වී ඇත. 2005 සහ 2013 අතර, ආයු අපේක්ෂාව 55.2 සිට 64.0 දක්වා වැඩි විය,[272] 5ට අඩු මරණ අනුපාතය සජීවී උපත් 1,000කට 106.4 සිට 52.0 දක්වා අඩු විය,[273] සහ ක්ෂය රෝගය වැළඳීමේ ප්‍රවණතාව 101 සිට 60 දක්වා පහත වැටී ඇත.[274] සෞඛ්‍ය සේවාවේ රටේ ප්‍රගතිය ජාත්‍යන්තර මාධ්‍ය සහ පුණ්‍යායතන විසින් උපුටා දක්වා ඇත. The Atlantic පුවත්පත "Rwanda's Historic Health Recovery" සඳහා ලිපියක් කැප කළේය.[275] "පසුගිය වසර 50 තුළ ලෝකය දැක ඇති වඩාත්ම නාටකාකාර දේ අතර" සෞඛ්‍ය ජයග්‍රහණ පිළිබඳව හවුල්කරුවන් විස්තර කරයි.[268]
කෙසේ වෙතත්, මෙම වැඩිදියුණු කිරීම් තිබියදීත්, රටේ සෞඛ්‍ය පැතිකඩ බෝවන රෝගවලින් ආධිපත්‍යය දරයි,[276] සහ ජාත්‍යන්තර සංවර්ධනය සඳහා වූ එක්සත් ජනපද නියෝජිතායතනය මාතෘ මරණ අනුපාතය ඇතුළුව,[277] "සැලකිය යුතු සෞඛ්‍ය අභියෝග" විස්තර කර ඇත, එය විස්තර කරන්නේ " පිළිගත නොහැකි තරම් ඉහළ",[277] මෙන්ම දැනට පවතින HIV/AIDS වසංගතය.[277] රෝග පාලනය සහ වැළැක්වීම සඳහා වූ ඇමරිකානු මධ්‍යස්ථානවලට අනුව, රුවන්ඩාවට යන සංචාරකයින් මැලේරියා වැලැක්වීමේ ඖෂධ ලබා ගැනීම මෙන්ම කහ උණ වැනි එන්නත් සමඟ යාවත්කාලීනව සිටින බවට වග බලා ගැනීම නිර්දේශ කෙරේ.[278]
රුවන්ඩාවේ වෛද්‍ය වෘත්තිකයන්ගේ හිඟයක් ද ඇත, පදිංචිකරුවන් 1,000 කට වෛද්‍යවරුන්, හෙදියන් සහ වින්නඹු මාතාවන් 0.84 ක් පමණි.[279] එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවර්ධන වැඩසටහන (UNDP) සෞඛ්‍ය ආරක්ෂණයට අදාළ සහශ්‍ර සංවර්ධන ඉලක්ක 4–6 වෙත රටේ සෞඛ්‍ය ප්‍රගතිය නිරීක්ෂණය කරයි. 2015 මැද භාගයේ UNDP වාර්තාවක් සඳහන් කළේ, "නාටකාකාර ලෙස පහත වැටී" තිබියදීත්, ළදරු මරණ පිළිබඳ ඉලක්ක 4 සපුරාලීමට රට ඉලක්කයට නොපැමිණි බව;[280] රට ඉලක්කය 5 වෙත "හොඳ ප්‍රගතියක්" ඇති කරයි, එය අඩු කිරීමට මාතෘ මරණ අනුපාතයෙන් හතරෙන් තුනක්,[281] HIV ව්‍යාප්තිය අඩුවීම ආරම්භ වී නොමැති බැවින් ඉලක්කය 6 තවමත් සපුරා නොමැත.[282]
ආගම්
[සංස්කරණය]
රුවන්ඩාවේ විශාලතම ඇදහිල්ල කතෝලික ආගම වේ, නමුත් ජන සංහාරයෙන් පසු ජාතියේ ආගමික ජන විකාශනවල සැලකිය යුතු වෙනස්කම් සිදුවී ඇති අතර, බොහෝ එවැන්ජලිස්ත ක්‍රිස්තියානි ආගමට සහ, අඩු ප්‍රමාණයකට ඉස්ලාම් ආගමට පරිවර්තනය වී ඇත.[283] 2012 සංගණනයට අනුව, කතෝලික ක්‍රිස්තියානීන් ජනගහනයෙන් 43.7%, රෙපරමාදු (සෙවන්ත් ඩේ ඇඩ්වෙන්ටිස්ට්වරුන් හැර) 37.7%, සෙවන්ත් ඩේ ඇඩ්වෙන්ටිස්ට්වරුන් 11.8%, සහ මුස්ලිම්වරුන් 2.0%; 0.2%ක් කිසිදු ආගමික විශ්වාසයන් ප්‍රකාශ නොකළ අතර 1.3%ක් ආගමක් ප්‍රකාශ නොකළහ.[284] සාම්ප්‍රදායික ආගම, නිල වශයෙන් අනුගමනය කරනු ලබන්නේ ජනගහනයෙන් 0.1% ක් පමණක් වුවද, බලපෑමක් රඳවා තබා ගනී. බොහෝ රුවන්ඩා ජාතිකයින් ක්‍රිස්තියානි දෙවියන්ව සලකන්නේ සාම්ප්‍රදායික රුවන්ඩා දෙවියන් වන ඉමානාට සමාන පදයක් ලෙසය.[285]
භාෂා
[සංස්කරණය]රටේ ප්‍රධාන සහ ජාතික භාෂාව කින්යර්වාන්ඩා වන අතර එය මුළු රටම පාහේ කතා කරයි (98%).[286] යටත් විජිත යුගයේ ප්‍රධාන යුරෝපීය භාෂා වූයේ ජර්මානු, එය කිසි විටෙක උගන්වා හෝ පුළුල් ලෙස භාවිතා නොකළත්, පසුව ප්‍රංශ, 1916 සිට බෙල්ජියම විසින් හඳුන්වා දෙන ලද අතර 1962 නිදහසෙන් පසු නිල සහ පුළුල් ලෙස කතා කරන භාෂාවක් ලෙස පැවතුනි.[287] ලන්දේසි භාෂාවත් කතා කළා. 1990 ගණන්වල[287] ඉංග්‍රීසි කතා කරන රුවන්ඩා සරණාගතයින් නැවත පැමිණීම රටේ භාෂා ප්‍රතිපත්තියට නව මානයක් එක් කළේය,[288] සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාවේ සාමාජිකයෙකු ලෙස රුවන්ඩාව නැවත ස්ථානගත කිරීම ඉංග්‍රීසි භාෂාවේ වැදගත්කම වැඩි කර ඇත; අධ්‍යාපන මාධ්‍යය 2008 දී ප්‍රංශ භාෂාවෙන් ඉංග්‍රීසි භාෂාවට මාරු විය.[286] කින්යර්වාන්ඩා, ඉංග්‍රීසි, ප්‍රංශ සහ ස්වහීලී යන සියල්ලම නිල භාෂා වේ.[289] කින්යර්වාන්ඩා ජාතික භාෂාව වන අතර ඉංග්‍රීසි ද්විතීයික සහ තෘතීයික අධ්‍යාපනයේ මූලික ඉගැන්වීමේ මාධ්‍යය වේ. නැඟෙනහිර අප්‍රිකානු ප්‍රජාවේ භාෂා භාෂාව වන ස්වහීලී,[290] සමහර අය දෙවන භාෂාවක් ලෙසද කතා කරයි, විශේෂයෙන් උගන්ඩාව, කෙන්යාව, ටැන්සානියාව සහ කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ (DRC) සිට ආපසු පැමිණි සරණාගතයින් සහ එහි ජීවත් වන අය DRC සමග මායිම.[291] 2015 දී ස්වහීලී භාෂාව ද්විතීයික පාසල්වල අනිවාර්ය විෂයයක් ලෙස හඳුන්වා දෙන ලදී.[290] රුවන්ඩාවේ න්කොම්බෝ දූපතේ වැසියන් කින්යාර්වාන්ඩාවට සමීප භාෂාවක් වන මාෂි කතා කරයි.[292]
2012 සංගණනයට අනුව සහ ජාත්‍යන්තර ඩි ලා ෆ්‍රැන්කොෆෝනි සංවිධානයට අනුව ප්‍රංශ භාෂාව කතා කළේ ජනගහනයෙන් 6% ට මදක් අඩු පිරිසකි.[293] 2009 වසරේ ජනගහනයෙන් 15%ක් ඉංග්‍රීසි කතා කරන බව වාර්තා වූ නමුත් එම වාර්තාවෙන් ප්‍රංශ කතා කරන්නන්ගේ ප්‍රතිශතය 68%ක් විය.[286] ස්වහීලී භාෂාව කතා කරන්නේ 1%කට වඩා අඩු පිරිසකි.[294]
මානව හිමිකම්
[සංස්කරණය]සමලිංගිකත්වය සාමාන්‍යයෙන් තහනම් මාතෘකාවක් ලෙස සලකනු ලබන අතර, රටේ කිසිදු ප්‍රදේශයක මෙම ගැටලුව පිළිබඳ සැලකිය යුතු ප්‍රසිද්ධ සාකච්ඡාවක් නොමැත. සමහර සමලිංගික, සමලිංගික, ද්වීලිංගික සහ සංක්‍රාන්ති ලිංගික (LGBT) රුවන්ඩා ජාතිකයන් හිරිහැරයට සහ බ්ලැක්මේල්වලට ලක්වන බවට වාර්තා කර ඇත.[295][296][297] රුවන්ඩාවේ සමලිංගික ලිංගික ක්‍රියාකාරකම් විශේෂයෙන් නීති විරෝධී නොවේ. සමහර කැබිනට් මට්ටමේ රාජ්‍ය නිලධාරීන් LGBT පුද්ගලයින්ගේ අයිතිවාසිකම් සඳහා සහය පළ කර ඇත;[298] කෙසේ වෙතත්, LGBT පුද්ගලයින්ට විශේෂ ව්‍යවස්ථාදායක ආරක්ෂාවක් ලබා නොදේ,[296] ඔවුන් මහජන සාමය සහ සදාචාරය සම්බන්ධයෙන් කටයුතු කරන විවිධ නීති යටතේ පොලිසිය විසින් අත්අඩංගුවට ගත හැකිය.[297] ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් "පිරිමියෙකු සහ ස්ත්‍රියක් අතර සිවිල් ඒකාධිකාරී විවාහයක් පමණක් පිළිගැනේ" ලෙසින් සමලිංගික විවාහ රාජ්‍යය විසින් පිළිගනු නොලැබේ.[299]
2006 සිට හියුමන් රයිට්ස් වොච්, රුවන්ඩා බලධාරීන් වීදි දරුවන්, වීදි වෙළෙන්දන්, ලිංගික ශ්‍රමිකයන්, නිවාස නොමැති පුද්ගලයින් සහ යාචකයින් වටකර රඳවා තබා ගන්නා බව මෙන්ම ආරක්ෂිත නිවාසවල සහ Kami හමුදා කඳවුර වැනි වෙනත් පහසුකම්වල වධහිංසා පැමිණවීම් භාවිතා කිරීම ලේඛනගත කර ඇත. ක්වා ගැසිනියා සහ ගිකොන්ඩෝ බන්ධනාගාරය.[300]
සංස්කෘතිය
[සංස්කරණය]
සංගීතය සහ නැටුම් රුවන්ඩාවේ උත්සව, උත්සව, සමාජ රැස්වීම් සහ කතන්දර කීමේ අනිවාර්ය අංගයකි. වඩාත් ප්‍රසිද්ධ සාම්ප්‍රදායික නැටුම අංග තුනකින් සමන්විත අතිශයින් නැටුම් චර්යාවකි: කාන්තාවන් විසින් සිදු කරනු ලබන උමුෂාගිරිරෝ හෝ ගව නැටුම;[301] පිරිමින් විසින් සිදු කරනු ලබන වීරයන්ගේ නර්තනය,[301] සහ බෙර වාදනය, සම්ප්‍රදායිකව ඉන්ගෝමාව ලෙස හඳුන්වන බෙර මත පිරිමින් විසින් සිදු කරනු ලැබේ.[302] හොඳම නර්තන කණ්ඩායම ජාතික බැලට් ය. එය 1974 දී ජනාධිපති හබ්යාරිමාන විසින් පිහිටුවන ලද අතර ජාතික හා ජාත්‍යන්තර වශයෙන් ක්‍රියා කරයි.[303] සාම්ප්‍රදායිකව, සංගීතය සම්ප්‍රේෂණය වන්නේ වාචිකව වන අතර, සමාජ කණ්ඩායම් අතර විලාසයන් වෙනස් වේ. බෙර ඉතා වැදගත් වේ; රාජකීය බෙර වාදකයින් රජුගේ (මවාමි) මාලිගාව තුළ උසස් තත්වයක් භුක්ති වින්දා.[304] බෙර වාදකයන් විවිධ ප්‍රමාණවලින් කණ්ඩායම් වශයෙන් එකට වාදනය කරයි, සාමාන්‍යයෙන් සංඛ්‍යාවෙන් හත සහ නවය අතර වේ.[305] අප්‍රිකානු මහා විල්, කොංගෝ සහ ඇමරිකානු සංගීතයෙන් බලපෑමට ලක් වූ ජනප්‍රිය සංගීත කර්මාන්තයක් රට තුළ ඇත. ඩාන්ස්හෝල්, රැප්, රග්ගා, ආර් ඇන්ඩ් බී සහ ඩාන්ස්-පොප් මිශ්‍රණයක් සහිත වඩාත් ජනප්‍රිය ප්‍රභේදය වන්නේ හිප් හොප් ය.[306]
සාම්ප්‍රදායික කලා සහ අත්කම් රට පුරා නිපදවනු ලැබේ, නමුත් බොහෝමයක් ආරම්භ වූයේ හුදෙක් සැරසිලි සඳහා නොව ක්‍රියාකාරී අයිතම ලෙස ය. වියන ලද බාස්කට් සහ පාත්‍ර විශේෂයෙන් සුලභ වේ, විශේෂයෙන් අගසේකේගේ කූඩ විලාසය.[307] ඉමිගොන්ගෝ, අද්විතීය ගව ගොම කලාව, රුවන්ඩාවේ ගිනිකොන දෙසින් නිෂ්පාදනය කර ඇති අතර, කලාපය ස්වාධීන ගිසාකා රාජධානියේ කොටසක් වූ විට ඉතිහාසයක් ඇත. ගොම විවිධ වර්ණවලින් යුත් ස්වාභාවික පස් සමඟ මිශ්‍ර කර ජ්‍යාමිතික හැඩතල සෑදීම සඳහා රටා සහිත කඳු වැටිවලට තීන්ත ආලේප කර ඇත.[308] අනෙකුත් ශිල්ප අතර මැටි භාණ්ඩ සහ ලී කැටයම් ඇතුළත් වේ.[309] සාම්ප්‍රදායික නිවාස විලාසිතා දේශීයව පවතින ද්‍රව්‍ය භාවිතා කරයි; රවුම් හෝ සෘජුකෝණාස්රාකාර මඩ සහිත තෘණ සහිත වහලවල් (නයකාට්සි ලෙස හැඳින්වේ) වඩාත් සුලභ වේ. මේවා වෙනුවට රැලි සහිත යකඩ වැනි නවීන ද්‍රව්‍ය ආදේශ කිරීමේ වැඩපිළිවෙලක් රජය විසින් ආරම්භ කර ඇත.[310][311]
රුවන්ඩාවට ලිඛිත සාහිත්‍ය පිළිබඳ දිගු ඉතිහාසයක් නැත, නමුත් කවියේ සිට ජන කතා දක්වා ප්‍රබල වාචික සම්ප්‍රදායක් ඇත. රටේ සදාචාරාත්මක වටිනාකම් සහ ඉතිහාසය පිළිබඳ තොරතුරු බොහොමයක් පරම්පරාගතව සම්ප්‍රේෂණය වී ඇත.[312] වඩාත් ප්‍රසිද්ධ රුවන්ඩා සාහිත්‍ය චරිතය වූයේ ඇලෙක්සිස් කගමේ (1912-1981), ඔහු මුඛ සම්ප්‍රදායන් පිළිබඳ පර්යේෂණ සිදු කර ප්‍රකාශයට පත් කිරීම මෙන්ම ඔහුගේම කවි ලිවීමයි.[313] රුවන්ඩා ජන සංහාරයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස බෙන්ජමින් සෙහේන් සහ ම්ෆුරන්සිමා ෆ්‍රෙඩ් වැනි නව පරපුරේ ලේඛකයන් විසින් සාක්ෂිකරුවන්ගේ වාර්තා, රචනා සහ ප්‍රබන්ධ සාහිත්‍යයක් බිහි විය. රුවන්ඩා ජන සංහාරය ගැන චිත්‍රපට ගණනාවක් නිෂ්පාදනය කර ඇත, ගෝල්ඩන් ග්ලෝබ් නම් කරන ලද රුවන්ඩා හෝටලය, දින 100, ඩෙවල් විත් ද ඩෙවිල්, සමහර විට අප්‍රේල්, සහ වෙඩි තැබීමේ බල්ලන් ඇතුළු චිත්‍රපට ගණනාවක් රුවන්ඩාවේ රූගත කර ඇති අතර දිවි ගලවා ගත් අය ඇතුළත් වේ. නළු නිළියන් ලෙස.[314][315]
වසර පුරා නිත්‍ය ජාතික නිවාඩු දින 14ක් නිරීක්ෂණය කරනු ලැබේ,[316] අනෙකුත් ඒවා රජය විසින් ඉඳහිට ඇතුළත් කරනු ලැබේ. අප්‍රේල් 7 ජන සංහාර අනුස්මරණ දිනයෙන් පසු සතිය නිල ශෝක සතියක් ලෙස නම් කර ඇත.[317] හුටු අන්තවාදීන්ට එරෙහිව ආර්පීඑෆ් ලැබූ ජයග්‍රහණය ජූලි 4 වන දින විමුක්ති දිනය ලෙස සමරනු ලැබේ. සෑම මසකම අවසාන සෙනසුරාදා දිනය උදේ 8 සිට 11 දක්වා අනිවාර්ය ප්‍රජා සේවයේ ජාතික උදෑසනක් වන මුගන්ද වන අතර, එම කාලය තුළ වයස අවුරුදු 18 ත් 65 ත් අතර සියලුම හැකියාවන් ඇති පුද්ගලයින් වීදි පිරිසිදු කිරීම හෝ අවදානමට ලක්විය හැකි පුද්ගලයින් සඳහා නිවාස ඉදිකිරීම වැනි ප්‍රජා කාර්යයන් සිදු කිරීමට අපේක්ෂා කෙරේ. මිනිසුන්.[318] බොහෝ සාමාන්‍ය සේවාවන් උමගන්ද අතරතුර වසා දමන අතර පොදු ප්‍රවාහනය සීමා වේ.[318]
ආහාර පිසීම
[සංස්කරණය]
රුවන්ඩාවේ ආහාර පිසීම පදනම් වී ඇත්තේ යැපුම් කෘෂිකර්මාන්තයෙන් නිපදවන දේශීය ප්‍රධාන ආහාර වන කෙසෙල්, කෙසෙල් (ඉබිටෝක් ලෙස හැඳින්වේ), ඇට වර්ග, බතල, බෝංචි, සහ මඤ්ඤොක්කා (මඤ්ඤොක්කා) ය.[319] බොහෝ රුවන්ඩා ජාතිකයන් මසකට කිහිප වතාවකට වඩා මස් අනුභව නොකරයි.[319] වැව් ආශ්‍රිතව ජීවත් වන සහ මාළු සඳහා ප්රවේශය ඇති අය සඳහා, තිලාපියා ජනප්‍රියයි.[319] ජර්මානු සහ බෙල්ජියම් යටත් විජිතවාදීන් විසින් රුවන්ඩාවට හඳුන්වා දුන් බව සැලකෙන අර්තාපල් ඉතා ජනප්‍රියයි.[320] උගාලි, දේශීයව උබුගාරි (හෝ උමුත්සිමා) ලෙස හඳුන්වනු ලබන අතර, කැසාවා හෝ බඩ ඉරිඟු සහ ජලයෙන් සාදන ලද තලපයක් අප්‍රිකානු මහා විල් පුරා ආහාරයට ගන්නා කැඳ වැනි අනුකූලතාවයක් ඇති කරයි.[321] ඉසොම්බේ සෑදී ඇත්තේ පොඩි කළ මඤ්ඤොක්කා කොළ වලින් වන අතර කරවල, බත්, උගලි, අර්තාපල් ආදිය සමඟ සේවය කළ හැකිය.[320] දිවා ආහාරය සාමාන්‍යයෙන් මෙලන්ජ් ලෙස හඳුන්වන බුෆේ එකක් වන අතර, ඉහත ප්‍රධාන ආහාර සහ සමහර විට මස් වලින් සමන්විත වේ.[322] සාමාන්‍යයෙන් එළුවන්ගෙන් සාදන නමුත් සමහර විට ට්‍රයිප්, හරක් මස් හෝ මාළු වලින් සාදන ලද සවස් වරුවේ ආහාර ගැනීමේදී වඩාත් ජනප්‍රිය ආහාරය වන්නේ බ්‍රොචට් ය.[322]
ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල, බොහෝ තැබෑරුම්වල එළුවන් රැකබලා ගැනීම සහ ඝාතනය කිරීම, මස් කටු ගැසීම සහ බාබකියු කිරීම සහ ග්‍රිල් කළ කෙසෙල් සමඟ පිළිගැන්වීම සඳහා බ්‍රොචෙට් වෙළෙන්දෙකු සිටී.[323] කිරි, විශේෂයෙන්ම ඉකිවුගුටෝ ලෙස හඳුන්වන පැසුණු යෝගට් ආකාරයෙන්, රට පුරා පොදු පානයකි.[324] අනෙකුත් බීම වර්ගවලට කෙසෙල්වලින් සාදන ලද ඉකිගගේ නම් සාම්ප්‍රදායික බියර් සහ උර්වග්වා සහ කෙසෙල් යුෂ වන උමුටොබේ නම් සිසිල් බීම ඇතුළත් වේ; මෙම ජනප්‍රිය බීම සාම්ප්‍රදායික චාරිත්‍ර වාරිත්‍ර සහ උත්සව වල දක්නට ලැබේ.[320] රුවන්ඩාවේ ප්‍රධාන බීම නිෂ්පාදකයා වන්නේ බ්‍රලිර්වා වන අතර එය 1950 ගණන්වල පිහිටුවන ලදී, හයිනෙකන් හවුල්කරුවෙකු වන අතර එය දැන් රුවන්ඩා කොටස් වෙළඳපොලේ ලැයිස්තුගත කර ඇත.[325] බ්‍රලිර්වා කොකාකෝලා,ෆැන්ටා, සහ ස්ප්‍රයිට් ඇතුළු බලපත්‍ර යටතේ කොකාකෝලා සමාගමෙන් සිසිල් බීම නිෂ්පාදන නිෂ්පාදනය කරයි,[326] සහ ප්‍රිමුස්, මුට්සිග්, ඇම්ස්ටෙල්, සහ ටර්බෝ කිං ඇතුළු බියර් වර්ග රැසක් නිෂ්පාදනය කරයි.[327] 2009 දී Brasseries des Mille Collines (BMC) නව බීර කර්මාන්ත ශාලාවක් විවෘත කරන ලදී, ස්කොල් බියර් නිෂ්පාදනය සහ ස්කොල් ගටානු නමින් දේශීය අනුවාදයක් නිෂ්පාදනය කරන ලදී;[328] BMC දැන් බෙල්ජියම් සමාගමක් වන යුනිබ්රා සතු වේ.[329] නැගෙනහිර අප්‍රිකානු බෲවරි ද රට තුළ ක්‍රියාත්මක වන අතර ගිනස්, ටස්කර් සහ බෙල් මෙන්ම විස්කි සහ ස්ප්‍රීතු ආනයනය කරයි.[330]
ක්‍රීඩා
[සංස්කරණය]
රුවන්ඩා රජය, එහි ක්‍රීඩා සංවර්ධන ප්‍රතිපත්තිය හරහා, ක්‍රීඩාව "සංවර්ධනය සහ සාමය ගොඩනැගීම" සඳහා ශක්තිමත් මාවතක් ලෙස ප්‍රවර්ධනය කරයි,[331] සහ අධ්‍යාපනය ඇතුළු විවිධ සංවර්ධන අරමුණු සඳහා ක්‍රීඩාව භාවිතා කිරීම ඉදිරියට ගෙන යාමට රජය කැපවී ඇත.[332] රුවන්ඩාවේ වඩාත් ජනප්‍රිය ක්‍රීඩා වන්නේ සංගම් පාපන්දු, වොලිබෝල්, පැසිපන්දු, මලල ක්‍රීඩා සහ පැරාලිම්පික් ක්‍රීඩා වේ.[333] ක්‍රිකට් ජනප්‍රිය වෙමින් පවතී,[334] සරණාගතයින් ක්‍රීඩාව කිරීමට ඉගෙන ගත් කෙන්යාවේ සිට ආපසු පැමිණීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙසය.[335] සාම්ප්‍රදායිකව රුවන්ඩාවේ ප්‍රවාහන මාධ්‍යයක් ලෙස සැලකෙන පාපැදි පැදීම ක්‍රීඩාවක් ලෙසද ජනප්‍රිය වෙමින් පවතී.[336] සහ රුවන්ඩා කණ්ඩායම, Land of Second Chances: The Impossible Rise of Rwanda's Cycling Team යන පොතට සහ රයිසින් ෆ්‍රොම් අෂේස් චිත්‍රපටයට මාතෘකාව වී ඇත..[337][338]
රුවන්ඩා ජාතිකයන් 1984 සිට ඔලිම්පික් ක්‍රීඩා උළෙලට,[339] සහ පැරාලිම්පික් ක්‍රීඩා උළෙලට 2004 සිට තරඟ වදියි.[340] මලල ක්‍රීඩා, පිහිනුම්, මවුන්ටන් බයිසිකල් පැදීම සහ ජූඩෝ,[339] නියෝජනය කරමින් තරඟකරුවන් 7 දෙනෙකු ලන්ඩනයේ පැවති 2012 ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලට රට යවන ලද අතර මලල ක්‍රීඩා, බල එසවීම සහ වාඩි වී සිටින වොලිබෝල් තරඟ සඳහා තරඟකරුවන් 15 දෙනෙකු ලන්ඩන් ගිම්හාන පැරාලිම්පික් තරඟාවලියට යවන ලදී.[340] 2009 දී පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලයට සම්බන්ධ වීමෙන් පසු රට පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ක්‍රීඩා උළෙලට ද සහභාගී වී ඇත.[341][342] 2000 දශකයේ මැද භාගයේ සිට රටේ ජාතික පැසිපන්දු කණ්ඩායම කැපී පෙනෙන ලෙස වර්ධනය වෙමින් පවතී, පිරිමි කණ්ඩායම 2007 සිට අඛණ්ඩව සිව් වතාවක් අප්‍රිකානු පැසිපන්දු ශූරතාවලියේ අවසන් අදියර සඳහා සුදුසුකම් ලබා ඇත.[343] 2013 තරඟාවලියේ සත්කාරකත්වය සඳහා රට අසාර්ථක ලංසු තැබීය.[344][345] රුවන්ඩාවේ ජාතික පාපන්දු කණ්ඩායම 2004 තරඟාවලියේ[346] අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලාන තරඟාවලියට එක් වරක් පෙනී සිට ඇත, නමුත් කණ්ඩායම් අදියරෙන් ඔබ්බට ඉදිරියට යාමට යන්තම් අසමත් විය.[347] කණ්ඩායම එතැන් සිට තරඟයට සුදුසුකම් ලැබීමට අපොහොසත් වී ඇති අතර, කිසි දිනෙක ලෝක කුසලානය සඳහා සුදුසුකම් ලබා නොමැත.[348] රුවන්ඩාවේ ඉහලම දේශීය පාපන්දු තරඟය වන්නේ රුවන්ඩා ජාතික පාපන්දු ලීගයයි;[349] 2015 වන විට, ප්‍රමුඛ කණ්ඩායම වන්නේ කිගාලි හි APR FC වන අතර, පසුගිය ශූරතා 17න් 13ක්ම ජයග්‍රහණය කර ඇත.[350] රුවන්ඩා සමාජ 2002 සිට ජනාධිපති කගාමේ විසින් අනුග්‍රහය දක්වන මධ්‍යම සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු කණ්ඩායම් සඳහා කගාමේ අන්තර් සමාජ කුසලාන තරඟාවලියට සහභාගී වේ.[351]
ලෝක උරුම
[සංස්කරණය]2023 දී රියාද් හි පැවති ලෝක උරුම කමිටුවේ 45 වැනි සැසියේදී රුවන්ඩාව විසින් න්යුන්ග්වේ ජාතික වනෝද්‍යානයේ සෙල්ලිපිය සහ යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම ලැයිස්තුවේ නයමාතා, මුරම්බි, ගිසෝසි සහ බිසෙසෙරෝ යන ජන සංහාර අනුස්මරණ ස්ථාන ලබා ගන්නා ලදී.[352][353]
යොමු කිරීම්
[සංස්කරණය]- ^ "Rwanda: A Brief History of the Country". United Nations. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2018.
By 1994, Rwanda's population stood at more than 7 million people comprising 3 ethnic groups: the Hutu (who made up roughly 85% of the population), the Tutsi (14%), and the Twa (1%).
- ^ "Religions in Rwanda | PEW-GRF". globalreligiousfutures.org. 23 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2021.
- ^ Thomson, Susan (2018). Rwanda: From Genocide to Precarious Peace (ඉංග්‍රීසි බසින්). Yale University Press. p. 185. ISBN 978-0-300-23591-3.
- ^ Ph.D, Joseph Sebarenzi; Twagiramungu, Noel (8 April 2019). "Rwanda's economic growth could be derailed by its autocratic regime". The Conversation (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 5 September 2023.
- ^ Waldorf, Lars (2005). "Rwanda's failing experiment in restorative justice". Handbook of Restorative Justice. Routledge. p. ?. ISBN 978-0-203-34682-2.
- ^ Beswick, Danielle (2011). "Aiding State Building and Sacrificing Peace Building? The Rwanda–UK relationship 1994–2011". Third World Quarterly. 32 (10): 1911–1930. doi:10.1080/01436597.2011.610593. S2CID 153404360.
- ^ Bowman, Warigia (2015). Four. Imagining a Modern Rwanda: Sociotechnological Imaginaries, Information Technology, and the Postgenocide State (ඉංග්‍රීසි බසින්). University of Chicago Press. p. 87. doi:10.7208/9780226276663-004 (inactive 31 January 2024). ISBN 978-0-226-27666-3.
{{cite book}}: CS1 maint: DOI inactive as of ජනවාරි 2024 (link) - ^ Reyntjens, Filip (2011). "Behind the Façade of Rwanda's Elections". Georgetown Journal of International Affairs. 12 (2): 64–69. ISSN 1526-0054. JSTOR 43133887.
- ^ "Rwanda". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 22 February 2024.
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Rwanda)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 17 October 2023.
- ^ World Bank (XII).
- ^ "Human Development Report 2023/24" (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 13 March 2024. 19 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 March 2023.
- ^ "Rwanda". Cambridge Dictionary.
- ^ "Government of Rwanda: Welcome to Rwanda". 23 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 February 2021.
- ^ Chrétien 2003, පිටු අංකය: 44.
- ^ Dorsey 1994, පිටු අංකය: 36.
- ^ Chrétien 2003, පිටු අංකය: 45.
- ^ a b c Mamdani 2002, පිටු අංකය: 61.
- ^ Chrétien 2003, පිටු අංකය: 58.
- ^ a b King 2007, පිටු අංකය: 75.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංකය: 16.
- ^ Mamdani 2002, පිටු අංකය: 58.
- ^ Chrétien 2003, පිටු අංකය: 69.
- ^ Shyaka, පිටු අංක: 10–11.
- ^ Chrétien 2003, පිටු අංකය: 88.
- ^ Chrétien 2003, පිටු අංක: 88–89.
- ^ Chrétien 2003, පිටු අංකය: 141.
- ^ Chrétien 2003, පිටු අංකය: 482.
- ^ a b Chrétien 2003, පිටු අංකය: 160.
- ^ a b c Mamdani 2002, පිටු අංකය: 69.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංක: 13–14.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංකය: 6.
- ^ Chrétien 2003, පිටු අංකය: 217.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංකය: 9.
- ^ Carney, J.J. (2013). Rwanda Before the Genocide: Catholic Politics and Ethnic Discourse in the Late Colonial Era. Oxford University Press. p. 24. ISBN 9780199982288. 1 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 October 2022.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංකය: 25.
- ^ See also Helmut Strizek, "Geschenkte Kolonien: Ruanda und Burundi unter deutscher Herrschaft", Berlin: Ch. Links Verlag, 2006
- ^ Chrétien 2003, පිටු අංකය: 260.
- ^ Chrétien 2003, පිටු අංකය: 270.
- ^ Chrétien 2003, පිටු අංක: 276–277.
- ^ a b Appiah & Gates 2010, පිටු අංකය: 450.
- ^ Gourevitch 2000, පිටු අංක: 56–57.
- ^ United Nations (II).
- ^ United Nations (III).
- ^ Linden & Linden 1977, පිටු අංකය: 267.
- ^ Gourevitch 2000, පිටු අංක: 58–59.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංකය: 51.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංකය: 53.
- ^ Karuhanga, James (30 June 2018). "Independence Day: Did Rwanda really gain independence on July 1, 1962?". The New Times (ඉංග්‍රීසි බසින්). 30 June 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2018.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංකය: 56.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංක: 74–76.
- ^ a b UNPO 2008, History.
- ^ a b Prunier 1995, පිටු අංකය: 4.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංකය: 93.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංක: 135–136.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංක: 190–191.
- ^ BBC News (III) 2010.
- ^ Henley 2007.
- ^ Dallaire 2005, පිටු අංකය: 386.
- ^ Dallaire 2005, පිටු අංකය: 299.
- ^ Dallaire 2005, පිටු අංකය: 364.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංකය: 312.
- ^ a b BBC News (V) 2010.
- ^ Bowcott 2014.
- ^ World Bank (X).
- ^ a b World Bank (XI).
- ^ UNDP (I) 2010.
- ^ National Institute of Statistics of Rwanda 2012.
- ^ UNDP (V) 2013, පිටු අංකය: 2.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q CIA (I).
- ^ Stroh, Alexander (2010). "Electoral rules of the authoritarian game: undemocratic effects of proportional representation in Rwanda". Journal of Eastern African Studies. 4 (1): 1–19. doi:10.1080/17531050903550066. S2CID 154910536.
- ^ Matfess, Hilary (2015). "Rwanda and Ethiopia: Developmental Authoritarianism and the New Politics of African Strong Men". African Studies Review. 58 (2): 181–204. doi:10.1017/asr.2015.43. S2CID 143013060.
- ^ Waldorf, Lars (2017). "The Apotheosis of a Warlord: Paul Kagame". In Themnér, Anders (ed.). Warlord Democrats in Africa: Ex-Military Leaders and Electoral Politics (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). Bloomsbury Academic / Nordic Africa Institute. ISBN 978-1-78360-248-3.
- ^ Clark 2010.
- ^ Panapress 2003.
- ^ CJCR 2003, article 52.
- ^ CJCR 2003, article 54.
- ^ CJCR 2003, article 98.
- ^ CJCR 2003, article 117.
- ^ a b CJCR 2003, article 110.
- ^ CJCR 2003, article 189.
- ^ CJCR 2003, article 112.
- ^ CJCR 2003, articles 100–101.
- ^ CJCR 2003, article 116.
- ^ CJCR 2003, article 62.
- ^ CJCR 2003, article 76.
- ^ CJCR 2003, article 140.
- ^ Human Rights Watch & Wells 2008, I. Summary.
- ^ Human Rights Watch & Wells 2008, VIII. Independence of the Judiciary.
- ^ a b CJCR 2003, article 143.
- ^ Kamere 2011.
- ^ BBC News (VIII) 2015.
- ^ Walker March 2004.
- ^ BBC News (IX) 2012.
- ^ Transparency International 2014.
- ^ Agutamba 2014.
- ^ CJCR 2003, article 182.
- ^ Office of the Ombudsman.
- ^ Asiimwe 2011.
- ^ Roth, Kenneth (10 December 2019). Rwanda Events of 2019. Human Rights Watch. 14 April 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2022.
- ^ United Nations (I).
- ^ Francophonie.
- ^ Grainger 2007.
- ^ Fletcher 2009.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංකය: 89.
- ^ Porter 2008.
- ^ Xinhua News Agency 2015.
- ^ USA Today 2008.
- ^ Al Jazeera 2007.
- ^ McGreal 2010.
- ^ BBC News (X) 2012.
- ^ Agence Africaine de Presse 2015.
- ^ Heuler 2011.
- ^ BBC News (VI) 2011.
- ^ Maboja 2015.
- ^ Malingha, David (8 March 2019). "Why a Closed Border Has Uganda, Rwanda at Loggerheads". Bloomberg. 20 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 March 2020.
- ^ Butera, Saul; Ojambo, Fred (21 February 2020). "Uganda, Rwanda Hold Talks On Security Concerns, Reopening Border". Bloomberg. 6 March 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 March 2020.
- ^ OAU 2000, පිටු අංකය: 14.
- ^ Melvern 2004, පිටු අංකය: 5.
- ^ CJCR 2003, article 3.
- ^ Gwillim Law (2010-04-27). "Rwanda Districts". www.statoids.com. 21 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-10.
- ^ BBC News (I) 2006.
- ^ a b MINALOC 2007, පිටු අංකය: 8.
- ^ Southern Province.
- ^ a b MINALOC 2007, පිටු අංකය: 9.
- ^ a b MINALOC 2004.
- ^ a b CIA (II).
- ^ Richards 1994.
- ^ a b c d U.S. Department of State 2004.
- ^ Encyclopædia Britannica 2010.
- ^ Nile Basin Initiative 2010.
- ^ BBC News (II) 2006.
- ^ Jørgensen 2005, පිටු අංකය: 93.
- ^ Briggs & Booth 2006, පිටු අංකය: 153.
- ^ Hodd 1994, පිටු අංකය: 522.
- ^ Christophe Migeon. "Voyage au Rwanda, le pays des Mille Collines සංරක්ෂණය කළ පිටපත 7 අප්‍රේල් 2019 at the Wayback Machine" (In French), Le Point, 26 May 2018. Retrieved 31 July 2019.
- ^ a b WWF 2001, Location and General Description.
- ^ Mehta & Katee 2005, පිටු අංකය: 37.
- ^ Munyakazi & Ntagaramba 2005, පිටු අංකය: 7.
- ^ Munyakazi & Ntagaramba 2005, පිටු අංකය: 18.
- ^ World Meteorological Organization.
- ^ Best Country Reports 2007.
- ^ King 2007, පිටු අංකය: 10.
- ^ Adekunle 2007, පිටු අංකය: 1.
- ^ a b Strategic Foresight Group 2013, පිටු අංකය: 29.
- ^ Bucyensenge 2014.
- ^ a b Briggs & Booth 2006, පිටු අංක: 3–4.
- ^ King 2007, පිටු අංකය: 11.
- ^ REMA (Chapter 5) 2009, පිටු අංකය: 3.
- ^ "Climate Change Adaption in Rwanda" (PDF). USAID. 7 February 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 14 March 2022.
- ^ Government of Rwanda (II).
- ^ RDB (III).
- ^ RDB (I) 2010.
- ^ Briggs & Booth 2006, පිටු අංකය: 140.
- ^ Smith 2015.
- ^ The New Times 2015.
- ^ "Black rhinos return to Rwanda 10 years after disappearance". The Guardian. Agence France-Presse. 3 May 2017. 29 November 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2022.
- ^ "Rwanda Just Pulled Off the Largest Transport of Rhinos From Europe to Africa". Condé Nast Traveler. 26 June 2019. 17 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2022.
- ^ "White rhinos flown from South Africa to Rwanda in largest single translocation". The Guardian. 29 November 2021. 17 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2022.
- ^ Hernandez, Joe (30 November 2021). "Conservationists flew 30 white rhinos to Rwanda in a huge operation to protect them". 17 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2022 – via NPR.
- ^ a b c King 2007, පිටු අංකය: 15.
- ^ WCS.
- ^ Tedrow 2015.
- ^ Maynard 2014.
- ^ Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
- ^ Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
- ^ "World Economic Outlook database: April 2022". International Monetary Fund. 31 May 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2022.
- ^ IMF (I).
- ^ "USD–RWF 2019 Yaohoo". 2019. 25 March 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 March 2020.
- ^ Asiimwe 2014.
- ^ Lavelle 2008.
- ^ FAO / WFP 1997.
- ^ a b c d Our Africa.
- ^ WRI 2006.
- ^ "From genocide to growth: Rwanda's remarkable economic turnaround – GE63" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 31 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-03-31.
- ^ "Rwanda production in 2019, by FAO". The Food and Agriculture Organization of the United Nations. 11 May 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 July 2022.
- ^ Tumwebaze 2016.
- ^ WTO 2004.
- ^ a b MINAGRI 2006.
- ^ Namata 2008.
- ^ a b Mukaaya 2009.
- ^ Delawala 2001.
- ^ a b Nantaba 2010.
- ^ Mukaaya 2008.
- ^ Nielsen & Spenceley 2010, පිටු අංකය: 6.
- ^ a b KT Press 2015.
- ^ Nielsen & Spenceley 2010, පිටු අංකය: 2.
- ^ RDB (II).
- ^ WIPO. "Global Innovation Index 2023, 15th Edition". www.wipo.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). doi:10.34667/tind.46596. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-29.
- ^ a b c d BBC News (VII) 2015.
- ^ Gasore 2014.
- ^ Opobo 2015.
- ^ Reporters Without Borders 2010.
- ^ Mugisha 2013.
- ^ Southwood 2013.
- ^ Mugwe 2013.
- ^ a b RURA 2015, පිටු අංකය: 6.
- ^ Majyambere 2010.
- ^ a b RURA 2015, පිටු අංකය: 5.
- ^ RURA 2011, පිටු අංකය: 3.
- ^ Butera 2011.
- ^ World Bank (II).
- ^ a b Reuters 2011.
- ^ Butera 2010.
- ^ "Rwanda launches first 'Made in Africa' smartphones". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 10 October 2019. 9 October 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 October 2019.
- ^ a b IDA 2009.
- ^ a b c Umutesi 2015.
- ^ MINECOFIN 2002, පිටු අංක: 25–26.
- ^ Berry, Lewis & Williams 1990, පිටු අංකය: 533.
- ^ a b c USAID (I) 2008, පිටු අංකය: 3.
- ^ "Should You Visit Kigali? A look at the cleanest city in Africa". Burdie.co (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 April 2019. 15 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 January 2021.
- ^ World Resources Report 2011, පිටු අංකය: 3.
- ^ a b World Resources Report 2011, පිටු අංකය: 5.
- ^ AfDB 2011.
- ^ World Bank (XIII).
- ^ Baringanire, Malik & Banerjee 2014, පිටු අංකය: 1.
- ^ AfDB & OECD Development Centre 2006, පිටු අංකය: 439.
- ^ Tancott 2014.
- ^ a b c MININFRA 2013, පිටු අංකය: 34.
- ^ MININFRA 2013, පිටු අංකය: 67.
- ^ MININFRA 2013, පිටු අංකය: 32.
- ^ a b Centre For Aviation 2014.
- ^ Tumwebaze 2015.
- ^ MININFRA 2017.
- ^ Senelwa 2015.
- ^ a b MININFRA 2013, පිටු අංකය: 43.
- ^ "Rwanda Cities by Population". 21 June 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2023.
- ^ a b National Institute of Statistics of Rwanda 2015.
- ^ National Institute of Statistics of Rwanda. "Size of the resident population". National Institute of Statistics of Rwanda. 2 June 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 April 2023.
- ^ National Institute of Statistics of Rwanda 2014, පිටු අංකය: 3.
- ^ National Institute of Statistics of Rwanda 2014, පිටු අංකය: 8.
- ^ CIA (III) 2011.
- ^ Banda 2015.
- ^ Straus 2013, පිටු අංකය: 215.
- ^ Streissguth 2007, පිටු අංකය: 11.
- ^ Kigali City.
- ^ a b Percival & Homer-Dixon 1995.
- ^ REMA (Chapter 2) 2009.
- ^ a b City Population 2012.
- ^ a b National Institute of Statistics of Rwanda 2012, පිටු අංකය: 29.
- ^ Mamdani 2002, පිටු අංකය: 52.
- ^ Boyd 1979, පිටු අංකය: 1.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංකය: 5.
- ^ Mamdani 2002, පිටු අංක: 46–47.
- ^ Mamdani 2002, පිටු අංකය: 47.
- ^ Jefremovas 1995.
- ^ Prunier 1995, පිටු අංක: 11–12.
- ^ Coleman 2010.
- ^ Kiwuwa 2012, පිටු අංකය: 71.
- ^ Agence France-Presse 2002.
- ^ MINEDUC 2010, පිටු අංකය: 2.
- ^ a b Williams, Abbott & Mupenzi 2015, පිටු අංකය: 935.
- ^ Williams, Abbott & Mupenzi 2015, පිටු අංකය: 931.
- ^ Briggs & Booth 2006, පිටු අංකය: 27.
- ^ McGreal 2009.
- ^ Koenig 2014.
- ^ MacGregor 2014.
- ^ Rutayisire 2013.
- ^ World Bank (III).
- ^ World Bank (I).
- ^ Drobac & Naughton 2014.
- ^ World Bank (IV).
- ^ Bowdler 2010.
- ^ Evans 2014.
- ^ World Bank (V).
- ^ World Bank (VI).
- ^ a b WHO 2008.
- ^ a b Rosenberg 2012.
- ^ USAID (II) 2014.
- ^ IMF 2000, පිටු අංකය: 34.
- ^ "HIV/AIDS, Malaria and other diseases". United Nations in Rwanda. 15 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 May 2016.
- ^ World Bank (VII).
- ^ World Bank (VIII).
- ^ World Bank (IX).
- ^ Emery 2013.
- ^ WHO 2015.
- ^ a b c USAID (III) 2015.
- ^ "Health Information for Travelers to Rwanda". Centers for Disease Control and Prevention. 9 June 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 June 2016.
- ^ Partners In Health 2013.
- ^ UNDP (II) 2015.
- ^ UNDP (III) 2015.
- ^ UNDP (IV) 2015.
- ^ Walker April 2004.
- ^ National Institute of Statistics of Rwanda 2014, පිටු අංකය: 17.
- ^ Wiredu et al. 2006, පිටු අංක: 236–237.
- ^ a b c "The Benefits of the English Language for Individuals and Societies: Quantitative Indicators from Cameroon, Nigeria, Rwanda, Bangladesh and Pakistan" (PDF). 9 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 7 January 2023.
- ^ a b Université Laval 2010.
- ^ Samuelson & Freedman 2010.
- ^ "No, Rwanda hasn't dropped French as an official language". Fact Check (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-05-28. 18 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-03-08.
- ^ a b Tabaro 2015.
- ^ Stanford University Swahili Department.
- ^ Nakayima 2010.
- ^ La langue française dans le monde සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 ජනවාරි 2023 at the Wayback Machine (2022)
- ^ "Ethnologue report for Rwanda". 7 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 January 2023.
- ^ Gmünder 2007.
- ^ a b Spartacus International Gay Guide, p. 1216. Bruno Gmunder Verlag, 2007.
- ^ a b "Gay Rwanda 2008". 2009-01-01. 2012-07-17 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ U.S. Department of State 2016.
- ^ CJCR 2003, article 26.
- ^ ""As Long as We Live on the Streets, They Will Beat Us": Rwanda's Abusive Detention of Children". Human Rights Watch (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2020-01-27. 10 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-10.
- ^ a b Rwanda Development Gateway.
- ^ RMCA.
- ^ Briggs 2004.
- ^ Adekunle 2007, පිටු අංක: 135–136.
- ^ Adekunle 2007, පිටු අංකය: 139.
- ^ Mbabazi 2008.
- ^ Adekunle 2007, පිටු අංක: 68–70.
- ^ Briggs & Booth 2006, පිටු අංකය: 243–244.
- ^ Briggs & Booth 2006, පිටු අංකය: 31.
- ^ Ntambara 2009.
- ^ Adekunle 2007, පිටු අංකය: 75.
- ^ King 2007, පිටු අංකය: 105.
- ^ Briggs & Booth 2006, පිටු අංකය: 29.
- ^ Milmo 2006.
- ^ Fegley 2016, පිටු අංක: 55–56.
- ^ Government of Rwanda (I).
- ^ Watson, Renzi & Viggiani 2010, පිටු අංකය: 25.
- ^ a b Rwanda Governance Board.
- ^ a b c Adekunle 2007, පිටු අංකය: 81.
- ^ a b c Adekunle 2007, පිටු අංකය: 13.
- ^ Auzias 2007, පිටු අංකය: 74.
- ^ a b Briggs & Booth 2006, පිටු අංක: 54–55.
- ^ Anyango 2010.
- ^ Nzabuheraheza 2005.
- ^ Bralirwa (I).
- ^ Bralirwa (II).
- ^ Bralirwa (III).
- ^ Ngarambe 2012.
- ^ Craig 2012.
- ^ Kezio-Musoke 2014.
- ^ MINISPOC 2012, පිටු අංකය: 18.
- ^ McCracken & Colucci 2014, පිටු අංක: 86–90.
- ^ Ndengeye 2014, පිටු අංක: 125–128.
- ^ Aglietti 2014.
- ^ BBC News (XI) 2014.
- ^ Hoye et al. 2015, පිටු අංකය: 206.
- ^ Robbins 2013.
- ^ Willgoss 2014.
- ^ a b BBC Sport (I) 2012.
- ^ a b International Paralympic Committee 2015.
- ^ BBC Sport (II) 2010.
- ^ Office of the Prime Minister 2014.
- ^ Bishumba 2015.
- ^ Mackay 2009.
- ^ International Basketball Federation 2011.
- ^ Carlin 2003.
- ^ Copnall 2004.
- ^ Montague 2014, පිටු අංකය: 67.
- ^ Mugabe & Kamasa 2014.
- ^ Schöggl 2015.
- ^ CECAFA.
- ^ mondial, UNESCO Centre du patrimoine. "Rwanda - UNESCO Convention du patrimoine mondial". UNESCO Centre du patrimoine mondial (ප්‍රංශ බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-09-26.
- ^ "Patrimoine mondial de l'Unesco: "La représentation du continent africain y progresse vraiment"". RFI (ප්‍රංශ බසින්). 2023-09-21. සම්ප්‍රවේශය 2023-09-26.
උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: "lower-alpha" නම් කණ්ඩායම සඳහා <ref> ටැග පැවතුණත්, ඊට අදාළ <references group="lower-alpha"/> ටැග සොයාගත නොහැකි විය.