නයිජීරියාව
නයිජීරියාව,[lower-alpha 1] නිල වශයෙන් නයිජීරියා ෆෙඩරල් ජනරජය, බටහිර අප්‍රිකාවේ රටකි.[1] එය අත්ලාන්තික් සාගරයේ උතුරින් සහෙල් සහ දකුණින් ගිනියා බොක්ක අතර පිහිටා ඇත. එය වර්ග කිලෝමීටර් 923,769 (වර්ග සැතපුම් 356,669) ක ප්‍රදේශයක් ආවරණය කරයි, සහ මිලියන 230 කට අධික ජනගහනයක් සහිත එය අප්‍රිකාවේ වඩාත්ම ජනාකීර්ණ රට වන අතර ලෝකයේ හයවන වැඩිම ජනගහනය සහිත රට වේ. නයිජීරියාව මායිම් වන්නේ උතුරින් නයිජර්, ඊසාන දෙසින් චැඩ්, නැගෙනහිරින් කැමරූන් සහ බටහිරින් බෙනින් ය. නයිජීරියාව යනු ප්‍රාන්ත 36 කින් සහ අගනුවර වන අබුජා පිහිටා ඇති ෆෙඩරල් අගනුවර ප්‍රදේශයෙන් සමන්විත ෆෙඩරල් ජනරජයකි. නයිජීරියාවේ විශාලතම නගරය ලාගෝස් වන අතර එය ලෝකයේ විශාලතම නගරවලින් එකක් වන අතර අප්‍රිකාවේ විශාලතම නගරය වේ.
ක්‍රි.පූ. දෙවන සහස්‍රයේ සිට නයිජීරියාව ස්වදේශික පූර්ව යටත් විජිත රාජ්‍ය සහ රාජධානි කිහිපයකට නිවහන වී ඇත, ක්‍රි.පූ. 15 වැනි සියවසේ නෝක් ශිෂ්ටාචාරය ප්‍රථම අභ්‍යන්තර එකමුතුව සනිටුහන් කරයි.[2] නූතන රාජ්‍යය 19 වන සියවසේ බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතකරණයත් සමඟ ආරම්භ වූ අතර, එහි වර්තමාන භෞමික හැඩය ගනිමින් දකුණු නයිජීරියාවේ ආරක්ෂක ප්‍රදේශය සහ උතුරු නයිජීරියා ආරක්ෂක ප්‍රදේශය 1914 දී ඒකාබද්ධ විය. බ්‍රිතාන්‍යයන් සාම්ප්‍රදායික ප්‍රධානීන් හරහා වක්‍ර පාලනයක් ක්‍රියාත්මක කරමින් පරිපාලන හා නීතිමය ව්‍යුහයන් පිහිටුවූහ.[3] නයිජීරියාව 1960 ඔක්තෝබර් 1 දින නිල වශයෙන් ස්වාධීන සම්මේලනයක් බවට පත් විය. එය 1967 සිට 1970 දක්වා සිවිල් යුද්ධයකට මුහුණ දුන් අතර, පසුව මිලිටරි ආඥාදායකත්වයන් සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදීව තේරී පත් වූ සිවිල් ආන්ඩු අනුප්‍රාප්තිකය, 1999 නයිජීරියානු ජනාධිපතිවරණයෙන් ඔලුසෙගුන් මැතිවරණයෙන් ස්ථාවර රජයක් අත්පත් කර ගන්නා තෙක් මහජන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂයේ ඔබසන්ජෝ පාලනය කලේය. කෙසේ වෙතත්, රට නිතර මැතිවරණ වංචා අත්විඳින අතර, නයිජීරියානු දේශපාලනයේ සෑම තරාතිරමකම දූෂණය සැලකිය යුතු ලෙස පවතී.
නයිජීරියාව යනු විවිධ භාෂා 500ක් කතා කරන ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් 250කට අධික සංඛ්‍යාවක් වාසය කරන බහුජාතික රාජ්‍යයක් වන අතර, ඒ සියල්ල විවිධාකාර සංස්කෘතීන් සමඟ හඳුනාගෙන ඇත.[4][5][6] විශාලතම ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් තුන වන්නේ උතුරේ හවුසා, බටහිරින් යොරුබා සහ නැගෙනහිරින් ඉග්බෝ ය, මුළු ජනගහනයෙන් 60% කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් සමන්විත වේ.[7] රාජ්‍ය භාෂාව ඉංග්‍රීසි වන අතර එය ජාතික මට්ටමින් භාෂාමය එකමුතුවට පහසුකම් සැලසීමට තෝරාගෙන ඇත.[8] නයිජීරියාවේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ආගමේ ජූර් නිදහස සහතික කරයි,[9] එය ලොව විශාලතම මුස්ලිම් සහ ක්‍රිස්තියානි ජනගහනයෙන් සමහරක් වාසය කරයි.[10] නයිජීරියාව රටේ උතුරු ප්‍රදේශයේ වැඩි වශයෙන් ජීවත් වන මුස්ලිම්වරුන් සහ බොහෝ දුරට දකුණේ ජීවත් වන ක්‍රිස්තියානීන් අතර දළ වශයෙන් අඩකින් බෙදී ඇත. ඉග්බෝ සහ යොරුබා ජනවර්ගවලට ආවේණික වූ ස්වදේශික ආගම් සුළුතරයේ ඇත.[11]
නයිජීරියාව අප්‍රිකාවේ කලාපීය බලවතෙකු වන අතර ජාත්‍යන්තර කටයුතුවල මධ්‍යම බලවතෙකි. නයිජීරියාවේ ආර්ථිකය අප්‍රිකාවේ දෙවන විශාලතම, නාමික දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් ලෝකයේ 39 වැනි විශාලතම සහ PPP අනුව 27 වැනි විශාලතම ආර්ථිකය වේ. නයිජීරියාව බොහෝ විට එහි විශාල ජනගහනය සහ ආර්ථිකය හේතුවෙන් අප්‍රිකාවේ යෝධයා ලෙස හැඳින්වේ,[12] සහ ලෝක බැංකුව විසින් නැගී එන වෙළඳපොළක් ලෙස සැලකේ. නයිජීරියාව අප්‍රිකානු සංගමයේ ආරම්භක සාමාජිකයෙකු වන අතර එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ජාතීන්, NAM,[13] බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යයන්ගේ ආර්ථික ප්‍රජාව, ඉස්ලාමීය සහයෝගීතා සංවිධානය සහ OPEC ඇතුළු බොහෝ ජාත්‍යන්තර සංවිධානවල සාමාජිකයෙකි. එය අවිධිමත් MINT රටවල් සමූහයේ ද සාමාජිකයෙකු වන අතර ඊළඟ ආර්ථිකයන් එකොළොස් දෙනාගෙන් එකකි.
නිරුක්තිය[සංස්කරණය]
නයිජීරියාව යන නම ලැබී ඇත්තේ රට හරහා ගලා යන නයිජර් ගංගාවෙනි. මෙම නම 1897 ජනවාරි 8 වන දින බ්‍රිතාන්‍ය මාධ්‍යවේදිනියක් වන ෆ්ලෝරා ෂෝ විසින් නිර්මාණය කරන ලදී. අසල්වැසි නයිජර් ජනරජය එහි නම ලබා ගන්නේ එකම ගඟෙනි. නයිජර් ගඟේ මැද ප්‍රදේශයට පමණක් මුලින් යෙදුණු නයිජර් යන නාමයේ ආරම්භය අවිනිශ්චිතය. මෙම වචනය 19 වැනි සියවසේ යුරෝපීය යටත්විජිතවාදයට පෙර ටිම්බක්ටු අවට ගංගාවේ මැද ප්‍රදේශයේ වැසියන් විසින් භාවිතා කරන ලද ඊගරේව් එන්-ඉගරෙවෙන් යන ටුවාරෙග් නාමයේ වෙනසක් විය හැකිය.[14][15] ෆ්ලෝරා ෂෝ නයිජීරියාව යන නම යෝජනා කිරීමට පෙර, අනෙකුත් යෝජිත නම්වලට රාජකීය නයිජර් සමාගම් ප්‍රදේශ, මධ්‍යම සුඩානය, නයිජර් අධිරාජ්යය, නයිජර් සුඩානය සහ හවුසා ප්‍රදේශ ඇතුළත් විය.[16]
ඉතිහාසය[සංස්කරණය]
ප්‍රාග් ඉතිහාසය[සංස්කරණය]
කයින්ජි වේල්ල කැණීම් මගින් ක්‍රි.පූ 2 වන සියවස වන විට යකඩ වැඩ පෙන්නුම් කරන ලදී. නව ශිලා යුගයේ සිට යකඩ යුගය දක්වා සංක්‍රමණය සිදු වූයේ අතරමැදි ලෝකඩ නිෂ්පාදනයකින් තොරවය. සමහරු යෝජනා කර ඇත්තේ තාක්ෂණය නයිල් නිම්නයේ සිට බටහිර දෙසට ගමන් කළ බවයි. නමුත් නයිජර් ගංගා නිම්නයේ සහ වනාන්තර ප්‍රදේශයේ යකඩ යුගය ඉහළ සැවානා ප්‍රදේශයේ ලෝහ විද්‍යාව හඳුන්වාදීමට වසර 800 කට වඩා පෙර මෙන්ම නයිල් නිම්නයේ එය පෙර පැවති බව පෙනේ. වඩාත් මෑතකාලීන පර්යේෂණවලින් පෙනී යන්නේ යකඩ ලෝහ විද්‍යාව උප සහරා අප්‍රිකාවේ ස්වාධීනව වර්ධනය වූ බවයි.[17][18][19][20]
නොක් ශිෂ්ටාචාරය ක්‍රි.පූ. 1,500 සහ ක්‍රි.ව. 200 අතර සමෘද්ධිමත් විය. එය ජීව ප්‍රමාණයේ ටෙරාකොටා රූප නිපදවා ඇති අතර ඒවා උප සහරා අප්‍රිකාවේ[21][22][23][24][25] පැරණිතම ප්‍රතිමාවන් වන අතර යකඩ උණු කරන ලදී. ක්‍රිපූ 550 පමණ සහ සමහර විට සියවස් කිහිපයකට පෙරය.[17][18][19] ගිනිකොනදිග නයිජීරියාවේ න්සුක්කා ප්‍රදේශයේ ස්ථානවලින් යකඩ උණු කිරීම පිළිබඳ සාක්ෂි ද කැණීම් කර ඇත: ලෙජ්ජා අඩවියේ[26] ක්‍රිපූ 2000 දක්වා සහ ක්‍රිපූ 750 දක්වා සහ ඕපි අඩවියේ.
මුල් ඉතිහාසය[සංස්කරණය]
කැනෝ ක්‍රොනිකල්, දවුරා, හදීජා, කැනෝ, කට්සිනා, සාසාවු, රනෝ සහ ගෝබීර් යන අනෙකුත් ප්‍රධාන හවුසා නගර (හෝ හවුසා බක්වායි) සමග හවුසා සහේලියන් නගර-ප්‍රාන්තයේ කැනෝ හි 999 පමණ දක්වා දිවෙන පුරාණ ඉතිහාසයක් ඉස්මතු කරයි. ක්‍රිස්තු වර්ෂ 7 වැනි සියවසේ සිට ඉස්ලාම් ආගම පැතිරීමත් සමඟ එම ප්‍රදේශය සුඩානය හෝ බිලාඩ් අල් සුඩාන් (ඉංග්‍රීසි: කළු ජාතිකයන්ගේ දේශය) ලෙස ප්‍රසිද්ධ විය. ජනගහනය උතුරු අප්‍රිකාවේ අරාබි මුස්ලිම් සංස්කෘතියට අර්ධ වශයෙන් අනුබද්ධ වූ බැවින්, ඔවුන් ට්‍රාන්ස් සහරා වෙළඳාම ආරම්භ කළ අතර අරාබි කථිකයන් විසින් අල්-සුඩාන් (එනම් "කළු ජාතිකයන්") ලෙස හඳුන්වනු ලැබුවේ ඔවුන් මුස්ලිම්වරුන්ගේ දිගු කොටසක් ලෙස සැලකූ බැවිනි. ලෝක. මධ්‍යතන යුගයේ අරාබි සහ මුස්ලිම් ඉතිහාසඥයින් සහ භූගෝල විද්‍යාඥයින් විසින් මුල් ඓතිහාසික යොමු කිරීම් තිබේ. ඒවා ඉස්ලාමීය ශිෂ්ටාචාරය සඳහා කලාපයේ ප්‍රධාන මධ්‍යස්ථානය ලෙස කැනෙම්-බෝර්නු අධිරාජ්යය සඳහන් කරයි.[තහවුරු කර නොමැත]
ඉග්බෝ ජනයාගේ න්‍රි රාජධානිය 10 වන සියවසේදී තහවුරු වූ අතර 1911 දී බ්‍රිතාන්‍යයන්ට එහි ස්වෛරීභාවය අහිමි වන තෙක් පැවතුනි.[27][28] න්‍රි ඊස් න්‍රි විසින් පාලනය කරන ලද අතර න්‍රි නගරය ඉග්බෝ සංස්කෘතියේ පදනම ලෙස සැලකේ. ඉග්බෝ මැවීමේ මිථ්‍යාව ආරම්භ වන න්‍රි සහ අගුලේරි, උමේරි වංශයේ භූමියේ ඇත. වංශයේ සාමාජිකයන් ඔවුන්ගේ පෙළපත පීතෘමූලික රජ-රූපය වන ඊරි දක්වා ආපසු හඹා යයි.[29] බටහිර අප්‍රිකාවේ, නැතිවූ ඉටි ක්‍රියාවලිය භාවිතයෙන් සාදන ලද පැරණිතම ලෝකඩ න්‍රි බලපෑමට යටත් වූ නගරයක් වන ඉග්බෝ-උක්වු වෙතින් විය.[27]
නිරිතදිග නයිජීරියාවේ ඉෆේ සහ ඔයෝහි යොරුබා රාජධානි පිළිවෙලින් 12 වන[30][31] සහ 14 වන[32] ශතවර්ෂ වලදී ප්‍රමුඛ විය. ඉෆෙ හි වත්මන් අඩවියේ මානව ජනාවාස පිළිබඳ පැරණිතම සලකුණු 9 වන සියවස දක්වා දිව යයි,[30] එහි ද්‍රව්‍යමය සංස්කෘතියට ටෙරාකොටා සහ ලෝකඩ රූප ඇතුළත් වේ.
පූර්ව යටත් විජිත යුගය[සංස්කරණය]
16 වන ශතවර්ෂයේදී, පෘතුගීසි ගවේෂකයන් දකුණු නයිජීරියාවේ ජනතාව සමඟ වැදගත් සෘජු වෙළඳාමක් ආරම්භ කළ පළමු යුරෝපීයයන් වූ අතර, ඔවුන් ලාගෝස් (කලින් එකෝ) වරායේදී සහ කොම්පඤ්ඤ වෙරළ තීරයේ කැලබාර්හි නම් කළහ. යුරෝපීයයන් වෙරළ තීරයේ මිනිසුන් සමඟ භාණ්ඩ වෙළඳාම් කළහ; යුරෝපීයයන් සමඟ වෙරළබඩ වෙළඳාමද අත්ලාන්තික් වහල් වෙළඳාමේ ආරම්භය සනිටුහන් කළේය.[33] ඓතිහාසික බයිට් ඔෆ් බියාෆ්‍රා හි කැලබාර් වරාය (දැන් සාමාන්‍යයෙන් හඳුන්වනු ලබන්නේ බොනී බොනී ලෙසයි) මෙම යුගයේ බටහිර අප්‍රිකාවේ විශාලතම වහල්-වෙළඳාම් තනතුරුවලින් එකක් බවට පත් විය. අනෙකුත් ප්‍රධාන වහල් වරායන් පිහිටා තිබුනේ බඩග්‍රි, ලාගෝස් හි බෙනින්හි විශාලත්වය හා සහ බොනී අයිලන්ඩ් හි බයිට් ඔෆ් බයිෆ්රා හි ය.[33][34] මෙම වරායන් වෙත ගෙන ගිය බහුතරයක් වැටලීම් සහ යුද්ධ වලදී අල්ලා ගන්නා ලදී.[35] සාමාන්‍යයෙන්, වහලුන් බලහත්කාරයෙන් ශ්‍රමය ලෙස ජයග්‍රාහකයන්ගේ ප්‍රදේශයට ආපසු ගෙන යනු ලැබීය. ඔවුන් සමහර විට ක්‍රමයෙන් දියුණු වී ජයග්‍රාහකයන්ගේ සමාජයට අවශෝෂණය විය. ප්‍රධාන වෙරළබඩ වරායන් සමඟ කඳුකර ප්‍රදේශ සම්බන්ධ කරමින් නයිජීරියාව පුරා වහල් මාර්ග ස්ථාපිත කරන ලදී. අත්ලාන්තික් වහල් වෙළඳාමට සහභාගී වූ වඩාත් බහුල වහල් වෙළඳාමේ රාජධානි දකුණේ එඩෝගේ බෙනින් අධිරාජ්යය, නිරිත දෙසින් ඕයෝ අධිරාජ්යය සහ ගිනිකොන දෙසින් ඇරෝ කන්ෆෙඩරසි සමඟ සම්බන්ධ විය.[33][34] බෙනින්ගේ බලය 15වන සහ 19වන සියවස් අතර පැවතුනි.[36] 17 වැනි සියවසේ අග භාගයේ සිට 18 වැනි සියවසේ මුල් භාගයේ එහි භෞමික උච්චතම අවස්ථාව වූ ඕයෝ, බටහිර නයිජීරියාවේ සිට නූතන ටෝගෝ දක්වා එහි බලපෑම ව්‍යාප්ත කළේය.
උතුරේ, හවුසා නගර රාජ්‍යයන් අතර නොනවතින සටන් සහ බෝර්නු අධිරාජ්‍යයේ පරිහානිය නිසා ෆුලානි ජනයාට කලාපයට ප්‍රගතියක් ලබා ගැනීමට හැකි විය. මේ මොහොත වන තුරු, සංචාරශීලී ජනවාර්ගික කණ්ඩායමක් වන ෆුලානි, මූලික වශයෙන් ගවයින් සමඟ සුඩානයට උතුරින් අර්ධ කාන්තාර සහේලියන් ප්‍රදේශය හරහා ගමන් කළ අතර වෙළඳාම සහ සුඩාන ජනයා සමඟ මිශ්‍ර වීමෙන් වැළකී සිටියහ. 19 වන ශතවර්ෂයේ ආරම්භයේ දී, උස්මාන් ඩෑන් ෆෝඩියෝ විසින් මධ්‍යගත සොකෝටෝ කැලිෆේට් ආරම්භ කරමින් හවුසා රාජධානිවලට එරෙහිව සාර්ථක ජිහාඩයක් මෙහෙයවීය. අරාබි භාෂාව එහි රාජ්‍ය භාෂාව වූ මෙම අධිරාජ්යය, ඔහුගේ සහ ඔහුගේ පරම්පරාවේ පාලනය යටතේ වේගයෙන් වර්ධනය වූ අතර, ඔවුන් සෑම දිශාවකටම ආක්‍රමණික හමුදාවන් යැවීය. විශාල ගොඩබිම් සහිත අධිරාජ්යය නැගෙනහිර බටහිර සුඩාන ප්‍රදේශය සමඟ සම්බන්ධ කර ඔයෝ අධිරාජ්‍යයේ (වර්තමාන ක්වාරා) කොටස් දකුණු ආක්‍රමණය කර අත්ලාන්තික් සාගරයට ළඟා වීමට ඉබාදාන්හි යොරුබා හදවත දෙසට ගමන් කළේය. අධිරාජ්යය විසින් පාලනය කරන ලද භූමියට නූතන උතුරු සහ මධ්‍යම නයිජීරියාවේ බොහෝ ප්‍රදේශ ඇතුළත් විය. සුල්තාන් විසින් යටත් කරගත් ප්‍රදේශයන්හි ආධිපත්‍යය ස්ථාපිත කිරීමට සහ ඉස්ලාමීය ශිෂ්ටාචාරය ප්‍රවර්ධනය කිරීමට එමීර්වරුන් යැවීය. එමීර්වරු වෙළඳාම සහ වහල්භාවය තුළින් වඩ වඩාත් ධනවත් හා බලවත් වූහ. 1890 ගණන් වන විට, ලොව විශාලතම වහල් ජනගහනය, මිලියන දෙකක් පමණ, සොකෝටෝ කැලිෆේට් හි භූමි ප්‍රදේශවල සංකේන්ද්‍රණය විය. විශේෂයෙන්ම කෘෂිකර්මාන්තයේ දී වහල් ශ්‍රමය භාවිතය පුළුල් විය.[37] 1903 දී එය විවිධ යුරෝපීය යටත් විජිතවලට කැඩී බිඳී ගිය අවස්ථාව වන විට, සොකෝටෝ කැලිෆේට් යනු විශාලතම පූර්ව යටත් විජිත අප්‍රිකානු රාජ්‍යයන්ගෙන් එකකි.[38]
වෙනස්වන නෛතික අවශ්‍යතාවයක් (1807 දී අත්ලාන්තික් වහල් වෙළඳාම තහනම් කිරීම) සහ ආර්ථික අවශ්‍යතාවය (දේශපාලන හා සමාජ ස්ථාවරත්වය සඳහා වූ ආශාව) යුරෝපීය කර්මාන්තයේ භාවිතය සඳහා පාම් වැනි කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන පුළුල් ලෙස වගා කිරීමට සහාය වීමට බොහෝ යුරෝපීය බලවතුන් හේතු විය. නීතිවිරෝධී ජාවාරම්කරුවන් ස්වදේශික වහලුන්ගෙන් වෙරළ දිගේ වහලුන් මිල දී ගත් බැවින්, තහනමෙන් පසුව වහල් වෙළඳාම දිගටම පැවතුනි. බ්‍රිතාන්‍යයේ බටහිර අප්‍රිකානු බලඝණය මුහුදේදී ජාවාරම්කරුවන් අත්අඩංගුවට ගැනීමට උත්සාහ කළේය. ඇමරිකානු විප්ලවවාදී යුද්ධයෙන් පසු බ්‍රිතාන්‍යය විසින් උතුරු ඇමරිකාවේ නිදහස් කරන ලද වහලුන් නැවත පදිංචි කිරීම සඳහා ලුතිනන් ජෝන් ක්ලාක්සන් විසින් මුලින් පිහිටුවන ලද බටහිර අප්‍රිකාවේ යටත් විජිතයක් වන ෆ්‍රීටවුන් වෙත ගලවා ගත් වහලුන් ගෙන යන ලදී.
බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතකරණය[සංස්කරණය]
බ්‍රිතාන්‍යය 1851 දී ලාගෝස් වෙත බෝම්බ හෙලීමෙන්, වහල් වෙළඳාමට හිතකාමී ඔබා කොසෝකෝ බලයෙන් පහකරමින්, ඔබා අකිටෝයි ස්ථාපනය කිරීමට සහය වෙමින් 1852 ජනවාරි 1 වන දින මහා බ්‍රිතාන්‍යය සහ ලාගෝස් අතර ගිවිසුමට අත්සන් තබමින් ලාගෝස් රාජකීය බල අරගලයට මැදිහත් විය. 1861 අගෝස්තු මාසයේ ලාගෝස් ගිවිසුම සමග ක්‍රවුන් ජනපදය. බ්‍රිතාන්‍ය මිෂනාරිවරු සිය මෙහෙයුම් පුළුල් කර රට අභ්‍යන්තරයට ගමන් කළහ. 1864 දී සැමුවෙල් අජේයි ක්‍රෝදර් ඇංග්ලිකන් පල්ලියේ පළමු අප්‍රිකානු බිෂොප්වරයා බවට පත් විය.[39]
1885 දී, බ්‍රිතාන්‍ය බටහිර අප්‍රිකානු බලපෑම් ක්ෂේත්‍රයකට හිමිකම් කියනු බර්ලින් සමුළුවේදී අනෙකුත් යුරෝපීය ජාතීන්ගෙන් පිළිගැනීමට ලක් විය. ඊළඟ වසරේ, එය ශ්‍රීමත් ජෝර්ජ් ටවුබ්මන් ගෝල්ඩිගේ නායකත්වය යටතේ රෝයල් නයිජර් සමාගම වරලත් කළේය. 19 වන ශතවර්ෂයේ අග සහ 20 වන සියවසේ මුල් භාගය වන විට, නයිජර් ගඟ දිගේ ස්වාධීන දකුණු රාජධානි යටත් කර ගැනීමට සමාගම විශාල වශයෙන් සමත් විය, බ්‍රිතාන්‍යයන් 1897 දී බෙනින් යටත් කර ගත් අතර, ඇන්ග්ලෝ-ඇරෝ යුද්ධයේදී (1901-1902) අනෙකුත් විරුද්ධවාදීන් පරාජය කරන ලදී. මෙම ප්‍රාන්තවල පරාජයත් සමඟ නයිජර් ප්‍රදේශය බ්‍රිතාන්‍ය පාලනයට විවෘත විය. 1900 දී සමාගමේ භූමි ප්‍රදේශය බ්‍රිතාන්‍ය රජයේ සෘජු පාලනය යටතට පත් වූ අතර බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්ෂක ප්‍රදේශයක් සහ බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් ලෙස දකුණු නයිජීරියා ආරක්ෂක ප්‍රදේශය පිහිටුවන ලදී.
1902 වන විට බ්‍රිතාන්‍යයන් උතුරු දෙසින් සොකෝටෝ කැලිෆේට් වෙත යාමට සැලසුම් ආරම්භ කර තිබුණි. න්‍යාය පත්‍රය ක්‍රියාවට නැංවීම සඳහා යටත් විජිත කාර්යාලය විසින් බ්‍රිතාන්‍ය ජෙනරාල් සාමි ෆ්‍රෙඩ්රික් ලුගාඩ්ට පැවරී ඇත. ලුගාර්ඩ් අගනුවර දෙසට වැඩ කරන විට කිසිදු ආරක්ෂාවක් වැලැක්වීමට කැලිෆේට්හි දකුණු ප්‍රදේශයේ බොහෝ එමීර්වරුන් සහ මධ්‍යම සොකෝටෝ පරිපාලනය අතර එදිරිවාදිකම් භාවිතා කළේය. බ්‍රිතාන්‍යයන් සොකෝටෝ නගරයට ළඟා වූ විට, සුල්තාන් I වන මුහම්මදු අත්තහිරු නගරයේ ඉක්මන් ආරක්ෂාවක් සංවිධානය කර ඉදිරියට එන බ්‍රිතාන්‍ය ප්‍රමුඛ හමුදාවන්ට එරෙහිව සටන් කළේය. බ්‍රිතාන්‍ය හමුදාව ඉක්මනින් ජයග්‍රහණය කළේ, I වන අත්තහිරු සහ දහස් ගණන් අනුගාමිකයින් මහඩිස්ට් හිජ්රාවකට යවමිනි. ඊසාන දෙසින්, බෝර්නු අධිරාජ්‍යයේ පරිහානිය බ්‍රිතාන්‍ය පාලනය යටතේ පැවති බෝර්නෝ එමීර් රාජ්‍යය බිහි වූ අතර එමඟින් බෝර්නෝහි අබුබකර් ගාර්බායි පාලකයා ලෙස පිහිටුවන ලදී.
1903 දී, කැනෝ සටනේ බ්‍රිතාන්‍ය ජයග්‍රහණය සොකෝටෝ කැලිෆේට් හි හදවත සහ පැරණි බෝර්නු අධිරාජ්‍යයේ සමහර කොටස් සමනය කිරීමට ඔවුන්ට ප්‍රවාහනමය වාසියක් ලබා දුන්නේය. 1903 මාර්තු 13 වන දින, සොකෝටෝ හි මහා වෙළඳපොළ චතුරශ්‍රයේ දී, කැලිෆේට් රාජ්‍යයේ අවසාන වීසර් නිල වශයෙන් බ්‍රිතාන්‍ය පාලනයට යටත් විය. බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් නව කාලිෆ්වරයා ලෙස II වන මුහම්මදු අත්තහිරු පත් කරන ලදී. ලුගාර්ඩ් විසින් කැලිෆේටය අහෝසි කළ නමුත් අලුතින් සංවිධානය කරන ලද උතුරු නයිජීරියාවේ ආරක්ෂක ප්‍රදේශයේ සංකේතාත්මක තනතුරක් ලෙස සුල්තාන් පදවිය රඳවා ගත්තේය. මෙම ශේෂය "සොකෝටෝ සුල්තාන් කවුන්සිලය" ලෙස හැඳින්විණි. 1903 ජුනි මාසයේදී බ්‍රිතාන්‍යයන් අත්තහිරුගේ ඉතිරි උතුරු හමුදා පරාජය කළහ. 1906 වන විට බ්‍රිතාන්‍ය පාලනයට එරෙහි සියලු ප්‍රතිරෝධයන් අවසන් විය.
.svg)
1914 ජනවාරි 1 වන දින බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් දකුණු නයිජීරියාවේ ආරක්ෂක ප්‍රදේශය සහ උතුරු නයිජීරියාවේ ආරක්ෂක ප්‍රදේශය නයිජීරියාවේ යටත් විජිතය සහ ආරක්ෂක ප්‍රදේශය බවට විධිමත් ලෙස ඒකාබද්ධ කරන ලදී. පරිපාලනමය වශයෙන්, නයිජීරියාව උතුරු සහ දකුණු ආරක්ෂක ප්‍රදේශ සහ ලාගෝස් ජනපදය ලෙස බෙදී ගියේය. වෙරළබඩ ආර්ථිකය හේතුවෙන් දකුණු ප්‍රදේශයේ වැසියන් බ්‍රිතාන්‍යයන් සහ අනෙකුත් යුරෝපීයයන් සමඟ ආර්ථික හා සංස්කෘතික වශයෙන් වැඩි අන්තර්ක්‍රියාකාරිත්වයක් පවත්වා ගෙන ගියහ.[40] ක්‍රිස්තියානි දූත මණ්ඩල විසින් ආරක්ෂක ප්‍රදේශවල බටහිර අධ්‍යාපන ආයතන පිහිටුවන ලදී. බ්‍රිතාන්‍යයේ වක්‍ර පාලනයේ සහ ඉස්ලාමීය නීත්‍යානුකූල සම්ප්‍රදාය වලංගු කිරීමේ ප්‍රතිපත්තිය යටතේ, ඔටුන්න රටේ උතුරු, ඉස්ලාමීය ප්‍රදේශයේ ක්‍රිස්තියානි දූත මණ්ඩල ක්‍රියාත්මක කිරීම දිරිමත් කළේ නැත.[41]
දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයෙන් පසු 20 වන සියවසේ මැද භාගය වන විට, නයිජීරියානු ජාතිකවාදයේ වර්ධනයට සහ නිදහස සඳහා වූ ඉල්ලීම්වලට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, බ්‍රිතාන්‍ය රජය විසින් නීතිගත කරන ලද අනුප්‍රාප්තික ව්‍යවස්ථා මගින් නයිජීරියාව නියෝජිතයෙකු මත ස්වයං පාලනයක් කරා ගෙන යන ලදී. වැඩි වැඩියෙන් ෆෙඩරල් පදනම. 1960 දී නිදහස ලැබීමට ආසන්න වන විට, නූතන අධ්‍යාපන ප්‍රවේශයේ කලාපීය වෙනස්කම් සලකුණු විය. උරුමය, අඩුවෙන් උච්චාරණය වුවද, අද දක්වාම පවතී. නයිජීරියාවේ දේශපාලන ජීවිතය තුළ ද උතුර සහ දකුණ අතර අසමතුලිතතාව ප්‍රකාශ විය. නිදසුනක් වශයෙන්, උතුරු නයිජීරියාව 1936 වන තෙක් වහල්භාවය තහනම් නොකළ අතර නයිජීරියාවේ අනෙකුත් ප්‍රදේශවල, යටත් විජිතවාදයෙන් පසුව වහල්භාවය අහෝසි කරන ලදී.[42][34]
.jpg)
ස්වාධීනත්වය සහ ෆෙඩරල් ජනරජය[සංස්කරණය]
නයිජීරියාව 1954 දී ස්වයං පාලන උපාධියක් ලබා ගත් අතර, 1960 ඔක්තෝබර් 1 වන දින එක්සත් රාජධානියෙන් පූර්ණ නිදහස ලබා ගත් අතර, නයිජීරියා සම්මේලනය ලෙස අබුබකර් ටෆාවා බලේවා එහි අගමැති ලෙස නාමික ප්‍රධානියා ලෙස තබා ගනිමින් බ්‍රිතාන්‍ය රාජාණ්ඩුව හි II වන එලිසබෙත් නයිජීරියාවේ රැජින විය. 1960 නොවැම්බරයේ යටත් විජිත ආණ්ඩුකාර-ජනරාල්වරයා වෙනුවට ඇසිකිවේ පත් විය. නිදහසේ දී, නයිජීරියාවේ ප්‍රමුඛ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් අතර සංස්කෘතික හා දේශපාලන වෙනස්කම් තියුණු විය: ඒ උතුරේ හවුසා, නැගෙනහිරින් ඉග්බෝ සහ බටහිරින් යොරුබා ය.[43] වෙස්ට්මිනිස්ටර් පාලන ක්‍රමය රඳවා ගත් අතර, ඒ අනුව ජනාධිපතිවරයාගේ බලතල සාමාන්‍යයෙන් චාරිත්‍රානුකූල විය.[44] පාර්ලිමේන්තු ආණ්ඩු ක්‍රමයේ අග්‍රාමාත්‍යවරයා ලෙස අබුබකර් තෆාවා බලේවා සහ චාරිත්‍රානුකූල ජනාධිපතිවරයා ලෙස නන්ඩි අසිකිවේ විය. ආරම්භක ආන්ඩුව කොන්සර්වේටිව් පක්ෂවල සභාගයකි: මුස්ලිම් උතුරේ ජනයා විසින් ආධිපත්‍යය දරන පක්ෂයක් වන ශ්‍රීමත් අහමදු බෙලෝගේ නායකත්වයෙන් යුත් උතුරු මහජන කොංග්‍රසය සහ නයිජීරියාවේ ඉග්බෝ සහ ක්‍රිස්තියානි ආධිපත්‍යය දරන ජාතික කවුන්සිලය සහ නන්ඩි අසිකිවේගේ නායකත්වයෙන් යුත් කැමරූන් ය. විපක්ෂය සමන්විත වූයේ සංසන්දනාත්මක ලිබරල් ක්‍රියාකාරී කණ්ඩායමෙන් වන අතර එය බොහෝ දුරට යොරුබා විසින් ආධිපත්‍යය දැරූ අතර ඔබාෆෙමි ඇවොලෝවෝ විසින් මෙහෙයවන ලදී. 1961 ජනමත විචාරණයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස දේශපාලනයේ අසමතුලිතතාවයක් නිර්මාණය විය. දකුණු කැමරූන් කැමරූන් ජනරජයට සම්බන්ධ වීමට තීරණය කළ අතර උතුරු කැමරූන් නයිජීරියාවට එක්වීමට තීරණය කළේය. රටේ උතුරු කොටස දකුණු කොටසට වඩා විශාල විය.
පළමු ජනරජයේ වැටීම සහ සිවිල් යුද්ධය[සංස්කරණය]
මැතිවරණ සහ දේශපාලන ක්‍රියාවලියේ අසමතුලිතතාවය සහ දූෂණය 1966 දී හමුදා කුමන්ත්‍රණ දෙකකට තුඩු දුන්නේය. පළමු කුමන්ත්‍රණය 1966 ජනවාරි මාසයේදී සිදු වූ අතර එය වැඩි වශයෙන්ම මෙහෙයවනු ලැබුවේ මේජර්වරුන් වන එමානුවෙල් ඉෆෙජුනා (ඉග්බෝ ගෝත්‍රිකයේ) චුක්වුමා කඩුනා නසොග්වු (ඊසානදිග) යටතේ වූ සොල්දාදුවන් විසිනි. නිස්සාරණය) සහ අඩේවාලේ අඩෙමොයේගා (බටහිර සිට යොරුබාව). කුමන්ත්‍රණකරුවන් උතුරු කලාපයේ ප්‍රමුඛ නායකයන් සමඟින් ශ්‍රීමත් අහමදු බෙලෝ සහ ශ්‍රීමත් අබුබකර් තෆාවා බලේවා සහ බස්නාහිර පළාතේ අගමැති සැමුවෙල් අකින්තෝලා ඝාතනය කිරීමට සමත් වූ නමුත් කුමන්ත්‍රණකරුවන් මධ්‍යම රජයක් පිහිටුවීමට අරගල කළහ. සෙනෙට් සභාපති න්වාෆෝර් ඔරිසු තවත් ඉග්බෝ නිලධාරියෙකු වන මේජර් ජෙනරාල්[45] ජොන්සන් අගුයි-ඉරොන්සි ගේ අණ යටතේ රජයේ පාලනය හමුදාවට භාර දුන්නේය. පසුව, 1966 ප්‍රති-කුමන්ත්‍රණය, මූලික වශයෙන් උතුරු හමුදා නිලධාරීන්ගේ සහාය ඇතිව, යකුබු ගවොන් හමුදා රාජ්‍ය නායකයා ලෙස නැගී සිටීමට පහසුකම් සැලසීය. උතුර සහ දකුණ අතර ආතතිය වැඩි විය; උතුරු නගරවල ඉග්බෝවරු හිංසා පීඩාවලට ලක් වූ අතර බොහෝ දෙනෙක් නැගෙනහිර කලාපයට පලා ගියහ.[46]
1967 මැයි මාසයේදී නැගෙනහිර ප්‍රදේශයේ ආණ්ඩුකාර ලුතිනන් කර්නල් එමේකා ඔජුක්වු විසින් ඉග්බෝස් සහ ජනප්‍රිය ලෙස හැඳින්වෙන නැගෙනහිර නිස්සාරණයේ ප්‍රහාරවලට එරෙහිව අඛණ්ඩව සහ ක්‍රමානුකූලව සැලසුම් කළ 1966 සංහාර ප්‍රහාරවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, ෆෙඩරේෂන් සමූහාණ්ඩුවෙන් ස්වාධීන කලාපයක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කළේය.[47][48] මෙම ප්‍රකාශය නයිජීරියානු සිවිල් යුද්ධයට හේතු විය, එය නිල නයිජීරියානු රජයේ පාර්ශ්වය 1967 ජූලි 6 වන දින ගාර්කෙම්හිදී බියෆ්රාට පහර දීමත් සමඟ ආරම්භ විය. බියෆ්රා හි දිගු අවහිරයක් සහ වෙළඳාම සහ ජාත්‍යන්තර සහන වලින් හුදකලා වීමත් සමඟ මාස 30ක යුද්ධය 1970 ජනවාරි මාසයේදී අවසන් විය.[49] මාස 30ක සිවිල් යුද්ධයේදී හිටපු නැගෙනහිර කලාපයේ මියගිය සංඛ්‍යාව පිළිබඳ ඇස්තමේන්තු අනුව මිලියන 1 සිට 3 දක්වා පරාසයක පවතී.[50] බ්‍රිතාන්‍යය සහ සෝවියට් සංගමය නයිජීරියානු රජයේ ප්‍රධාන මිලිටරි ආධාරකරුවන් වූ අතර, නයිජීරියාව ගමාල් අබ්දෙල් නසාර් විසින් සපයන ලද ඊජිප්තු ගුවන් නියමුවන්ගේ ගුවන් සහාය භාවිතා කරන අතර,[51][52] ප්‍රංශය සහ ඊශ්‍රායලය බියෆ්‍රාන්ස් හට ආධාර කළහ. ජනාධිපති ජෝසප්-ඩේසිරේ මොබුටු යටතේ කොංගෝ ආන්ඩුව, බියෆ්රන් වෙන්වීම පිලිබඳ මුල් ස්ථාවරයක් ගත් අතර, නයිජීරියානු ෆෙඩරල් රජයට[53] දැඩි සහයෝගයක් ප්‍රකාශ කරමින් සහ බෙදුම්වාදීන්ට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා දහස් ගණන් භටයන් යොදවන ලදී.[54][55]
යුද්ධයෙන් පසුව නයිජීරියාව 1970 ගණන්වල තෙල් උත්පාතයක් භුක්ති වින්ද අතර එම කාලය තුළ රට ඔපෙක් සංවිධානයට සම්බන්ධ වූ අතර විශාල තෙල් ආදායමක් ලැබීය. මෙම ආදායම් තිබියදීත්, ජීවන තත්ත්වය වැඩිදියුණු කිරීමට, කුඩා හා මධ්‍ය පරිමාණ ව්‍යාපාරවලට උදව් කිරීමට හෝ යටිතල පහසුකම් සඳහා ආයෝජනය කිරීමට හමුදා රජය කළේ අල්ප වශයෙනි. තෙල් ආදායම ප්‍රාන්තවලට ෆෙඩරල් සහනාධාර ඉහළ නැංවීමට හේතු වූ හෙයින්, ෆෙඩරල් ආන්ඩුව දේශපාලන අරගලයේ මධ්‍යස්ථානය සහ රටේ බලයේ එළිපත්ත බවට පත් විය. තෙල් නිෂ්පාදනය සහ ආදායම ඉහළ යාමත් සමග, නයිජීරියානු රජය අයවැය සහ ආර්ථික අවශ්‍යතා සඳහා තෙල් ආදායම සහ ජාත්‍යන්තර භාණ්ඩ වෙළඳපොල මත වඩ වඩාත් රඳා පැවතුනි.[56] 1975 ජුලි මාසයේ සිදු වූ කුමන්ත්‍රණය, ජෙනරාල්වරුන් වන ෂෙහු මුසා යාර්අඩුවා සහ ජෝසප් ගාර්බා විසින්, බ්‍රිතාන්‍යයට පලා ගිය ගවොන්[57] නෙරපා හරින ලදී.[58] කුමන්ත්‍රණ කුමන්ත්‍රණකරුවන්ට අවශ්‍ය වූයේ ගෝවන්ගේ අත්තනෝමතික පාලනය වෙනුවට උත්තරීතර හමුදා කවුන්සිලයක් විසින් නිෂේධ බලයෙන් බලයට පත් කළ හැකි බ්‍රිගේඩියර් ජෙනරාල්වරුන් තිදෙනෙකුගෙන් යුත් ත්‍රිත්වයකි. මෙම ත්‍රිත්වය සඳහා, ඔවුන් ජෙනරාල් මුර්තාලා මුහම්මද් හමුදා රාජ්‍ය නායකයා වීමට ඒත්තු ගැන්වූ අතර, ජෙනරාල් ඔලුසෙගුන් ඔබසාන්ජෝ ඔහුගේ දෙවන අණදෙන නිලධාරියා ලෙසත්, ජෙනරාල් තියෝෆිලස් දන්ජුමා තුන්වැන්නා ලෙසත් පත් කර ගත්හ.[59] ත්‍රිත්වය එක්ව, උද්ධමනය මැඩපැවැත්වීම සඳහා කප්පාදු පියවර හඳුන්වා දුන් අතර, දූෂිත පිළිවෙත් පිළිබඳ විමර්ශන කාර්යාංශයක් පිහිටුවා, සියලුම හමුදා ආණ්ඩුකාරවරුන් වෙනුවට නව නිලධාරීන් පත් කර, "ඩෙඩ්වුඩ් මෙහෙයුම" දියත් කළ අතර, එමඟින් ඔවුන් සිවිල් සේවයේ නිලධාරීන් 11,000ක් නෙරපා හරින ලදී.[60]
කර්නල් බුකා සුකා ඩිම්කා 1976 පෙබරවාරියේ කුමන්ත්‍රණ උත්සාහයක් දියත් කළ අතර,[61] එම අවස්ථාවේදී ජෙනරාල් මුර්තාලා මුහම්මද් ඝාතනය විය. ඩිම්කාට හමුදාව අතර පුලුල් සහයෝගයක් නොතිබූ අතර ඔහුගේ කුමන්ත්‍රණය අසාර්ථක වූ අතර ඔහුට පලා යාමට සිදුවිය.[62] කුමන්ත්‍රණ ප්‍රයත්නයෙන් පසුව ජෙනරාල් ඔලුසෙගුන් ඔබසන්ජෝ හමුදා රාජ්‍ය නායකයා ලෙස පත් කරන ලදී.[63] ඔබසාන්ජෝ මුර්තාලාගේ ප්‍රතිපත්ති ඉදිරියට ගෙන යාමට පොරොන්දු විය.[64] උතුරු නයිජීරියානුවන් විරසක වීමේ අන්තරාය ගැන දැන සිටි ඔබසාන්ජෝ ඔහු වෙනුවට ජෙනරාල් ෂෙහු යාර්අඩුවා ගෙන ආ අතර, හමුදා ත්‍රිත්වය සම්පූර්ණ කරමින් මාණ්ඩලික ප්‍රධානී, උත්තරීතර මූලස්ථානයේ දෙවන අණදෙන නිලධාරියා ලෙස ඔබසාන්ජෝ රාජ්‍ය නායකයා ලෙසත්, ජෙනරාල් තියෝෆිලස් දන්ජුමා ප්‍රධානියා ලෙසත් පත් කළහ. හමුදා කාර්ය මණ්ඩලය, තිදෙනා හමුදා පාලන තන්ත්‍රයේ පාලනය නැවත ස්ථාපිත කිරීමට ගිය අතර හමුදාවේ බලය මාරු කිරීමේ වැඩසටහන සංවිධානය කළහ: ප්‍රාන්ත නිර්මාණය සහ ජාතික සීමා නිර්ණය, පළාත් පාලන ප්‍රතිසංස්කරණ සහ නව ජනරජයක් සඳහා ව්‍යවස්ථා කෙටුම්පත් කමිටුව නිර්මාණය විය.[65]
දෙවන ජනරජය සහ මිලිටරි ආඥාදායකත්වය[සංස්කරණය]
පළමු ජනරජය තුළ දේශපාලන පක්ෂවලට වඩා පුළුල් සහයෝගයක් ඇති බව සහතික කිරීම සඳහා පියවර ගනිමින් සිවිල් පාලනයට නැවත පැමිණීම හමුදාව ප්‍රවේශමෙන් සැලසුම් කළේය. 1979 දී, නයිජීරියාවේ ජාතික පක්ෂයේ (NPN) අල්හාජි ෂෙහු ෂගාරි ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් වූ මැතිවරණ මාලාවක් සඳහා දේශපාලන පක්ෂ පහක් තරඟ කළේය. පක්ෂ පහම ජාතික සභාව නියෝජනය කළේය. 1979 ඔක්තෝම්බර් 1 වන දින, නයිජීරියාවේ ෆෙඩරල් ජනරජයේ පළමු ජනාධිපති සහ සේනාධිනායකයා ලෙස ෂෙහු ෂගාරි දිවුරුම් දුන්නේය. ඔබසාන්ජෝ සාමකාමීව බලය ෂගාරි වෙත පැවරූ අතර, කැමැත්තෙන් ඉවත් වූ නයිජීරියානු ඉතිහාසයේ පළමු රාජ්‍ය නායකයා බවට පත් විය.
ෂගාරි රජය නයිජීරියානු සමාජයේ සෑම අංශයකින්ම පාහේ දූෂිත ලෙස සැලකේ. 1983 දී, රජයට අයත් නයිජීරියානු ජාතික ඛනිජ තෙල් සංස්ථාවේ පරීක්ෂකවරුන් "මේ රටේ ජලයේ මන්දගාමී විෂ වීම" දැකීමට පටන් ගත්හ.[66] 1983 අගෝස්තු මාසයේදී, ජාතික සභාවේ බහුතර ආසන සංඛ්‍යාවක් සහ ප්‍රාන්ත ආන්ඩු 12 ක පාලනයක් සහිතව, ෂගරි සහ NPN අතිවිශිෂ්ට ජයග්‍රහණයකින් නැවත බලයට පත් විය. එහෙත් මැතිවරණ ප්‍රචණ්ඩත්වයෙන් විනාශ වූ අතර, පුලුල්ව පැතිරුනු ඡන්ද මංකොල්ලකෑම් සහ මැතිවරණ අක්‍රමිකතා පිලිබඳ චෝදනා ප්‍රතිඵල සම්බන්ධයෙන් නීතිමය සටන් වලට තුඩු දුන්නේය. දේශපාලන නායකයින්ට නිසි ලෙස පාලනය කිරීමට නොහැකි විය හැකි බවට පළමු ජනරජය වැනි අවිනිශ්චිතතාවයන් ද විය.
1983 හමුදා කුමන්ත්‍රණය නයිජීරියානු හමුදාවේ ප්‍රධාන නිලධාරීන් විසින් සම්බන්ධීකරණය කරන ලද අතර එය රජය පෙරළා දමා මේජර් ජෙනරාල් මුහම්මදු බුහාරි රාජ්‍ය නායකයා ලෙස පත් කිරීමට හේතු විය. 1984 පාලන තන්ත්‍රය නැවත තේරී පත්වීමෙන් ටික කලකට පසු මුහම්මදු බුහාරිගේ හමුදා කුමන්ත්‍රණය ධනාත්මක වර්ධනයක් ලෙස සාමාන්‍යයෙන් සලකනු ලැබීය.[67] 1985 දී ඊබ්‍රාහිම් බබන්ගිඩා බුහාරි කුමන්ත්‍රණයකින් බලයෙන් පහ කළේය. 1986 දී, බබන්ගිඩා නයිජීරියානු දේශපාලන කාර්යාංශය පිහිටුවන ලද අතර එය තුන්වන නයිජීරියානු ජනරජයට මාරුවීම සඳහා නිර්දේශ ඉදිරිපත් කළේය. 1989 දී බබන්ගිඩා තුන්වන නයිජීරියානු ජනරජයට සංක්‍රමණය වීමට සැලසුම් සකස් කිරීම ආරම්භ කළේය. බබන්ගිඩා 1990 නයිජීරියානු කුමන්ත්‍රණ ප්‍රයත්නයෙන් දිවි ගලවා ගත් අතර, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයට නැවත පැමිණීම පොරොන්දු වූ පසු 1992 දක්වා කල් දැමීය.[68]
ජුනි 12 සහ තුන්වන ජනරජයේ අර්බුදය[සංස්කරණය]
බබන්ගිඩා දේශපාලන පක්ෂ පිහිටුවීම නීතිගත කළ අතර 1992 මහ මැතිවරණයට පෙර සමාජ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂය සහ ජාතික රිපබ්ලිකන් සම්මුතිය සමඟ ද්වි-පක්ෂ ක්‍රමය පිහිටුවන ලදී. ප්‍රධාන බොලා ඉගේ "ලාදුරු අත් දෙකක්" ලෙස හැඳින්වූ එක් පාර්ශවයකට සම්බන්ධ වන ලෙස ඔහු සියලුම නයිජීරියානුවන්ගෙන් ඉල්ලා සිටියේය. 1993 ජූනි 12 වැනි දින පවත්වන ලද ජනාධිපතිවරනය 1983 හමුදා කුමන්ත්‍රණයෙන් පසු ප්‍රථම අවස්ථාව විය. ජාතික මැතිවරණ කොමිසම විසින් නිල වශයෙන් ප්‍රකාශයට පත් නොකළද, ප්‍රතිඵලවලින් පෙන්නුම් කළේ සමාජ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂයේමොස්හුඩ් අබියෝලා සහ බබා ගානා කිංගිබේ දෙපළ බෂීර් ටෝෆා පරාජය කළ අතර ජාතික රිපබ්ලිකන් සම්මේලනයේ සිල්වෙස්ටර් උගෝ මිලියන 2.3 කට වඩා වැඩි ඡන්ද සංඛ්‍යාවකින්. කෙසේ වෙතත්, බබන්ගිඩා මැතිවරනය අවලංගු කරන ලද අතර, එය සති ගනනාවක් ඵලදායී ලෙස රට වසා දැමූ දැවැන්ත සිවිල් විරෝධතා වලට තුඩු දුන්නේය. 1993 අගෝස්තු මාසයේදී, බබන්ගිඩා අවසානයේ සිවිල් රජයකට බලය ලබා දීමට පොරොන්දු වූ නමුත් අර්නස්ට් ෂෝනේකන් අන්තර්වාර ජාතික ආණ්ඩුවක ප්‍රධානියා ලෙස පත් කිරීමට පෙර නොවේ.[69] නයිජීරියාවේ දූෂණ සංස්කෘතියක් ඇති කිරීම සඳහා බබන්ගිඩාගේ පාලන තන්ත්‍රය වඩාත්ම දූෂිත සහ වගකිව යුතු ලෙස සැලකේ.[70]
රටේ දේශපාලන ඉතිහාසයේ කෙටිම ආණ්ඩුව වන ෂොනේකාන්ගේ අන්තර්වාර රජය, 1993 දී ජෙනරාල් සානි අබාචා විසින් නායකත්වය දුන් කුමන්ත්‍රණයකින් පෙරලා දමන ලදී. 1995 දී, නයිජීරියානු ජාතිකයා පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලයෙන් අත්හිටුවීමට හේතු වූ ඔගෝනි වැඩිහිටියන් හතර දෙනෙකුගේ මරණ සම්බන්ධයෙන් බොරු චෝදනා මත රජය විසින් පරිසරවේදී කෙන් සරෝ-විවා එල්ලා මරා දමන ලදී. රාජකීය ලන්දේසි ෂෙල් සහ ෂෙල් හි නයිජීරියානු මෙහෙයුමේ ප්‍රධානියා වන බ්‍රයන් ඇන්ඩර්සන්ට එරෙහිව ඇමරිකානු පිටසක්වල ටෝර්ට් ප්‍රඥප්තිය යටතේ නඩු පැවරීම, ෂෙල් විසින් වගකීම් ප්‍රතික්ෂේප කිරීමත් සමඟ උසාවියෙන් පිටත සමථයකට පත් විය.[71] 1999 දී අබාචාගේ ගිණුම්වල ඩොලර් මිලියන සිය ගණනක් සොයා ගන්නා ලදී.[72] 1998 දී ඒකාධිපතියා විලා එකේ මිය ගිය විට පාලනය අවසන් විය. ඔහු බටහිර යුරෝපීය බැංකුවල අක්වෙරළ ගිණුම්වලට මුදල් කොල්ල කෑ අතර ජෙනරාල්වරුන් සහ දේශපාලනඥයන් අත්අඩංගුවට ගෙන අල්ලස් දීමෙන් කුමන්ත්‍රණ පරාජය කළේය. ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ ජෙනරාල් අබ්දුල්සලාමි අබුබකර් 1999 මැයි 5 දින නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සම්මත කරන ලද අතර එය බහු පක්ෂ මැතිවරණ සඳහා පහසුකම් සැලසීය.
ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය වෙත ආපසු පැමිණීම (1999–වර්තමානය)[සංස්කරණය]
1999 මැයි 29 වන දින, අබුබකර් 1999 ජනාධිපතිවරණයේ ජයග්‍රාහකයා වූ හිටපු හමුදා පාලක ජෙනරාල් ඔලුසෙගුන් ඔබසාන්ජෝට නයිජීරියාවේ ජනාධිපති ලෙස බලය ලබා දුන්නේය. ඔබසාන්ජෝ අබාචාගේ ආඥාදායකත්වය යටතේ සිරගතව සිටියේය. ඔබසාන්ජෝගේ සමාරම්භය සිව්වන නයිජීරියානු ජනරජයේ ආරම්භය සනිටුහන් කළ අතර,[73] කෙටිකාලීන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයේ, සිවිල් යුද්ධයේ සහ මිලිටරි ආඥාදායකත්වයේ 39 වසරක කාල පරිච්ඡේදයක් අවසන් විය. ඔබසාන්ජෝ බලයට ගෙන ආ සහ 2003 ජනාධිපතිවරණ සඳහා ඔහුට දෙවන වාරය සඳහා ඉදිරිපත් වීමට ඉඩ සලසන මැතිවරණ නිදහස් හා අසාධාරණ ලෙස හෙළා දකිනු ලැබුවද, නයිජීරියාව ඔබසාන්ජෝ යටතේ ප්‍රජාතන්ත්‍රීකරණයේ සැලකිය යුතු ප්‍රගතියක් ලබා ඇත.[74]
2007 මහ මැතිවරණයේදී මහජන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂයේ උමරු යාර්අඩුවා බලයට පත් විය. නිදහස් හා සාධාරණ ක්‍රියාවලියක් ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා නයිජීරියානු මැතිවරණය නිරීක්ෂණය කළ ජාත්‍යන්තර ප්‍රජාව, මෙම මැතිවරණ බරපතල දෝෂ සහිත මැතිවරණ ලෙස හෙළා දුටුවේය.[75] යාර්අඩුවා 2010 මැයි 5 වන දින මිය ගිය අතර උප ජනාධිපති ගුඩ්ලක් ජොනතන් යාර්අඩුවා අනුප්‍රාප්තිකයා ලෙස වැඩබලන සභාපති ලෙස මාස තුනකට පෙර සෙනෙට් සභාව විසින් දිවුරුම් දී ඇත.[76][77] 2011 ජනාධිපතිවරණයෙන් ජොනතන් ජයග්‍රහණය කළේය; ඡන්ද විමසීම් සුමටව සිදු වූ අතර සාපේක්ෂව සුළු ප්‍රචණ්ඩත්වයකින් හෝ මැතිවරණ වංචාවකින් තොරව සිදු විය.[78] ජොනතන්ගේ ධූර කාලය තුළ නයිජීරියාව අප්‍රිකාවේ ප්‍රමුඛ ආර්ථික බලවතා බවට පත් කළ ආර්ථික ප්‍රකෘතියක් දක්නට ලැබුණි.[79][80] ජාතික තෙල් සමාගම හරහා නයිජීරියානු රාජ්‍යයට ඩොලර් බිලියන 20ක් පමණ අහිමි වූ බව පැවසෙන ජොනතන් පරිපාලනය අසමසම දූෂණයේ වැඩිවීමක් ද දුටුවේය. කෙසේ වෙතත්, සියල්ලටමත් වඩා, ජොනතන්ගේ ධූර කාලය තුළ බොකෝ හරාම් කැරලිකරුවන් විසින් ත්‍රස්තවාදී රැල්ලක් මතුවීම දුටුවේය, එනම් ග්වෝසා සමූලඝාතනය සහ 2014 දී චිබොක් පාසල් සිසුවියන් පැහැරගෙන යාමයි.[81]
2015 මහ මැතිවරණයට පෙර, නයිජීරියාවේ විශාලතම විරුද්ධ පක්ෂ ඒකාබද්ධ කිරීම - නයිජීරියාවේ ක්‍රියාකාරී කොංග්‍රසය, ප්‍රගතිශීලී වෙනසක් සඳහා වූ කොන්ග්‍රසය, සමස්ත නයිජීරියාවේ මහජන පක්ෂය, සමස්ත ප්‍රගතිශීලී මහා සන්ධානයේ කන්ඩායමක් සහ නව PDP (පාලක ජනතා ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂයේ ආණ්ඩුකාරවරුන්ගේ කන්ඩායම) - වත්මන් ජනාධිපති බෝලා අහමඩ් ටිනුබුගේ නායකත්වයෙන් සියලුම ප්‍රගතිශීලී කොන්ග්‍රසය පිහිටුවන ලදී. එකල එය අප්‍රිකානු මහාද්වීපයේ මෙතෙක් පැවති මිල අධිකම මැතිවරණය විය (2019 සහ 2023 මැතිවරණවලින් පමණක් එය අභිබවා ගියේය). නව මෙගා-විපක්ෂ පක්ෂය මැතිවරණය සඳහා ඔවුන්ගේ අපේක්ෂකයා ලෙස තෝරා ගත්තේ හිටපු හමුදා ආඥාදායක මුහම්මදු බුහාරි ය. 2015 දී බුහාරිගේ ව්‍යාපාරය ජනප්‍රිය වූ අතර දැඩි දූෂණ විරෝධී සටන්කරුවෙකු ලෙස ඔහුගේ ප්‍රතිරූපය වටා ගොඩනැගුණි - ඔහු මැතිවරණයෙන් මිලියන දෙකකට අධික ඡන්ද සංඛ්‍යාවකින් ජයග්‍රහණය කළේය. නිරීක්ෂකයින් සාමාන්‍යයෙන් මැතිවරණය සාධාරණ බව ප්‍රශංසා කළහ.[82][83][84][85] නයිජීරියාවේ වත්මන් ජනාධිපතිවරයෙකු නැවත මැතිවරණයෙන් පරාජයට පත් වූ පළමු අවස්ථාව මෙම මැතිවරණය සනිටුහන් විය. 2019 ජනාධිපතිවරණයේදී බුහාරි නැවත තේරී පත් විය.[86]
2023 ජනාධිපතිවරණයේ දී අපේක්ෂකයන් හතර දෙනෙක් ජනාධිපතිවරණයට තරග කළහ; ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය නැවත පැමිණීමෙන් පසු පළමු වතාවට හිටපු හමුදා පාලකයෙකු ජනාධිපති අපේක්ෂකත්වයට ඉදිරිපත් නොවූයේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සහ බහු පක්ෂ ව්‍යවස්ථාව කෙරෙහි විශ්වාසය ශක්තිමත් කිරීම සනිටුහන් කරමිනි. මැතිවරණයේදී නව අපේක්ෂකයින්ගේ පාරම්පරික ආධාරකරුවන්ගේ නැගීම ද දැකගත හැකි විය, කලින් අනම්බ්රා ප්‍රාන්තයේ ආණ්ඩුකාරවරයා වූ පීටර් ඔබිගේ කීකරු ව්‍යාපාරය, තරුණ, නාගරික ඡන්දදායකයින් වෙත පුළුල් ලෙස ආයාචනා කළ අතර ඔහුගේ මූලික පදනම අග්නිදිග ප්‍රදේශයේ ඇත;[87] සහ ක්වාන්ක්වාසියා රබියු ක්වාන්ක්වාසෝ, වයඹ දිග කැනෝ ප්‍රාන්තයේ හිටපු ආණ්ඩුකාරවරයාය.[88]
ආන්දෝලනාත්මක මැතිවරණයෙන් පාලක පක්ෂයේ බොලා ටිනුබු 36.61% ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් ලබා ගනිමින් ජයග්‍රහණය කළේය,[89] නමුත් අනුශූරයන් දෙදෙනාම ජයග්‍රහණය ප්‍රකාශ කළ අතර මැතිවරණ විනිශ්චය සභාවක නඩු විභාග වෙමින් පවතී.[90] බොලා ටිනුබුගේ සමාරම්භය 2023 මැයි 29 දින පැවැත්විණි.[91] නයිජීරියාවේ පුලුල්ව පැතිරුනු පැහැරගැනීම් සමග ගැටළු දිගටම පැවතුනි.[92]
භූගෝලය[සංස්කරණය]
නයිජීරියාව බටහිර අප්‍රිකාවේ ගිනියා බොක්කෙහි පිහිටා ඇති අතර මුළු භූමි ප්‍රමාණය වර්ග කිලෝමීටර් 923,768 (වර්ග සැතපුම් 356,669)[93] වන අතර එය ලොව 32 වැනි විශාලතම රට බවට පත් කරයි. එහි මායිම් කිලෝමීටර් 4,047 (සැතපුම් 2,515) දක්වා විහිදෙන අතර එය බෙනින් (කිලෝමීටර් 773 හෝ සැතපුම් 480), නයිජර් (කිලෝමීටර් 1,497 හෝ සැතපුම් 930), චැඩ් (කිලෝමීටර් 87 හෝ සැතපුම් 54) සහ කැමරූන් (බෙදුම්වාදී ඇම්බසෝනියාව ඇතුළුව) සමඟ (කිලෝමීටර් 1,690 හෝ සැතපුම් 1,050) මායිම් බෙදා ගනී. එහි වෙරළ තීරය අවම වශයෙන් කිලෝමීටර 853 (සැතපුම් 530) වේ.[94] නයිජීරියාව පිහිටා ඇත්තේ අක්ෂාංශ 4° සහ 14°N අතර දේශාංශ 2° සහ 15°E අතර ය. නයිජීරියාවේ උසම ස්ථානය වන්නේ මීටර් 2,419 (අඩි 7,936) උස චපල් වඩ්ඩි ය. ප්‍රධාන ගංගා වන්නේ නයිජර් සහ බෙනූ, නයිජර් ඩෙල්ටාවට අභිසාරී වී හිස් වේ. මෙය ලොව විශාලතම ගංගා ඩෙල්ටා වලින් එකක් වන අතර මධ්‍යම අප්‍රිකානු කඩොලාන විශාල ප්‍රදේශයක පිහිටයි.
නයිජීරියාවේ වඩාත් පුළුල් භූ විෂමතා කලාපය වන්නේ නයිජර් සහ බෙනු ගංගා නිම්න වල (ඒවා ඒකාබද්ධ වී Y-හැඩයක් සාදයි).[95] නයිජර් හි නිරිත දෙසින් "රළු" උස්බිමකි. බෙනු හි ගිනිකොන දෙසින් නයිජීරියාවේ උසම සානුව වන මාම්බිල්ල සානුව සෑදෙන කඳු සහ කඳු ඇත. මෙම සානුව කැමරූන් දේශ සීමාව හරහා විහිදෙන අතර එහිදී කඳුකර භූමිය කැමරූන්හි බමෙන්ඩා කඳුකරයේ කොටසකි.
ඈත දකුණු දිග එහි නිවර්තන වැසි වනාන්තර දේශගුණය මගින් නිර්වචනය කර ඇති අතර, වාර්ෂික වර්ෂාපතනය වසරකට මිලිමීටර 1,500 සිට 2,000 දක්වා (අඟල් 60 සිට 80 දක්වා) වේ.[96] ගිනිකොන දෙසින් ඔබදු සානුව පිහිටා ඇත. වෙරළබඩ තැනිතලා නිරිතදිග සහ ගිනිකොන දෙසින් දක්නට ලැබේ.[95] කඩොලාන වගුරු බිම් වෙරළ තීරයේ දක්නට ලැබේ.[97]
කැමරූන් දේශසීමාව ආසන්නයේ වෙරළට ආසන්න ප්‍රදේශය පොහොසත් වැසි වනාන්තරයක් වන අතර ජෛව විවිධත්වය සඳහා වැදගත් මධ්‍යස්ථානයක් වන ක්‍රොස්-සනාගා-බියෝකෝ වෙරළබඩ වනාන්තර පරිසර කලාපයේ කොටසකි. එය කැමරූන් දේශ සීමාව හරහා මෙම ප්‍රදේශයේ පමණක් වනයේ දක්නට ලැබෙන ප්‍රයිමේට් සඳහා වාසස්ථානයකි. කැලබාර්, ක්‍රොස් රිවර් ප්‍රාන්තය ආශ්‍රිත ප්‍රදේශ, මෙම වනාන්තරයේ ද ලොව විශාලතම සමනලුන් විවිධත්වය ඇති බව විශ්වාස කෙරේ. නයිජර් සහ හරස් ගංගා අතර දකුණු නයිජීරියාවේ ප්‍රදේශය වැඩිවන ජනගහනයෙන් සංවර්ධනය හා අස්වැන්න නෙලීම නිසා එහි වනාන්තරයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් අහිමි වී ඇති අතර එය තණබිම් මගින් ප්‍රතිස්ථාපනය කර ඇත.
ඈත දකුණ සහ ඈත උතුර අතර ඇති සෑම දෙයක්ම සැවානා වේ (නොසැලකිය යුතු ගස් ආවරණයක්, ගස් අතර තණකොළ සහ මල් සහිත). වර්ෂාපතනය වසරකට මිලිමීටර 500 සහ 1,500 (අඟල් 20 සහ 60) අතර සීමා වේ.[96] සැවානා කලාපයේ කාණ්ඩ තුන වන්නේ ගිනියානු වනාන්තර-සවානා මොසෙයික්, සුඩාන් සැවානා සහ සහෙල් සවානා ය. ගිනියානු වනාන්තර-සවානා මොසෙයික් යනු ගස්වලින් බාධා ඇති උස තණකොළ තැනිතලා වේ. සුඩාන් සැවානා සමාන නමුත් කෙටි තෘණ සහ කෙටි ගස් සහිත වේ. සහෙල් සැවානා ඊසාන දෙසින් දක්නට ලැබෙන තණකොළ සහ වැලි පැල්ලම් වලින් සමන්විත වේ.[97]
ජලය[සංස්කරණය]
නයිජීරියාව ප්‍රධාන ජල පෝෂක ප්‍රදේශ දෙකකට බෙදා ඇත - චැඩ් විල සහ නයිජර්. නයිජර් ජල පෝෂක ප්‍රදේශය රටේ 63% ක් පමණ ආවරණය කරයි. නයිජර්හි ප්‍රධාන අතු ගංගාව වන්නේ බෙනුයි, එහි අතු ගංගා කැමරූන් වලින් ඔබ්බට කැමරූන් දක්වා චැඩ් සහ ෂරී පෝෂක ප්‍රදේශය දක්වා විහිදේ. සහෙල් කලාපයේ, වර්ෂාපතනය වසරකට මිලිමීටර 500 (අඟල් 20) ට වඩා අඩු වන අතර සහරා කාන්තාරය ආක්‍රමණය කරයි.[96] රටේ වියළි ඊසානදිග කෙළවරේ චැඩ් විල පිහිටා ඇති අතර එය නයිජර්, චැඩ් සහ කැමරූන් සමඟ හවුල් ජල මායිම් සීමා කිරීමකි.
චැඩ් ද්‍රෝණිය නයිජීරියාවේ ඊසානදිග කාර්තුවෙන් පෝෂණය වේ. බවුචි සානුව නයිජර්/බෙන්යු සහ කොමඩුගු යෝබේ ගංගා පද්ධති අතර ජල පෝෂකය සාදයි. ඊසානදිග නයිජීරියාවේ පැතලි තැනිතලා භූගෝලීය වශයෙන් චැඩ් ද්‍රෝණියේ කොටසකි, එහිදී එල් බීඩ් ගංගාව මන්දාරා කඳුකරයේ සිට චැඩ් විල දක්වා කැමරූන් සමඟ මායිම සාදයි. කොමඩුගු යෝබේ ගංගා පද්ධතිය වර්ෂා සමයේදී න්ගුරු විල අවට ජාත්‍යන්තර වශයෙන් වැදගත් වන හඩේජියා-ගුරු තෙත්බිම් සහ ඔක්ස්-බෝ විල ඇති කරයි.[98][99] ඊසාන දෙසින් ඇති අනෙකුත් ගංගාවලට න්ගද්ද සහ යෙඩ්සෙරම් ඇතුළත් වන අතර, එම ගංගා දෙකම සම්බිසා වගුරු බිම් හරහා ගලා යන අතර එමඟින් ගංගා පද්ධතියක් සාදයි. ඊසාන දිග ගංගා පද්ධතිය ද ප්‍රධාන ගංගා පද්ධතියකි.[100] මීට අමතරව, නයිජීරියාවේ වෙරළබඩ ගංගා රාශියක් ඇත.
පසුගිය වසර මිලියනය තුළ, නයිජීරියාවේ ඊසාන දෙසින් පිහිටි චැඩ් විල වසර දහස් ගණනක් තිස්සේ කිහිප වතාවක් වියළී ගොස් ඇති අතර බොහෝ විට එහි වර්තමාන ප්‍රමාණය මෙන් බොහෝ ගුණයකින් වර්ධනය වේ. මෑත දශක කිහිපය තුළ එහි මතුපිට විශාලත්වය සැලකිය යුතු ලෙස අඩු වී ඇති අතර, කෘෂිකාර්මික ඉඩම්වලට වාරි ජලය සැපයීම සඳහා මිනිසුන් ඇතුල්වීම් වලින් ජලය ගැනීම ද හේතු විය හැක.
වෘක්ෂලතාදිය[සංස්කරණය]
නයිජීරියාව වෘක්ෂලතා වර්ග තුනකින් ආවරණය වී ඇත: වනාන්තර (සැලකිය යුතු ගස් ආවරණයක් ඇති තැන), සවානා (නොසැලකිය යුතු ගස් ආවරණයක්, ගස් අතර තණකොළ හා මල් සහිත), සහ කඳුකර භූමිය (අවම වශයෙන් පොදු සහ ප්‍රධාන වශයෙන් කැමරූන් දේශ සීමාව අසල කඳුකරයේ දක්නට ලැබේ. ) වනාන්තර කලාපය සහ සවානා කලාපය යන දෙකම කොටස් තුනකට බෙදා ඇත.[101]
විශේෂයෙන් නයිජර් ගංගාව සහ හරස් ගංගා ඩෙල්ටාවන් අවට වනාන්තර කලාපයේ දකුණු දෙසින් ඇති සමහරක් කඩොලාන වගුරු බිම් වේ. මෙයට උතුරින් මිරිදිය වගුරු බිමක් ඇති අතර, ලුණු වතුර කඩොලාන වගුරු බිම් වලින් විවිධ වෘක්ෂලතා අඩංගු වන අතර, ඊට උතුරින් වැසි වනාන්තර වේ.[101]
සවානා කලාපයේ කාණ්ඩ තුන ගිනියානු වනාන්තර-සවානා මොසෙයික් ලෙස බෙදා ඇත, රට පුරා බහුලව දක්නට ලැබෙන ගස්වලින් බාධා ඇති උස තණකොළ තැනිතලා වලින් සෑදී ඇත; සුදන් සවානා, කෙටි තණකොළ හා කෙටි ගස් ඇති; සහ සහෙල් සවානා තණකොළ සහ වැලි, ඊසාන දෙසින් දක්නට ලැබේ.[101]
පාරිසරික ගැටළු[සංස්කරණය]
අපද්‍රව්‍ය පිරිපහදු කිරීම, වන විනාශය සහ පාංශු හායනය සම්බන්ධ ක්‍රියාවලීන් සහ දේශගුණික විපර්යාස හෝ ගෝලීය උෂ්ණත්වය ඉහළ යාම ඇතුළු අපද්‍රව්‍ය කළමනාකරණය නයිජීරියාවේ ප්‍රධාන පාරිසරික ගැටලු වේ. ආර්ථික සංවර්ධනය, ජනගහන වර්ධනය සහ කාර්මික හා ගෘහාශ්‍රිත අපද්‍රව්‍ය ඉහළ යාම කළමනාකරණය කිරීමට මහ නගර සභාවලට ඇති නොහැකියාව සමඟ සම්බන්ධ වන ලාගෝස් සහ අනෙකුත් ප්‍රධාන නයිජීරියානු නගර වැනි මහා නගරයක අපද්‍රව්‍ය කළමනාකරණය ගැටලු ඉදිරිපත් කරයි. ෆෙඩරල් අගනුවර ප්‍රදේශයේ කුබ්වා ප්‍රජාවගේ තිරසාර නොවන පාරිසරික කළමනාකරණ ජීවන රටාවන් ද මෙම අපද්‍රව්‍ය කළමනාකරණ ගැටලුවට හේතු වන අතර, අපද්‍රව්‍ය අසීමිත ලෙස බැහැර කිරීමේ පුරුදු, ඇළ මාර්ග දිගේ හෝ ඒවාට අපද්‍රව්‍ය බැහැර කිරීමේ පුරුදු, ජලය ගලා යන නාලිකා වලට මලාපවහන පද්ධති හැරවීම ද වේ. රටේ ප්‍රධාන නගරවල අපද්‍රව්‍ය දූෂණය ඉහළ මට්ටමකට පැමිණීමට ප්‍රධාන හේතු ලෙස හපහාර්ඩ් කාර්මික සැලසුම්කරණය, වැඩිවන නාගරීකරණය, දරිද්‍රතාවය සහ නාගරික ආණ්ඩුවේ නිපුණතාව නොමැතිකම සැලකේ. සමහර විසඳුම් පරිසරයට විනාශකාරී වී ඇති අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ප්‍රතිකාර නොකළ අපද්‍රව්‍ය ජල මාර්ග සහ භූගත ජලය දූෂණය කළ හැකි ස්ථානවලට බැහැර කරයි.[103]
එක්සත් ජාතීන්ගේ ආහාර හා කෘෂිකර්ම සංවිධානයට අනුව 2005 දී නයිජීරියාව ලෝකයේ වනාන්තර විනාශයේ ඉහළම අනුපාතයක් ඇති රට විය.[104] එම වසරේ, 12.2%, එනම් හෙක්ටයාර් 11,089,000 ට සමාන වන ප්‍රමාණයක් රට තුළ වනාන්තර විය. 1990 සහ 2000 අතර, නයිජීරියාවට සෑම වසරකම වනාන්තර හෙක්ටයාර 409,700 ක සාමාන්‍ය වාර්ෂික වනාන්තර විනාශ කිරීමේ අනුපාතය 2.4% ට සමාන විය. 1990 සහ 2005 අතර, සමස්තයක් වශයෙන් නයිජීරියාවේ වනාන්තර ආවරණයෙන් 35.7% ක් හෝ හෙක්ටයාර 6,145,000 ක් පමණ අහිමි විය.[105] නයිජීරියාවට 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 6.2/10ක් තිබූ අතර එය රටවල් 172 කින් ගෝලීය වශයෙන් 82 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[106]
2010 වර්ෂයේදී, උතුරු ප්‍රාන්තයේ සැම්ෆාරා හි අවිධිමත් රන් කැණීම් හේතුවෙන් දහස් ගණන් ජනයා නොදැනුවත්වම ඊයම් අඩංගු පස්වලට නිරාවරණය විය. ඇස්තමේන්තු වෙනස් වුවද, දරුණු ඊයම් විෂ වීමෙන් ළමුන් 400කට වැඩි ප්‍රමාණයක් මිය ගිය බව සැලකේ, මෙය මෙතෙක් හමු වූ විශාලතම ඊයම් විෂ මාරක ව්‍යාප්තිය විය හැකිය.[107]
නයිජීරියාවේ ඩෙල්ටා කලාපය එහි තෙල් කර්මාන්තය නිසා ඇති වන බරපතල තෙල් කාන්දුවීම් සහ අනෙකුත් පාරිසරික ගැටලු හේතුවෙන් ලෝකයේ වඩාත්ම දූෂිත කලාපයන්ගෙන් එකකි.[108][109] විෂ සහිත දූෂක සහිත වාතය, පොළව සහ ජලය අධික ලෙස දූෂණය වීම පරිසර නාශක සඳහා උදාහරණයක් ලෙස බොහෝ විට භාවිතා වේ.[110][111][112][113][114] පාරිසරික හානියට අමතරව එය ඩෙල්ටා කලාපයේ ගැටුම් ඇති කර තිබේ.
දේශීය ක්‍රියාකරුවන් විසින් සොරකම් කරන ලද බොරතෙල් පෙට්‍රල් සහ ඩීසල් බවට පරිවර්තනය කරන නීතිවිරෝධී තෙල් පිරිපහදු, විශේෂයෙන් "අපිරිසිදු, අනතුරුදායක සහ ලාභදායී" ලෙස සැලකේ.[115] ආරක්ෂාව සහ පාරිසරික අංශ සාමාන්‍යයෙන් නොසලකා හරිනු ලැබේ. ඛනිජ තෙල් පිරිපහදු කිරීම අනිවාර්යයෙන්ම බර තෙල් නිපදවන අතර එය සාමාන්‍ය කම්හල්වල විශාල තාක්ෂණික වියදමකින් සැහැල්ලු ඉන්ධන සංරචක බවට පත්කර ඇත. නීතිවිරෝධී පිරිපහදුවලට මෙම තාක්ෂණික හැකියාවන් නොමැති අතර එය එකතු වන බර තෙල් "ඉවත දැමේ". බොරතෙල් වල සැහැල්ලු සංඝටක (මීතේන් සිට බියුටේන්, අයිසොබියුටේන්) යම් පිපිරුම් අවදානමක් ඇති කරයි, එය බොහෝ විට නීති විරෝධී කම්හල්වල විපත් ඇති කරයි.[116] 2022 දී නයිජීරියාව දේශීය, නීති විරෝධී පිරිපහදුවල පිපිරීම් වලින් 125 දෙනෙකුට ගොදුරු විය.[117]
දේශපාලනය[සංස්කරණය]
ආණ්ඩුව[සංස්කරණය]
නයිජීරියාව යනු ස්වාධීන ඒකකයක් ලෙස ප්‍රාන්ත 36ක් සහ අගනුවර වන අබුජා සමඟ[118] එක්සත් ජනපදයට අනුරූපව ෆෙඩරල් ජනරජයකි. විධායක බලය ක්‍රියාත්මක කරන්නේ ජනාධිපතිවරයාය. ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය නායකයා සහ ෆෙඩරල් ආණ්ඩුවේ ප්‍රධානියා ද වේ; ජනාධිපතිවරයා මහජන ඡන්දයෙන් තේරී පත්වන්නේ උපරිම වශයෙන් වසර හතරක වාර දෙකකටය.[119] ජනාධිපතිවරයා මෙන් ප්‍රාන්ත ආණ්ඩුකාරවරුන් වසර හතරකට තේරී පත් වන අතර උපරිම වාර දෙකක් සේවය කළ හැකිය. ජනාධිපතිවරයාගේ බලය සෙනෙට් සභාවක් සහ නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලයක් මගින් පරීක්ෂා කරනු ලබන අතර ඒවා ජාතික සභාව ලෙස හැඳින්වෙන ද්වි-මණ්ඩල මණ්ඩලයක් තුළ ඒකාබද්ධ වේ. සෙනෙට් සභාව යනු ආසන 109 කින් යුත් ආයතනයක් වන අතර, එක් එක් ප්‍රාන්තයෙන් සාමාජිකයින් තිදෙනෙකු සහ අබුජා අගනුවර ප්‍රදේශයෙන් එක් අයෙකු වේ; සාමාජිකයින් වසර හතරක කාලසීමාවක් සඳහා මහජන ඡන්දයෙන් තේරී පත් වේ. සභාව ආසන 360කින් සමන්විත වන අතර, එක් ප්‍රාන්තයකට ආසන සංඛ්‍යාව ජනගහනය අනුව තීරණය වේ.[119]
නයිජීරියානු ජනාධිපතිවරයා තේරී පත්වන්නේ නවීකරණය කරන ලද වට දෙකක ක්‍රමයකිනි. පළමු වටයේදී තේරී පත් වීමට, අපේක්ෂකයෙකුට ප්‍රාන්ත 36 න් අවම වශයෙන් 24 ක සාපේක්ෂ බහුතර ඡන්ද ප්‍රමාණයක් සහ 25% කට වඩා වැඩි ඡන්ද ප්‍රමාණයක් ලැබිය යුතුය.[120] කිසිදු අපේක්ෂකයෙකු මෙම බාධකයට ළඟා නොවන්නේ නම්, වැඩිම ප්‍රාන්ත සංඛ්‍යාවක බහුතර ඡන්ද ලබාගත් ප්‍රමුඛ අපේක්ෂකයා සහ ඊළඟ අපේක්ෂකයා අතර දෙවන වටයේ ඡන්ද විමසීමක් සිදු වේ. සම්මුතියට අනුව, ජනාධිපති අපේක්ෂකයින් වාර්ගික සහ ආගමික වශයෙන් තමන්ට විරුද්ධ සහකරු (උප ජනාධිපති අපේක්ෂකයා) තෝරා ගනී. මෙය නියම කරන නීතියක් නැත, නමුත් සිව්වන ජනරජයේ පැවැත්මේ සිට 2023 දක්වා සියලුම ජනාධිපති අපේක්ෂකයින් මෙම රීතියට අනුගත විය.
කෙසේ වෙතත්, නායකත්වයේ ආගමික සහ වාර්ගික විවිධත්වයේ මෙම මූලධර්මය 2023 මහ මැතිවරණයේදී නොසලකා හරින ලද අතර, සමස්ත ප්‍රගතිශීලී කොංග්‍රසයේ අපේක්ෂකයා වන මුස්ලිම් ජාතික බෝලා අහමඩ් ටිනුබු, තවත් මුස්ලිම්වරයෙකු වන සෙනෙට් සභික කාෂිම් ෂෙට්ටිමා අපේක්ෂකයෙකු ලෙස තෝරා ගන්නා ලදී.
පරිපාලන අංශ[සංස්කරණය]
නයිජීරියාව ප්‍රාන්ත තිස් හයකට සහ එක් ෆෙඩරල් අගනුවරකට බෙදා ඇති අතර ඒවා තවදුරටත් පළාත් පාලන ප්‍රදේශ 774 කට බෙදා ඇත. සමහර සන්දර්භයන් තුළ, ප්‍රාන්ත භූ දේශපාලනික කලාප හයකට එකතු කර ඇත:[121][122]
නයිජීරියාවේ මිලියනයකට අධික ජනගහනයක් සහිත නගර පහක් ඇත (විශාල සිට කුඩාම දක්වා): ලාගෝස්, කැනෝ, ඉබදාන්, බෙනින් නගරය සහ පෝර්ට් හාර්කෝර්ට්. ලාගෝස් යනු අප්‍රිකාවේ විශාලතම නගරය වන අතර එහි නාගරික ප්‍රදේශයේ මිලියන 12 කට අධික ජනගහනයක් ඇත.[123]
විශේෂයෙන්ම රටේ දකුණ ඉතා ශක්තිමත් නාගරීකරණය සහ සාපේක්ෂව විශාල නගර සංඛ්‍යාවක් මගින් සංලක්ෂිත වේ. 2015 හි ඇස්තමේන්තුවකට අනුව,[124] නයිජීරියාවේ නගර 20 ක් 500,000 කට වඩා වැඩි ජනගහනයක් සිටින අතර, මිලියනයක ජනගහනයක් සහිත නගර දහයක් ද ඇත.
නීතිය[සංස්කරණය]
නයිජීරියාවේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව රටේ උත්තරීතර නීතියයි. ඉංග්‍රීසි නීතිය, සාමාන්‍ය නීතිය, චාරිත්‍රානුකූල නීතිය සහ ෂරියා නීතිය ඇතුළත් නයිජීරියාවේ එකිනෙකට වෙනස් නීති පද්ධති හතරක් ඇත:
- නයිජීරියාවේ ඉංග්‍රීසි නීතිය සමන්විත වන්නේ යටත් විජිත යුගයේ සිට බ්‍රිතාන්‍ය නීති එකතු කිරීමෙනි.
- පොදු නීතිය යනු සිවිල් නීති ක්ෂේත්‍රයේ (ඊනියා පූර්වාදර්ශ) බලධාරී අධිකරණ තීන්දු එකතු කිරීම අදාළ රටෙහි - මෙම නඩුවේ නයිජීරියාවේ දී ලබා දී ඇත. (මෙම ක්‍රමය ප්‍රධාන වශයෙන් ඇංග්ලෝ-සැක්සන් රටවල දක්නට ලැබේ; අනෙක් අතට, මහාද්වීපික යුරෝපයේ, ප්‍රංශයේ නැපෝලියන් සංග්‍රහයේ මෙන්, හැකිතාක් දුරට, සංග්‍රහ කරන ලද සහ වියුක්ත සිවිල් නීතිය ප්‍රමුඛ වේ).[125]
- චාරිත්‍රානුකූල නීතිය ව්‍යුත්පන්න වී ඇත්තේ පූර්ව යටත් විජිත යොරුබා ඉඩම් රහස් සමිතිවල සහ ඉග්බෝලන්තයේ සහ ඉබිබියෝලන්ඩ්හි එක්පේ සහ ඔකොන්කෝ හි ආරවුල් විසඳීමේ රැස්වීම් ඇතුළුව දේශීය සම්ප්‍රදායික සම්මතයන් සහ භාවිතයන් මගිනි.[126]
- ෂරියා නීතිය (ඉස්ලාම් නීතිය ලෙසද හැඳින්වේ) භාවිතා කරනු ලැබුවේ ඉස්ලාම් ප්‍රමුඛ ආගම වන උතුරු නයිජීරියාවේ පමණි. එය ලාගෝස් ප්‍රාන්තය, ඔයෝ ප්‍රාන්තය, ක්වාරා ප්‍රාන්තය, ඔගුන් ප්‍රාන්තය සහ ඔසුන් ප්‍රාන්තය යන ප්‍රාන්තවල ද මුස්ලිම්වරුන් විසින් භාවිතා කරනු ලැබේ. මුස්ලිම් දණ්ඩ නීති සංග්‍රහ සෑම ප්‍රාන්තයකම එක හා සමාන නොවන අතර ඒවා ආගමික අනුබද්ධය අනුව දඬුවම් සහ වැරදි වෙනස් කරයි (උදාහරණයක් ලෙස, මත්පැන් පානය සහ බෙදා හැරීම).
රටේ අධිකරණ ශාඛාවක් ඇත, එහි ඉහළම අධිකරණය නයිජීරියාවේ ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය වේ.[127]
විදේශ සබඳතා[සංස්කරණය]
1960 දී නිදහස ලැබීමෙන් පසු නයිජීරියාව අප්‍රිකානු එක්සත්කම සිය විදේශ ප්‍රතිපත්තියේ කේන්ද්‍රස්ථානය බවට පත් කළේය.[128] අප්‍රිකානු අවධානයට එක් ව්‍යතිරේකයක් වූයේ 1960 ගණන්වල ඊශ්‍රායලය සමඟ නයිජීරියාවේ සමීප සබඳතාව වර්ධනය වීමයි. නයිජීරියාවේ පාර්ලිමේන්තු ගොඩනැගිලි ඉදිකිරීමට ඊශ්‍රායලය අනුග්‍රහය දැක්වීය.[129]
නයිජීරියාවේ විදේශ ප්‍රතිපත්තිය 1970 ගනන්වල සිය සිවිල් යුද්ධයෙන් එක්සත් වූ පසු රට පරීක්ෂාවට ලක් විය. එය දකුණු අප්‍රිකාවේ සුදු සුළුතර ආණ්ඩුවලට එරෙහි ව්‍යාපාරවලට සහාය විය. දකුණු අප්‍රිකානු රජය සම්බන්ධයෙන් දැඩි ස්ථාවරයක් ගනිමින් නයිජීරියාව අප්‍රිකානු ජාතික කොංග්‍රසයට සහාය දැක්වීය. නයිජීරියාව අප්‍රිකානු එක්සත්කම සඳහා වූ සංවිධානයේ (දැන් අප්‍රිකානු සංගමය) ආරම්භක සාමාජිකයෙකු වූ අතර සමස්තයක් වශයෙන් බටහිර අප්‍රිකාවේ සහ අප්‍රිකාවේ දැවැන්ත බලපෑමක් ඇත. නයිජීරියාව බටහිර අප්‍රිකාවේ කලාපීය සමුපකාර ප්‍රයත්නයන් ආරම්භ කරන ලද අතර, බටහිර අප්‍රිකානු රාජ්‍යයන්ගේ ආර්ථික ප්‍රජාව (ECOWAS) සහ ECOMOG (විශේෂයෙන් ලයිබීරියාව සහ සියෙරා ලියොන් සිවිල් යුද්ධ වලදී) සඳහා ප්‍රමිති දරන්නා ලෙස ක්‍රියා කළේය.
මෙම අප්‍රිකාව කේන්ද්‍ර කරගත් ස්ථාවරය සමඟින්, නයිජීරියාව නිදහසින් ටික කලකට පසු එක්සත් ජාතීන්ගේ නියමය පරිදි කොංගෝවට හමුදා යවා ඇත (සහ එතැන් සිට සාමාජිකත්වය පවත්වා ගෙන යයි). ඇන්ගෝලාවේ MPLA, නැමීබියාවේ SWAPO සඳහා සහය ලබා ගැනීම සහ පෘතුගීසි මොසැම්බික් සහ රොඩේෂියාවේ සුළුතර ආන්ඩුවලට එරෙහි වීමට සහාය වීම ඇතුළුව, 1970 ගණන්වල දී නයිජීරියාව පෑන්-අප්‍රිකානු සහ ස්වයං-ආණ්ඩු ගැති කරුණු කිහිපයකට සහාය විය. නයිජීරියාව නොබැඳි ව්‍යාපාරයේ සාමාජිකත්වය රඳවා ගනී. 2006 නොවැම්බර් මස අගදී, එය අබුජා හි අප්‍රිකා-දකුණු ඇමරිකා සමුළුවක් සංවිධානය කළේ, සමහර සහභාගිවන්නන් "දකුණු-දකුණු" සම්බන්ධය විවිධ පෙරමුණු ඔස්සේ ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා ය.[130] නයිජීරියාව ජාත්‍යන්තර අපරාධ අධිකරණයේ සහ පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ජාතීන්ගේ සාමාජිකයෙකි. 1995 දී අබාචා පාලනය විසින් පාලනය කරන විට එය තාවකාලිකව නෙරපා හරින ලදී.
නයිජීරියාව 1970 ගණන්වල සිට ජාත්‍යන්තර තෙල් කර්මාන්තයේ ප්‍රධාන නිශ්පාදකයකු ලෙස රැඳී සිටින අතර ඔපෙක් හි සාමාජිකත්වය පවත්වා ගෙන යන අතර එය 1971 ජූලි මාසයේදී එක් විය. ප්‍රධාන ඛනිජ තෙල් නිෂ්පාදකයෙකු ලෙස එහි තත්ත්වය සංවර්ධිත රටවල්, විශේෂයෙන් එක්සත් ජනපදය සමඟ සමහර විට අස්ථාවර සහ සංවර්ධනය වෙමින් පවතින රටවල් සමඟ ජාත්‍යන්තර සබඳතා තුළ කැපී පෙනේ.[131]
2000 සිට, චීන-නයිජීරියානු වෙළඳ සබඳතා ඝාතීය ලෙස ඉහළ ගොස් ඇත. 2000 සිට 2016 දක්වා රටවල් දෙක අතර මුළු වෙළඳාමේ ඩොලර් බිලියන 10.3 කට වඩා වැඩි වීමක් සිදුවී ඇත.[132] කෙසේ වෙතත්, චීන-නයිජීරියානු වෙළඳ සබඳතා ව්‍යුහය නයිජීරියානු රාජ්‍යයට ප්‍රධාන දේශපාලන ප්‍රශ්නයක් බවට පත්ව ඇත. සමස්ත ද්විපාර්ශ්වික වෙළඳ පරිමාවෙන් සියයට 80 ක් පමණ චීනයෙන් අපනයනය කරයි.[133] නයිජීරියාව චීනයට අපනයනය කරනවාට වඩා දස ගුණයකින් ආනයනය කිරීමත් සමඟ මෙය බරපතල වෙළඳ අසමතුලිතතාවයකට හේතු වී ඇත.[134] පසුව, නයිජීරියාවේ ආර්ථිකය පවත්වා ගැනීම සඳහා ලාභ ආනයන මත අධික ලෙස රඳා පවතින අතර, එවැනි විධිවිධාන යටතේ නයිජීරියානු කර්මාන්තයේ පැහැදිලි පහත වැටීමක් ඇති විය.[135]
එහි අප්‍රිකාව කේන්ද්‍ර කරගත් විදේශ ප්‍රතිපත්තිය දිගටම කරගෙන යමින් නයිජීරියාව බටහිර අප්‍රිකාව සඳහා තනි මුදල් ඒකකයක් පිළිබඳ අදහස හඳුන්වා දුන්නේ එය නයිරා විසින් මෙහෙයවනු ඇතැයි යන උපකල්පනය යටතේ ය. නමුත් 2019 දෙසැම්බර් 21 දින, අයිවෝරියානු ජනාධිපති ඇලසාන් ඔවාටාරා, එමානුවෙල් මැක්‍රොන් සහ තවත් UEMOA ප්‍රාන්ත කිහිපයක් ප්‍රකාශ කළේ ඔවුන් මුලින් අදහස් කළ පරිදි මුදල් ප්‍රතිස්ථාපනය කිරීම වෙනුවට CFA ෆ්‍රෑන්ක් නැවත නම් කරන බවයි. 2020 වන විට දන්නා පරිදි, ඉකෝ මුදල් 2025 දක්වා ප්‍රමාද වී ඇත.[136]
හමුදා[සංස්කරණය]
නයිජීරියානු සන්නද්ධ හමුදා යනු නයිජීරියාවේ ඒකාබද්ධ හමුදා බලකායයි. එය නිල ඇඳුම් සහිත සේවා ශාඛා තුනකින් සමන්විත වේ: නයිජීරියානු හමුදාව, නයිජීරියානු නාවික හමුදාව සහ නයිජීරියානු ගුවන් හමුදාව. නයිජීරියාවේ ජනාධිපතිවරයා සන්නද්ධ හමුදාවල සේනාධිනායකයා ලෙස ක්‍රියා කරන අතර, මිලිටරිය සහ එහි පිරිස් කළමනාකරණය සඳහා වගකිව යුතු ආරක්ෂක අමාත්‍යාංශය හරහා ඔහුගේ ව්‍යවස්ථාපිත අධිකාරිය ක්‍රියාත්මක කරයි. AFN හි මෙහෙයුම් ප්‍රධානියා වන්නේ නයිජීරියානු ආරක්ෂක අමාත්‍යවරයාට යටත්ව සිටින ආරක්ෂක මාණ්ඩලික ප්‍රධානියාය. 223,000කට වඩා වැඩි ක්‍රියාකාරී පිරිස් බලයක් ඇති නයිජීරියානු හමුදාව අප්‍රිකාවේ විශාලතම නිල ඇඳුමින් සැරසුණු සටන් සේවාවලින් එකකි.[137]
නයිජීරියාවේ සන්නද්ධ හමුදාවන්හි 143,000 භට පිරිසක් (හමුදාව 100,000, නාවික හමුදාව 25,000, ගුවන් හමුදාව 18,000) සහ තවත් 80,000 පිරිස් "ජෙන්ඩමරීන් සහ පැරාමිලිටරි" සඳහා 2020 දී, උපායමාර්ගික අධ්‍යයන සඳහා වූ ජාත්‍යන්තර ආයතනයට අනුව සිටී.[138] නයිජීරියාව 2017 දී එහි සන්නද්ධ හමුදාවන් සඳහා වියදම් කළේ එහි ආර්ථික නිමැවුමෙන් සියයට 0.4ක් හෙවත් ඇ.ඩො. බිලියන 1.6ක් පමණි.[139][140] 2022 සඳහා, නයිජීරියානු සන්නද්ධ හමුදාවන් සඳහා ඇමෙරිකානු ඩොලර් බිලියන 2.26ක් වැය කර ඇති අතර, එය බෙල්ජියමේ ආරක්ෂක අයවැයෙන් තුනෙන් එකකට වඩා (ඇ.ඩො. බිලියන 5.99) පමණ වේ.[138]
කලාපීය ගැටුම්[සංස්කරණය]
බොකෝ හරාම් සහ කොල්ලකරුවන්ගේ ගැටුම 2010 මැද භාගයේ සිට දහස් ගණනකට හානි සිදු වූ බරපතල ප්‍රහාර රාශියකට වගකිව යුතුය. එතැන් සිට, විදේශ සබඳතා පිළිබඳ කවුන්සිලයේ නයිජීරියාවේ ආරක්ෂක ආයතනයට අනුව, මෙම ගැටුමෙන් (2022 ඔක්තෝබර් වන විට)[141] ජීවිත 41,600 කට වඩා අහිමි වී ඇත. එක්සත් ජාතීන්ගේ සරණාගත ඒජන්සිය UNHCR විසින් අභ්‍යන්තරව අවතැන් වූ පුද්ගලයින් මිලියන 1.8 ක් පමණ සහ අසල්වැසි රටවල නයිජීරියානු සරණාගතයින් 200,000 ක් පමණ ගණන් ගනී.
බොකෝ හරාම් බලපෑමට ලක් වූ රාජ්‍යයන් 2015 පෙබරවාරි මාසයේදී බොකෝ හරාම් සමඟ ඒකාබද්ධව සටන් කිරීම සඳහා 8,700 ක බහුජාතික ඒකාබද්ධ කාර්ය සාධක බලකායක් පිහිටුවීමට එකඟ විය. 2015 ඔක්තෝම්බර් වන විට බොකෝ හරාම් පාලනය කරන ලද සියලුම නගරවලින් සහ ඊසානදිග නයිජීරියාවේ සියලුම ප්‍රාන්තවලින් පාහේ පලවා හැර ඇත. 2016 දී, බොකෝ හරාම් දෙකඩ වූ අතර 2022 දී සටන්කරුවන් 40,000 ක් යටත් විය.[142] ISWAP (බටහිර අප්‍රිකාවේ ඉස්ලාමීය රාජ්‍යය) යන බෙදීම් කණ්ඩායම ක්‍රියාකාරීව පවතී.
බොකෝ හරාම්, අනෙකුත් නිකායිකයින් සහ අපරාධකරුවන්ට එරෙහි සටන පොලිස් ප්‍රහාර වැඩි වීමත් සමඟ ඇත. විදේශ සබඳතා පිළිබඳ කවුන්සිලයේ නයිජීරියාවේ ආරක්ෂක ආයතනය විසින් 2011 මැයි මාසයේ ස්ථාපිත කළ පළමු මාස 12 තුළ බොකෝ හරාම් ප්‍රහාරවලින් මරණ 1,086 ක් සහ පොලිස් ප්‍රචණ්ඩත්වයෙන් 290 ක් මිය ගිය බව ගණන් බලා ඇත. 2021 ඔක්තෝම්බර් මාසයෙන් පසු මාස 12 තුළ, පොලිස් ප්‍රචණ්ඩත්වයෙන් පුද්ගලයන් 2,193 ක් සහ බොකෝ හරාම් ප්‍රහාරවලින් 498 ක් මිය ගියහ. නයිජීරියානු පොලිසිය සුපරීක්ෂාකාරී යුක්තිය සඳහා කුප්‍රකට ය.
නයිජර් ඩෙල්ටාවේ, නයිජර් ඩෙල්ටාවේ විමුක්තිය සඳහා වූ ව්‍යාපාරය (MEND), නයිජර් ඩෙල්ටා මහජන ස්වේච්ඡා බලකාය (NDPVF), ඉජාව් ජාතික සම්මේලනය (INC) සහ පෑන් නයිජර් වැනි සටන්කාමී කණ්ඩායම් විසින් 2016 දී තෙල් යටිතල පහසුකම්වලට දැඩි ප්‍රහාර එල්ල කරන ලදී. ඩෙල්ටා සංසදය (PANDEF). ඊට ප්‍රතිචාර වශයෙන් නව බුහාරි ආන්ඩුව මර්දනයේ සහ සාකච්ඡා කිරීමේ ද්විත්ව උපාය මාර්ගයක් අනුගමනය කළේය.
2016 අගභාගයේදී, නයිජීරියානු ෆෙඩරල් ආන්ඩුව, තෙල් යටිතල පහසුකම් ආරක්ෂා කිරීම සඳහා සටන්කාමී කණ්ඩායම්වලට නයිරා බිලියන 4.5ක (ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 144ක) කොන්ත්‍රාත්තුවක් පිරිනැමීමේ උප්පරවැට්ටියට යොමු විය. කොන්ත්‍රාත්තුව 2022 අගෝස්තු මාසයේදී අලුත් කරන ලද නමුත් අරමුදල් බෙදා හැරීම සම්බන්ධයෙන් ඉහත සඳහන් කණ්ඩායම් අතර දැඩි ආරවුල් ඇති විය. නියෝජිතයන් එකිනෙකාට එරෙහිව "යුද්ධය"[143] ගැන කතා කරයි. ප්‍රචණ්ඩත්වයට ඇති ඉහළ ප්‍රවනතාවය සහ නායකයන්ගේ අල්පේච්ඡතාව මෙන්ම මෙම ආරවුල තුළ සමාජ හා පාරිසරික තර්ක සම්පූර්ණයෙන්ම නොපැවතීම[143] සටන්කාමී කණ්ඩායම් ඔවුන්ගේ උසස් නම් තිබියදීත්, ඔවුන්ගේ කලාපය පිළිබඳ වගකීම ඉවත දමා ඇති බවට බියක් ඇති කරයි. ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් සහ ආරක්ෂණ ජාවාරම් සහ ස්වයං-පොහොසත් වීමේ ක්ෂේත්‍රයට ගොස් ඇත. කෙසේ වෙතත්, නයිජර් ඩෙල්ටාවේ නල මාර්ග ඉතා ඵලදායි ලෙස "ආරක්ෂා" කර නැත - සොරකම් කරන ලද බොරතෙල් සහ නීති විරෝධී ලෙස නිපදවන ලද බැර ඉන්ධන තෙල් වලින් නයිජර් ඩෙල්ටා දූෂණය 2016 න් පසු බාධාවකින් තොරව දිගටම පැවතුනි.[144]
මධ්‍යම නයිජීරියාවේ, මුස්ලිම් හවුසා-ෆුලානි එඬේරුන් සහ ආදිවාසී ක්‍රිස්තියානි ගොවීන් අතර ගැටුම් යළිත් ඇවිලී ගියේය, විශේෂයෙන්ම කඩුනා, සානුව, ටරාබා සහ බෙනු ප්‍රාන්තවල. එක් එක් අවස්ථාවන්හිදී, මෙම ගැටුම් සිය ගණනක් ජීවිත බිලිගෙන ඇත. උතුරු නයිජීරියාවේ කාන්තාරකරණය, ජනගහන වර්ධනය සහ සාමාන්‍යයෙන් ආතති සහගත ආර්ථික තත්ත්වය හේතුවෙන් ඉඩම් සහ සම්පත් පිළිබඳ ගැටුම් වැඩි වෙමින් පවතී.
2022 ජුනි මාසයේදී ඕවෝ හි ශාන්ත ෆ්‍රැන්සිස් සේවියර් දේවස්ථානයේ සමූල ඝාතනයක් සිදු විය. පල්ලියේ සාමාජිකයන් 50කට අධික සංඛ්‍යාවක් ඝාතනය කිරීම සම්බන්ධයෙන් රජය ISWAP වෙත දොස් පැවරූ නමුත් ප්‍රදේශවාසීන් සැක කරන්නේ ෆුලානි එඬේරුන්ගේ සම්බන්ධයයි.[145]
ආර්ථිකය[සංස්කරණය]
නයිජීරියාවේ ආර්ථිකය අප්‍රිකාවේ විශාලතම ලෝකයේ නාමික දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 31 වන විශාලතම සහ ඒක පුද්ගල ආදායම අනුව ලොව 30 වන විශාලතම වේ. ඒක පුද්ගල ආදායම වන්නේ ඇමරිකානු ඩොලර් 9,148[147] (2022 දී), එය දකුණු අප්‍රිකාව, ඊජිප්තුවට හෝ මොරොක්කෝවට වඩා අඩුය, නමුත් ඝානාවට හෝ අයිවරි කෝස්ට් වලට වඩා ටිකක් වැඩිය.
නයිජීරියාව යනු අප්‍රිකාවේ බලශක්තිය, මූල්‍ය වෙළඳපොළ සහ විනෝදාස්වාද ක්ෂේත්‍රයේ ප්‍රමුඛයකි. නයිජීරියාව සඳහා වන විදේශ විනිමය ඉපැයීම්වල දෙවන විශාලතම ප්‍රභවය වන ඛනිජ තෙල්ය.[148]
නයිජීරියාවේ දේශීය හා ජාත්‍යන්තර බැංකු, වත්කම් කළමනාකරණ සමාගම්, තැරැව්කාර නිවාස, තැරැව්කාර නිවාස, වාහන අරමුදල් සහ ආයෝජන බැංකු මිශ්‍ර කිරීමකින් නයිජීරියාව ඉතා දියුණු මූල්‍ය සේවා අංශයක් ඇත.[149]
නයිජීරියාවේ මධ්‍යම ආදායම්ලාභී ආර්ථිකයක්[150] ස්වභාවික සම්පත් බහුල ලෙස සැපයීය. එහි පුළුල් ඛනිජ සම්පත් වල පුළුල් පරාවර්ෂයේ ඛනිජ සම්පත් අතර ගල් අඟුරු, බැක්ලිට්, ටන්ටෝල්, ටින්, ටින්, යකඩ, නියෝබියම්, ඊයම් සහ සින්ක් ඇතුළත් වේ.[151] මෙම ස්වාභාවික සම්පත්වල විශාල තැන්පතු තිබියදීත්, නයිජීරියාවේ පතල් කැණීමේ කර්මාන්තය තවමත් එහි ළදරු අවධියේ පවතී.
1999 ට පෙර, වසර ගණනාවක මිලිටරි පාලනය, දූෂණය සහ වැරදි කළමනාකරණය නිසා ආර්ථික සංවර්ධනය බාධාවක් වී තිබේ. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සහ පසුකාලීන ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ යථා තත්ත්වයට පත් කිරීම ආර්ථික විභවතාවයට සහාය වී ඇත.
2015 න් පසු, නයිජීරියානු ආර්ථිකයට තරමක් විවිධාංගීකරණය කිරීමට හැකි විය. තෙල් හා ගෑස් වලට අමතරව, නයිජීරියාව අපනයනය පොහොර හා සිමෙන්ති / සිමෙන්ති මණ්ඩලය, අච්චු සහිත පොලිප්රොපිලීන් (ප්ලාස්ටික්) නිෂ්පාදන, පුද්ගලික සත්කාර නිෂ්පාදන, තීන්ත, මෝල්ට් බීතස් හා සන්නද්ධ වාහන දක්වා ව්‍යාප්ත විය.
කෘෂිකර්මය[සංස්කරණය]
2021 දී නයිජීරියාවේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 23.4% ක් පමණ දායක වන්නේ කෘෂිකර්මාන්තය, වන විද්‍යාව සහ මසුන් ඇල්ලීමෙනි.[152] නයිජීරියාව යනු ලොව විශාලතම කැසාවා හි නිෂ්පාදකයා වේ.[153] වැඩිදුර ප්‍රධාන භෝග බඩ ඉරිඟු, සහල්, මෙනේරි, අල බීන්ස් සහ ගිනියා ඉරිඟු (බඩ ඉරිඟු) ඇතුළත් වේ.[154] කොකෝවා යනු ප්‍රධාන කෘෂිකාර්මික අපනයනය වන අතර රටේ වඩාත්ම වැදගත් ඛනිජ නොවන නිෂ්පාදන වලින් එකකි.[155][156] නයිජීරියාව යනු ස්වාභාවික රබර් අපනයනකරුවෙක් වන අතර එය 2019 දී ඩොලර් මිලියන 20.9 ක් උත්පාදනය කරයි.[157]
නයිජීරියානු සිවිල් යුද්ධය සහ තෙල් උත්පාතය ඉදිරියේ නයිජීරියාව ආහාර වලින් ස්වයංපෝෂිත විය.[158][159][160] නයිජීරියාවේ ප්‍රධාන විදේශ විනිමය උපයන්නා වන කෘෂිකර්මාන්තයයි.[161] නයිජීරියාවේ වේගවත් ජනගහන වර්ධනය සමඟ කෘෂිකාර්මික කටයුතුවල යෙදීමට අපොහොසත් වී ඇති අතර නයිජීරියාව දැන් තමා නඩත්තු කිරීම සඳහා ආහාර ආනයනය මත රඳා පවතී.[159][162] ආහාර ආනයනය සඳහා ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 6.7 ක් වාර්ෂික වියදම් කරයි. ආහාර අපනයනයෙන් ලැබෙන ආදායමකට වඩා හතර ගුණයක් වැඩිය.[153] නයිජීරියානු රජය 1970 ගණන්වල අකාබනික පොහොර භාවිතය ප්‍රවර්ධනය කළේය.[163]
නයිජීරියාවේ සහල් නිෂ්පාදනය 2017/18 සිට 2021/22 දක්වා වසරකට ටොන් මිලියන 5 සිට 10% දක්වා ඉහළ ගොස් ඇති[164] නමුත් වැඩිවන ඉල්ලුම සමඟ ඉදිරියට නොගොස් ඇත. එබැවින් සහල් ආනයනය වසරකට ටොන් මිලියන 2 ක නියතව පැවතුනි. 2019 අගෝස්තු මාසයේදී නයිජීරියාව දේශීය නිෂ්පාදනය ඉහළ නැංවීමේ කොටසක් ලෙස රට තුළට ගෙන යාමේ සහල් ජාවාරම නැවැත්වීම සඳහා බෙනින් සහ අනෙකුත් අසල්වැසි රටවල් සමඟ දේශ සීමාව වසා දැමීය.[165]
මේ වන විට නයිජීරියාව අනපේක්ෂිත සහල් අපනයනය කළ නමුත් රටේ ප්‍රධාන ආහාර වන සහල් ආනයනය කිරීමට සිදු විය. - ලාගෝස් අසල පිහිටි සරුටෝ හි සහල් මෝල, වෙළඳාමේ ශේෂය සහ ශ්‍රම වෙළඳපොළේ ශේෂය වැඩි දියුණු කිරීම සහ ප්‍රවාහන හා අතරමැදියන් සඳහා අනවශ්‍ය වියදම් වැඩි දියුණු කිරීම සහ බේරා හි විශාලතම කර්මාන්ත පූර්ණ ලෙස ක්‍රියාත්මක වන විට, 250,000 ක ජනතාවක්වි විසින් වාර්ෂිකව කිලෝ 50 ක සහල් බෑග් මිලියන 2.5 ක් නිෂ්පාදනය කරනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ.[166]
තෙල් සහ ස්වාභාවික වායු[සංස්කරණය]
නයිජීරියාව ලෝකයේ 15 වැනි විශාලතම ඛනිජ තෙල් නිෂ්පාදකයා වන අතර 6 වැනි විශාලතම අපනයනකරු වන අතර 9 වැනි විශාලතම ඔප්පු කළ සංචිත ඇත. ඛනිජ තෙල් නයිජීරියානු ආර්ථිකයේ සහ දේශපාලනයේ විශාල කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි, රජයේ ඉපැයීම්වලින් 80% ක් පමණ වේ. ඔපෙක් විසින් ඇස්තමේන්තු කරන ලද 9 වැනි විශාලතම ස්වාභාවික වායු සංචිත නයිජීරියාව සතුව ඇත; එහි ඝන අඩි ට්‍රිලියන 206.53ක රජයේ වටිනාකම ඩොලර් ට්‍රිලියන 803.4ක් ලෙස තක්සේරු කර ඇත.[167] ස්වාභාවික වායුව නයිජර් ගඟේ ආර්ථික ආශ්චර්යයක් විවෘත කිරීමේ හැකියාවක් ලෙස සැලකේ.[168] නයිජීරියාවට සෑම වසරකම ගෑස් ඇවිළෙන අතර එහි ප්‍රධාන තෙල් නිෂ්පාදනය කරන කලාපය වන නයිජර් ඩෙල්ටාවේ බොරතෙල් සොරකම් කිරීම හේතුවෙන් දිනකට තෙල් බැරල් 120,000කට වැඩි ප්‍රමාණයක් ඇ.ඩො. බිලියන 2.5,[169] අහිමි වේ.[170][171] මෙය මුහුදු කොල්ලකෑම් සහ කලාපය තුළ පාලනය සඳහා ගැටුම් ඇති කිරීමට හේතු වී ඇති අතර, රට සිය ඔපෙක් කෝටාව සපුරාලීම සහ පූර්ණ හැකියාවෙන් ඛනිජ තෙල් අපනයනය කිරීම වළක්වාලමින් නිෂ්පාදනයේ බාධා කිරීම්වලට තුඩු දී ඇත.[172]
ඛනිජ තෙල් සම්පත් දෙපාර්තමේන්තුවට අනුව නයිජීරියාවේ මුළු තෙල් නිධි 159ක් සහ ළිං 1,481ක් ක්‍රියාත්මක වේ.[173] ජාතියේ වඩාත්ම ඵලදායී කලාපය වන්නේ නයිජර් ඩෙල්ටාවේ හෝ "දකුණ-දකුණ" කලාපයේ වෙරළබඩ නයිජර් ඩෙල්ටා ද්‍රෝණියේ වන අතර එය තෙල් නිධි 159 න් 78 ක් ආවරණය කරයි. නයිජීරියාවේ බොහෝ තෙල් බිම් කුඩා හා විසිරී ඇති අතර, 1990 වන විට, මෙම කුඩා ක්ෂේත්‍ර සමස්ත නයිජීරියානු නිෂ්පාදනයෙන් 62.1% ක් විය. එකල නයිජීරියාවේ ඛනිජ තෙල්වලින් 37.9%ක් නිෂ්පාදනය කළ විශාලතම ක්ෂේත්‍ර දහසය සමඟ මෙය වෙනස් වේ.[174] 2021 වන තෙක් නයිජීරියාවේ ප්‍රධාන ආනයන භාණ්ඩය වූයේ පෙට්‍රල් වන අතර එය ආනයන පරිමාවෙන් 24%ක් විය.[175]
නයිජර් ඩෙල්ටා නෙම්බේ ක්‍රීක් තෙල් ක්ෂේත්‍රය 1973 දී සොයා ගන්නා ලද අතර එය මධ්‍යම මයෝසීන ඩෙල්ටෙයික් වැලිගල්-ෂේල් වලින් නිපදවනු ලබන්නේ කිලෝමීටර 2 සිට 4 දක්වා (අඩි 7,000 සිට 13,000 දක්වා) ගැඹුරක ඇති ප්‍රතික්‍රියා ව්‍යුහාත්මක ස්ථානයකිනි.[176] 2013 ජූනි මාසයේදී, ෂෙල් සමාගම විසින් නයිජීරියාවේ සිය මෙහෙයුම් පිළිබඳ උපායමාර්ගික සමාලෝචනයක් නිවේදනය කළ අතර, වත්කම් ඉවත් කළ හැකි බවට ඉඟි කළේය. බොහෝ ජාත්‍යන්තර තෙල් සමාගම් දශක ගණනාවක් තිස්සේ එහි ක්‍රියාත්මක වන අතර, 2014 වන විට බොහෝ තෙල් සොරකම් කිරීම ඇතුළු ගැටලු රාශියක් සඳහන් කරමින් ඔවුන්ගේ අවශ්‍යතා බැහැර කිරීමට පියවර ගනිමින් සිටියහ. 2014 අගෝස්තු මාසයේදී ෂෙල් පැවසුවේ නයිජීරියානු තෙල් නිධි හතරක් සම්බන්ධයෙන් තම අවශ්‍යතා අවසන් කරන බවයි.[177]
යුක්රේන යුද්ධයෙන් තර්ජනයට ලක්ව ඇති යුරෝපයට ස්වභාවික ගෑස් සැපයීම, මොරොක්කෝවට හෝ ඇල්ජීරියාවට නල මාර්ග හරහා නයිජීරියානු ස්වභාවික ගෑස් ප්‍රවාහනය කිරීමේ ව්‍යාපෘති තල්ලු කරයි.[178][179][180] කෙසේ වෙතත්, 2022 මැයි වන විට, තවමත් මේ පිළිබඳ ප්‍රතිඵල නොමැත.
බලශක්ති[සංස්කරණය]
නයිජීරියාවේ බලශක්ති පරිභෝජනය එහි ජනන ධාරිතාවට වඩා බෙහෙවින් වැඩි ය. මුළු ප්‍රාථමික නිෂ්පාදනයෙන් 73%ක් වන සාම්ප්‍රදායික පොසිල ඉන්ධන වලින් වැඩි ශක්තියක් ලැබේ. ඉතිරිය ජල විදුලියෙන් (27%). නිදහසින් පසු නයිජීරියාව බලශක්තිය සඳහා දේශීය න්‍යෂ්ටික කර්මාන්තයක් සංවර්ධනය කිරීමට උත්සාහ කර ඇත. නයිජීරියාව 2004 දී අහමදු බෙලෝ විශ්ව විද්‍යාලයේ චීන සම්භවයක් ඇති පර්යේෂණ ප්‍රතික්‍රියාකාරකයක් විවෘත කළ අතර න්‍යෂ්ටික බලය යෙදවීමේ ජාතික වැඩසටහනට අනුව 2027 වන විට න්‍යෂ්ටික ධාරිතාව මෙගාවොට් 4,000 දක්වා වැඩි කිරීමට සැලසුම් සකස් කිරීමට ජාත්‍යන්තර පරමාණුක බලශක්ති ඒජන්සියේ සහාය ඉල්ලා ඇත. විදුලිය නිපදවීම. 2007 දී ජනාධිපති උමරු යාර්අඩුවා, එහි වර්ධනය වන බලශක්ති අවශ්‍යතා සපුරාලීම සඳහා න්‍යෂ්ටික බලය වැළඳ ගන්නා ලෙස රටෙන් ඉල්ලා සිටියේය. 2017 දී නයිජීරියාව න්‍යෂ්ටික අවි තහනම් කිරීම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ ගිවිසුමට අත්සන් තැබීය.[181] 2015 අප්‍රේල් මාසයේදී, නයිජීරියාව 2035 වන විට න්‍යෂ්ටික බලාගාර හතරක් සැලසුම් කිරීම, ඉදිකිරීම සහ ක්‍රියාත්මක කිරීම සම්බන්ධයෙන් සහයෝගයෙන් කටයුතු කිරීමට රුසියාවේ රජයට අයත් රොසැටම් සමඟ සාකච්ඡා ආරම්භ කළ අතර, ඉන් පළමුවැන්න 2025 වන විට ක්‍රියාත්මක වනු ඇත. 2015 ජුනි මාසයේදී නයිජීරියාව ඒ සඳහා ස්ථාන දෙකක් තෝරා ගත්තේය. න්‍යෂ්ටික බලාගාර සැලසුම් කිරීම. නයිජීරියානු රජය හෝ රොසැටම් වෙබ් අඩවියේ නිශ්චිත ස්ථාන හෙළි නොකරනු ඇත, නමුත් න්‍යෂ්ටික බලාගාර අක්වා ඉබොම් ප්‍රාන්තයේ සහ කොගි ප්‍රාන්තයේ ස්ථානගත වනු ඇතැයි විශ්වාස කෙරේ. මෙම ස්ථානවල පැල දෙකක් බැගින් තැබීමට සැලසුම් කර ඇත. 2017 දී ඉටු න්‍යෂ්ටික බලාගාරය ඉදිකිරීම සඳහා ගිවිසුම් අත්සන් කරන ලදී.
විදුලිබලය[සංස්කරණය]
සමීක්ෂණයට අනුව නයිජීරියානුවන්ගෙන් 94%ක් ජාතික විදුලිබල පද්ධතියට සම්බන්ධ වී ඇත, නමුත් විදුලි මීටරයකින් විදුලි පරිභෝජනය වාර්තා කර ඇත්තේ 57%ක් පමණි.[182] දවසේ පැය 24ට විදුලිය තිබෙන බව සමීක්ෂණයට ලක් කළ නයිජීරියානුවන්ගෙන් 1%ක් පමණක් වාර්තා කර ඇත. NIO ට අනුව 68% කට දිනකට පැය 1 සිට 9 දක්වා විදුලිය ඇත. නයිජීරියානුවන්ගෙන් 66%ක් විදුලිය සඳහා මසකට නයිරා 10,000 (ඇ.ඩො. 13) දක්වා ගෙවන අතර එය නයිජීරියාවේ සාමාන්‍ය ආදායමෙන් 3%ක් පමණ වේ.[182] ප්‍රතිචාර දැක්වූවන්ගෙන් 67% ක් අඛණ්ඩ විදුලිය සැපයීම සඳහා වැඩි මුදලක් ගෙවීමට කැමැත්තෙන් සිටියහ. 21%කට බලශක්ති උත්පාදක යන්ත්‍රයක් ඇත, නයිජීරියානුවන්ගෙන් 14%ක් සූර්ය බලශක්තිය භාවිතා කරයි.[182]
නිෂ්පාදන හා තාක්ෂණය[සංස්කරණය]
නයිජීරියාවේ නිෂ්පාදන කර්මාන්තයක් ඇති අතර එයට සම් සහ රෙදිපිළි (කානෝ, අබේකුටා, ඔනිට්ෂා සහ ලාගෝස් හි කේන්ද්‍රගතව), ප්ලාස්ටික් සහ සැකසූ ආහාර ඇතුළත් වේ. බොහෝ කර්මාන්තශාලා ඔගුන් හි පිහිටා ඇති නිසා ඔගුන් නයිජීරියාවේ වත්මන් කාර්මික මධ්‍යස්ථානය ලෙස සලකනු ලබන අතර තවත් සමාගම් එහි ගමන් කරන අතර පසුව ලාගෝස් වේ.[183][184][185] රටේ ගිනිකොන දෙසින් පිහිටි අබා නගරය හස්ත කර්මාන්ත සහ පාවහන් සඳහා ප්‍රසිද්ධය, එය "Aba made" ලෙස හැඳින්වේ.[186] නයිජීරියාවේ වසරකට මෝටර් රථ 720,000 වෙළඳපොළක් ඇත, නමුත් මේවායින් 20% කට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් දේශීයව නිෂ්පාදනය කෙරේ.[187]
2016 දී නයිජීරියාව සහරා හි දකුණු අප්‍රිකාවට වඩා ප්‍රමුඛ සිමෙන්ති නිෂ්පාදකයා විය.[188] නයිජීරියාවේ ධනවත්ම වැසියා වන අලිකෝ ඩන්ගෝටේ ඔහුගේ ධනය සිමෙන්ති නිෂ්පාදනය මෙන්ම කෘෂිකාර්මික භාණ්ඩ මත පදනම් විය.[189] එහිම තොරතුරු වලට අනුව සීමාසහිත අජඕකුටා වානේ සමාගම වසරකට වානේ ටොන් මිලියන 1.3ක් නිෂ්පාදනය කරයි.[190] මෙය 2021 දී එක්සත් රාජධානියේ වානේ නිෂ්පාදනයෙන් හයෙන් එකකට සමාන වේ.[191] කෙසේ වෙතත්, කට්සිනා, ජෝස් සහ ඔසොග්බෝ හි වානේ කම්හල් තවදුරටත් ක්‍රියාකාරී නොවන බව පෙනේ.[192]
2019 ජුනි මාසයේදී නයිජීරියාවේ EduSat-1 ජාත්‍යන්තර අභ්‍යවකාශ මධ්‍යස්ථානයේ සිට යොදවන ලදී. එය නයිජීරියාවේ ඉදිකරන ලද පළමු චන්ද්‍රිකාව වන අතර එය වෙනත් රටවල් විසින් නිපදවන ලද තවත් බොහෝ නයිජීරියානු චන්ද්‍රිකා අනුගමනය කරන ලදී.[lower-alpha 2][193] 2021 හි, අප්‍රිකාවේ ඖෂධ නිෂ්පාදන ධාරිතාවයෙන් සියයට 60ක් පමණ නයිජීරියාව සතුය,[194] විශාල ඖෂධ සමාගම් ලාගෝස් හි පිහිටා ඇත.[195] නයිජීරියාවේ වැඩිම සේවක පිරිසක් සිටින ඖෂධ නිෂ්පාදකයා වන්නේ සීමාසහිත Emzor Pharmaceutical Industries වේ.[196] නයිජීරියාවේ Zinox වැනි ඉලෙක්ට්‍රොනික නිෂ්පාදකයින් කිහිප දෙනෙකු සිටින අතර, ප්‍රථම සන්නාමගත නයිජීරියානු පරිගණකය සහ ටැබ්ලට් පරිගණක වැනි ඉලෙක්ට්‍රොනික උපකරණ නිෂ්පාදකයින් ඇත.[197] 2022 ජනවාරි වන විට, අප්‍රිකාවේ යුනිකෝන් සමාගම් 7න් 5කම සත්කාරකත්වය දරන්නේ නයිජීරියාවයි.[198]
අන්තර්ජාල හා විදුලි සංදේශ[සංස්කරණය]
නයිජීරියානු විදුලි සංදේශ වෙළඳපොල ලෝකයේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන එකකි, ප්‍රධාන නැගී එන වෙළඳපල ක්‍රියාකරුවන් (MTN, 9mobile, Airtel සහ Globacom වැනි) රට තුළ ඔවුන්ගේ විශාලතම සහ වඩාත්ම ලාභදායී මධ්‍යස්ථාන පදනම් කර ගනී.[199] නයිජීරියාවේ ICT අංශය විශාල වර්ධනයක් අත්විඳ ඇති අතර, එය 2001 හි 1% ට සාපේක්ෂව 2018 දී ජාතියේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 10% ක් නියෝජනය කරයි.[200] ලාගෝස් එහි දියුණු තාක්ෂණික පරිසර පද්ධතිය සමඟ අප්‍රිකාවේ විශාලතම තාක්ෂණික මධ්‍යස්ථානයක් ලෙස සැලකේ.[201] GSM සංගමය විසින් කරන ලද සමීක්ෂණයකට අනුව, වැඩිහිටි නයිජීරියානු පිරිමින්ගෙන් 92% ක් සහ කාන්තාවන්ගෙන් 88% කට ජංගම දුරකථනයක් හිමි විය.[202] නීතිවිරෝධී අත්අඩංගුවට ගැනීම්, වෙබ් අඩවි ඉවත් කිරීම, විදේශ ගමන් බලපත්‍ර අත්පත් කර ගැනීම් සහ බැංකු ගිණුම්වලට ප්‍රවේශ වීම සීමා කිරීම ඇතුළු විවිධ ක්‍රියාමාර්ග භාවිතා කරමින් නයිජීරියානු රජය අන්තර්ජාලයේ ප්‍රකාශ කිරීම සහ අන්තර්ජාල නිදහස යටපත් කිරීමට කටයුතු කිරීම සම්බන්ධයෙන් පුරවැසියන්ට දඬුවම් කරයි.[203]
සංචාරක ව්‍යාපාරය[සංස්කරණය]
නයිජීරියාවේ සංචාරක ව්‍යාපාරය බොහෝ දුරට සිදුවීම් මත කේන්ද්‍රගත වේ, රටේ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් විශාල ප්‍රමාණයක් සිටින නිසා, නමුත් වැසි වනාන්තර, සැවානා, දිය ඇලි සහ අනෙකුත් ස්වාභාවික ආකර්ෂණ ස්ථාන ද ඇතුළත් වේ.[204] අබුජා උද්‍යාන සහ හරිත ප්‍රදේශ කිහිපයක නිවහන වේ. විශාලතම, මිලේනියම් උද්‍යානය, ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පී මැන්ෆ්‍රෙඩි නිකොලෙට්ටි විසින් නිර්මාණය කරන ලද අතර 2003 දෙසැම්බර් මාසයේදී නිල වශයෙන් විවෘත කරන ලදී. ආණ්ඩුකාර රජි බබටුන්ඩේ ෆාෂෝලා පරිපාලනය විසින් අත්පත් කරගත් ප්‍රති-නවීකරණය කිරීමේ ව්‍යාපෘතියෙන් පසුව, ලාගෝස් ක්‍රමයෙන් ප්‍රධාන සංචාරක ගමනාන්තයක් බවට පත්වෙමින් තිබේ. ලාගෝස් මේ වන විට ගෝලීය නගරයක් බවට පත් කිරීමට පියවර ගනිමින් සිටී. 2009 Eyo සැණකෙළිය (ඕගුන් ප්‍රාන්තයේ ඉපේරු රෙමෝ වෙතින් ආරම්භ වන වාර්ෂික උත්සවයක්) ලෝක නගර තත්ත්වයට පියවරක් විය. වර්තමානයේ, ලාගෝස් මූලික වශයෙන් ව්‍යාපාර-අභිමුඛ සහ වේගවත් ප්‍රජාවක් ලෙස හැඳින්වේ.[205] ලාගෝස් අප්‍රිකානු සහ කළු සංස්කෘතික අනන්‍යතාවය සඳහා වැදගත් ස්ථානයක් බවට පත්ව ඇත.[206]
ලාගෝස්හි අත්ලාන්තික් සාගරයේ වැලි සහිත වෙරළවල් ඇත, එලිගුෂි වෙරළ සහ ඇල්ෆා වෙරළ ද ඇත. ලාගෝස් හි ඉනාග්බේ ග්‍රෑන්ඩ් බීච් රිසෝට් ඇතුළු බොහෝ පෞද්ගලික වෙරළ නිවාඩු නිකේතන සහ තදාසන්න ප්‍රදේශවල තවත් කිහිපයක් ඇත. ලාගෝස් හි තරු තුනේ සිට තරු පහේ හෝටල් දක්වා විවිධ හෝටල් ඇත, Eko Hotels and Suites, Federal Palace Hotel වැනි දේශීය හෝටල් මිශ්‍රණයක් සහ Intercontinental Hotel, Sheraton, and Four Points by Sheraton වැනි බහුජාතික දාමවල හෝටල් ඇත. තෆාවා බලේවා චතුරශ්‍රය, ෆෙස්ටැක් නගරය, නයික් කලාගාරය, නිදහස් උද්‍යානය සහ ක්‍රිස්තුස්ගේ ආසන දෙව්මැදුර අනෙකුත් සිත්ගන්නා ස්ථාන ඇතුළත් වේ.
යටිතල පහසුකම්[සංස්කරණය]
නයිජීරියාව බටහිර අප්‍රිකාවේ මධ්‍යයේ පිහිටීම නිසා ජාතික සේවා අංශයේ ප්‍රවාහනය ප්‍රධාන කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි. විශේෂයෙන්ම රාජ්‍යයන් වැඩි කළ රජයේ ප්‍රතිපාදනවලින් තම කොටස වැය කරන බැවින් රජයේ ආයෝජන පුළුල් මාර්ග ප්‍රතිසංස්කරණවල වැඩි වීමක් දක්නට ලැබෙන අතර නව ඉදිකිරීම් ක්‍රමානුකූලව සිදු කර ඇත. මෙම වැඩිදියුණු කිරීම් වල නියෝජිතයා වන්නේ ඔනිට්ෂා අසල දෙවන නයිජර් පාලම වන අතර එය 2022 දී බොහෝ දුරට නිම කරන ලදී.[207] අප්‍රිකාවේ ලොජිස්ටික් මධ්‍යස්ථාන පිළිබඳ 2017 ලෝක බැංකු වාර්තාවක්, කෝට් ඩි අයිවෝර්, සෙනගල් සහ සාඕ ටෝම් වලට පිටුපසින් රට සිව්වන ස්ථානයට පත් කළේය,[208] නමුත් 2021 දී නයිජීරියාව, පුද්ගලික අංශයේ කණ්ඩායමක් වන වර්ල්ඩ් ලොජිස්ටික්ස් පාස්පෝට් සමඟ එක් විය.[209]
මාර්ග[සංස්කරණය]
ට්‍රාන්ස් අප්‍රිකානු මාර්ග හතරක් නයිජීරියාව හරහා ගමන් කරයි:
ලාගෝස්-මොම්බාසා අධිවේගී මාර්ගය
ඇල්ජියර්ස්-ලාගෝස් අධිවේගී මාර්ගය
ඩකාර්-ලාගෝස් අධිවේගී මාර්ගය
ඩකාර්-න්ඩජමෙනා අධිවේගී මාර්ගය
බටහිර අප්‍රිකාවේ විශාලතම මාර්ග ජාලය ඇත්තේ නයිජීරියාවයි. එය කිලෝමීටර 200,000 ක් පමණ ආවරණය කරයි, එයින් කිලෝමීටර 60,000 ක් ඇස්ෆල්ට් කර ඇත. නයිජීරියාවේ මාර්ග සහ මහාමාර්ග සියලු මගී සහ භාණ්ඩ ප්‍රවාහනයෙන් 90% ක් හසුරුවයි. එය 2020 දී දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයට නයිරා ට්‍රිලියන 2.4 (ඇ.ඩො. බිලියන 6.4) දායක වේ. මාර්ග ජාලයේ කිලෝමීටර් 35,000 ක් ෆෙඩරල් රජයේ අධිකරණ බලයට අයත් වේ. ලාගෝස්-ඉබාදාන්, ලාගෝස්-බඩග්‍රි සහ එනුගු-ඔනිට්ෂා වැනි වැදගත් ආර්ථික මධ්‍යස්ථානවල මෝටර් මාර්ග සම්බන්ධතා ප්‍රතිසංස්කරණය කර ඇත.[210]
ඉතිරි මාර්ග ජාලය රාජ්‍ය කාරණයක් වන අතර එබැවින් ඔබ සිටින්නේ කුමන ප්‍රාන්තය අනුවද වෙනස් හැඩයකින් යුක්ත වේ. ලාගෝස්, අනම්බ්රා සහ රිවර්ස් වැනි ආර්ථික වශයෙන් ශක්තිමත් ප්‍රාන්තවලට විශේෂයෙන් දුර්වල ඇගයීම් ලැබේ.[211] බොහෝ මාර්ග ඉදිකර ඇත්තේ 1980 ගණන්වල සහ 1990 ගණන්වල මුල් භාගයේදීය. දුර්වල නඩත්තු හා බාල ද්‍රව්‍ය මාර්ගවල තත්ත්වය වඩාත් නරක අතට හැරී ඇත. සංචාරය ඉතා අපහසුයි. විශේෂයෙන්ම වර්ෂා කාලවලදී වලවල් නිසා ද්විතීයික මාර්ග භාවිතය සමහර විට පාහේ කළ නොහැක්කකි.[212] මාර්ග කොල්ලකරුවන් බොහෝ විට මෙම තත්වයෙන් ප්‍රයෝජන ගන්නේ ඔවුන්ගේ සාපරාධී අරමුණු සඳහාය.[213][214]
දුම්රිය ප්‍රවාහනය[සංස්කරණය]
කානෝ, කඩුනා, අබුජා, ඉබදාන්, සහ ලාගෝස් යන උතුරු නගර සම්බන්ධ කරමින් ලාගෝස්-කානෝ දුම්රිය වැනි ව්‍යාපෘති නිම කරමින් දුම්රිය විශාල ප්‍රතිසංස්කරණයකට ලක්ව ඇත.
ගුවන් ගමනාගමනය[සංස්කරණය]
නයිජීරියානු ගුවන් සේවා කර්මාන්තය 2019 දී නයිරා බිලියන 198.62 (යුරෝ මිලියන 400) ජනනය කර ඇති අතර එය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයට සියයට 0.14 ක දායකත්වයක් නියෝජනය කරයි. එය 2019 දී නයිජීරියානු ආර්ථිකයේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන අංශය විය. මගී ගමනාගමනය 2020 දී 9,358,166 සිට 2021 දී 15,886,955 දක්වා ඉහළ ගියේය, එය සියයට 69 කට වඩා සැලකිය යුතු වර්ධනයකි. ගුවන් යානා චලනයන් 2020 සිට 2021 දක්වා සියයට 46 කින් වැඩි විය. මුළු භාණ්ඩ ප්‍රවාහන පරිමාව 2020 දී ටොන් 191 ක් වූ නමුත් 2021 දී ටොන් 391 දක්වා වැඩි විය.[215] 2021 දෙසැම්බර් මාසයේදී අනම්බ්රා ජාත්‍යන්තර භාණ්ඩ ප්‍රවාහන ගුවන් තොටුපළ සිය මෙහෙයුම් ආරම්භ කළේය.[216] 2022 අප්‍රේල් මාසයේදී මුර්තාලා මුහම්මද් ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළේ දෙවන පර්යන්තය විවෘත කරන ලදී. එය ගුවන් තොටුපළේ ධාරිතාව වසරකට මගීන් මිලියන 14 දක්වා වැඩි කරනු ඇත.[217]
නයිජීරියාවේ ගුවන් තොටුපළ 54ක් ඇත; ප්‍රධාන ගුවන් තොටුපල පහත වේ
- ලාගෝස් හි මුර්තාලා මුහම්මද් ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ,
- අබුජා හි නන්දි ඇසිකිවේ ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපල,
- කානෝ හි මල්ලම් අමිනු කානෝ ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ,
- එනුගු හි අකනු ඉබියම් ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ සහ
- පෝර්ට් හාර්කෝර්ට් හි පෝර්ට් හාර්කෝර්ට් ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ.
නයිජීරියාව අතීතයේ දී රජය සතු ගුවන් සේවය නයිජීරියා එයාර්වේස් ක්‍රියාත්මක කර ඇති අතර එය 2003 දී අධික ලෙස ණය වී ඇති අතර එය බ්‍රිතාන්‍ය වර්ජින් සමූහය විසින් මිලදී ගන්නා ලදී; 2005 ජූනි 28 සිට එය වර්ජින් නයිජීරියා ගුවන් සේවය නමින් පියාසර කර ඇත. 2008 අවසානයේ, වර්ජින් ගෲප් ගුවන් සේවයෙන් ඉවත් වන බව නිවේදනය කළ අතර, එම නිසා 2009 සැප්තැම්බර් මාසයේ සිට එය නයිජීරියානු ඊගල් ගුවන් සේවය ලෙස ක්‍රියාත්මක වේ. නයිජීරියාවේ විශාලතම ගුවන් සේවය 2012 දී ආරම්භ කරන ලද එයාර් පීස් නම් පුද්ගලික සමාගමකි.
ජනවිකාසය[සංස්කරණය]
එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය ඇස්තමේන්තු කරන්නේ 2021 දී නයිජීරියාවේ ජනගහනය 213,401,323[218][219] වන අතර, 51.7% ග්‍රාමීය සහ 48.3% නාගරික ලෙස වර්ග කර ඇති අතර, ජනගහන ඝනත්වය වර්ග කිලෝමීටරයකට 167.5 කි. ජනගහනයෙන් 42.5% පමණ වයස අවුරුදු 14 හෝ ඊට අඩු, 19.6% වයස අවුරුදු 15-24, 30.7% වයස අවුරුදු 25-54, 4.0% වයස අවුරුදු 55-64, සහ 3.1% වයස අවුරුදු 65 හෝ ඊට වැඩි විය. 2017 වසරේ මධ්‍යස්ථ වයස අවුරුදු 18.4 කි.[220] නයිජීරියාව යනු ලොව හයවන වැඩිම ජනගහනය සහිත රටයි. උපත් අනුපාතය ජනගහනය 1000 කට 35.2 ක් වන අතර මරණ අනුපාතිකය 2017 වන විට ජනගහනය 1000 කට මරණ 9.6 වන අතර මුළු සශ්‍රීකත්ව අනුපාතය උපදින දරුවන්/කාන්තාවන් 5.07කි.[220] නයිජීරියාවේ ජනගහනය 1990 සිට 2008 දක්වා මිලියන 57කින් වැඩි වූ අතර එය දශක දෙකකට අඩු කාලයකදී 60%ක වර්ධන වේගයකි.[221] නයිජීරියාව අප්‍රිකාවේ[222] වඩාත්ම ජනාකීර්ණ රට වන අතර 2017 වන විට මහාද්වීපයේ මුළු ජනගහනයෙන් 17% ක් පමණ වේ; කෙසේ වෙතත්, හරියටම කෙතරම් ජනාකීර්ණද යන්න සමපේක්ෂන විෂයයකි.[223]
මිලියන ගණනක් නයිජීරියානුවන් ආර්ථික දුෂ්කරතා ඇති කාලවලදී, මූලික වශයෙන් යුරෝපයට, උතුරු ඇමරිකාවට සහ ඕස්ට්‍රේලියාවට සංක්‍රමණය වී ඇත. මිලියනයකට අධික නයිජීරියානුවන් එක්සත් ජනපදයට සංක්‍රමණය වී ඇති අතර නයිජීරියානු ඇමරිකානු ජනගහනය සමන්විත වන බව ගණන් බලා ඇත. එවැනි ඩයස්පොරික් ප්‍රජාවන් බොහොමයක පුද්ගලයන් උතුරු ඇමරිකාවේ යොරුබා පරම්පරාවේ ජාතික සංගමයක් වන "Egbe Omo Yoruba" සමාජයට සම්බන්ධ වී ඇත.[224][225] නයිජීරියාවේ විශාලතම නගරය ලාගෝස් ය. ලාගෝස් 1950[226] 300,000 සිට 2017 දී ඇස්තමේන්තුගත මිලියන 13.4 දක්වා වර්ධනය වී ඇත.[227]
නයිජීරියාවේ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් 250 කට වඩා ඇත, විවිධ භාෂා සහ සිරිත් විරිත්, පොහොසත් ජනවාර්ගික විවිධත්වයෙන් යුත් රටක් නිර්මාණය කරයි. විශාලතම ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් තුන වන්නේ හවුසා, යොරුබා සහ ඉග්බෝ, ඒවා ජනගහනයෙන් 60% කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් වන අතර එඩෝ, ඉජාව්, ෆුලේ, කනුරි, උර්හෝබෝ-ඉසෝකෝ, ඉබිබියෝ, එබිරා, නූපේ, ගබාගි, ජුකුන්, ඉගල, ඉඩෝමා, ඔගෝනි සහ ටිව් 35 සහ 40% අතර වේ; අනෙකුත් සුළු ජාතීන් ඉතිරි 5% වේ.[228] නයිජීරියාවේ මැද තීරය අත්යාප්, රොම්, ගොයිමයි, ඉගල, කොෆියාර්, පියීම් සහ ටිව් ඇතුළු ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්වල විවිධත්වය සඳහා ප්‍රසිද්ධය.[229][230][231] බ්‍රිතාන්‍ය, ඇමරිකානු, ඉන්දියානු, චීන (ඇස්තමේන්තු 50,000),[232] සුදු සිම්බාබ්වේ,[233] ජපන්, ග්‍රීක, සිරියානු සහ ලෙබනන් සංක්‍රමණිකයන් කුඩා සුළුතර ඇත. සංක්‍රමණිකයන්ට වෙනත් බටහිර අප්‍රිකානු හෝ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ජාතීන් ද ඇතුළත් වේ.
භාෂා[සංස්කරණය]
නයිජීරියාවේ භාෂා 525ක් කතා කර ඇත; ඉන් අටක් දැන් වඳ වී ගොස් ඇත.[234] නයිජීරියාවේ සමහර ප්‍රදේශවල ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් එක භාෂාවකට වඩා කතා කරයි. නයිජීරියාවේ නිල භාෂාව වන ඉංග්‍රීසි, 1960 දී අවසන් වූ බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතකරණයේ බලපෑම හේතුවෙන් රටේ සංස්කෘතික හා භාෂාමය එකමුතුවට පහසුකම් සැලසීම සඳහා තෝරා ගන්නා ලදී. අවට රටවල බොහෝ ප්‍රංශ කතා කරන්නන් නයිජීරියාවේ මායිම් ප්‍රදේශවල කතා කරන ඉංග්‍රීසි භාෂාවට බලපෑම් කර ඇත. සහ සමහර නයිජීරියානු පුරවැසියන් අවට රටවල වැඩ කිරීමට තරම් ප්‍රංශ භාෂාව චතුර ලෙස හැසිරී ඇත. නයිජීරියාවේ කතා කරන ප්‍රංශ භාෂාව සමහර දේශීය භාෂා සහ ඉංග්‍රීසි සමඟ මිශ්‍ර විය හැක.[235]
නයිජීරියාවේ කතා කරන ප්‍රධාන භාෂා අප්‍රිකාවේ ප්‍රධාන භාෂා පවුල් තුනක් නියෝජනය කරයි: බහුතරයක් නයිජර්-කොංගෝ භාෂා වන ඉග්බෝ, යොරුබා, ඉබිබියෝ, ඉජාව්, ෆුල්ෆුල්ඩේ, ඔගෝනි සහ එඩෝ ය. ඊසානදිග ප්‍රදේශයේ කතා කරන කනුරි, මූලික වශයෙන් බෝර්නෝ සහ යෝබේ ප්‍රාන්තයේ, නිලෝ-සහරන් පවුලේ කොටසක් වන අතර හවුසා යනු අප්‍රිකානු භාෂාවකි. බොහෝ වාර්ගික කණ්ඩායම් ඔවුන්ගේ භාෂාවෙන් සන්නිවේදනය කිරීමට කැමැත්තක් දක්වන නමුත්, රාජ්‍ය භාෂාව ලෙස ඉංග්‍රීසි අධ්‍යාපනය, ව්‍යාපාරික ගනුදෙනු සහ නිල අරමුණු සඳහා බහුලව භාවිතා වේ. පළමු භාෂාව ලෙස ඉංග්‍රීසි භාෂාව භාවිතා කරන්නේ රටේ නාගරික ප්‍රභූ පැලැන්තියේ සුළුතරයක් පමණක් වන අතර සමහර ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල එය කිසිසේත් කතා නොකරයි. හවුසා යනු නයිජීරියාවේ කතා කරන ප්‍රධාන භාෂා තුනෙන් වැඩිපුරම කතා කරන භාෂාවයි.
නයිජීරියාවේ ජනගහනයෙන් බහුතරයක් ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල වෙසෙන අතර, රටේ ප්‍රධාන සන්නිවේදන භාෂා දේශීය භාෂා ලෙස පවතී. මේවායින් විශාලතම ඒවායින් සමහරක්, විශේෂයෙන් යොරුබා සහ ඉග්බෝ, විවිධ උපභාෂා කිහිපයකින් සම්මත භාෂා ව්‍යුත්පන්න කර ඇති අතර එම ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් විසින් බහුලව කතා කරනු ලැබේ. නයිජීරියානු පිඩ්ජින් ඉංග්‍රීසි, බොහෝ විට සරලව හැඳින්වෙන්නේ "පිඩ්ජින්" හෝ "බ්‍රෝකන්" (බ්‍රෝකන් ඉංග්‍රීසි) ලෙසිනි, උපභාෂාව සහ ස්ලැන්ග් මත විවිධ කලාපීය බලපෑම් ඇති වුවද ජනප්‍රිය භාෂා භාෂාවකි. පිඩ්ජින් ඉංග්‍රීසි හෝ නයිජීරියානු ඉංග්‍රීසි නයිජර් ඩෙල්ටා කලාපය තුළ බහුලව කතා කරයි.[236]
ආගම්[සංස්කරණය]
Nigeria is a religiously diverse society, with Islam (predominantly in the north) and Christianity (predominantly in the south) being the most widely professed religions. Nigerians are nearly equally divided into Muslims and Christians, with a tiny minority of adherents of traditional African religions and other religions.[237] The Christian share of Nigeria's population is in decline because of the lower fertility rate compared to Muslims in the country.[238] As in other parts of Africa where Islam and Christianity are dominant, religious syncretism with the traditional African religions is common.[239]
A 2012 report on religion and public life by the Pew Research Center stated that in 2010, 49.3% of Nigeria's population was Christian, 48.8% was Muslim, and 1.9% were followers of indigenous and other religions (such as the Bori in the North) or unaffiliated.[240] However, in a report released by Pew Research Center in 2015, the Muslim population was estimated to be 50%, and by 2060, according to the report, Muslims will account for about 60% of the country.[241] The 2010 census of Association of Religion Data Archives has also reported that 48.8% of the total population was Christian, slightly larger than the Muslim population of 43.4%, while 7.5% were members of other religions.[242] However, these estimates should be taken with caution because sample data is mostly collected from major urban areas in the south, which are predominantly Christian.[243][244][245] According to a 2018 estimate in The World Factbook by the CIA, the population is estimated to be 53.5% Muslim, 45.9% Christian (10.6% Roman Catholic and 35.3% Protestant and other Christian), and 0.6% as other.[246]
Islam dominates northwestern Nigeria and northeastern Nigeria (Kanuri, Fulani and other groups). In the west, the Yoruba people are predominantly Muslim with a significant Christian minority in addition to a few adherents of traditional religions.[247] Protestant and locally cultivated Christianity are widely practised in Western areas, while Roman Catholicism is a more prominent Christian feature of southeastern Nigeria. Both Roman Catholicism and Protestantism are observed in the Ibibio, Efik, Ijo and Ogoni lands of the south. The Igbos (predominant in the east) and the Ibibio (south) are 98% Christian, with 2% practising traditional religions.[248] The middle belt of Nigeria contains the largest number of minority ethnic groups in Nigeria, who were found to be majority Christians and members of traditional religions, with a significant Muslim minority.[249]
ගැටුම්[සංස්කරණය]
2010 මැද භාගයේ සිට බොකෝ හරාම් ඊසානදිග නයිජීරියාව භීතියට පත් කළේය. විදේශ සබඳතා පිළිබඳ කවුන්සිලයේ "නයිජීරියාවේ ආරක්ෂක ට්‍රැකර්" අනුව ඊළඟ වසර 12 තුළ, මෙම කණ්ඩායම නිසා 41,600 කට අධික පිරිසක් මිය ගියහ (2022 ඔක්තෝබර් වන විට).[250] මිලියන ගණනක් ජනයා දකුණට හෝ මයිදුගුරි වැනි විශාල නගරවලට පලා ගියහ.
කෙසේ වෙතත්, "ක්‍රිස්තියානින්ට එරෙහිව මුස්ලිම්වරු" යන සූත්‍රය කෙටියෙන් වැටේ.[251] කිතුනුවන් කෙරෙහි බොකෝ හරාම්ගේ මිනීමරු සතුරුකම තිබියදීත්, ඔවුන්ගේ වින්දිතයන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් සෑම විටම මුස්ලිම්වරුන් වූ අතර, අවම වශයෙන් නයිජීරියාවේ ඊසාන දෙසින් පිහිටි ප්‍රධාන වශයෙන් බෝර්නෝ ප්‍රාන්තයේ, රටේ ප්‍රධාන වශයෙන් මුස්ලිම් ප්‍රදේශයක කැරැල්ල සිදුවෙමින් පවතින නිසා නොවේ.[250] ඇදහිල්ල අත්හැරීම පිළිබඳ පුළුල් නිර්වචනයක් මත පදනම්ව, බොකෝ හරාම් විසින් මෙතරම් විශාල මුස්ලිම්වරුන් ඝාතනය කිරීම, 2016 දී කණ්ඩායම බෙදී යාමට එක් හේතුවක් බව විශ්වාස කෙරේ.[252] නයිජීරියාවේ ආරක්ෂක ට්‍රැකර් (NST) දත්ත පෙන්නුම් කරන්නේ (මාර්තු 2022 වන විට) පල්ලිවලට බොකෝ හරාම් ප්‍රහාර කාලයත් සමඟ අඩු වී ඇති අතර මුස්ලිම් පල්ලිවලට ප්‍රහාර වැඩි වී ඇති බවයි.[250] බොකෝ හරාම් අතින් සිදු වූ අඩු ක්‍රිස්තියානි මරණ සංඛ්‍යාව ඔවුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් පලා ගොස් ඇති බව පිළිබිඹු කරයි.[252]
බොකෝ හරාම් අවම වශයෙන් 2022 මාර්තු සිට පරිහානියට පත්ව ඇත. එහි සටන්කාමීන්ගෙන් 40,000 ක් 2022 දී යටත් විය.[253] 2021 සිට, බටහිර අප්‍රිකාවේ ඉස්ලාමීය රාජ්‍යය (ISWAP) බොකෝ හරාම් වලට වඩා ප්‍රමුඛ වේ. නිදසුනක් වශයෙන්, 2022 පෙන්තකොස්ත දිනයේදී ඕවෝහි පල්ලියේ ප්‍රහාරය සම්බන්ධයෙන් ISWAP හට වගකීම හිමි වේ.[254][255]
සෞඛ්‍ය[සංස්කරණය]
Health care delivery in Nigeria is a concurrent responsibility of the three tiers of government in the country, and the private sector.[256] Nigeria has been reorganising its health system since the Bamako Initiative of 1987, which formally promoted community-based methods of increasing accessibility of drugs and health care services to the population, in part by implementing user fees.[257] The new strategy dramatically increased accessibility through community-based health care reform, resulting in more efficient and equitable provision of services. A comprehensive approach strategy was extended to all areas of health care, with subsequent improvement in the health care indicators and improvement in health care efficiency and cost.[258]
48% of Nigerians report that they or a household member have fallen ill in the last three months. Malaria had been diagnosed in 88% of the cases and typhoid fever in 32%.[259] High blood pressure was in third place with 8%. For symptoms of malaria, 41% of Nigerians turn to a hospital, 22% to a chemist's shop, 21% to a pharmacy and 11% seek cure through herbs.[259]
The HIV/AIDS rate in Nigeria is much lower than in other African nations such as Botswana or South Africa whose prevalence (percentage) rates are in the double digits. 2019 වන විට[update], the HIV prevalence rate among adults of ages 15–49 was 1.5 per cent.[260] Life expectancy in Nigeria is 54.7 years on average,[260] and 71% and 39% of the population have access to improved water sources and improved sanitation, respectively.[261] 2019 වන විට[update], the infant mortality is 74.2 deaths per 1,000 live births.[262]
In 2012, a new bone marrow donor program was launched by the University of Nigeria to help people with leukaemia, lymphoma, or sickle cell disease to find a compatible donor for a life-saving bone marrow transplant, which cures them of their conditions. Nigeria became the second African country to have successfully carried out this surgery.[263] In the 2014 Ebola outbreak, Nigeria was the first country to effectively contain and eliminate the Ebola threat that was ravaging three other countries in the West African region; the unique method of contact tracing employed by Nigeria became an effective method later used by countries such as the United States when Ebola threats were discovered.[264][265][266]
The Nigerian health care system is continuously faced with a shortage of doctors known as "brain drain", because of emigration by skilled Nigerian doctors to North America and Europe. In 1995, an estimated 21,000 Nigerian doctors were practising in the United States alone, which is about the same as the number of doctors working in the Nigerian public service. Retaining these expensively trained professionals has been identified as one of the goals of the government.[267]
අධ්‍යාපනය[සංස්කරණය]
නයිජීරියාවේ අධ්‍යාපනය අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය විසින් අධීක්ෂණය කරනු ලැබේ. ප්‍රාදේශීය මට්ටමින් රාජ්‍ය පාලිත රාජ්‍ය අධ්‍යාපනය සහ රජයේ පාසල් සඳහා ප්‍රතිපත්ති ක්‍රියාත්මක කිරීමේ වගකීම පළාත් පාලන ආයතන භාර ගනී. අධ්‍යාපන ක්‍රමය බාලාංශ, ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය, ද්විතීයික අධ්‍යාපනය සහ තෘතීයික අධ්‍යාපනය ලෙස බෙදා ඇත. 1970 ගණන්වල තෙල් උත්පාතයෙන් පසුව, තෘතීයික අධ්‍යාපනය වැඩිදියුණු කරන ලද අතර එය නයිජීරියාවේ සෑම උප කලාපයකටම ළඟා විය. නයිජීරියානු ජනගහනයෙන් 68%ක් සාක්ෂරතාවයෙන් යුක්ත වන අතර පිරිමින් සඳහා වන අනුපාතය (75.7%) කාන්තාවන්ට (60.6%) වඩා වැඩිය.[268]
නයිජීරියාව නොමිලේ, රජයේ සහය ලත් අධ්‍යාපනය ලබා දෙයි, නමුත් කිසිදු මට්ටමකින් පැමිණීම අනිවාර්ය නොවේ, සහ නාමිකයින් සහ ආබාධිතයන් වැනි ඇතැම් කණ්ඩායම්, අඩුවෙන් සේවය කරති. වයස අවුරුදු 5-14 අතර නයිජීරියානු ළමුන් මිලියන 10.5 කට ආසන්න සංඛ්‍යාවක් පාසල් නොයයි. වයස අවුරුදු 6-11 අතර ළමුන්ගෙන් 61%ක් පමණක් ප්‍රාථමික පාසලට නිතිපතා පැමිණේ.[269] අධ්‍යාපන ක්‍රමය සමන්විත වන්නේ ප්‍රාථමික පාසලේ වසර හයකින්, කනිෂ්ඨ ද්විතීයික පාසලේ වසර තුනකින්, ජ්‍යෙෂ්ඨ ද්විතීයික පාසලේ වසර තුනකින් සහ උපාධියක් දක්වා වසර හතරක්, පහක් හෝ හයක විශ්ව විද්‍යාල අධ්‍යාපනයෙන් සමන්විත වේ.[268] විශ්වවිද්‍යාල අධ්‍යාපනයේ බහුතර පාලනය රජය සතුයි. නයිජීරියාවේ තෘතීයික අධ්‍යාපනය විශ්ව විද්‍යාල (රාජ්‍ය සහ පුද්ගලික), පොලිටෙක්නික්, මොනොටෙක්නික් සහ අධ්‍යාපන විද්‍යාල වලින් සමන්විත වේ. ෆෙඩරල් හිමිකාරීත්වය 40 ක්, රජය සතු 39 ක් සහ පුද්ගලික හිමිකාරීත්වය 59 ක් සමඟින් රටේ මුළු විශ්ව විද්‍යාල 138 ක් ඇත. නයිජීරියාව 2023 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 109 වැනි ස්ථානයට පත් වූ අතර එය 2021 දී 118 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[270][271]
අපරාධ[සංස්කරණය]
දේශපාලන ස්ථාවරත්වය තිබියදීත් නයිජීරියාවේ ආරක්ෂක තත්ත්වය ප්‍රමාණවත් නොවන බව සැලකේ. නයිජීරියානුවන්ගෙන් 68% කට තම රට තුළ "ආරක්ෂිත නොවේ" යැයි හැඟේ. 77%ක් හදිසි අවස්ථා සඳහා අනතුරු ඇඟවීමේ අංකයක් ("උපකාරක මාර්ගය") නොදනිති.[272] නයිජීරියානුවන්, ඉහත සමීක්ෂණයට අනුව, සොරකම් කිරීමට (24%) හෝ පැහැර ගැනීමට (එසේම 24%), සන්නද්ධ කොල්ලකරුවන්ගේ හෝ සුළු සොරකම්වලට ගොදුරු වීමට (දෙකම 8%) හෝ එඬේරුන්-ගොවීන් ගැටුමේදී (එසේම 8%) හානියට පත්වීමට බිය වේ.[272] මෙය "චාරිත්‍ර ඝාතන" (4%) සහ "බොකෝ හරාම්" (3.5%) අනුගමනය කරයි. ප්‍රතිචාර දක්වන්නන් "වැඩි ආරක්ෂක නිලධාරීන් සහ වඩා හොඳ පුහුණුවක්" (37%), "විරැකියාව අඩු කිරීම" (13%) සහ "යාච්ඤා / දිව්‍යමය මැදිහත් වීම" (8%) පොරොන්දු වූ ප්‍රතිප්‍රහාර ලෙස දකී.[272]
නයිජීරියාවේ මිනීමැරුම් සංඛ්‍යාව ප්‍රාන්තය අනුව බොහෝ සෙයින් වෙනස් වේ. ලාගෝස්, කානෝ සහ ඉබාදාන් වැනි අගනගර ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවලට වඩා ආරක්ෂිත බව පෙනේ. කානෝට එක්සත් රාජධානියට වඩා හොඳ සංඛ්‍යාලේඛන ඇත, වසරකට මිනීමැරුම් 1.5 ක් සහ මිලියන 1 ක ජනගහනයක් ඇත - කලාපයේ ආගමික හා සදාචාරාත්මක පොලිසිය වැසියන්ගේ සදාචාරය නිරීක්ෂණය කිරීම සහ මත්ද්‍රව්‍ය භාවිතා කරන්නන් මර්දනය කිරීම පමණක් නොව, එය පැහැදිලි කළ හැකිය. මිනීමැරුම් සහ මිනීමැරුම් මැඩලීමේ බලපෑමක්.[273] මිනීමැරුම් පිළිබඳ කණගාටුදායක සංඛ්‍යාලේඛන ඇති මයිදුගුරි සහ කඩුනා වැනි ඉස්ලාමීය අනෙකුත් නගර සමඟ මෙය වෙනස් වේ.
ගිනියා බොක්කෙහි යම් මුහුදු කොල්ලකෑමක් ඇති අතර, සියලු වර්ගවල යාත්‍රා වෙත ප්‍රහාර එල්ල කෙරේ. කෙසේ වෙතත්, මෑතකදී සඳහන් කළ යාත්‍රා වල ආරක්ෂක විධිවිධාන නිසා මුහුදු කොල්ලකරුවන් ධීවර ගම්මානවලට පහර දීමේ වැඩි සම්භාවිතාවක් පෙන්නුම් කරයි.[274]
ජාත්‍යන්තරව, නයිජීරියාව යම් ආකාරයක විශ්වාසනීය උපක්‍රමයක් සමඟ අත්තිකාරම් ගාස්තු වංචාවක් සඳහා කුප්‍රකට ය. වින්දිතයා බැංකු ගිණුම් තොරතුරු හුවමාරු කර ගැනීමට කතා කරනු ලබන්නේ මුදල් ඔවුන් වෙත මාරු කරනු ලැබේ යන පදනම මතය. යථාර්ථයේ දී, මුදල් වෙනුවට පිටතට ගනු ලැබේ. 2003 දී, නයිජීරියානු ආර්ථික සහ මූල්‍ය අපරාධ කොමිසම මෙය සහ අනෙකුත් සංවිධානාත්මක මූල්‍ය අපරාධවලට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා නිර්මාණය කරන ලදී.[275] EFCC තරමක් සක්‍රීයයි.[276][277][278]
දරිද්‍රතාවය[සංස්කරණය]
ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලට අනුව, නයිජීරියාවේ ජනගහනයෙන් 32% ක් අන්ත දරිද්‍රතාවයේ (2017 වන විට) ජීවත් වන අතර දිනකට ඇ.ඩො. 2.15 ට වඩා අඩුවෙන් ජීවත් වෙති.[279] 2022 මාර්තු මාසයේදී ලෝක බැංකුව ප්‍රකාශ කළේ කොවිඩ් කාලපරිච්ඡේදය තුළ දිළිඳු නයිජීරියානුවන් සංඛ්‍යාව මිලියන 5කින් මිලියන 95.1 දක්වා වැඩි වී ඇති බවයි.[280] ඒ අනුව, නයිජීරියානුවන්ගෙන් 40%ක් ලෝක බැංකුව විසින් හසුරුවන ලද ඇ.ඩො. 1.90 දරිද්‍රතා රේඛාවට පහළින් ජීවත් වෙති.[281]
ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල සහ ලෝක බැංකුව විසින් ජාත්‍යන්තරව භාවිතා කරන සීමාවන් ඇමරිකානු ඩොලරයක දේශීය මිලදී ගැනීමේ හැකියාව සැලකිල්ලට නොගනී.[තහවුරු කර නොමැත] එබැවින් ක්‍රමවේදය මතභේදයකින් තොර නොවේ.[282][283] නිදසුනක් වශයෙන්, නයිජීරියාවේ මුඩුක්කු නිසැකව පැවතුනද, නයිජීරියාවේ පිරිමින්ගෙන් 92% ක් සහ කාන්තාවන්ගෙන් 88% කට ජංගම දුරකථනයක් තිබීම[284] IMF සහ ලෝක බැංකුව විසින් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද දරිද්‍රතා ප්‍රතිශත සමඟ එකඟ වීම දුෂ්කර ය.
මානව හිමිකම්[සංස්කරණය]
නයිජීරියාවේ මානව හිමිකම් වාර්තාව දුර්වල මට්ටමක පවතී.[285] එක්සත් ජනපද රාජ්‍ය දෙපාර්තමේන්තුවට අනුව,[285] වඩාත්ම වැදගත් මානව හිමිකම් ගැටලු වන්නේ ආරක්ෂක හමුදා විසින් අධික ලෙස බලය යෙදවීම, ආරක්ෂක හමුදා විසින් අපයෝජනයන් සඳහා දණ්ඩමුක්තිය, අත්තනෝමතික අත්අඩංගුවට ගැනීම්, දීර්ඝ නඩු විභාගයකට පෙර රඳවා තබා ගැනීම, අධිකරණ දූෂණය සහ අධිකරණයට විධායක බලපෑමයි. ස්ත්‍රී දූෂණ, වධහිංසා සහ වෙනත් කුරිරු, අමානුෂික හෝ අවමන් සහගත ලෙස සිරකරුවන්, රැඳවියන් සහ සැකකරුවන්ට සැලකීම; දරුණු සහ ජීවිතයට තර්ජනයක් වන බන්ධනාගාර සහ රැඳවුම් මධ්‍යස්ථාන තත්වයන්; ගණිකා වෘත්තිය සහ බලහත්කාර ශ්‍රමය සඳහා මිනිස් ජාවාරම, සමාජ ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ සුපරීක්ෂාකාරී ඝාතන, ළමා ශ්‍රමය, ළමා අපචාර සහ ළමා ලිංගික සූරාකෑම, ගෘහස්ථ ප්‍රචණ්ඩත්වය, වාර්ගිකත්වය, ප්‍රදේශය සහ ආගම මත පදනම්ව වෙනස් කොට සැලකීම.
නයිජීරියාව යනු කාන්තාවන්ට එරෙහි සියලු ආකාරයේ වෙනස්කම් කිරීම් ඉවත් කිරීම පිළිබඳ සම්මුතියේ රාජ්‍ය පාර්ශවයකි.[286] එය කාන්තා අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ ජාත්‍යන්තර ගිවිසුමක් වන මාපුටෝ ප්‍රොටෝකෝලය සහ අප්‍රිකානු සංගමයේ කාන්තා අයිතිවාසිකම් රාමුවට ද අත්සන් කර ඇත.[287] ලිංගිකත්වය මත පදනම්ව වෙනස් කොට සැලකීම සැලකිය යුතු මානව හිමිකම් ගැටලුවකි. බලහත්කාරයෙන් විවාහ වීම සාමාන්‍ය දෙයකි.[288] උතුරු නයිජීරියාවේ ළමා විවාහ බහුලව පවතී;[289] ගැහැණු ළමයින්ගෙන් 39% ක් වයස අවුරුදු 15 ට පෙර විවාහ වී ඇත, නමුත් 2008 දී ෆෙඩරල් මට්ටමින් අවුරුදු 18 ට අඩු ගැහැණු ළමයින් විවාහ කිරීම තහනම් කරන විවාහ අයිතිවාසිකම් පනත හඳුන්වා දෙන ලදී.[290] උතුරු නයිජීරියාවේ බහුල වශයෙන් බහු විවාහයක් පවතී.[291] ගෘහස්ථ හිංසනය බහුලව දක්නට ලැබේ. කාන්තාවන්ට අඩු ඉඩම් අයිතියක් ඇත.[292] මාතෘ මරණ 2015 දී සජීවී උපත් 100,000කට 814ක් විය.[293] 2015 දී තහනමක් ක්‍රියාත්මක වුවද කාන්තා ලිංගික අවයව ඡේදනය කිරීම සාමාන්‍ය දෙයකි.[294] අවම වශයෙන් මිලියන භාගයක්වත් යෝනි ෆිස්ටුල රෝගයෙන් පීඩා විඳිති, බොහෝ දුරට වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර නොමැතිකම හේතුවෙන්.[295][296]
නයිජීරියාවේ දේශපාලනික වශයෙන් කාන්තාවන් විශාල අසමානතාවයකට මුහුන දෙයි, ලිංගිකත්වයට යටත් වන අතර සමාජ-සංස්කෘතික, ආර්ථික සහ පීඩාකාරී මාර්ග වලින් ශක්තිමත් වේ.[297] රට පුරා කාන්තාවන් දේශපාලනික වශයෙන් විමුක්තිය ලැබුවේ 1979 දී පමණි.[298] එහෙත් පුරුෂාධිපත්‍ය ක්‍රමය තහවුරු කරන බොහෝ කාන්තාවන් සඳහා ස්වාමිපුරුෂයන් විසින් ඡන්ද දිගටම නියම කරයි.[299] අවිධිමත් අංශයේ බොහෝ කම්කරුවන් කාන්තාවන් වේ.[300] බ්‍රිතාන්‍යයෙන් නිදහස ලැබූ දා සිට ආණ්ඩුවේ කාන්තා නියෝජනය ඉතා දුර්වලයි. රජයේ සෑම තරාතිරමකම පත්කිරීමේ තනතුරු සඳහා කාන්තාවන් පසෙකට දමා ඇති අතර තවමත් තේරී පත් වූ නිලධාරීන්ගෙන් ඉතා සුළුතරයක් වේ.[299] නමුත් වර්තමානයේ මහජනතාවට ලබා ගත හැකි වැඩි අධ්‍යාපනයක් සමඟ, නයිජීරියානු කාන්තාවන් මහජනතාව තුළ වඩාත් ක්‍රියාකාරී භූමිකාවන් කිරීමට පියවර ගනිමින් සිටින අතර, විවිධ මුල පිරීම්වල සහාය ඇතිව, කාන්තාවන් විසින් තවත් ව්‍යාපාර ආරම්භ කරනු ලැබේ.
උතුරු ප්‍රාන්ත දොළහක මුස්ලිම්වරුන්ට අදාළ වන ෂරියා දණ්ඩ නීති සංග්‍රහය යටතේ, මත්පැන් පානය, සමලිංගිකත්වය,[301] ද්‍රෝහිකම සහ සොරකම වැනි වැරදිවලට අත් පා කැපීම, කස පහර, ගල් ගැසීම් සහ දිගු සිරදඬුවම් ඇතුළු දැඩි දඬුවම් පනවා ඇත.[302] නයිජීරියාව ලෝකයේ වඩාත්ම සමලිංගික භීතිකාව ඇති රටවල්වලින් එකක් ලෙස සැලකේ.[303][304][305] 2022 සැප්තැම්බර් දක්වා වසර 23 තුළ, නයිජීරියාවේ විශ්ව විද්‍යාල සේවකයින් 17 වතාවක් වැඩ වර්ජනයක නිරත වූ අතර, මුළු මාස 57ක් පුරාවට තිබුනි.[306] එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, 2022 ගිම්හාන අධ්‍යයන වාරය රට පුරා අවලංගු කරන ලදී.[307]
සංස්කෘතිය[සංස්කරණය]
සටහන්[සංස්කරණය]
- ↑
i/naɪˈdʒɪəriə/ ny-JEER-ee-ə; සැකිල්ල:Lang-ha ha 
listen (උදවු·තොරතුරු), සැකිල්ල:Lang-ig, සැකිල්ල:Lang-yo, සැකිල්ල:Lang-pcm pcm, සැකිල්ල:Lang-ff, සැකිල්ල:Lang-kcg
- ↑ NigeriaSat-1, NigeriaSat-2, NigeriaSat-X, NigComSat-1, and NigComSat-1R
යොමු කිරීම්[සංස්කරණය]
- ↑ "About Nigeria". nigeriaembassygermany.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-09-08.
- ↑ "Nigeria - Colonialism, Independence, Civil War". Britannica (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-09-08.
- ↑ Achebe, Nwando. The female king of colonial Nigeria : Ahebi Ugbabe. Bloomington. ISBN 978-0-253-00507-6. OCLC 707092916.
- ↑ "Ethnicity in Nigeria". PBS. 5 April 2007. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2015.
- ↑ "Nigeria". Ethnologue. සම්ප්‍රවේශය 4 July 2019.
- ↑ Pereltsvaig, Asya (16 June 2011). "Linguistic diversity in Africa and Europe – Languages Of The World". 15 May 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 July 2019.
- ↑ "Nigeria – CIA World Factbook 2019" (PDF). 23 September 2020 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 May 2020.
- ↑ Mann, Charles C. (1990). "Choosing an Indigenous Official Language for Nigeria" (PDF).
- ↑ "Nigerian Constitution". Nigeria Law. සම්ප්‍රවේශය 17 July 2015.
- ↑ "The countries with the 10 largest Christian populations and the 10 largest Muslim populations". Pew Research Center (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2020-05-25.
- ↑ "Nigeria Fact Sheet" (PDF). United States Embassy in Nigeria. 18 October 2020 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 September 2018.
- ↑ "Nigeria: The African giant". The Round Table. 50 (197): 55–63. 1959. doi:10.1080/00358535908452221.
- ↑ "Non-Aligned Movement (NAM) - The Nuclear Threat Initiative". සම්ප්‍රවේශය 19 October 2021.
- ↑ The Arabic name nahr al-anhur is a direct translation of the Tuareg.
- ↑ "Online Etymological Dictionary". Etymonline.com. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2014.
- ↑ Kperogi, Farooq A. "Natasha H. Akpoti's Wildly Inaccurate History of Nigeria". Notes From Atlanta.
- ↑ 17.0 17.1 Tylecote 1975 (see below)
- ↑ 18.0 18.1 Eggert, Manfred (2014). "Early iron in West and Central Africa". In Breunig, P (ed.). Nok: African Sculpture in Archaeological Context. Frankfurt, Germany: Africa Magna Verlag Press. pp. 51–59.
- ↑ 19.0 19.1 Eggert, Manfred (2014). "Early iron in West and Central Africa". In Breunig, P (ed.). Nok: African Sculpture in Archaeological Context. Frankfurt, Germany: Africa Magna Verlag Press. pp. 53–54. ISBN 9783937248462.
- ↑ Holl, Augustin F. C. (June 2020). "The Origins of African Metallurgies". Oxford Research Encyclopedias. 22 (4): 12–13. doi:10.1093/acrefore/9780190854584.013.63. ISBN 9780190854584. OCLC 7869925414.
- ↑ Breunig, Peter. 2014. Nok: African Sculpture in Archaeological Context: p. 21.
- ↑ Nicole Rupp, Peter Breunig & Stefanie Kahlheber, "Exploring the Nok Enigma සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 මාර්තු 2016 at the Wayback Machine", Antiquity 82.316, June 2008.
- ↑ B.E.B. Fagg, "The Nok Culture in Prehistory", Journal of the Historical Society of Nigeria 1.4, December 1959.
- ↑ Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J. (2009). Gardner's Art Through the Ages: Non-Western Perspectives (13, revised ed.). Cengage Learning. p. 194. ISBN 978-0-495-57367-8.
- ↑ "Nok Terracottas (500 B.C.–200 A.D.) | Thematic Essay | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art". Metmuseum.org. 2 June 2014. සම්ප්‍රවේශය 16 July 2014.
- ↑ Eze–Uzomaka, Pamela. "Iron and its influence on the prehistoric site of Lejja". Academia.edu. University of Nigeria, Nsukka, Nigeria. සම්ප්‍රවේශය 12 December 2014.
- ↑ 27.0 27.1 Juang, Richard M. (2008). Africa and the Americas: culture, politics, and history: a multidisciplinary encyclopedia, Volume 2. ABC-CLIO. p. 597. ISBN 978-1-85109-441-7.
- ↑ Hrbek, Ivan (1992). Africa from the seventh to the eleventh Century. James Currey Publishers. p. 254. ISBN 978-0-85255-093-9.
- ↑ Uzukwu, E. Elochukwu (1997). Worship as Body Language. Liturgical Press. p. 93. ISBN 978-0-8146-6151-2.
- ↑ 30.0 30.1 Falola, Toyin; Heaton, Matthew M. (2008). A History of Nigeria. Cambridge University Press. p. 23. ISBN 978-0-521-68157-5.
- ↑ Laitin, David D. (1986). Hegemony and culture: politics and religious change among the Yoruba. University of Chicago Press. p. 111. ISBN 978-0-226-46790-0.
- ↑ MacDonald, Fiona; Paren, Elizabeth; Shillington, Kevin; Stacey, Gillian; Steele, Philip (2000). Peoples of Africa, Volume 1. Marshall Cavendish. p. 385. ISBN 978-0-7614-7158-5.
- ↑ 33.0 33.1 33.2 Gordon, April A. (2003). Nigeria's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook. ABC-CLIO. pp. 44–54. ISBN 978-1-57607-682-8. සම්ප්‍රවේශය 29 March 2015.
- ↑ 34.0 34.1 34.2 Falola, Toyin; Genova, Ann (2009). Historical Dictionary of Nigeria. Scarecrow Press. p. 328. ISBN 978-0-8108-6316-3. සම්ප්‍රවේශය 29 March 2015.
- ↑ Falola, Toyin; Paddock, Adam (2012). Environment and Economics in Nigeria. Routledge. p. 78. ISBN 978-1-136-66247-8. සම්ප්‍රවේශය 29 March 2015.
- ↑ Metz, Helen Chapin (1991). "Nigeria: A Country Study – The Slave Trade". Library of Congress Country Studies. සම්ප්‍රවේශය 28 May 2011.
- ↑ Shillington, Kevin, Encyclopedia of African History. (U of Michigan Press, 2005) p. 1401.
- ↑ Adam, Abba Idris, "Re-inventing Islamic Civilization in the Sudanic Belt: The Role of Sheikh Usman Dan Fodio." Journal of Modern Education Review 4.6 (2014): 457–465. online සංරක්ෂණය කළ පිටපත 15 අප්‍රේල් 2021 at the Wayback Machine
- ↑ Peterson, Derek R., ed., Abolitionism and imperialism in Britain, Africa, and the Atlantic (Ohio University Press, 2010).
- ↑ Falola, Toyin, and Matthew M. Heaton, A History of Nigeria (2008), pp. 85–109.
- ↑ "Slow death slavery course abolition northern Nigeria 18971936 | Regional history after 1500". Cambridge University Press. සම්ප්‍රවේශය 2020-01-22.
- ↑ "The end of slavery". The Story of Africa. BBC News. සම්ප්‍රවේශය 28 May 2011.
- ↑ Udofia, O.E. (1981). "Nigerian Political Parties: Their Role in Modernizing the Political System, 1920–1966". Journal of Black Studies. 11 (4): 435–447. doi:10.1177/002193478101100404. JSTOR 2784073. S2CID 143073983.
- ↑ "The Constitution of the Federal Republic of Nigeria" (PDF). 1963. 18 August 2021 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ↑ Irede, Akin (17 March 2022). "Aguiyi-Ironsi: The murder that birthed Nigeria's northern hegemony". The Africa Report. සම්ප්‍රවේශය 23 February 2023.
- ↑ Falola and Heaton, A History of Nigeria (2008) pp 158–59.
- ↑ Murray, Senan (30 May 2007). "Reopening Nigeria's civil war wounds". BBC News. සම්ප්‍රවේශය 28 May 2011.
- ↑ Daly, Samuel Fury Childs (2020-08-07). A History of the Republic of Biafra. Cambridge University Press. doi:10.1017/9781108887748. ISBN 978-1-108-88774-8. S2CID 225266768.
- ↑ "Background Paper on Nigeria and Biafra, Declassified Documents Reference System.
- ↑ Metz, Helen Chapin (1991). "Nigeria: A Country Study – Civil War". Library of Congress Country Studies. සම්ප්‍රවේශය 28 May 2011.
- ↑ "The Biafra War and the Age of Pestilence". Litencyc.com. 20 August 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2014.
- ↑ Michael I. Draper, Shadows: Airlift and Airwar in Biafra and Nigeria 1967–1970.
- ↑ McDonald, Gordon C., Area Handbook for the Democratic Republic of the Congo (Congo Kinshasa) (1971), p. 263
- ↑ Stearns, Jason K. Dancing in the Glory of Monsters: The Collapse of the Congo and the Great War of Africa (2011), p. 115
- ↑ Wrong, Michela. In the Footsteps of Mr. Kurtz: Living on the Brink of Disaster in Mobutu's Congo (2000), p. 266
- ↑ Watts, Michael (1987) State, Oil and Agriculture in Nigeria, Institute of International Studies, University of California, ISBN 0-87725-166-5.
- ↑ Iliffe 2011, pp. 42–43; Derfler 2011, p. 81.
- ↑ Derfler 2011, පිටු අංකය: 82.
- ↑ Iliffe 2011, p. 43; Derfler 2011, p. 81.
- ↑ Iliffe 2011, පිටු අංකය: 44.
- ↑ Joliba (2015-02-13). "Failed Coup Attempt of 1976". Joliba. සම්ප්‍රවේශය 2023-06-27.
- ↑ Iliffe 2011, පිටු අංකය: 48.
- ↑ Iliffe 2011, pp. 48–49; Derfler 2011, p. 85.
- ↑ Iliffe 2011, p. 50; Derfler 2011, p. 85.
- ↑ African Concord (1990). The New Helmsmen. Concord Press, Ikeja, Lagos. 13 August 1990
- ↑ David Williams, President and power in Nigeria: The life of Shehu Shagari (Routledge, 2018).
- ↑ "Nigeria, Military Faces Daunting Challenges", AP Press International, 3 March 1984. Retrieved 22 February 2007.
- ↑ Siollun, Max (2018-10-25), Levan, Carl; Ukata, Patrick, eds., "Civil Military Affairs and Military Culture in Post-Transition Nigeria", The Oxford Handbook of Nigerian Politics (Oxford University Press): pp. 272–287, ,
- ↑ Bilski, Andrew, "Broken Promises", Maclean, 6 September 1993.
- ↑ Diamond, Larry; Kirk-Greene, Anthony; Oyeleye Oyediran (1997) Transition without End: Nigerian Politics and Civil Society Under Babangida, Vantage Publishers, ISBN 978-2458-54-6.
- ↑ "Wiwa et al v. Royal Dutch Petroleum et al". Center for Constitutional Rights.
- ↑ "Nigerian Lawyer: Abacha accounts apparently in Switzerland, Luxembourg, France, and Germany", AP press, 10 January 2000.
- ↑ "Abdusalam Abubakar" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 මැයි 2015 at the Wayback Machine, Encyclopædia Britannica Online, accessed 26 October 2012.
- ↑ Falola and Heaton, A History of Nigeria (2008) pp. 211–34.
- ↑ "Final Report" (PDF). EU Election Observation Mission Nigeria 2007. 16 February 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2008.
- ↑ "NASS confirms Sambo as vice president". The Nigerian Voice. 18 May 2010. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2011.
- ↑ Akinlade, Muruf (18 May 2010). "National Assembly confirms Sambo as Vice President". MyOndoState.Com. 27 April 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2011.
- ↑ Nossiter, Adam (16 April 2011). "Nigerians Vote in Presidential Election". The New York Times. සම්ප්‍රවේශය 17 April 2011.
- ↑ Times, Premium (2014-12-23). "Nigerian economy among world's largest - Jonathan". Premium Times Nigeria (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-05.
- ↑ eribake, akintayo (2014-12-24). "Nigeria's economy among largest in the world — Jonathan". Vanguard News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-05.
- ↑ Udo, Bassey (2015-05-14). "Missing $20 bn: Sanusi faults Alison-Madueke, says audit report proves at least $18.5bn lost". Premium Times Nigeria (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-05.
- ↑ "Nigeria election: Muhammadu Buhari wins". BBC. සම්ප්‍රවේශය 31 March 2015.
- ↑ "Obama praises Nigeria's president for conceding defeat". Vanguard. 1 April 2015. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2015.
- ↑ "APC praises Jonathan for conceding defeat". The Nation. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2015.
- ↑ "Anyaoku Praises Jonathan For Conceding Defeat". Channels Television. 31 March 2015. සම්ප්‍රවේශය 4 April 2015.
- ↑ AfricaNews (2019-02-27). "Buhari beats Atiku to secure re-election as Nigeria president". Africanews. සම්ප්‍රවේශය 2020-07-05.
- ↑ Lasisi, Olukayode Joshua (2022-09-29). "Peter Obi leads in new poll, Google search interest". Businessday NG (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-05.
- ↑ Olurounbi, Eromo Egbejule,Ruth. "How Rabiu Kwankwaso became wildcard in Nigerian presidential race". aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්).
{{cite news}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link) - ↑ "Nigeria presidential election results 2023 by the numbers". aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්).
- ↑ "Nigeria local elections open in shadow of contested national vote". www.aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්).
- ↑ "Bola Tinubu sworn in as Nigeria's president, succeeds Buhari". www.aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්).
- ↑ Emmanuel Akinwotu (January 16, 2024). "A kidnapping of six sisters and a murder has gripped Nigeria". DevOne Africa. NPR.
- ↑ "Rank Order – Area". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 9 February 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2011.
- ↑ "Africa :: Nigeria". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 17 May 2011. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2011. *Note that coastlines, and borders based on rivers or natural features, are fractals, the length of which is imprecise and depends on the measurement convention adopted.
- ↑ 95.0 95.1 "Nigeria". Encarta. Microsoft. http://encarta.msn.com/encyclopedia_761557915/Nigeria.html. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 19 July 2007.
- ↑ 96.0 96.1 96.2 "Regions Used to Interpret the Complexity of Nigeria". Geographical Alliance of Iowa. University of Northern Iowa. 14 April 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 July 2007.
- ↑ 97.0 97.1 "The Human and Physical Characteristics of Nigeria". Geographical Alliance of Iowa. University of Northern Iowa. 28 March 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 August 2007.
- ↑ Gbolagade, Lameed (2011). "Species diversity and richness of wild birds in Dagona Waterfowl Sanctuary, Nigeria". African Journal of Environmental Science and Technology (5 ed.): 855–866. ISSN 1996-0786.
- ↑ "Chad Basin National Park". 2013-10-02. 2013-10-02 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-22.
- ↑ "TRANSBOUNDARY DIAGNOSTIC ANALYSIS OF THE LAKE CHAD BASIN". 2016-03-04. 2016-03-04 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-22.
- ↑ 101.0 101.1 101.2 "The Human and Physical Characteristics of Nigeria". Geographical Alliance of Iowa. University of Northern Iowa. 2010-03-28 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2007-08-13.
- ↑ Fashae, Olutoyin (2017). "Geospatial Analysis of Changes in Vegetation Cover over Nigeria". Bulletin of Geography (13): 17–27.
- ↑ Ogbonna, D.N.; Ekweozor, I.K.E.; Igwe, F.U. (2002). "Waste Management: A Tool for Environmental Protection in Nigeria". Ambio: A Journal of the Human Environment. 31 (1): 55–57. doi:10.1639/0044-7447(2002)031[0055:wmatfe]2.0.co;2. JSTOR 4315211.
- ↑ "News.mongabay.com". News.mongabay.com. 17 November 2005. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2014.
- ↑ "Rainforest analysis at Mongabay.com". Rainforests.mongabay.com. 1 January 2010. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2014.
- ↑ Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
- ↑ Bashir, Muhammed; Umar-Tsafe, Nasir; Getso, Kabiru; Kaita, Ibrahim M.; Nasidi, Abdulsalami; Sani-Gwarzo, Nasir; Nguku, Patrick; Davis, Lora; Brown, Mary Jean (18 April 2014). "Assessment of blood lead levels among children aged ≤ 5 years—Zamfara State, Nigeria, June–July 2012". MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report. 63 (15): 325–327. ISSN 1545-861X. PMC 5779393. PMID 24739340.
- ↑ Donatus, Peter (2016-10-15). "Shell's Nigeria ecocide is creating a refugee crisis". greenleft.org.au. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-06.[permanent dead link]
- ↑ "UNEP Ogoniland Oil Assessment Reveals Extent of Environmental Contamination and Threats to Human Health". UNEP. 2017-08-07. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-06.
- ↑ "'Ecocide' movement pushes for a new international crime: Environmental destruction". NBC News. 2021-04-07. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-06.
- ↑ "Fighting ecocide in Nigeria". theecologist.org. 5 February 2014. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-06.
- ↑ "UNPO: Ogoni: An Ecocide in the Making?". unpo.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-06.
- ↑ "How an ecocide law could prevent another Nigerian oil disaster". The Guardian (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2011-08-22. ISSN 0261-3077. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-06.
- ↑ "Spotlighting oil majors' 'ecocide' of Niger Delta: Q&A with Michael J. Watts". Mongabay Environmental News (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023-06-02. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-06.
- ↑ "Nigeria's illegal oil refineries: Dirty, dangerous, lucrative" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). BBC News. 2022-04-26. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-10.
- ↑ Okereke, Chukwumerije; Emodi, Nnaemeka Vincent; Diemuodeke, Ogheneruona E. (9 May 2022). "Three things that can go wrong at an illegal oil refinery in Nigeria". The Conversation. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-10.
- ↑ Onukwue, Alexander (2022-04-25). "Nigeria's illegal oil refineries keep killing people". Quartz. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-10.
- ↑ Charles Mwalimu. The Nigerian Legal System: Public Law. Peter Lang. 2005. p. 6.
- ↑ 119.0 119.1 "Nigeria". The World Factbook. Central Intelligence Agency (United States). 14 February 2022.
- ↑ "Patrick Obahiagbon: Labour Party won't get 25% of votes in 24 states". TheCable (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2022-09-04. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-15.
- ↑ "Constitution amendment: What the people want". 4 November 2012. සම්ප්‍රවේශය 14 December 2012.
- ↑ "Constitutional review: Nigeria needs broader representation". 6 December 2012. 11 May 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 December 2012.
- ↑ Onuah, Felix (29 December 2006). "Nigeria gives census result, avoids risky details". Reuters. 26 January 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 November 2008.
- ↑ "Nigeria: States & Agglomerations - Population Statistics, Maps, Charts, Weather and Web Information". citypopulation.de. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-17.
- ↑ Siliquini-Cinelli, Luca; Hutchison, Andrew (2017-04-06). The Constitutional Dimension of Contract Law: A Comparative Perspective. Springer. ISBN 978-3-319-49843-0.
- ↑ ProjectSolutionz (2021-06-22). "Law and the political structure in Nigeria". ProjectSolutionz (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-07-08.
- ↑ "Africa :: Nigeria". The World Factbook. Central Intelligence Agency (United States). 12 September 2022.
- ↑ Young, Andrew (20 July 2006) "Collins Edomaruse, how Obasanjo cut UK, US to size", This Day (Nigeria).
- ↑ Burkett, Elinor (2009) Golda, HarperCollins, ISBN 0-06-187395-0, p. 202.
- ↑ "ASAS – Africa-South America Summit". African Union. 30 November 2006. 18 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2011.
- ↑ Timothy, Shaw (1984). "The State of Nigeria: Oil Prices Power Bases and Foreign Policy". Canadian Journal of African Studies. 18 (2): 393–405. doi:10.2307/484337. JSTOR 484337.
- ↑ LeVan, Carl; Ukata, Patrick (2018). The Oxford Handbook of Nigerian Politics. Oxford: Oxford University Press. p. 751. ISBN 978-0-19-880430-7.
- ↑ LeVan, Carl; Ukata, Patrick (2018). The Oxford Handbook of Nigerian Politics. Oxford: Oxford University Press. p. 756. ISBN 978-0-19-880430-7.
- ↑ LeVan, Carl; Ukata, Patrick (2018). The Oxford Handbook of Nigerian Politics. Oxford: Oxford University Press. p. 754. ISBN 978-0-19-880430-7.
- ↑ LeVan, Carl; Ukata, Patrick (2018). The Oxford Handbook of Nigerian Politics. Oxford: Oxford University Press. p. 754–755. ISBN 978-0-19-880430-7.
- ↑ Smith, Elliot (2020-09-29). "West Africa's new currency could now be delayed by five years". CNBC. සම්ප්‍රවේශය 2020-11-17.
- ↑ "Armed forces personnel, total – Data". සම්ප්‍රවේශය 24 January 2017.
- ↑ 138.0 138.1 The International Institute for Strategic Studies (IISS) (2022). The Military Balance 2022. London: Taylor & Francis. ISBN 9781032279008.
- ↑ 3_Data for all countries from 1988 to 2017 as a share of GDP.pdf (sipri.org)
- ↑ 1_Data for all countries from 1988 to 2017 in constant (2016) USD.pdf (sipri.org)
- ↑ 141.0 141.1 "Nigeria Security Tracker". Council on Foreign Relations. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-15.
- ↑ Agency Report (2022-03-24). "Over 40,000 terrorists surrender to troops – DHQ". Premium Times Nigeria (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-15.
- ↑ 143.0 143.1 Bankole, Idowu (2022-09-15). "Niger Delta militants at war over pipelines surveillance contract". Vanguard News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-18.
- ↑ "Niger Delta Avengers group says ends ceasefire in Nigeria oil hub - website". Reuters. 2017-11-03. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-15.
- ↑ ACN (2022-06-07). "ACN statement about the Pentecost massacre in St. Francis Xavier Church in Owo, Nigeria". ACN International (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-11-18.
- ↑ "Log Gross National Income per capita 2019 - Maps - Global Data Lab". globaldatalab.org. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-17.
- ↑ "GDP Per Capita | By Country | 2022 | Data". World Economics. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-24.
- ↑ Gbola Subair-Abuja (8 September 2014). "Remittances from diaspora Nigerians as lubricant for the economy". Nigerian Tribune. 17 March 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 April 2015.
- ↑ Lewis, Peter (2007). Growing Apart: Oil, Politics, and Economic Change in Indonesia and Nigeria. University of Michigan Press. p. 168. ISBN 978-0-472-06980-4. සම්ප්‍රවේශය 26 December 2008.
- ↑ "World Bank list of economies". http: www.worldbank.org. January 2011. 22 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 May 2011.
- ↑ Ekene, Mfon Abel (2020-03-12). "Natural resources in Nigeria and their locations". MakeMoney.ng (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-12-11.
- ↑ "Agriculture, forestry, and fishing, value added (% of GDP)". World Bank. සම්ප්‍රවේශය 2022-11-12.
- ↑ 153.0 153.1 "Nigeria at a glance|FAO in Nigeria|Food and Agriculture Organization of the United Nations". fao.org. සම්ප්‍රවේශය 2022-06-11.
- ↑ "Nigeria at a glance". fao.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-03-26.
- ↑ Cadoni, P. (2013), "Analysis of Incentives and Disincentives for Cocoa in Nigeria", Technical notes series, MAFAP (Rome: FAO), https://www.fao.org/3/at586e/at586e.pdf
- ↑ Ibirogba, Femi (2018-12-17). "Stakeholders' strategies for re-awakening Nigeria's cocoa economy". The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-03-26.
"Among the six major agricultural exports of the pre-petroleum exporting years (cocoa, palm oil, palm kernel, rubber, groundnuts and cotton), cocoa is the one still standing tall in terms of non-oil exports," [Professor Adegboyega Oguntade] said.
- ↑ "Rubber in Nigeria | OEC". OEC - The Observatory of Economic Complexity. සම්ප්‍රවේශය 2023-03-26.
- ↑ Ekpo, Akpan H. (1986). "Food dependency and the nigerian economy: an ex-post analysis, 1960-80". The Nigerian Journal of Economic and Social Studies. 28 (2): 257–273.
Up to 1974, the Nigerian economy was self-sufficient in the production of food. In recent years, however, Nigeria has become a net importer of basic foods.
- ↑ 159.0 159.1 Nwozor, Agaptus; Olanrewaju, John Shola; Ake, Modupe B. (2019). "National Insecurity and the Challenges of Food Security in Nigeria" (PDF). Academic Journal of Interdisciplinary Studies. Richtmann Publishing. 8 (4). doi:10.36941/ajis-2019-0032. ISSN 2281-3993. S2CID 213869061.
- ↑ Okotie, Sylvester (2018-01-01), Ndimele, Prince E., ed., "Chapter 5 - The Nigerian Economy Before the Discovery of Crude Oil", The Political Ecology of Oil and Gas Activities in the Nigerian Aquatic Ecosystem (Academic Press): pp. 71–81, , https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780128093993000057, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2023-03-26
- ↑ Ake, Claude (1996). Democracy and Development in Africa. Brookings Institution Press. p. 48. ISBN 978-0-8157-0220-7. සම්ප්‍රවේශය 26 December 2008.
- ↑ "Why Nigeria has restricted food imports" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). BBC News. 2019-08-16. සම්ප්‍රවේශය 2023-03-26.
- ↑ Pasquini, MW; Alexander, MJ (2005). "Soil fertility management strategies on the Jos Plateau: the need for integrating 'empirical' and 'scientific' knowledge in agricultural development". Geographical Journal. 171 (2): 112–124. Bibcode:2005GeogJ.171..112P. doi:10.1111/j.1475-4959.2005.00154.x.
- ↑ "Rice pyramids and Nigeria's production puzzle". The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2022-04-22. සම්ප්‍රවේශය 2022-06-17.
- ↑ "Nigeria closes part of border with Benin to check rice smuggling". Reuters. 29 August 2019. 29 August 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2019.
- ↑ "Lagos today: Like Tinubu like Sanwo-Olu". TheCable (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2022-05-04. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-26.
- ↑ Nnodim, Okechukwu (2022-04-29). "Nigeria's proven gas reserves worth over $803.4tn – FG". Punch Newspapers (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-06-14.
- ↑ PricewaterhouseCoopers. "Evaluating Nigeria's Gas Value Chain" (ඉංග්‍රීසි බසින්). PwC. සම්ප්‍රවේශය 2023-06-14.
- ↑ Ejiogu, Amanze R. (2013). "Gas Flaring in Nigeria: Costs and Policy". Energy & Environment. 24 (6): 983–998. Bibcode:2013EnEnv..24..983E. doi:10.1260/0958-305X.24.6.983. ISSN 0958-305X. JSTOR 43735213. S2CID 153746438.
- ↑ Onuah, Felix (2022-08-19). "Nigeria's Buhari worried over large scale crude oil theft". Reuters. සම්ප්‍රවේශය 2023-06-14.
- ↑ "Shell Nigeria says crude oil theft an existential threat to industry". Reuters. 2022-07-07. සම්ප්‍රවේශය 2023-06-14.
- ↑ Williams, Lizzie (2008). Nigeria: The Bradt Travel Guide. Bradt Travel Guides. p. 26. ISBN 978-1-84162-239-2. සම්ප්‍රවේශය 26 December 2008.
- ↑ Environmental Resources Managers Ltd, Niger Delta Environmental Survey Final Report Phase I; Volume I: Environmental and Socio-Economic Characteristics (Lagos: Niger Delta Environmental Survey, September 1997)
- ↑ Nigeria: The Political Economy of Oil ISBN 0-19-730014-6 (Khan, Ahmad)
- ↑ "Reports | National Bureau of Statistics". nigerianstat.gov.ng. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-28.
- ↑ Nelson, P.H.H., Role of Reflection Seismic in Development of Nembe Creek Field, Nigeria, 1980, in Giant Oil and Gas Fields of the Decade: 1968–1978, AAPG Memoir 30, Halbouty, M.T., editor, Tulsa: American Association of Petroleum Geologists, ISBN 0-89181-306-3, pp. 565–576
- ↑ "Stakes in four Nigerian oil fields being sold by Shell". Nigeria Sun. 27 August 2014. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2014.
- ↑ "Morocco closer to activating the gas pipeline with Nigeria". Atalayar. 27 April 2022. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-26.
- ↑ "Nigeria's president launches new gas pipeline project". aa.com.tr. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-26.
- ↑ "Nigeria-Morocco Gas Pipeline (NMGP) Project Updates". Construction Review Online (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2022-05-09. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-26.
- ↑ "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017.
- ↑ 182.0 182.1 182.2 "Only 57 Percent of Nigerian Electricity Customers are Metered". NOIPolls. 2023-06-23. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-06.
- ↑ "Industrial hub: Why more companies are moving to Ogun". Vanguard Nigeria. 19 June 2013. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2014.
- ↑ "Ogun State's rising investment profile". Daily NewsWatch. 5 May 2013. 14 March 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2014.
- ↑ "Ogun State: Nigeria's new Industrial hub". Online Nigeria News. 27 November 2012. 29 November 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2014.
- ↑ "Nigeria now generates 13,000mw of power, says Minister – Chukwuma". Naijalitz – No 1 Entertainment Portal. සම්ප්‍රවේශය 28 October 2020.[permanent dead link]
- ↑ "A new car assembly plant begins operation in Nigeria". NTU-SBF Centre for African Studies (CAS). සම්ප්‍රවේශය 2022-05-30.
- ↑ Yager, Thomas R. (March 2022). "The Mineral Industry of Nigeria" (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2022-06-10.
- ↑ Umoh, Ruth (5 December 2018). "Billionaire Aliko Dangote is the world's richest black person—here's how he made his wealth". CNBC. සම්ප්‍රවේශය 2023-03-26.
- ↑ "Products: Ajaokuta Steel Company: ...the Bedrock of Nigeria's Industrialization". ajaokutasteel.com. 25 June 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-26.
- ↑ "Steel Production by Country 2022". worldpopulationreview.com. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-26.
- ↑ "Nigeria to revive steel rolling mills – Official | Premium Times Nigeria" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2014-04-28. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-26.
- ↑ Polycarp, Nwafor (18 May 2017). "Nigeria to launch Africa's 1st nanosatellite". Vanguard. සම්ප්‍රවේශය 17 February 2018.
- ↑ Onyesi, Chika (2021-10-06). "'Nigeria's pharmaceutical sector dwindling despite 60 percent production capacity'". Daily Post Nigeria (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-06-05.
- ↑ Yahaya, Abdulwali (2019-09-19). "Top 10 Best Pharmaceutical Companies in Nigeria & Their Products". Nigerian Infopedia (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 17 May 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2022-06-02.
- ↑ "About Emzor Pharmaceutical Industries Limited". Emzor (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-06-02.
- ↑ Okonji, Emma (24 October 2013). "Zinox Introduces Tablet Range of Computers, Plans Commercial Launch". This Day. This Day Live. 27 October 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2014.
- ↑ "Nigeria produces five of seven unicorns in Africa". The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2022-01-26. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-17.
- ↑ DeRouen, Karl R. & Bellamy, Paul (2008). International Security and the United States: An Encyclopedia. Greenwood Publishing Group. p. 546. ISBN 978-0-275-99253-8. සම්ප්‍රවේශය 26 December 2008.
- ↑ "The New Economy of Africa". Center For Global Development. 12 February 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2020.
- ↑ "Africa's Booming Tech Hubs Are "Backbone of Tech Ecosystem" Having Grown 40% This Year". Forbes. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2020.
- ↑ "92% of Nigerian adult males own mobile device, says GSMA". Punch Newspapers (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2022-06-26. සම්ප්‍රවේශය 2022-08-19.
- ↑ Paul, Emmanuel (2019-11-28). "Everything you need to know about Nigeria's Social Media Bill and what you can do about it". Techpoint Africa (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2021-05-20.
- ↑ Archibong, Maurice (18 March 2004). "Nigeria: Gold mine waiting to be tapped". The Sun Online. The Sun Publishing Ltd. 26 April 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2007.
- ↑ "Managing Metropolitan Lagos" (PDF). R.Rasaki. 13 මැයි 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 අප්‍රේල් 2012.
- ↑ Appiah, Anthony; Gates, Henry Louis (2010). Encyclopedia of Africa, Volume 2. Oxford University Press. p. 53. ISBN 978-0-19-533770-9.
- ↑ "Sustainability In The Nigerian Financial Sector – ESRM Africa" (ඉංග්‍රීසි බසින්). 25 June 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-26.
- ↑ "Cote d'Ivoire, others ahead of Nigeria on global logistics hub". The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2017-04-25. 6 March 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2023-03-26.
- ↑ Anagor, Amaka (2021-10-08). "Nigeria joins World Logistics Passport as strategic trade hub in West Africa". Businessday NG (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-03-26.
- ↑ Shuaibu, Faruk (2022-05-01). "How FG moves to save 35,000km road networks". Daily Trust. සම්ප්‍රවේශය 2022-09-14.
- ↑ "7 States With the Worst Road Networks in Nigeria" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2022-04-24. සම්ප්‍රවේශය 2022-09-14.
- ↑ "2.3 Nigeria Road Network - Logistics Capacity Assessment - Digital Logistics Capacity Assessments". dlca.logcluster.org. 14 September 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2022-09-14.
- ↑ "UPDATED: Motorists List Nigeria's Most Dangerous Roads, Say Bandits Built Dens Along Them | Sahara Reporters". saharareporters.com. සම්ප්‍රවේශය 2022-09-14.
- ↑ Babangida, Mohammed (2022-05-18). "Bandits abduct motorists on Abuja - Kaduna highway". Premium Times Nigeria (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-09-14.
- ↑ "Nigerian airports processed 15.8m passengers in 1 year | Dailytrust". dailytrust.com. 22 September 2022. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-21.
- ↑ Report, Agency (9 January 2022). "New Anambra airport records 142 flights, 3,865 passengers in one month — Official". Premium Times. සම්ප්‍රවේශය 26 February 2022.
- ↑ "Lagos Airport's Terminal 2 opens – the Nigerian president wants concessions 'fast tracked'". CAPA - Centre for Aviation. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-30.
- ↑ "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
- ↑ "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
- ↑ 220.0 220.1 "People and Society: Population". The World Fact Book. Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 17 October 2018.
- ↑ CO2 Emissions from Fuel Combustion සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 ඔක්තෝබර් 2009 at the Wayback Machine Population 1971–2008 IEA pdf සංරක්ෂණය කළ පිටපත 6 ජනවාරි 2012 at the Wayback Machine pp. 83–85
- ↑ Dunne, Daisy (2023-02-17). "The Carbon Brief Profile: Nigeria". Carbon Brief. සම්ප්‍රවේශය 2023-02-24.
- ↑ "Human Development Data (1990–2017)". United Nations Development Programme. සම්ප්‍රවේශය 17 October 2018.
- ↑ "Egbe Omo Yoruba, National Association of Yoruba descendants in North America". yorubanation.org. 19 May 2007. 9 March 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 May 2011.
- ↑ Kent, Mary Mederios; Haub, Carl (December 2005). "The Demographic Divide: What It Is and Why It Matters". Population Reference Bureau. 26 April 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 June 2011.
- ↑ McDonald, John F.; McMillen, Daniel P. (2010). Urban Economics and Real Estate: Theory and Policy. Wiley Desktop Editions (2 ed.). John Wiley & Sons. p. 9. ISBN 978-0-470-59148-2.
- ↑ "Major Urban Areas: Population". The World Fact Book. Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 17 October 2018.
- ↑ "Nigeria" in Geographica: The complete Atlas of the world, Random House, 2002, ISBN 0-375-72037-5
- ↑ Onuah, Felix (29 December 2006). "Nigeria gives census result, avoids risky details". Reuters. 26 January 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 November 2008.
- ↑ Lewis, Peter (2007). Growing Apart: Oil, Politics, and Economic Change in Indonesia and Nigeria. University of Michigan Press. p. 132. ISBN 978-0-472-06980-4.
- ↑ Suberu, Rotimi T. (2001). Federalism and Ethnic Conflict in Nigeria. US Institute of Peace Press. p. 154. ISBN 978-1-929223-28-2.
- ↑ Politzer, Malia (August 2008). "China and Africa: Stronger Economic Ties Mean More Migration". Migration Information Source. සම්ප්‍රවේශය 7 June 2011.
- ↑ Simpson, Sarah (August 2008). "Why white Zimbabwean farmers plan to stay in Nigeria". The Christian Science Monitor. සම්ප්‍රවේශය 7 June 2011.
- ↑ Ebihard, David M.; Simons, Gary F.; Fennig, Charles D., eds. (2019). "Nigeria". Ethnologue: Languages of the World (22th ed.). Dallas, TX: SIL International Publications. 12 September 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ↑ "Updated List of Tribes, Languages and Ethnic Groups in Nigeria - Kogi State Hub" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 6 April 2023. 11 April 2023 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2023-04-11.
- ↑ Adegbija, Efurosibina E. (2003). Multilingualism: A Nigerian Case Study. Last paragraph: Africa World Press. p. 55. ISBN 978-1-59221-173-9. සම්ප්‍රවේශය 26 December 2008.
- ↑ CIA Factbook: Nigeria [1] (retrieved 9 May 2020)
- ↑ McKinnon, Andrew (2021). "Christians, Muslims and Traditional Worshippers in Nigeria: Estimating the Relative Proportions from Eleven Nationally Representative Social Surveys". Review of Religious Research. 63 (2): 303–315. doi:10.1007/s13644-021-00450-5. hdl:2164/16008. S2CID 233821494.
- ↑ Chitando, Ezra (editor: Afe Adogame), African Traditions in the Study of Religion, Diaspora and Gendered Societies, Routledge (2016), p. 31, ISBN 9781317184188 [2]
- ↑ "Table: Religious Composition by Country, in Percentages". Pew Research Center's Religion & Public Life Project. 18 December 2012. 1 January 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ↑ Diamant, Jeff. "The countries with the 10 largest Christian populations and the 10 largest Muslim populations".
- ↑ "Religious Adherents, 2010 – Nigeria". World Christian Database. 16 October 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2013.
- ↑ "Regional Distribution of Christians". Pewforum.org. 19 December 2011. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2014.
- ↑ "Distribution of Christians".[permanent dead link]
- ↑ "The Future of the Global Muslim Population". Pewforum.org. 27 January 2011. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2014.
- ↑ "Nigeria - The World Factbook". CIA. 6 February 2024.
- ↑ "Research note: Exploring survey data for historical and anthropological research: Muslim–Christian relations in south-west Nigeria". Academic.oup.com. සම්ප්‍රවේශය 14 February 2022.
- ↑ "Nigeria: a secular or multi religious state – 2". 6 March 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 April 2014.
- ↑ "The Middle Belt: History and politics". Nasarawastate.org. 29 November 2004. 29 February 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 March 2012.
- ↑ 250.0 250.1 250.2 "Nigeria Security Tracker". Council on Foreign Relations. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-21.
- ↑ Olojo, Akinola Ejodame (2016). Muslims, Christians and religious Violence in Nigeria: Patterns and mapping (2006-2014). Leiden, Ibadan: IFRA-Nigeria. pp. 91–111. ISBN 979-1-09231255-3.
- ↑ 252.0 252.1 "Conflict in Nigeria Is More Complicated Than "Christians vs. Muslims"". Council on Foreign Relations. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-21.
- ↑ Report, Agency (2022-03-24). "Over 40,000 terrorists surrender to troops – DHQ". Premium Times Nigeria (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-21.
- ↑ Okogba, Emmanuel (2022-08-16). "Arrest of Owo church massacre suspects". Vanguard News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-21.
- ↑ Sunday, Ochogwu (2022-08-11). "Owo Church massacre: Two more ISWAP terrorists arrested, identities revealed". Daily Post Nigeria (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-21.
- ↑ Akhtar, Rais (1991), Health Care Patterns and Planning in Developing Countries, Greenwood Press, p. 264.
- ↑ "User fees for health: a background". 28 November 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 December 2006.
- ↑ "Effect of the Bamako-Initiative drug revolving fund on availability and rational use of essential drugs in primary health care facilities in south-east Nigeria". 28 August 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 December 2006.
- ↑ 259.0 259.1 "Malaria Disease: A Worrisome Health Challenge in Nigeria". NOIPolls. 2023-05-15. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-06.
- ↑ 260.0 260.1 "| Human Development Reports". hdr.undp.org. සම්ප්‍රවේශය 2021-02-04.
- ↑ "Countdown Country Profiles". profiles.countdown2030.org. සම්ප්‍රවේශය 2021-02-04.
- ↑ "Mortality rate, infant (per 1,000 live births) - Nigeria | Data". data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය 2021-02-04.
- ↑ McNeil, Donald (11 May 2012). "Finding a Match, and a Mission: Helping Blacks Survive Cancer". The New York Times. සම්ප්‍රවේශය 15 May 2012.
- ↑ Schiavenza, Matt (14 October 2014). "Why Nigeria Was Able to Beat Ebola, but Not Boko Haram". The Atlantic. සම්ප්‍රවේශය 17 April 2015.
- ↑ "US sends experts to study Nigeria's anti-Ebola strategies". The Punch. 3 October 2014. 5 December 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 8 May 2015.
- ↑ Odiogor, Hugo (2 October 2014). "US sends medical experts to study how Nigeria tamed Ebola". Vanguard. සම්ප්‍රවේශය 8 May 2015.
- ↑ Anekwe, Mike Chinedu (April 2003). "BRAIN DRAIN: THE NIGERIAN EXPERIENCE (1)". Niger Delta Congress. 27 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 June 2011.
- ↑ 268.0 268.1 "Country Profile – Nigeria" (PDF). United States Library of Congress – Federal Research Division. July 2008. සම්ප්‍රවේශය 28 May 2011.
- ↑ "Education | UNICEF Nigeria". www.unicef.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-01-18.
- ↑ WIPO. "Global Innovation Index 2023, 15th Edition". wipo.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). doi:10.34667/tind.46596. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-30.
- ↑ "Global Innovation Index 2021". World Intellectual Property Organization. United Nations. සම්ප්‍රවේශය 2022-03-05.
- ↑ 272.0 272.1 272.2 "7 In 10 Nigerians find "state of security" dreadful". noi-polls.com. 2022-05-27. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-03.
- ↑ "Nigeria Security Tracker". Council on Foreign Relations (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-10-01.
- ↑ Igwe, Uchenna (2023-01-17). "Murder, kidnapping and arson: Nigerian pirates switch targets from ships to shore". The Guardian (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0261-3077. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-04.
- ↑ "The Establishment Act". Economic and Financial Crimes Commission. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2021.
- ↑ Sanni, Kunle (2023-01-04). "EFCC secures 3,785 convictions in 2022". Premium Times Nigeria (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-10-04.
- ↑ Agbana, Rotimi (2023-05-20). "Corrupt politicians planning to flee before May 29 - EFCC". Punch Newspapers (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-10-04.
- ↑ "Nigeria's President Tinubu suspends anti-corruption agency head". aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-10-04.
- ↑ "Poverty headcount ratio at $2.15 a day (2017 PPP) (% of population) - Nigeria | Data". data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-12.
- ↑ Olawoyin, Oladeinde (2022-03-30). "Number of poor people in Nigeria to reach 95 million in 2022 – World Bank". Premium Times Nigeria (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-12.
- ↑ "Nigeria Poverty Assessment". World Bank. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-12.
- ↑ "Perspective | The official U.S. poverty rate is based on a hopelessly out-of-date metric". The Washington Post (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0190-8286. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-12.
- ↑ "SOLVED:Why is it difficult to determine a universal poverty threshold?". numerade.com. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-12.
- ↑ "92% of Nigerian adult males own mobile device, says GSMA". Punch Newspapers (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2022-06-26. සම්ප්‍රවේශය 2022-10-12.
- ↑ 285.0 285.1 "2008 Human Rights Report: Nigeria". 2008 Country Reports on Human Rights Practices. United States, Department of State, Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. 25 February 2009. 26 February 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 March 2009.
- ↑ "OHCHR | Committee on the Elimination of Discrimination against Women". ohchr.org.
- ↑ Guilbert, Kieran (17 March 2017). "Failure to pass equality bill betrays Nigerian women, activists say". Reuters.
- ↑ Refugees, United Nations High Commissioner for. "Refworld – Nigeria: Prevalence of forced marriage, particularly in Muslim and Yoruba communities; information on legislation, including state protection; ability of women to refuse a forced marriage".
- ↑ Mark, Monica (2 September 2013). "Nigeria's child brides: 'I thought being in labour would never end'". The Guardian. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2021.
- ↑ Clarke, Joe Sandler (11 March 2015). "Nigeria: Child brides facing death sentences a decade after child marriage prohibited". The Guardian.
- ↑ Shoneyin, Lola (19 March 2010). "Polygamy? No thanks". The Guardian. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2021.
- ↑ Aluko, Bioye Tajudeen & Amidu, Abdul–Rasheed (2006). "Women and Land Rights Reforms in Nigeria" (PDF). 5th FIG Regional Conference. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2021.
- ↑ "Maternal mortality ratio (modeled estimate, per 100,000 live births) | Data". data.worldbank.org.
- ↑ Topping, Alexandra (29 May 2015). "Nigeria's female genital mutilation ban is important precedent, say campaigners". The Guardian.
- ↑ Oduah, Chika (11 June 2015). "In Nigeria, neglected women bear the shame of fistulas". america.aljazeera.com. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2021.
- ↑ "The Dutch doctor and the river spirit". Radio Netherlands Archives. 6 March 2002. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2021.
- ↑ Ajayi, Kunle (2007). "Gender Self-Endangering: The Sexist Issue in Nigerian Politics". The Social Science Journal. 14: 137–147 – via Department of Political Science, University of Ado.
- ↑ Epiphany Azinge, "The Right to Vote in Nigeria: A Critical Commentary on the Open Ballot System," Journal of African Law, Vol. 38, No. 2 (1994), pp. 173–180.
- ↑ 299.0 299.1 Ajayi, Kunle (2007). "Gender Self-Endangering: The Sexist Issue in Nigerian Politics". The Social Science Journal. 14 (137–147 –) – via Department of Political Science, University of Ado.
- ↑ Fapohunda, Tinuke M (1 January 2012). "Women and the Informal Sector in Nigeria: Implications for Development". British Journal of Arts and Social Sciences. 4 (1). ISSN 2046-9578.
- ↑ Bearak, Max; Cameron, Darla (16 June 2016). "Here are the 10 countries where homosexuality may be punished by death". The Washington Post. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2021.
- ↑ "Sub Saharan Africa, Nigeria". Travel advice by country. United Kingdom, Foreign & Commonwealth Office. 20 March 2009. 24 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 20 March 2009.
- ↑ "The Global Divide on Homosexuality". pewglobal. 4 June 2013.
- ↑ "Country policy and information note: sexual orientation and gender identity or expression, Nigeria, February 2022 (accessible version)". Gov.uk. සම්ප්‍රවේශය 10 October 2023.
- ↑ Hansford, Amelia (5 September 2023). "More than 60 people remanded in jail for attending alleged gay wedding in Nigeria". PinkNews. සම්ප්‍රවේශය 10 October 2023.
- ↑ Spooner, Moina; Oluwagbile, Segun (18 September 2022). "Nigeria's endless lecturer strikes: insights from some essential reads". The Conversation. සම්ප්‍රවේශය 2022-09-29.
- ↑ AfricaNews (2022-09-06). "Nigeria: students abandoned as teachers' strike drags on". Africanews. සම්ප්‍රවේශය 2022-09-29.