චීන ඉතිහාසය

"චීන අධිරාජ්‍යය" මෙතැනට යළියොමුවෙයි. යුවාන් ෂිකායි විසින් පිහිටු වූ අධිරාජ්‍යය සඳහා සඳහා, චීන අධිරාජ්‍යය (1915–16) බලන්න. ග්‍රන්ථය සඳහා, Imperial China: 900–1800 බලන්න.

චීන ඉතිහාසය පුරා විවිධ රාජවංශ විසින් පිහිටුවන ලද රාජධානි

චීන ඉතිහාසය පිළිබඳ ප්‍රථම ලිඛිත වාර්තා හමුවන්නේ ක්‍රි. පූ. 1500 තරම් ඈතදී ෂෑං රාජවංශය යටතේ දී (ක්‍රි. පූ.1600–1046 පමණ) ය. මහා ඉතිහාසඥයාගේ සටහන් (ක්‍රි.පූ. 100 පමණ) සහ උණ අනුවාර්ෂික වාර්තා වැනි ඓතිහාසික මූලාශ්‍රවල ෂෑං රාජවංශයට පෙරපැවති ස්ථිර ලිඛිත මාධ්‍යයක් නොමැති වූ ශියා රාජවංශය (ක්‍රි.පූ. 2070–1600 පමණ) නම් රාජවංශය පිළිබඳ සඳහන් වේ. සහස්‍රයකට පෙර නියෝලිතික යුගයේ කහ ගඟ සහ යැංසි ගංගා නිම්න අවට විවිධ ස්ථාන කේන්ද්‍ර කරගනිමින් සංස්කෘතිය ගොඩනැගුණත්, කහ ගඟ චීන ශිෂ්ටාචාරයේ තොටිල්ල ලෙස සැලකෙයි. වසර දහස් ගණනක අඛණ්ඩ ඉතිහාසයක් සහිත චීනය ලොව පැරණිතම ශිෂ්ටාචාරවලින් එකක් ලෙස සැලකෙයි. එසේම එය ශිෂ්ටාචාරයේ තොටිලිවලින් එකක් ලෙස ද හඳුන්වයි.

චීන ඉතිහාසය චීන ඉතිහාසය
පුරාතන
නියෝලිතික ක්‍රි.පූ. 8500 – 2070 පමණ
ෂියා රාජවංශය කි.පූ. 2100–1600
ෂෑං රාජවංශය ක්‍රි.පූ. 1600–1046
චෞ රාජවංශය ක්‍රි.පූ. 1045–256
බටහිර චෞ
නැගෙනහිර චෞ
වසන්ත සහ සරත් සමය
යුද්ධ රාජ්‍ය සමය
අධිරාජකීය
චින් රාජවංශය ක්‍රි.පූ. 221–206
හන් රාජවංශය ක්‍රි.පූ.206– ක්‍රි.ව.220
බටහිර හන්
ෂින්
නැගෙනහිර හන්
තුන් රාජධානි 220–280
වෙයි, ෂු සහ වු
ජින් රාජවංශය 265–420
බටහිර ජින්	රාජධානි 16 304–439
නැගෙනහිර ජින්
දකුණු සහ උතුරු රාජවංශ 420–589
සුයි රාජවංශය 581–618
තාං රාජවංශය 618–907
( දෙවන චෞ 690–705 )
රාජවංශ 5 සහ රාජධානි 10 907–960	ලියාඕ රාජවංශය 907–1125
සොං රාජවංශය 960–1279
උතුරු සොං		බටහිර ශියා
දකුණු සොං	ජින්
යුවාන් රාජවංශය 1271–1368
මිං රාජවංශය 1368–1644
චිං රාජවංශය 1644–1911
නූතන
චීන සමූහාණ්ඩුව 1912–1949
මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව 1949–වර්තමානය	චීන සමූහාණ්ඩුව (තායිවානය) 1945–වර්තමානය
අදාළ තවත් ලිපි  චීන ඉතිහාස කාලරේඛාව චීන ඉතිහාසයේ රාජවංශ භාෂාමය ඉතිහාසය කලා ඉතිහාසය ආර්ථික ඉතිහාසය අධ්‍යාපන ඉතිහාසය විද්‍යා සහ තාක්ෂණ ඉතිහාසය මාධ්‍ය ඉතිහාසය යුධ ඉතිහාසය නාවික ඉතිහාසය

චීන සංස්කෘතියේ, සාහිත්‍යයයේ සහ දර්ශනයේ වැඩි ප්‍රගමනයක් සිදු වූයේ ෂෝවු රාජවංශ (ක්‍රි.පූ. 1046–256) සමයේ ය. නමුත් ක්‍රි.පූ. 8වන සියවස වන විට ෂෝවු රාජවංශය අභ්‍යන්තර සහ බාහිර පීඩනයන්ට ලක්ව කුඩා රාජ්‍යවලට කැඩී ගියේ ය. මෙය වසන්ත සහ සරත් සමයේ ඇරඹුම වූ අතර එය අනතුරුව සතුරු රාජ්‍ය යුගය දක්වා විහිදිණි. මෙය චීන රාජවංශයේ දුර්වල රාජ්‍ය සමයන් අතුරින් එකක් ලෙස සැලකෙන අතර මෑතක දී එනම් 1927දී ඇරඹුණු චීන සිවිල් යුද්ධය ද එවැනි අවස්ථාවකි.

බහු රාජධානි සහ යුධඅධිපතිවරුන්ගේ යුගයන්හි දී, චීන රාජවංශ විසින් චීනයේ විවිධ ප්‍රදේශ පාලනය කර ඇත. සමහර යුගයන්හි දී පාලනය නූතන ෂින්ජියෑං සහ ටිබෙටය වැනි පදේශ දක්වා ද විහිදිණි. ක්‍රි.පූ. 221දී චින් රාජවංශ‍යේ චින් ෂි හුවාං විසින් විවිධ සතුරු රාජ්‍ය එක්සත් කර "අධිරාජයා" (හුවාංඩි) යන විරුද නාමය ආරූඪ කර ගන්නා ලදී. මෙය මහේශාක්‍ය චීන අධිරාජ්‍යයේ ආරම්භය ලෙස සැලකෙයි. අනතුරුව බලයට පැමිණි රාජවංශ විසින් අධිරාජයාට විශාල භූමි ප්‍රදේශ ඍජුවම පාලනය කළ හැකිවන පරිදි පරිපාලන ක්‍රම ගොඩනගන ලදී. චීනයේ අවසන් රාජවංශය වූයේ චිං (1644–1912) රාජවංශයයි. ඉන් අනතුරුව 1912දී චීන සමූහාණ්ඩුව විසින් ද, 1949දී මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව විසින් ද මහා චීන භූමියේ පාලනය ගෙන යන ලදී.

ක්‍රි.පූ. 206 සිට ක්‍රි.ව. 1912 දක්වා වූ සියවස් 21ක කාලය තුළ චීන රාජ්‍යය තුළ එදිනෙදා පාලනය ගෙනයාමට විද්වත් නිලධාරීන් නම් වූ විශේෂ නිලධාරීහු උපකාර වූහ. අක්ෂර කලාවට සහ දර්ශනය පිළිබඳ හසල දැනුමක් තිබූ තරුණ නිලධාරීන් අපහසු විභාග මාලාවක් ඔස්සේ ප්‍රවේශමෙන් මෙම තනතුර සඳහා තෝරාගන්නා ලදී. චීන ඉතිහාසය විචාරීමේ දී පෙනී යන කරුණක් වන්නේ මාරුවෙන් මාරුවට එළැඹි දේශපාලන ස්ථාවර සහ අස්ථාවර යුගයන්වල දී චීනය නිතර ස්ටෙප්ස් භූමියේ ජනයාගේ ආක්‍රමණවලට ලක් වූ බවයි. අනතුරුව ඔවුන්ව හන් චීන ජනගහනය විසින් අධිශෝෂණය කරගනු ලැබිණි. ආසියාවේ අනෙක් පෙදෙස් සහ බටහිර ලෝකයෙන් සිදු ළුූ සංස්කෘතික සහ දේශපාලන බලපෑම් නිසා සිදු වූ සංක්‍රමණ, සංස්කෘතික ආභාසයන්, ව්‍යාප්තිය, සහ විදේශ සබඳතා නූතන චීන සංස්කෘතිය හැඩගැස්වීමට මහෝපකාරී විය.

ප්‍රාග්ඓතිහාසික යුගය

පේලියොලිතික

මේවාත් බලන්න: චීනයේ පේලියොලිතික ස්ථාන

මීට අවුරුදු මිලියන ගණනකට පෙර හෝමෝ ඉරෙක්ටස්ගෙන් චීනය ජනාවාස වන්නට ඇතැයි සැලකේ.ෂියාඕචංලියාං භූමියේ කැණීම්වලින් සොයාගත් ගල් ආයුධ මීට අවුරුදු මිලියන 1.36 ට පෙර ඒවා බව චුම්බක කාලනිර්ණ ක්‍රම මගින් සොයාගෙන ඇත. ෂාන්ෂි පළාතේ ෂිහූඩු පුරාවිද්‍යාත්මක ස්ථානයෙන් හෝමෝ ඉරෙක්ටස් ගින්දර භාවිතා කළ බවට (මීට අවුරුදු මිලියන 1.27 කට ඉහත) ආදිතම වාර්තා හමු වේ.යුවාන්මූ සහ පසුව ලැන්ටියන් ප්‍රදේශවල කැනීම් මගින් ආදිතම ජනාවාස වීම් හදුනාගත හැක. චීනයෙන් සොයාගනු ලැබූ වඩාත් ප්‍රසිද්ධම හෝමෝ ඉරෙක්ටස් නිදර්ශකය පීකිං මිනිසා ලෙස හදුන්වනු ලබන අතර එය 1923–27 කාලයේ සොයාගෙන තිබේ. හුනාන් හි දාඕ ප්‍රාන්තයේ ෆුයාන් ගුහාවෙන් සොයා ගන්නා ලද ෆොසිලභවනය වූ හෝමෝ සේපියන්ස්ගේ දත් ක්‍රි. පූ. 125,000–80,000 පමණ කාලයට අයත් යැයි සැලකේ.

නියෝලිතික

මේවාත් බලන්න: චීනයේ නියෝලිතික සංස්කෘතීන් ලැයිස්තුව

ක්‍රි.පූ.10000 අවට කාලය චීනයේ නියෝලිතික (නව ශිලා) යුගය පැවති සමයයි .

පැරණි සාක්ෂි විකිරණශීලී කාබන් කාලනිර්ණයට අනුව චීනයේ මෙනේරි වගාවේ ඉතිහාසය ක්‍රි.පූ.7000 පමණ දක්වා දිවෙයි. යැංසි ගංගාවෙන් හමු වූ වී වගාකළ බවට ඇති පැරණිතම සාක්ෂිය කාබන්-දිනැයුම අනුව වසර 8,000ක් පමණ පැරණි බව හෙළි වී ඇත. ගොවිතැන ජියාහු සංස්කෘතියේ පිබිදීමට හේතු විය. (ක්‍රි. පූ. 7000 සිට 5800). නිංෂියා හි, දමයිඩි ප්‍රදේශයෙන් ගල් කැටයම් 3,172ක් හමු වී ඇති අතර ඒවා ක්‍රි. පූ. 6000–5000 අතර කාලයට අයත් යැයි සැලකේ. "ඒ අතරින් තනි සංකෙත් 8,453 ක් මගින් හිරු, සදු, තාරකා, දෙවියන්, දඩයම් සහ තෘණ උලාකන දර්ශන නිරූපණය වෙයි." මෙම රූප පැරණි චීන අක්ෂරවලට සමාන බවක් දක්වයි. චීන පූර්ව-ලිවීම් ක්‍රි. පූ. 7000 අවට ජියාහු වලින්, ක්‍රි. පූ. 5800 – 5400 පමණ දඩිවන් ප්‍රදේශයේන ද, ක්‍රි. පූ. 6000 පමණ දමයිඩි ප්‍රදේශයෙන් සහ.බන්පෝ හි පස්වන සහස්‍රය අවට හමු වේ. සමහර විද්‍යාර්ථීන් යොජනා කරන්නේ ජියාහු සංකේත (ක්‍රි. පූ. 7වන සහස්‍රය) පැරණි චීන ලේඛන ක්‍රමයක් බවයි. හෙනාන්හි ෂින්හෙං ප්‍රාන්තයේ පෙයිලිගැං සංස්කෘතික භූමියකින් ක්‍රි.. පූ. 5,500 සිට 4,900 අතර කාලයට අයත් ජනාවාස හමු වූ අතර එම ස්ථා‍නයේ කෘෂිකර්මය පිළිබද සාක්ෂි, ගොඩනැගිලි ඉදිකිරීම්, කුඹල් කර්මාන්තය සහ මියගිය පුද්ගලයන් භූමදානය කිරීම වැනි අභිචාර ක්‍රම පැවතී ඇත. ජනගහන වර්ධනයත් සමග කෘෂිකර්මාන්තය දියුණුවට පත් විය. බෝග ගබඩා කිරීම, බෙදා හැරීම ද දියුණු විය. පසුකාලීන නියෝලිතික සමයේ, කහ ගංගා නිම්නය යැංෂාඕ සංස්කෘතික මධ්‍යස්ථානයක් (5000 BC to 3000 BC) ලෙස වර්ධනය වූ අතර, පළමු ගම් හමු විය. ඒ අතරින් පුරාවිද්‍යාත්මකව වඩාත් වැදගත් ස්ථානය වන්නේ ‍ෂියාන්හි බැන්පෝ නම් ස්ථානයයි. පසුව යැංෂාඕ සංස්කෘතිය අභාවයට පත් කරමින් ලොංෂාන් සංස්කෘතිය ක්‍රි.පූ. 3000 සිට 2000 දක්වා කහ ගංගා නිම්නයේ මධ්‍යගත විණි.

ලෝකඩ යුගය

මේවාත් බලන්න: චීනයේ ලෝකඩ යුගයේ ස්ථාන ලැයිස්තුව

ලෝකඩ යුගයට අයත් නිර්මාණ මජියායාඕ සංස්කෘතියෙන් (ක්‍රි.පූ. 3100 සහ 2700 අතර) හමු වේ. මීට අමතරව ලෝකඩ යුගයට අයත් මෙවලම් ඊසානදිග චීනයේ පහළ ෂියාජියාඩියන් සංස්කෘතියෙන් (ක්‍රි.පූ. 2200 - 1600)ද හමු වේ.

පුරාතන චීනය

ශියා රාජවංශය (ක්‍රි.පූ. 2100 – 1600 පමණ)

ප්‍රධාන ලිපිය: ශියා රාජවංශය

සිමා චියාන් ඉතිහාසඥයාගේ (ක්‍රි.පු 145 – 90) මහා ඉතිහාසඥයාගේ වාර්තා හා උණ අනුවාර්ෂික වාර්තා යන ඓතිහාසික වාර්තාවල සඳහන් ශියා රාජවංශය (ක්‍රි.පූ. 2100 සිට 1600 දක්වා) චීනයේ ඓතිහාසික වාර්තාවල විස්තර වන පැරණිම රාජවංශය ලෙස සැලකේ..

රාජවංශයේ සැබවින්ම පැවතියේද යන්න පිළිබඳ නොයෙකුත් මතවාද ඇත. නමුත් එවැනි රාජවංශයක් පැවති බවට පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂි පවතී. ක්‍රි.පූ. 2වන සියවසේ වාර්තා අනුව සිමා චියාන් පවසන්නේ ශියා රාජවංශයේ ආරම්භය ක්‍රි.පූ. 2200 අවට සිදු වී ඇතිබවයි. එය තවමත් සනාථ වී නොමැත. දැන් බොහෝ පුරාවිද්‍යාඥයින් විසින් ශියා සහ මධ්‍යම හෙනාන් පළාතේ අර්ලිටොවු කැනීම් සමග සම්බන්ධයක් ගොඩනැගීමට උත්සාහ දරනු ලබයි. ඊට හේතුව ක්‍රි. පු. 2000 ට පමණ අයත් ලෝකඩ උණු කළ මෙවලම් එම පෙදෙසින් සොයා ගැනීමට හැකිවී තිබීමය. මෙම භූමියෙන් සොයාගත් මැටි බඳුන් සහ කවචවල ඇති සලකුණු නූතන චීන අක්ෂරවල පූර්වජයන් ලෙස සැක කෙරේ. ෂෑංහි දිවැස් අස්ථි සහ ෂෝවු ෂෝවු ලෝකඩ බඳුන් වල කළ ලේඛන අනුව ශියා යුගය ගැන සුළු වශයෙන් තොරතුරු අනාවරණය වී ඇත.

මිථ්‍යාවන්ට අනුව, මෙම රාජවංශය ක්‍රි.පූ. 1600 අවට මිංටියාඕ හි සටනට සමගාමීව මෙම රාජවංශය අවසන් වන්නට ඇත.

ෂෑං රාජවංශය (ක්‍රි.පූ. 1600–1046 පමණ)

ෂෑං රාජවංශ සමයට අයත් දිවැස් අස්ථි

ප්‍රධාන ලිපිය: ෂෑං රාජවංශය

වැඩිදුර තොරතුරු: චීන ලෝකඩ යුගය

අගනුවර: යින්, අන්යං අසල

ක්‍රි.පු. 1600 – 1046 කාලයේ දී ෂෑං රාජවංශයේ පැවැත්ම ගැන කියවෙන පුරාවිද්‍යාත්මක සොයා ගැනීම් කොටස් දෙකකි. මුල් කොටස අයත් වන්නේ ආදි ෂෑං යුගය (ක්‍රි.පු 1600 – 1300 ශ. ව) ට වන අතර එම මූලාශ්‍ර සොයා ගන්නා ලද්දේ අර්ලිගෑං, ෂෙංෂොවු සහ ෂැංචෙං වලින්ය. දෙවන කොටස අයත් වන්නේ පශ්චාත් ෂෑං හෙවත් යින් (殷) යුගයට වන අතර ඒවායේ නිමිති කියන ඇටකටු වල කළ ලේඛන විශාල ලෙස කර ඇත. ෂෑං හි අග නගර නවය අතුරින් අන්තිම අගනගරය වුයේ අන්යං (වර්තමානයේ හෙනාන්) ය. ඒ ක්‍රි.පු. 1300 – 1046 අතර කාලවකවානුවයි.අන්යංවලින් හමු වූ සොයාගැනීම් අතර චීන ඉතිහාසය පිළිබඳ ලියැවුණු පැරණිම වාර්තා ද වෙයි: එනම් සත්ත්ව අස්ථි හෝ කවච මත අනාවැකි සටහන් අන්තර්ගත පැරණි චීන සටහන් ය. ක්‍රි.පූ. 1500අවට යුගයට කාලනිර්ණය කොට ඇති මේවා "දිවැස් අස්ථි" ලෙස ප්‍රසිද්ධ ය.

කහ ගංගා නිම්නයෙන් සොයා ගන්නා ලද ෂෑං යුගයට අයත් උසස් සමාජවල නටබුන්

ෂෑං රාජවංශයේ රජවරු 31 දෙනෙක් රජකම් කළහ. මෙම සමයේ මහා ඉතිහාසඥයාගේ වාර්තා අනුව මෙහි අගනුවර සය වරක් මාරු කර ඇත. ක්‍රි.පූ. 1350දී අවසන් අගනුවර (සහ වැදගත්ම) ලෙස යින් තෝරා ගැනුණු අතර එය රාජවංශයේ ස්වර්ණමය යුගය විය. ඉතිහාසය අනුව යින් රාජවංශය යන පදය ෂෑං රාජවංශයේ පර්යාය නාමයක් ලෙස සැලකෙන අතර එය විශේෂයෙන් ෂෑං රාජවංශයේ පසු භාගය සඳහන් කිරීමට යොදනු ලබයි.

පසුකාලීන චීන ඉතිහාසඥයන් පැවසීමට පුරුදුව සිටියේ එක් රාජවංශයකට පසු තවත් රාජ වංශයක් වශයෙන් පැවත එන්නේ යැයි කියන මතය ය. නමුත් අතීත චීනය තුළ සත්‍ය දේශපාලනික තත්ත්වය මීට වඩා බොහෝ සංකිර්ණ එකක් වු බව දැනගන්නට ලැබේ. මේ නිසා, සමහර චීන උගතුන් ප්‍රකාශ කරන පරිදි ශියා හා ෂෑං රාජවංශ සමකාලීනව පැවති දේශපාලනික වස්තූ බීජයන් වීමට හැකිය. එය හරියට පුර්ව ෂෝවු රාජවංශය (ෂෑං රාජ වංශයෙන් පසු බලයට පැමිණි), ෂෑං රාජවංශය පැවති කාලයේම පැවතියැයි කියන්නාක් වැනි ය.

අන්යංවලින් සොයා ගන්නා ලද ලේඛන ගත වාර්තා, ෂෑං රාජවංශයේ පැවැත්ම තහවුරු කළ ද, බොහෝ බටහිර විද්වත්හු ෂෑං රාජවංශය සහ අන්යංහි සොයැගැනීම් අතර සම්බන්ධය පිළිගැනීමට මැලි වෙති. උදාහරණයක් වශයෙන් සැන්ෂිංඩුයිහි සිදුකරන ලද පුරාවිද්‍යාත්මක සොයා ගැනීම් වලින් අන්යංවල නොපැවති තාක්ෂණයෙන් උසස් ශිෂ්ටාචාරයක් ගැන පැහැදිලි වේ. ෂෑං රාජවංශය අන්යං සිට කොපමණ දුරකට විහිදී තිබුණ ද යන්න පිළිබඳව සැපයීමට තරම් ප්‍රබල සාක්ෂි නැත. ප්‍රබලම තර්ක මාත්‍රය වන්නේ, නිල ඉතිහාසයේ සදහන් ෂෑං රාජ වංශය විසින්ම පාලනය කරන ලද අන්යං නගරය, ප්‍රදේශයේ වෙනත් බොහෝ නානාප්‍රකාර සංස්කෘතික ජනාවාස සමග සමකාලීනව පැවතුණු බව හා ඔවුනොවුන් අතර වෙළෙදාමද සිද්ධ වුණු බවය.

ෂෝවු රාජවංශය (ක්‍රි.පූ.1046–256)

ලෝකඩ චාරිත්‍ර බඳුනක් (යූ), බටහිර ෂෝවු රාජවංශය

ප්‍රධාන ලිපියන්: ෂෝවු රාජවංශය සහ චීනයේ යකඩ යුගය

අගනුවරවල්: ෂියැන්, ලුවෝයැං

ෂෝවු රාජවංශය (ක්‍රි.පූ 1046 – 256 පමණ දක්වා) චීනයේ වැඩිම කාලයක් පැවති රාජවංශය ලෙස සැලකෙයි. ෂෝවු රාජ වංශයයි. ක්‍රි.පූ. 2වන සහස්‍රය වන විට කහ ගංගා නිම්නයේ ෂෝවු රාජවංශය නැගී විත් ෂෑං රාජ්‍යය පුරා පැතිර ගියේ ය. ෂෝවු රාජවංශය යටතේ අර්ධ වැඩවසම් කුමයක් පැවති බව සැලකෙයි. ෂෝවුවරු ෂෑංවරුනට බටහිරින් ජීවත් වූහ. ෂෑං රාජවංශය විසින් ෂෝවු නායකයා බටහිර ආරක්ෂකයා ලෙස පත්කර ඇත. ෂෝවුහි පාලකයා වූ වු රජු සිය සොහොයුරා වූ ෂෝවුහි ආදිපාදවරයාගේ ආධාර ඇතිව මුයේහි සටනේදී ෂෑංවරුන්ව පරාජය කළේ ය

‍සිය පාලනය නීත්‍යානුකූල කිරීම සඳහා ෂෝවු රජු ස්වර්ග වරම හෙවත් දිව්‍ය ආඥාව ප්‍රකාශයට පත්කළේ ය. මෙය ඉන්පසු බලයට පත් වූ සෑම රාජවංශයක් විසින්ම භාවිතා කරන ලදී. ෂෑංඩි මෙන් සෙසු දෙවිවරුන් පාලනය කළ දෙව්ලොව (ටියෑන්) විසින් චීනය පාලනය කළ යුතු තැනැත්තා තීරණය කරන බව ඉන් පැවසිණි. පාලකයාහට ස්වර්ග වරම නොමැති වූ විට නොයෙකුත් ස්වාභාවික විපත් සිදු වන බව පැවසිණි. එනිසා පාලකයාට සිය ජනතාව පිළිබඳ අවධානය යොමු කිරීමට සිදු විය. නැතිනම් රාජකීය නිවසෙන් කිරුළ ගිලිහී නව නිවසක් වෙත ස්වර්ග වරම හිමිවනු ඇත.

ෂෝවුවරු අනතුරුව සිය අගනුවර බටහිර දෙසට කහ ගංගාවේ ශාඛාවක් වූ වෙයි ගඟ අසල නූතන ෂියෑන් ආසන්න පෙදෙසකට විස්ථාපනය වූ අතර එය යැංසි ගංගා නිම්නය තෙක් ව්‍යාප්ත විය. මෙය චීන ඉතිහාසයේ උතුරේ සිට අකුණට සිදු වූ සංක්‍රමණ අතරින් ප්‍රථම සංක්‍රමණය ලෙස සැලකෙයි.

වසන්ත සහ සරත් සමය (ක්‍රි.පූ. 722–476)

මකර සැරසිලි සහිත චීන පු බඳුනක්, වසන්ත සහ සරත් සමය

ප්‍රධාන ලිපිය: වසන්ත සහ සරත් සමය

අගනුවරවල්: බීජිං (යැන් රාජ්‍යය); ෂියෑන් (ක්වින් රාජ්‍යය)

8 වන ශතවර්ෂයේ වසන්ත සහ සරත් සමයේ දී බලය විමධ්‍යගත විය. මෙම යුගය නම් කෙරුණේ වසන්ත සහ සරත් අනුවාර්ෂික වාර්තා අනුවයි. මේ කාලයේදී ෂෝවු රාජවංශය විසින් යෙදවු ප්‍රාදේශීය හමුදා නායකයෝ නායකත්වය සඳහා සිය බලය යෙදවුහ. වයඹ දිගින් පැමිණි චින් ජනයා වැනි ආක්‍රමණිකයන්ගේ පැමිණීමත් සමඟ මෙම තත්ත්වය උග්‍රවිය. මේ නිසා ෂෝවු අගනගරය නැගෙනහිර පිහිටි ලුවෝයැං වෙත ගෙන යාමට සිදු විය. එයින් ‍ෂෝවු රාජවංශයයේ දෙවන විශාලතම අවධිය වු නැගෙනහිර ෂෝවු බිහිවිය. වසන්ත සහ රසත් සමය මගින් මධ්‍යගත ෂෝවු බලය බිඳවැටීමක් පෙන්නුම් කරයි. එහි ප්‍රාන්ත සිය ගණනක් ඇති විණි. ඒවායෙහි විසු දේශීය බලවතුන් දේශපාලන බලය ලබා ගත් අතර, ‍ෂෝවු රජුට නාමික වශයෙන් පමණක් සේවය ක‍ළේය. ඇතැම් ප්‍රාදේශීය බලවත්හු රාජකීය නාමයන් පවා ආරූඪ කරගත්හ.

චීන දර්ශනයේ සිතුවිලි පාසල් සියය මෙම යුගයේ මල්ඵල ගැන්වුණු අතර එය කොන්ෆියුසියානුවාදය, තාවෝවාදය, නීතිගරුකවාදය සහ මොහිවාදය සඳහා පදනම දමමින් වෙනස්වන දේශපාලන ලෝකයට ප්‍රතිචාර ලෙස ඇති විය.

සතුරු රාජ්‍ය කාලය (ක්‍රි.පූ.476–221)

ප්‍රධාන ලිපිය: සතුරු රාජ්‍ය කාලය

අගනුවරවල්: කිහිපයකි (බහු රාජ්‍ය)

දේශපාලන ‍නැඹුරුතාවයකින් අනතුරුව ක්‍රි.පූ. 5වන ශතවර්ෂයෙන් පසු මුලික රාජ්‍යයන් 7ක් ඉතිරි විණි. එම රාජ්‍යයන් හකිනෙකා සමග සටන් කළ කාල වකවානුව සතුරු රාජ්‍ය කාලය ලෙස හැඳින්විය. ක්‍රි. පු. 256 තෙත් නාමික ෂෝවු රජවරයෙක් සිටියේය. ඔහුට තිබුණේ සීමිත බලයකි.

මෙම සතුරු රාජ්‍යයන් අතර, වර්තමාන සිචුවාන්, හා ලියාඕනිං විය. මේවා පාලනය වන ලද්දේ ආඥාපති හා ආණ්ඩුකාරයකු විසින් පාලනය කරනු ලබන ප්‍රාන්තයක් ලෙසිනි. (郡縣/郡县) වසන්ත හා සරත් කාලයේ භාවිතා වු මෙම පද්ධතියේ ශේෂයන් වර්තමානයේ ෂෙං සහ ෂියෑන් ප්‍රාන්තවල දක්නට ඇත. (පළාත් සහ ප්‍රාන්ත, 省縣/省县)

මෙහි අවසාන ව්‍යාප්ත කිරීම චින්හි රජු වූ යිං ෂෙංගේ වකවානුවේ දී සිදු විය. මොහු තවත් ප්‍රාන්ත 6 ක් එක්සත් කළ අතර ක්‍රි.පූ. 214දී වර්තමාන ෂේජියෑං, ෆූජියෑන්, ග්වැංදොං සහ ගුවැංෂි ප්‍රදේශවලට අයත් භූමි ඈඳාගෙන තමන් පළමු අධිරාජයා (චින් ෂි හුවාං) ලෙස නිවේදනය කළේ ය.

මහේශාක්‍ය චීනය

චින් රාජවංශය (ක්‍රි.පූ.221–206)

චින් ෂි හුවාං

ප්‍රධාන ලිපිය: චින් රාජවංශය

අගනුවර: ෂියෑන්යෑං

ඉතිහාසඥයෝ චින් රාජවංශයේ සිට චිං රාජවංශය අවසානය දක්වා සමය මහේශාක්‍ය චීනය (Imperial China) ලෙස හඳුන්වයි. පළමු චින් අධිරාජයාගේ එක්සත් සමය වසර 12ක් පමණක් පැවතුණ ද, ඔහු හන් චීන මුල්බිම සිට යටතට ගෙන ඔවුන්ව ෂියෑන්යෑං (නූතන ෂියෑන් පෙදෙසට ආසන්න) ප්‍රදේශයේ පිහිටු වූ දැඩි මධ්‍යගත නීතිගරුකවාදී රජයකට යටත් කර ගැනීමට සමත් විය. නීතිගරුකවාදය පිළිබඳ විශ්වාසය, චින් රාජ්‍යය දැඩි නීතිමය රාමුවක් යටතට සහ අධිරාජයාගේ අසීමිත බලතල කෙරෙහි යොමු කළේ ය. මෙම දර්ශනය අධිරාජ්‍යය යුධ ස්වරූපයෙන් ව්‍යාප්ත වීමට බලපෑවේ ය. චින් අධිරාජයා දේශපාලන විරුද්ධවාදීන් සාහසික ලෙස නිහඞතාවේ පවත්වා ගත් අතර මෙම සිද්ධිය පොත් ගිනිතැබීම සහ විද්වතුන් භූමදානය යන සිදුවීම මගින් පැහැදිළි කෙරේ. මෙය පසුකාලීණ හන් නැගී ඒමේ දී දේශපාලන ය පිළිබඳ වඩා මධ්‍යස්ථ පාසල් බිහිවීමට හේතුවන්නට ඇත.

චින් ෂි හුවාංගේ ටෙරාකොටා හමුදාව.

වසන්ත සහ සරත් සමයන් හා සතුරු රාජ්‍ය යුගවල පීඩාවන්ගෙන් පසු චින් රාජවංශයේ වැදගත් සංසිද්ධීන් අතර මධ්‍යගත රජයක සංකල්පය හඳුන්වා දීම, නීතිමාලාව ඒකාබද්ධ කිරීම, ලිඛිත භාෂාවේ ප්‍රගමනය, මිනුම්කිරීම, සහ චීනයේ මුදල් භාවිතය දියුණු වීම යන සිදුවීම් වැදගත් වේ. මීට අමතරව මූලිකව මාර්ගවලට ගැලපීම සඳහා කරත්තවල අක්ෂ දණ්ඩේ දිග වෙනස් විණි. එය අධිරාජ්‍යය ජීව්‍ය වෙළඳ පද්ධතියක් සඳහා හේතු විණි. මධ්‍යගතවීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස චින් රාජ්‍යය උතුරු සීමා ප්‍රාකාරය සම්බන්ධ කළ අතර මෙය චීන මහා ප්‍රාකාරයේ ආරම්භය ලෙස සැලකෙයි.

1912වන තෙක්ම පැවති චින් නිර්මාණයක් ලෙස විද්වතුන් කෙරෙහි විශ්වාසය තහවුරු කරමින් ආරම්භ වූ විද්වත්-නිලධාරි ("විද්වත්-මහතා") තනතුර දැක්විය හැක. ඔවුහු සිවිල් සේවකයන් වූ අතර අධිරජුට දිනපතා පාලනය රැගෙන යාමට උපකාරී වූහ. දක්ෂ තරුණ පිරිමින් රාජකීය විභාගයක් පැවත්වීමෙන් අනුතුරුව මෙම තනතුර සඳහා පත්කෙරිණි. මෙම නිලධාරීන් අක්ෂර කලාව සහ කොන්ෆියුසියානු දර්ශනය උගත යුතු විය. ඉතිහාසඥ විං-ට්සිට් චන් පවසන්නේ:

සාමාන්‍ය කථනයේ දී, මෙම විද්වත්-මහත්මාගේ වාර්තා ඉතා අගනේ ය. එය ප්‍රශංසා කිරීමට තරම් අගනා අතර එය 18වන සියවසේදී යුරෝපයේ ද අනුකරණයට ලක් විය. එසේවුවත්, එයට විශාල බාධාවක් වූයේ චීන රජයේ වූ පෞද්ගලික සලකාබැලීම් ය.

හන් රාජවංශය (ක්‍රි.පූ. 202–ක්‍රි.ව. 220)

ප්‍රධාන ලිපිය: හන් රාජවංශය

අගනුවරවල්: චැන්ග්ඈන්, ලුවෝයෑං, ලියෑං, ෂුචං

බටහිර හන්

දණගසා සිටින සේවිකාවකගේ හැඩය ගත් සර්පණ පියනක් සහිත හන් රාජවංශ තෙල් පහනක් (ක්‍රි.පූ. 2වන සියවස)

කෙටිකලක් පැවති ඒකාබද්ධ චින් රාජවංශය, සිවිල් යුද්ධ‍යකින් පරාජය කොට හන් රාජවංශය ආරම්භ කරනු ලැබුවේ ලියු බං විසිනි. හන් රාජවංශයේ දිගු පාලන සමය චීන ඉතිහාසයේ ස්වර්ණමය යුගය ලෙස සැලකෙයි. එහි දිගු කාලීන සෞභාග්‍යමත් ස්ථාවර පාලනය එක්සත් චීන රාජ්‍යයක් සඳහා පදනම යෙදී ය. හන් රාජවංශ සමයේ චීන රාජ්‍යය වඩාත් ව්‍යාපත් වූ එය ඈත බටහිර පෙදෙස් දක්වා ද ව්‍යාප්ත විය. කොන්ෆියුසියානුවාදය දර්ශනයක් ලෙස ඔසවා තැබුණු අතර එය චීන ශිෂ්ටාචාරයේ කලාව, සංස්කෘතිය සහ විද්‍යාවේ දියුණුවට හේතු විය. මෙම සමයේ චීන ඉතිහාසයේ සිදු වූ බලපෑම නිසා රාජවංශයේ නාමය වූ "හන්" යන්න නූතන චීනයේ බහුලව වෙසෙන ජනවර්ගය විසින් ආදේශ කොටගෙන ඇත. මෙය චීන භාෂාව සහ ලිඛිත අක්ෂර හැඳින්වීමට නිතර භාවිතා වේ.

වෙන් සහ ජිං අධිරාජවරුන්ගේ රාජ්‍ය නිර්බාධ ප්‍රතිපත්තිය නිසා වු අධිරාජයාට අධිරාජ්‍යය එහි උච්චස්ථානයට ගෙන ඒමට හැකි විය. ඔහුගේ බලය ශක්තිමත් කිරීමට කොන්ෆියුසියානුවාදය බෙහෙවින් උපකාරී විය. එහි අධ්‍යයන සහ දියුණුව සඳහා රාජකීය විශ්වවිද්‍යාල පිහිටුවන ලද අතර වෙනත් චින්තන පාසල් අධෛර්යයට ලක්කෙරිණි.

සංචාරක ෂියොන්ග්නු අධිරාජ්‍යය දුර්වල කිරීමට ප්‍රධාන යුධ ව්‍යාපාර දියත් කෙරුණු අතර ඔවුන්ගේ බලපෑම උතුරින් චීන මහා ප්‍රාකාරය දක්වා සීමා කරන ලදී. ෂෑං ක්වියැන්ගේ ප්‍රධානත්වයෙන් සිදු වූ විද්වත් උත්සාහයන් නිසා හන් අධිරාජ්‍යය ටරිම් ද්‍රෝණියේ රාජ්‍ය දක්වා ව්‍යාප්ත වූ අතර චීනය සහ බටහිර යා කළ සේද මාවත විවෘත විය. මෙය ද්වි පාර්ශ්වික වෙළඳාම සහ සංස්කෘතික හුවමාරුවක් සඳහා හේතු විය. දකුණින් යැංසි ගංගා නිම්නයේ වූ විවිධ කුඩා රාජ්‍ය ද අධිරාජ්‍යයට ඈඳා ගැනිණි.

මීට අමතරව වු අධිරාජයා බේයුඒ ගෝත්‍රයට එරෙහිව යුධ ව්‍යාපාර මාලාවක් දියත් කළේ ය. එසේම ඔහු ක්‍රි.පූ. 135දී මින්යුඒ ද, ක්‍රි.පූ.111දී නාන්යුඒ, සහ ක්‍රි.පූ. 109දී ඩියෑන් පෙදෙසත් ඈඳාගන්නා ලදී. සංක්‍රමණය සහ යුධ ව්‍යාපාර නිසා දකුණෙහි සංස්කෘතිය උරා ගන්නා ලදී. එසේම මෙය හන් රාජ්‍යයට අග්නිදිග ආසියානු රටවල් සමග වෙළඳ සම්බන්ධතා පැවැත්වීමට ආධාර විය.

වු අධිරාජයාගෙන් පසු අධිරාජ්‍යයේ ව්‍යාප්තිය නතර වූ අතර එය ක්‍රමයෙන් පිරිහෙන්නට පටන්ගත්තේ ය. ආර්ථිකව අධික යුධ ව්‍යාපාර සහ ව්‍යාපෘති නිසා රාජ්‍ය භාණ්ඩාගාරය දුර්වල විය. ප්‍රබල පවුල් විසින් භූමි අත්පත් කරගැනුම නිසා බදු පදනම අඩු විය. විවිධ අගබිසෝවරුන්ගේ වංශිකයින් අදක්ෂ පාලකයන්ව මෙහෙයවීමට උත්සාහගත් අතර වැං මැං විසින් රාජ්‍ය පැහැරගැනීමෙන් පසු රාජවංශය බිඳවැටිණි.

ෂින් රාජවංශය

ක්‍රි.ව. 9දී වැං මැං ස්වර්ග වරම අනුව හන් රාජවංශයේ අවසානය සනිටුහන් කළ යුතු බවත්, සිය නැගී ඒම සිදුවන බවත් ය. ඔහු කෙටිකාලයක් පැවති ෂින් ("නව") රාජවංශය ආරම්භ කළේ ය. වැං මැං පුළුල් භූමි සහ ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ ව්‍යාපාරයක් ආරම්භ කළේ ය. ඒ අතර වහල් සේවය අහෝසි කිරීම, ඉඩම් ජනසතු කිරීම සහ බෙදා දීම ප්‍රධාන විය. නමුත් මෙම ප්‍රතිසංස්කරණ සඳහා ඉඩම්හිමි විද්වතුන් සහාය නොවූයේ ඔවුන් ප්‍රවේණිදාස ක්‍රමයට ප්‍රියකළ නිසායි. මේ නිසා බලය ව්‍යාකූලත්වයට පත් වූ අතර භූමිය අඩු විය. මෙය තවත් සංකීර්ණ කරමින් කහ ගඟ පිටාර ගලන්න‍ට වූ අතර එහි රොන්මඩ තැන්පත් වීම නිසා එය ශාඛා දෙකකට බෙදී විශාල ගොවීන් සංඛ්‍යාවක් මරණයට පත් විය. පසුව ක්‍රි.ව. 23දී වෙයෑං මාලිගය තුළ දී කලහකාරී ගොවීන් පිරිසක් විසින් වැං මැං මරා දමන ලදී.

නැගෙනහිර හන්

පැරණි අගනුවර වූ ෂියෑන් පෙදෙසට නැගෙනහිරින් පිහිටි ලුවෝයැංහි ඉඩම්හිමි වෙළඳ පවුල්වල උපකාරයෙන් ගුවංවු අධිරාජයා හන් රාජවංශය නැවත ස්ථාපනය කළේ ය. මෙම නව යුගය නැගෙනහිර හන් රාජවංශය ලෙස හඳුන්වයි. මිං සහ ෂෑං අධිරාජවරු අධිරාජ්‍යයේ පැරණි සංස්කෘතික සහ යුධ විභූතිය නැවත ගොඩනැගූහ. ෂියොන්ග්නු අධිරාජ්‍යය ද තීරණාත්මකව පරදවන ලදී. විද්වතකු සහ ජනරාල්වරයකු වූ බැන් චාඕ පසුව ආක්‍රමණ පාමීර් සිට කැස්පියන් වෙරළබඩ ප්‍රදේශ දක්වා ව්‍යාප්ත කරන ලදී. මෙලෙස සේද මාවත නැවත විවෘත වූ අතර විදේශීය සංස්කෘතීන් සහ වෙළඳම ඒකාබද්ධ විය. එසේම බුදුදහමේ පැමිණීම ද සිදුවිය. මෙලෙම බටහිර සමග පැවති සංකීර්ණ සබඳතා නිසා මුහුදු මාර්ගයෙන් සිදු වූ පළමු චීනය වෙත රෝම දූත ගමන පිළිබඳ චීන වාර්තා ක්‍රි.ව. 166දීත්, දෙවන දූත ගමන ක්‍රි.ව. 284දීත් සඳහන් වේ.

පැරණි චීනයේ විද්‍යාවේ සහ තාක්ෂණයේ විශාලම ප්‍රගමනය සිදු වූ රාජවංශය නැගෙනහිර හන් රාජවංශය ලෙස සැලකෙයි. කායි ලුන් විසින් කඩදාසි සොයාගැනීම, සහ මහා ප්‍රාඥයකු වූ ෂැං හෙං ජීවත්වූයේ ද මෙම සමයේ ය..

තුන් රාජධානි (ක්‍රි.ව. 220–280)

ප්‍රධාන ලිපිය: තුන් රාජධානි

අගනුවරවල්: ලුවෝයෑං (චාඕ වෙයි සහ බටහිර ජින්); චෙංදු (ෂු හන්); ජියෑන්කාං (නැගෙනහිර වු); චංආන් (බටහිර ජින්)

2වන සියවස වන විට ඉඩම් අත්පත් කරගැනුම, ආක්‍රමණ, අගබිසෝවරුන්ගේ වංශිකයින් සහ පණ්ඩකවරුන් විසින් සිදුකළ බල අරගල නිසා රාජවංශය බිඳවැටිණි. ක්‍රි.ව. 184දී යුධනායකයන්ගේ සමයක කහ තලප්පා කැරැල්ල ඇරඹිණි. මෙම ආරවුලේ දී රාජ්‍ය ත්‍රිත්වයක් බලය වර්ධනය කරගත් අතර මෙම යුගය තුන් රාජධානි ලෙස හඳුන්වයි. මෙම යුගය තුළ බොහෝ ප්‍රේමණීය නිර්මාණ බිහි වී ඇත.

208දී කාඕ කාඕ විසින් උතුර එක්සත් කළ පසු ඔහුගේ පුත්‍රයා 220දී වෙයි රාජවංශය ප්‍රකාශයට පත්කළේ ය. පසුව වෙයිහි සතුරන් වූ ෂු සහ වු රාජ්‍ය විසින් සිය ස්වාධීනත්වය ප්‍රකාශයට පත්කොට චීනය තුන් රාජධානි යුගයයක් කරා යොමුකළහ. මෙම යුගයේ බලට විකේන්ද්‍රගතව පැවති අතර විශාල පවුල්වල බලය වර්ධනය විණි.

265දී, ජින් රාජවංශය වෙයි පරාජය කොට 280දී රට එක්සත් කළේ ය. නමුත් මෙම එක්සත් බව පැවතියේ කෙටි කාලයකි.

ජින් රාජවංශය (ක්‍රි.ව. 265–420)

ප්‍රධාන ලිපියන්: ජින් රාජවංශය (265–420) සහ රාජධානි දහසය

අගනුවරවල්: චංආන් (බටහිර ජින්); ජියෑන්කාං (නැගෙනහිර ජින්)

ජින් රාජවංශය රාජකීය කුමාරවරුන්ගේ අභ්‍යන්තර බල අරගලය හේතුවෙන් දුර්වල වූ අතර උතුරු චීනයේ පාලනය හන්-නොවන චීන පුරවැසියන්ගේ කැරලි හේතුවෙන් අහිමි වූ අතර ඔවුහු ලුවොයෑං සහ චංආන් අල්ලාගත්හ. 317දී නූතන නැන්ජිං ප්‍රදේශයේ ජින් කුමරු අධිරාජයා බවට පත්ව රාජවංශය ඉදිරියට ගෙන ගිය අතර එය නැගෙනහිර ජින් ලෙස හඳුන්වයි. මෙය දකුණු චීනය පාලනය කළේ ය. මෙම රැගෙන යාමට පෙර ජින් රාජවංශය, ඉතිහාසඥයින් විසින් බටහිර ජින් ලෙස හඳුන්වයි.

උතුරු චීනය ස්වාධීන රාජධානි මාලාවකට කැඩී ගියේ ය. ඒ අතරින් බොහෝමයක් ෂියොන්ග්නු, ෂියෑන්බෙයි, ජියේ, ඩි සහ ක්වියෑං පාලකයින් විසින් පාලනය කරන ලදී. මෙම හන්-නොවන ජනයා තුර්කි, මොංගෝලියානුවන්, සහ ටිබෙට්වරුන් ය. මේ අතරින් සමහර ජනයා විශේෂයෙන් ක්වියෑං සහ ෂියොංනු ජනයාට හන් සමයේ සිට මහා ප්‍රාකාරය ඉදිරිස පෙදෙස්වල වාසයට අවසර දී තිබණි. දහසය රාජධානි උතුරේ සිදු වූ යුද්ධ නිසා යැංසි ගංගා ද්‍රෝණියෙන් සහ ඩෙල්ටාවෙන් දකුණ කරා මහා පරිමාණයේ හන්-චීන සංක්‍රමණ සිදු විය.

හුනුගලින් නිම වූ බෝධිසත්ත්ව ප්‍රතිමාවක්, උතුරු ක්වි රාජවංශය, ක්‍රි.ව. 570, මෙය නූතන හෙනාන් පළාතෙන් හමු විය.

උතුරු සහ දකුණු රාජවංශ (ක්‍රි.ව. 420–589)

ප්‍රධාන ලිපිය: උතුරු සහ දකුණු රාජවංශ

අගනුවරවල්: යේ, චංආන් (උතුරු රාජවංශ); ජියෑන්කාං (දකුණු රාජවංශ)

5වන සියවසේ උතුරු සහ දකුණු රාජවංශ නැමැති යුගයක් කරා චීනය එළැඹියේ ය. මෙමගින් රටේ උතුරු සහ දකුණු ප්‍රදේශ පාලනය කෙරිණි. දකුණින් නැගෙනහිර ජින් රාජ්‍යය නිසා ලියු සොං, දකුණු ක්වි, ලියෑං සහ අවසානයේ චෙන් රාජවංශ බිහි විය. මෙම සෑම දකුණු රාජවංශයක්ම පාලනය කළේ හන් චීන පාලන පවුල්වලින් වන අතර ඔවුහු සිය අගනුවර ලෙස ජියෑන්කාං (නූතන නැන්ජිං) අගනුවර ලෙස තෝරාගත්හ. ඔවුහු උතුරු ආක්‍රමණ මැඬපැවැත්වූ අතර චීන ශිෂ්ටාචාරයේ බොහෝ අපේක්ෂාවන් ඉටු කළහ.

උතුරෙහි රාජවංශ දහයෙන් අවසාන රාජවංශය වූ උතුරුචීන සංචාරක පිරිසක් වූ ෂියෑන්බෙයි ජනයා විසින් පිහිටුවූ උතුරු‍ වෙයි රාජවංශය 439දී අවසන් විය. උතුරු වෙයි රාජවංශය ක්‍රමයෙන් දෙකඩ වී නැගෙනහිර සහ බටහිර වෙයි රාජධානි බිහි වූ අතර එය අනතුරුව උතුරු ක්වි සහ උතුරු ෂෝවු බිහි විය. මෙම රාජ්‍යයන් ෂියෑන්බෙයිවරුන් හෝ ෂියෑන්බෙයි පවුල් සමග විවාහ ළුූ හන්වරුන්ගෙන් සමන්විත විය.

රට බෙදීගියද, භූමිය පුරා බුදුදහම පැතිර ගියේ ය. දකුණුදකුණු චීනය තුළ වරින්වර රාජ සභාව සහ වංශවත් පුද්ගලයන් අතර බුදුදහමපැවතීමට ඉඩ හල යුතු ද යන්න පිළිබදව දැඩි විවාදයක් පැවැතිණි. අවසානයේදී දකුණු සහ උතුරු රාජ වංශ යුගයෙහි අවසාන භාගයේදී බෞද්ධාගමික සහ තාවෝවාදී අනුගාමිකයෝ එකිනෙකා කෙරෙහි වඩාත් ඉවසන සුළු ආකල්ප දැරීමට හුරුවූහ

589දී චීන ඉතිහාසයේ දිගු බෙදුණු කාලපරිච්ඡේදය අවසන් කරමින් සුයි රාජවංශය නැවත චීනය එක්සත් කළේ ය. හන් සහ සුයි රාජවංශ අතර සියවස් හතරක කාලපරිච්ඡේදය තුළ බටහිර ජින් රාජවංශය විසින් චීනය එක්සත් කළේ වසර 24ක් සඳහා පමණි.

සුයි රාජවංශය (ක්‍රි.ව. 589–618)

ප්‍රධාන ලිපිය: සුයි රාජවංශය

අගනුවර: දක්සිං (නිල); දොංදු (ද්විතීයික)

වසර 29ක් පැවති සුයි රාජවංශය, එය පැවති කාලසීමාවට වඩා වැඩි වැදගත්කමකින් යුත් කාර්යභාරයක් ඉටුකරන ලදී. සුයි රාජවංශය නැවත වරක් චීනය එක්සත් කර නොයෙකුත් ආයතන පිහිටුවූ අතර එය ඔවුන්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයන් වූ ටෑංවරුන් විසින් වර්ධනය කරන ලදී. මේ අතරට දෙපාර්තමේන්තු ත්‍රිත්වය සහ අමාත්‍යාංශ සය ඇතුළත් පරිපාලන ක්‍රමය, සම්මත කාසි ක්‍රමය, වැඩිදියුණු කළ ආරක්ෂක හමුදාව සහ මහා ප්‍රාකාරයේ ව්‍යාප්තිය, බුදුදහමට නිල අනුග්‍රහය ලබා දීම ප්‍රධාන විය. චින්වරුන් මෙන් සුයිවරුන් සිය සම්පත් අධිභාවිතය නිසා පරිහානියට පත් වූහ.

ටෑං රාජවංශය (ක්‍රි.ව. 618–907)

චීන ටෑං රාජවංශයේ ත්‍රිත්ව වර්ණ ඔපදැමූ පෝසිලේන් අශ්වරුවක් (ක්‍රි.ව. 700 පමණ)

ප්‍රධාන ලිපිය: ටෑං රාජවංශය

අගනුවරවල්: චංආන්, ලුවෝයැං

ඉතිහාසඥ මාක් එඩ්වඩ් ලුවිස් අනුව:

බොහෝ චීනුන්ටෑං රාජවංශය (618-907) මහේශාක්‍ය චීනයේ දේශපාලන සහ සංස්කෘතික උච්චස්ථානය ලෙස සලකනු ලබයි. මැංචු චිං රාජවංශයට ප්‍රථම අධිරාජ්‍යය එහි උපරිම විශාලත්වයට ළඟා වූ අතර ආගමික, අක්ෂර, සහ බොහෝ ආර්ථික සහ දේශපාලන ආයත අතින් නැගෙනහිර ආසියාවේ මධ්‍යස්ථානය බවට පත් විය. මීට අමතරව ටෑං රචකයෝ චීනයේ මහා කාව්‍ය සම්ප්‍රදායේ උසස්ම කාව්‍ය රචනා කළෝ ය.

ටෑං රාජවංශය පිහිටුවන ලද‍්දේ ගඔෂු අධිරාජයා විසින් 618 ජූනි 18වන දින ය. මෙය චීන ශිෂ්ටාචාරයේ ස්වර්ණමය යුගයක් ලෙස සැලකෙන අතර කලාව, සාහිත්‍යය, ප්‍රධානව කාව්‍ය ශාස්ත්‍රය, සහ තාක්ෂණයේ වැදගත් සංවර්ධනයන් රැසක් සිදු විය. සමානා්‍ය ජනයා අතර බුදුදහම ප්‍රධාන ආගම ලෙස පැතිරගියේ ය. ජාතික අගනුවර වූ චංආන් (නූතන ෂියෑන්) එකල ලොව විශාලතම නගරය විය.

දෙවන අධිරාජයා වූ ටයිෂොං, සංචාරක ගෝත්‍රවලින් එල්ල වන තර්ජන වැළැක්වීමට යුධ ව්‍යාපාරයක් සංවිධානය කළ අතර සීමාවන් පුළුල් කරමින් යාබද රාජ්‍ය කප්පම් ක්‍රමයකට එකඟ කර ගත්තේ ය. ටරිම් ද්‍රෝණියේ සිදු වූ බොහෝ ජයග්‍රහණ මගින් සේද මාවත විවෘතව තබා ගනිමින් චංආන් මධ්‍ය ආසියාවේ සිට බටහිර දෙසට සම්බන්ධ විය. දකුණු දෙසින් වාසිදායක මුහුදු වෙළඳාම ගුවාන්ෂූ වැනි වෙළඳ නගරවල ව්‍යාප්ත විය. බොහෝ විදෙස් රටවල් සමග පැතිරුණු වෙළඳාමක් පැවති අතර බොහෝ විදේශීය වෙළඳුන් චීනය වෙත සංචාරය කර සාර්වභෞම සංස්කෘතිය ප්‍රචලිත කළහ. ටෑං සංස්කෘතිය සහ සමාජ ක්‍රමය ජපානය වැනි රටවල් විසින්ද අනුගමනය කරන ලදී. අභ්‍යන්තරව මහා ඇලමාර්ගය මගින් දේශපාලන මධ්‍යස්ථානය වූ චංආන් සහ අධිරාජ්‍යයේ නැගෙනහිර සහ දකුණු පෙදෙස්වල වූ ආර්ථික සහ කෘෂිකාර්මික මධ්‍යස්ථාන යා කරන ලදී.

පැරණි සමෘද්ධිමත් ටෑං රාජවංශය ශක්තිමත් මධ්‍යගත පාලනක්‍රමයක් සහ ප්‍රතිපත්ති මත ගොඩනැගුණි. රජය "දෙපාර්තමේන්තු ත්‍රිත්වය සහ අමාත්‍යාංශ සය" යනුවෙන් සංවිධානය කෙරිණි. මෙම දෙපාර්තමේන්තු රාජකීය පවුලේ සාමාජිකයන් මෙන්ම විද්වත් නිලධාරීන් විසින් ද පාලනය කරන ලදී. මෙම විද්වත් නිලධාරීන් රාජකීය විභාග එගින් තෝරා ගැනිණි. ටෑං රාජවංශ සමයේ ක්‍රියාවට නැංවුණු මෙම ප්‍රතිපත්ති පසුකාලීන රාජවංශ විසින් නවීකරණයන් සමග අනුගමනය කරන ලදී.

‍ටෑං "සම-භූමි පද්ධතිය" අනුව සියලු බිම් අධිරාජයාට අයත් වූ අතර නිවසේ ප්‍රමාණය අනුව ජනයාට ප්‍රදානය කොට තිබිණි. මිනිසුන් ප්‍රදානය කළ භූමි සෑම වසරකම යුධ සේවාවන් සඳහා නිශ්චිත කාලයක් සඳහා යොදාගැනිණි. මෙම ප්‍රතිපත්තීන් නිසා නිෂ්පාදනය ශීඝ්‍ර ලෙස ඉහළ ගිය අතර රාජ්‍ය භාණ්ඩාගාරයට එතරම් බරකින් තොරව හමුදාව නඩත්තු කිරීමටද හැකි විය.නමුත් රාජවංශයේ මධ්‍ය සමයේදී ස්ථාවර හමුදා මෙම තත්ත්වය ප්‍රතිස්ථාපනය කළ අතර ඉඩම් අයිතිය පුද්ගලික හිමිකරුවන් අතට පත් විය.

චීන ඉතිහාසයේ එකම රාජ්‍යාධිකාරී අධිරාජිනිය වූ වු සේටියැන් අධිරාජිනිය යටතේ අධිරාජ්‍යය වැජඹුණු අතර පැසිෆික් සාගරයේ සිට ඒරල් මුහුද දක්වා අධිරාජ්‍යය ව්‍යාප්ත කළ ෂුවාන්සොං අධිරාජ‍යාගේ සමයේ අධිරාජ්‍යය එහි උච්චස්ථානයට පත් විය. මෙකල අවම වශයෙන් ජනගහනය මිලියන 50ක් පමණ වන්නට ඇතැයි සැලකේ.

අධිරාජ්‍යයේ සෞභග්‍යයේ උච්චස්ථානයේදී, 755 සිට 763 දක්වා ඇති වූ අන් ලුෂාන් කැරැල්ල නිසා ජනගහනය බෙහෙවින් අඩු විය. මධ්‍යම රජයේ බලය ද ක්‍රමයෙන් හීන විය. කැරැල්ල මැඬලීමත් සමග, ජියේදුෂි යනුවෙන් හැඳින්වුණු ප්‍රාදේශීය හමුදා පාලකයෝ ස්වයං පාලන තත්ත්වයක් ඉසිලූහ. ඉඩම් බදුවලින් ලැබුණු ආදායම මඳ වූ හෙයින් මධ්‍යම රජය ලුණු ඒකාධිකාරය මත අධිකව රඳා පැවතිණි. එසේවුවත්, සිවිල් සමාජය දියුණුවට පත් වූ අතර දුර්වල රාජ්‍ය පාලනය තුළ වර්ධනයට ලක් විය. බාහිරව පැරණි අවනත රාජ්‍ය අධිරාජ්‍යය ආක්‍රමණය කළ අතර ඉදිරි සියවස් තුළ අධිරාජ්‍යයේ විශාලත්වය ද අඩු විය.

පසු ටෑං යුගයේදී රාජසභාවේ උදාසීන දූෂිත පාලනය සහ ප්‍රාදේශීය යුධනායකයන්ගේ නැගී ඒම නිසා නොයෙකුත් කැරලි ඇති විය. මේ අතරින් වඩාත්ම ව්‍යසනකාරී වූයේ 874 සිට 884 දක්වා පැවති හුවෑං චාඕ කැරැල්ල යි. මෙය දශකයක් පුරාවට අධිරාජ්‍යය වටලන ලදී. 879දී ගුවාන්ෂූ දකුණු වරාය සේවකයන් අස්කිරීම එම ප්‍රදේශවාසීන් බොහෝමයක් සමූලඝාතනය සඳහා හේතු විය. 881දී ලුවෝයැං සහ චංආන් යන නගර ද්විත්වයම බිඳ වැටිණි‍. හන් සහ තුර්කි යුධඅධිපතීන් මෙම කැරැල්ල මැඬපැවැත්වීමෙන් සිය බලය වර්ධනය වෙතැයි අදහස් කළහ. මීට සමගාමීව ෂු වෙන් විසින් රාජ්‍’ය පැහැරගැනීම නිසා රාජවංශය බිඳ වැටිණි. අනතුරුව රාජ්‍යය කැබලිවීමේ යුගයක් එළැඹිණි.

පංච රාජවංශ සහ දස රාජධානි යුගය (ක්‍රි.ව. 907–960)

ප්‍රධාන ලිපිය: පංච රාජවංශ සහ දස රාජධානි යුගය

අගනුවරවල්: කයිෆෙං, ලුවෝයැං (පංච රාජවංශ), විවිධ නගර (දස රාජධානි)

ටෑං සහ සොං යුග අතර පැවති දේශපාලන අසමගිය 907 සිට 960 දක්වා පැවතිඅතර මෙය පංච රාජවංශ සහ දස රාජධානි යුගය ලෙස හඳුන්වයි. මෙම අර්ධ ශතවර්ෂය තුළ චීනය බහු රාජ්‍ය පද්ධතියකින් සමන්විත විය. (පසුව) ලියෑං, ටෑං, ජින්, හන් සහ ෂෝවු යනුවෙන් හැඳින්වූ පංච රාජවංශක් එකකින් පසුව අනෙක වශයෙන් උතුරු චීනයේ ප්‍රධාන භූමිය පානය කරන ලදී. මෙම රාජ්‍ය අතුරින් ටෑං, ජින් සහ හන් රාජධානිවල රජවරු (පසුකාලීන) ෂටුඕ තුර්කිවරුන්ගේ ආක්‍රමණවලට ලක්වූහ. හන් ගෝත්‍රයට අයත් ස්ථාවර කුඩා රාජ්‍යවල පාලකයෝ දකුණු සහ බටහිර චීනයේ සහයෝගයෙන් පාලනය කළහ‍. මෙලෙසින් "දස රාජධානි" බිහිවිය.

උතුරේ පැවති අවුල්සහගත තත්ත්වය මධ්‍යයේ යුධ දිස්ත්‍රික්ක දහසය (නූතන මහා ප්‍රාකාරය දිගේ ප්‍රදේශය) නැගී එමින් පැවති ඛිටන් ලියාඕ රාජවංශය විසින් පවරාගත් අතර මෙය මෙය උතුරු සංචාරක අධිරාජ්‍යවල ආක්‍රමණවලින් චීනය දුර්වල කරවීමට සමත් විය. දකුණින් වියට්නාමය සිය නිදහස දිනාගත්තේ ය. චීනයේ සංස්කෘතික සහ ආර්ථික මධ්‍යස්ථානවල පැවති යුද්ධ නිසා මෙම යුගය අවසන් විය. හෙය ප්‍රධාන වශයෙන්ම පසුකාලීන ෂෝවු සෙන්පතියකු වූ ෂාඕ කුවාංයින්ගේ කුමන්ත්‍රණයකින් සිදු වූ අතර 960දී සොං රාජවංශය ස්ථාපනය කෙරිණි. මෙලෙසින් එක්සත් චීනයක් ගොඩනැගුණු අතර "දස රාජධානි" ක්‍රමයෙන් මැකීගියේ ය.

සොං, ලියාඕ, ජින්, සහ බටහිර ශියා රාජවංශ (ක්‍රි.ව. 960–1234)

සුළඟ සහ වර්ෂාව මධ්‍යයේ නිවෙස් බලා යන ගව රැළ ලි ඩි (12වන සියවස) විසිනි.

ප්‍රධාන ලිපියන්: සොං රාජවංශය, ලියාඕ රාජවංශය, බටහිර ශියා, සහ ජින් රාජවංශය (1115–1234)

වැඩිදුර තොරතුරු: සොං රාජවංශයේ ඉතිහාසය

අගනුවරවල්: කායිෆෙං සහ ලින්‍’අන් (සොං රාජවංශය); ෂැංජිං, නැන්ජිං, ටොක්මොක් (ලියාඕ රාජවංශය); ෂැංජිං, ෂෝංඩු, කායිෆෙං (ජින් රාජවංශය); යින්චුවාන් (බටහිර ශියා රාජවංශය)

960දී සොං රාජවංශය පිහිටුවන ලද්දේ ටයිෂු අධිරාජයා විසිනි. එහි අගනුවර කායිෆෙංහි (බියෑන්ජිං ලෙසද හඳුන්වයි) පිහිටුවන ලදී. 979දී, සොං රාජවංශය චීනයේ බොහෝ ප්‍රදේශ එක්සත්කළේ ය. නමුත් පිටත බොහෝ තෘණබිම් සංචාරක අධිරාජ්‍යය විසින් අල්ලා ගැනිණි. 907 සිට 1125 දක්වා පැවති ඛිටන් ලියාඕ රාජවංශය විසින් මැංචූරියාව, මොංගෝලියාව, සහ උතුරු චීනයේ ඇතැම් ප්‍රදේශ පාලනය කරන ලදී. මේ අතර 1032 සිට 1227දක්වා ටංගුට් ගෝත්‍රය විසින් පිහිටුවන ලද බටහිර ශියා රාජවංශය මගින් වර්තමාන වයඹ දිග චීනයේ ගන්සු, ෂාන්ෂි, සහ නිංෂියා පළාත්වලට අයත් බිම් පාලනය කරන ලදී.

මුල් සොං යුගයේ, පෙර රාජවංශයේ සමයේ නැති වී ගිය යුධ ප්‍රාන්ත දහසය නැවත අත්පත් කරගැනීමට ලියාඕ රාජවංශයට එරෙහිව යුධ ව්‍යාපාර කිහිපයක්ම දියත් කළ නමුත් ඒවා අසාර්ථක විය. අනතුරුව 1004දී ලියාඕ අශ්වාරෝහක හමුදාව උතුරු චීන තැන්න ඔස්සේ ගොස් කායිෆෙංහි පිටත සීමාවට ළඟා වූ අතර සොං හි යටත් වීම ප්‍රකාශයට පත්කරමින් චන්යුවාන් ගිවිසුමට අත්සන් තැබීමට සොං රාජ්‍යයට බලකෙරිණි. මෙමගින් වාර්ෂිකව සොං භාණ්ඩාගාරයෙන් විශාල කප්පම් මුදලක් ගෙවීමට නිටම කෙරිණි. මෙම ගිවිසුම චීන කප්පම් ක්‍රමයේ වැදගත් පූර්වජයෙක් ලෙස සැලකෙයි. මෙලෙසින් ලියාඕ දේශය වෙත සොං දේශයෙන් ගලා ගිය රිදී සඳහා හිලව් ලෙස චීන භාණ්ඩ සහ නිෂ්පාදන හුවමාරු වූ අතර මෙලෙසින් සොං ආර්ථිකය පුළුල් කරමින් භාණ්ඩාගාරයේ පාඩුව අවම විය. මෙය ලියාඕ රාජ්‍යයට එරෙහි සොං ආක්‍රමණයක් සඳහා උපකාර විය. මෙයට සමාන ගිවිසුම් සහ සමාජයීය-ආර්ථික සබඳතා යාබද ජින් රාජවංශය සමග ද පැවිතිණි.

ලියාඕ අධිරාජ්‍යය තුළ ජුර්චෙන් ගෝත්‍රික ජනයා 1115දී වංශාධිපතීන්ට එරෙහිව කැරලි ගසා ජින් රාජවංශය පිහිටුවූහ. 1125දී පරිහානියට යමින් පැවති ජින් රාජ්‍යය විසින් ලියාඕ රාජවංශය සහමුලින්ම අතුගා දමන ලදී. ලියාඕ රාජසභාවේ සෙසු සාමාජිකයන් මධ්‍යම ආසියාව වෙත පලා ගොස් ක්වාරා ඛිටායි අධිරාජ්‍යය (බටහිර ලියාඕ රාජවංශය) පිහිටුවූහ. නොබෝකලකින්ම ජින්වරුන්ගේ සොං රාජවංශය ආක්‍රමණය සිදු විය. 1127දී, කායිෆෙං අල්ලාගැනීමත් සමග උතුරු සොං රාජවංශ යුගය අවසන් කරමින් ජිංකං සිද්ධිය නැමැති මහත් ව්‍යසනකාරී සිදුවීම සිදු විය. පසුව සම්පූර්ණ උතුරු චීනයම ආක්‍රමණය කෙරිණි. සොං රාජ මාලිගයේ ‍ඉතිරිව සිටි සාමාජිකයන් රැස් වී නව අගනුවර ලෙස හංෂොවු (杭州) කේන්ද්‍රකර ගනිමින් දකුණු සොං රාජවංශ යුගය ආරම්භ කළහ. එමගින් හුවායි ගඟ අසල ප්‍රදේශ පාලනය කෙරිණි. ඉදිරි වසර තුළ චීන ජනගහනය සහ ජනාවාස සොං රාජවංශය, ජින් රාජවංශය සහ බටහිර ශියා රාජවංශය අතර බෙදී ගියේ ය. මෙම යුගය අවසන් කරමින් 1227දී මොංගෝලියානු ආක්‍රමණ නිසා බටහිර ශියා රාජවංශය බිඳවැටිණි. අනතුරුව ජින් රාජවංශය 1234දී ද, අවසානයේ දකුණු සොං රාජවංශය 1279දී ද බිඳවැටිණි.

එහි යුධ දුර්වලතාවය හැරෙන්නට සොං රාජවංශය සම්භාව්‍ය චීන ශිෂ්ටාචාරයේ උච්චස්ථානය ලෙස පුළුල්ව පිළිගැනෙයි. තාක්ෂණයෙන් සවිබල ගැන්වූ සොං ආර්ථිකය ‍එකල ලෝක ඉතිහාසයේ කිසිදු රටක නොවූ විරූ අයුරින් විදග්ධතාවයට පැමිණියේ ය. ජනගහනය මිලියන 100 ඉක්මවූ අතර වී වගාවේ දියුණුව, නිෂ්පාදන සඳහා බහුලව ගල්අඟුරු භාවිතා කළ හැකි වීම ආදිය නිසා සාමාන්‍ය ජනයාගේ ජීවන තත්ත්වය ඉහළ නැංවිණි. කායිෆෙං, සහ අනතුරුව අගනුවර වූ හංෂොවු යන නගර ද්විත්වයම එකල ලොව වඩාත් ජනාකීර්ණම නගර විය. බටහිර සමග ගොඩබිම් මගින් වෙළඳාම සංචාරක අධිරාජ්‍ය මගින් අවහිර කළද, යාබද රාජ්‍ය සමග පැතිරුණු මුහුදු වෙළඳමක් පරවතිණි. සොං කාසි භාවිතය ප්‍රචලිත වූ අතර මාලිමා වලින් බලගැන්වුණු විශාල දැව යාත්‍රා චීන මුහුදු සහ උතුරු ඉන්දියානු සාගරය වටා යාත්‍රාකළේ ය. රක්ෂණ ක්‍රමය පිළිබඳ සංකල්පය පැතිරයාම නිසා වෙළඳුන්හට අවදානමකින් තොරව දිගුදුර මුහුදු ගමන්වල යෙදීමට හැකි විය. සමෘද්ධිමත් ආර්ථික කටයුතු සමග පළමුවරට මුදල් නෝට්ටු භාවිතය පළමුවරට බටහිර පෙදෙසේ නගරයක් වූ චෙංදුහි ඇරඹිණි. මෙය තඹ කාසි සඳහා ආදේශකයක් විය.

විද්‍යාව සහ තාක්ෂණයඅතින්ගත් විට නව අදහස් ඇති නිලධාරීන් වූ සු සොං (1020–1101) සහ ෂෙන් කුවෝ (1031–1095) ආදීන් ප්‍රකට විය. මාලිගය තුළ ප්‍රතිසංස්කරණවාදීන්ගේ දේශපාලන සතුරන් සහ වං අන්ෂි සහ සිමා ගුවාං වැනි අධිපතීන්ගේ සහායලත් මධ්‍යස්ථ මතධාරීන් අතර අරවුල් ඇති විය. 13වන සියවසේ මධ්‍ය සිට අවසාන දක්වා කාලය තුළ ෂු ක්සි විසින් ගෙනහැර පෑ නව කොන්ෆියුසියානු දර්ශනයට ‍චීන අනුග්‍රහය හිමි විය. සොං රාජවංශ සමයේ විශිෂ්ට සාහිත්‍ය නිර්මාණ බිහි විය. උදාහරණ ලෙස සිෂි ටොංජියෑන්ගේ ඓතිහාසික කෘතීන් ("දේශපාලනයට සහාය වීමට විස්තීර්ණ කැඩපතක්") යන්න දැක්විය හැක. චලනය කළ හැකි මුද්‍රණ ක්‍රමයේ සොගැනීමත් සමග දැනුම පුළුල්ව ව්‍යාප්ත විය. කලාව සහ සංස්කෘතිය වැජඹිණි. චිංමිං උත්සවය සමයේ ගංගාව දිගේ සහ සංචාරක නළාවක ගීත දහ අට වැනි ශ්‍රේෂ්ඨ කලා නිර්මාණ බිහි වූ අතර ලින් ටිංගුයි වැනි බෞද්ධ චිත්‍රශිල්පීන් ප්‍රකට විය.

සොං රාජවංශයේ තවත් ප්‍රධාන සොයාගැනීමක් පිළිබඳ යුධ ඉතිහාසයේ සඳහන් වේ. ටෑං රාජවංශ සමයේ පළමුවරට නිපදවන ලද වෙඩිබෙහෙත් පළමුවරට යුද්ධ සඳහා භාවිතා කළේ සොං හමුදා විසිනි. එසේම ඔවුන් විසින් නව ගිනි අවි සහ වටලෑම් යන්ත්‍ර ආකෘති හඳුන්වා දෙන ලදී. දකුණු සොං රාජවංශ සමයේ එහි පැවැත්ම දැඩිව රඳා පැවතුණේ උතුරේ අශ්වාරෝහක හමුදා වෙතින් යැංසි සහ හුවායි ගඟ ආරක්ෂාකර ගැනීම මතයි. චීනයේ පළමු නාවික බලඇණිය 1132දී පිහිටුවන ලද අතර එහි අද්මිරාල්වරයා සමගින් ප්‍රධාන මධ්‍යස්ථානය ඩිංඝායිහි පිහිටුවන ලදී. හබල්සක සහිත යුධනැව් මගින් වෙඩිබෙහෙත් සහ හුනුවලින් සමන්විත ගිනිබෝම්බ දියත්කළ හැකි විය. මෙය සොං රාජවංශය විසින් 1161දී ජින් දේශයට එරෙහිව මෙහෙය වූ ආක්‍රමණයේදී නැගෙනහිර චීන මුහුදේ ටංඩාඕහි සටන සහ යැංසි ගංගාවේ කයිෂිහි සටන ජයගැනීමට උපකාරී විය. සොං රාජවංශය යටතේ වර්ධනය වෙමින් පැවති මහා ශිෂ්ටාචාරය මොංගෝලියානු ආක්‍රමණ නිසා පරිහානියට පත්වන්නට විය. මේ සමයේ ජනගහනය ශීඝ්‍රයෙන් අඩු වූ අතර ආර්ථිකය ද හායනය විය. දශක තුනකට වඩා මෝංගෝලියානු ප්‍රතිරෝධී සටන පැවතිය ද, 1276දී හංෂොවු අල්ලාගැනීමත් සමග 1279දී පැවති යාමෙන්හි සටනේ දී සොං නාවික හමුදාව පරාජයට පත්වීමත් සමග සොං රාජවංශයේ අවසානය උදා විය.

යුවාන් රාජවංශය (ක්‍රි.ව. 1271–1368)

ප්‍රධාන ලිපිය: යුවාන් රාජවංශය

අසකු මෙහෙයවන යැං ගුයි‍ෆෙයි. මෙය ක්වියෑන් ෂුවාන් (ක්‍රි.ව. 1235–1305) විසින් සිතුවම්කරන ලද්දකි.

අගනුවරවල්: ෂැනඩු, දාඩු

ජුර්චෙන්වරුන් විසින් පිහිටුවූ ජින් රාජවංශය, මොංගෝලියානුවන් විසින් පරාජය කරන ලදී. අකතුරුව දරුණු දිගුකාලීන ලේ පිපාසිත යුද්ධයකින් අනතුරුව දකුණු සොං අධිරාජ්‍යය යටත්කරගන්නා ලදී. මෙහිදී ගිනිඅවි බෙහෙවින් වැදගත් විය. යුද්ධයෙන් පසු එළැඹුණු මෙම යුගය පසුකලෙක පැක්ස් මොංගොලිකා ලෙස හඳුන්වන ලදී. මාර්කෝ පෝලෝ වැනි ගවේෂණාත්මක යුරෝපීයයන් මෙකල චීනය වෙත සංචාරය කළ අතර යුරෝපය වෙත එහි විශ්මයන් පිළිබඳ වාර්තා ගෙන යන ලදී. යුවාන් රාජවංශ සමයේදී මොංගෝලියානුවන් බෙදීමකට ලක් වූ අතර සමහරුනට ස්ටෙප්ස් මුල්බිම්වල වාසය කිරීමට අවශ්‍ය වූ අතර සමහරුනට චීනයට අනුගත වීමට අවශ්‍ය විය.

ජෙංඝිස් ඛාන්ගේ මුණුපුරා වූ කුබ්ලයි ඛාන් චීන සම්ප්‍රදායයන්ට අනුගත වීමට නතර විය. ඔහු චීනයේ යුවාන් රාජවංශය ස්ථාපනය කළේ ය‍. මෙය බීජිං අගනුවර කරගනිමින් සමස්ත චීනයම පාලනය කළ ප්‍රථම අධිරාජ්‍යයයි. ක්‍රි.ව. 938දී පිහිටුවූ යැන් යුන්ගේ ප්‍රාන්ත දහසය යටතේ බීජිං ලියාඕ යටතේ පාලනය විය. මීට පෙර එය මුළු චීනයම පාලනය නොකළ ජින් රාජ්‍යයේ අගනුවර විය. මොංගෝලියානු ආක්‍රමණයට ප්‍රථම චීන රාජවංශ අනුව මිලියන 120ක ජනගහනයක් වාර්තා වී ඇත. ආක්‍රමණයෙන් පසු 1279දී සම්පූර්ණ කළ සමීක්ෂකවරුන් 1300ක් යටතේ කළ සංගණනයේදී වාර්තා වූයේ ජනගහනය දළ වශයෙන් මිලියන 60ක් බවයි. මෙම අඩුවීම මුළුමණින්ම මොංගෝලියානු ඝාතන නිසා සිදුවන්නට ඇතැයි විශ්වාස කෙරේ. නමුත් ෆ්‍රෙඩ්රික් ඩබ්. මෝට් වැනි විද්වතුන්ගේ අදහස වන්නේ එය සැබෑ අඩුවීමකට වඩා වාර්තා කිරීමේදී සිදු වූ පරිපාලන දුර්වලතාවන් නිසා සිදුවන්නට ඇති බවයි. ටිමොති බෲක් වැනි පුද්ගලයන් පවසන්නේ මොංගෝලියානුවන් හඳුන්වා දුන් දාස ක්‍රමයක් නිසා බොහෝ චීන පුද්ගලයන් සංගණනයෙන් ඉවත් වන්නට ඇති බවයි. විලියම් මැක්නීල් සහ ඩේවිඩ් මෝගන් වැනි ඉතිහාසඥයින් පවසන්නේ මෙම ජනගහන අඩුවීම පසුපස පවතින ප්‍රධාන සාධකය මහාමාරිය බවයි.

14වන සියවසේ චීනය මහාමාරිය වැනි වසංගතවලින් පීඩා විඳි අතර මිලියන 25ක පමණම ජනයා, එනම් චීන ජනගහනයෙන් 30%ක් පමණම මරණයට පත් විය.

මිං රාජවංශය (ක්‍රි.ව. 1368–1644)

පැරණි ෂුහි මාලිග ස්ත්‍රීන් ටෑං යින් (1470–1523) විසිනි.

ප්‍රධාන ලිපිය: මිං රාජවංශය

වැඩිදුර තොරතුරු: මිං රාජවංශයේ ඉතිහාසය

අගනුවරවල්: නැන්ජිං, බීජිං

මිං රාජවංශයේ ආරම්භකයා වූ හොංවු අධිරාජයා.

ශතවර්ෂයකටත් අඩුවෙන් පැවති යුවාන් රාජවංශයේ පාලන සමයේ මොංගෝලියානු පාලනයට විරුද්ධව පොදු ජනයා තුළ දැඩි මතයක් පැවතිණි. 1340 සිට ඇති වු නිරතුරු ස්වභාවික විපත් හේතුවෙන් ගැමි ජනයා කැරළි ගැසූහ. අවසානයේ 1368දී මිං රාජවංශය විසින් යුවාන් රාජවංශය බලයෙනක් පහකරන ලදී.

නාගරීකරණය වැඩි වීමත්, ජනගහනය වැඩිවීමත් නිසා කම්කරු පක්ෂය වඩාත් සංකීර්ණ විය. නැන්ජිං හා බීජිං යනු පෞද්ගලික කර්මාන්තවල වර්ධනයට දායක වූ විශාල නාගරික මධ්‍යස්ථාන දෙකකි. මෙනිසා කුඩා කර්මාන්ත වර්ධනය වු අතර කඩදාසි, සේද, කපු සහ පෝසිලේන් භාණ්ඩ මේ අතර විය. කුඩා වෙළෙඳ මධ්‍යස්ථාන ශීඝ්‍රයෙන් රටපුරා ඇති විය. නාගරික වෙළෙඳපොලවල් ප්‍රධාව වශයෙන් ආහාර සඳහා විවෘත වු අතර ඇතැම්විට තෙල් සහ ඇණ වැනි අත්‍යාවශ්‍ය නිෂ්පාදනද අලෙවි කෙරිණි.

විදේශිකයන් නුරුස්නා බව සහ ජනප්‍රිය වෙමින් පැවති නව කොන්ෆියුසියානුවාදී පාසලේ විද්වතුන්ගේ අදහස් අභිබවා මිං රාජවංශය යටතේ චීනය හුදකලා නොවී ය. විශේෂයෙන් ජපානය හා බාහිර ලෝකය සමඟ වෙළෙඳ හා අනිකුත් ගිවිසුම් වර්ධනය වු අතර චීන වෙළෙඳුන් විසින් ඉන්දියානු සාගරය හා නැගෙනහිර අප්‍රිකාව තෙක් ෂෙං හීගේ චාරිකා වැනි ගවේෂණ දියත් කරන ලදී.

රාජවංශයේ ආරම්භකයා වූ ෂු යුවාන්ෂෑං (හොංවු අධිරාජයා) වානිජ අංශයට වඩා කෘෂිකාර්මික අංශයෙන් වැඩි ආදායමක් ලැබෙන රාජ්‍යයකට මුල්ගල තැබී ය. සොං සහ මොංගෝලියානු යුගවලට වඩා කෘෂිකාර්මික අංශය දියුණුවීමට සමහරවිට ෂුගේ ගොවි පසුබිම ද හේතු වන්නට ඇත. මොංගෝලියානු සහ සොං යුගවල පැවති නව-වැඩවසම් භූමි මිං පාලකයන් විසින් පවරාගන්නා ලදී. ඉඩහ් රජයට පවරාගැනුණු අතර ඒවා කැබලි කර කුලී පදනමට ලබා දෙන ලදී. පෞද්ගලික වහල් සේවය තහනම් කෙරිණි. යොංග්ලේ අධිරාජයාගේ මරණින් පසු ස්වාධීන ඉඩම්හිමි ගොවීහු චීන කෘෂිකර්මයේහි ප්‍රමුඛත්වය ගත්හ. මෙම නීති පෙර රාජ්‍යවල පැවති දිළිඳුභාවය අවම කිරීමට උත්සාහ ගත්තේ ය.

යොංග්ලේ අධිරාජයාගේ සමයේ මිං චීනය.

මෙම රාජවංශය යටතේ ශක්තිමත් සංකීර්ණ මධ්‍යම රජයක් පැවතිණි. එය අධිරාජ්‍යය එක්සත් කර පාලනයට උපකාරී විය. අධිරජුගේ තනතුර වඩාත් ඒකාධිපති ස්වරූපයක් ගත් නමුත් ෂු යුවාන්ෂැං විසින් "ප්‍රධාන ලේකම්"හට නිලධාරි මඬුල්ලේ කඩදාසි ගොනු සම්බන්ධව සහාය ලබාගන්නා ලදී. එහිදී සිහිකැඳවීම් (සිහසුන පිළිබඳ පෙත්සම් සහ නිර්දේශ), රාජකීය ආඥා, විවිධ වාර්තා, සහ බදු වාර්තා පිළිබඳ සහාය ලබා ගැනිණි. ජනතාවගේ වෙනස්වීම්වලට අනුගත නොවෙමින් මිං අධිරාජ්‍යය විනාශය කරා ගෙනගියේ ද මෙම නිලධාරි මඬුල්ල විසිනුයි. යොංග්ලේ අධිරාජයා දේශසීමා අවට චීනයේ බලය පැතිරවීමට දැඩි පරිශ්‍රමයක් දැරූ අතර ඔහු සෙසු රටවලට සිය රාජ්‍යය වෙත තුටුපඬුරු පුදකිරීමට තානාපතීන් පිටත්කර හැරියේ ය. විශාල නාවික හමුදාවක් නිර්මාණය කෙරිණි. ඒ අතරට කුඹගක් හතරකින් යුත් ටොන් 1,500ක් පමණ දැරිය හැකි නැව්, මිලියන 1‍ක සෙබලුන්ගෙන් යුත් ක්‍රියාකාරී හමුදාව (සමහරුන් මෙය මිලියන 1.9ක් ලෙස ඇස්තමේන්තුගත කර ඇත) අන්තර්ගත විය. වසර 20ක් ඇතුළත චීන හමුදාව වියට්නාමය ආක්‍රමණය කළහ. මේ අතර චීන මුහුදු කණ්ඩායම් චීන මුහුදු සහ ඉන්දියානු සාගරය වෙත ගමන්කළ අතර එය අප්‍රිකාවේ නැගෙනහිර වෙරළ දක්වා ද විහිදිණි. චීන ජනයා නැගෙනහිර මොඝුලිස්ථානයේ ද බලය පැතිරවූහ. ආසියානු රාජ්‍ය කිහිපයක්ම චීන අධිරාජයා වෙත දූතයන් එවන ලදී. අභ්‍යන්තරව ප්‍රධාන ඇලමාර්ගය පුළුල් වූ අතර අභ්‍යන්තර වෙළඳාමේ උන්නතියට එය හේතු විය. වසරකට ටොන් 100,000කට අධික යකඩ නිෂ්පාදනය කෙරිණි. චලනය කළ හැකි ක්‍රමය ආධාරයෙන් බොහෝ පොත් මුද්‍රණය කෙරිණි. බීජිංහි තහනම් නගරයේ චීන රාජමාලිගාව වර්තමාන පවත්නා අයුරින් තේජසට පත් විය. මෙම ශතවර්ෂ තුළ දකුණු චීනයේ සම්පත් සූරාකනු ලැබිණි. නව බෝග වගාවන් පුළුල්ව ව්‍යාප්ත වූ අතර පෝසිලේන් නිපදවීම සහ පේෂකර්මාන්තය ප්‍රචලිත විය.

1449දී එසෙන් ටයිසිගේ නායකත්වය යටතේ ඔයිරත් මොංගෝලියානුවන් විසින් උතුරු චීනය වෙත ආක්‍රමණයක් දියත් කර ටුමු හිදී ෂෙංටොං අධිරාජයාව අල්ලාගන්නා ලදී. මෙලෙසින් මිං රාජ්‍යය උතුරු පෙරමුණේ යුද්ධයට පැටලුණු අතර මිං මහා ප්‍රාකාරය ඉදිවීම ද සිදු විය. අදවන විට චීන මහා ප්‍රාකාරයේ ඉතිරිව ඇති කොටස්වලින් බොහෝමයක් මිං යු‍ගයේ ඉදිකරන ලද හෝ පිළිසකර කරන ලද ඒවායි. ගඩොල් සහ ග්‍රැනයිට් නිර්මාණ විශාල කෙරිණි. අටොලු නැවත නිර්මාණය කෙරුණු අතර කාලතුවක්කු සවිකරන ලදී.

යොංග්ලේ අධිරාජයාගේ මරණින් පසු මිං දේශය මුහුදු මාර්ගයේ හුදකලා විය. ඉන්දියානු සාගරයේ නිධන් සෙවීමේ චාරිකා ද නැවතිණි. මුහුදු තහනම් පැනවීම මගින් චීනුන් මුහුදු මාර්ගයෙන් වෙළඳාම් කිරීම තහනම් කෙරිණි. මේ අතර යුරෝපීය වෙළඳුන් වෙළඳාමට කළ ඉල්ලීම් ද දැඩිව ප්‍රතික්ෂේප කෙරිණි. 1521දී ටුවෙන් මුන්හිදී පෘතුගීසීන්ව මිං නාවික හමුදාව විසින් පලවා හරින ලද අතර නැවත 1522දී ද පලවා හරින ලදී. අභ්‍යන්තර සහ විදේශ ඉල්ලුම නිසා මුහුදු වෙළඳාම නීත්‍යානුකූල නොවන අයුරින් පැතිර ගිය අතර ජියාජිං අධිරාජයාගේ (1507-1567) සමයේ අග්නිදිග වෙරළ තීරයේ වොකොවු කොල්ලකෑම් බහුලව පැතිරගියේ ය. ගුවාංදොං සහ ෆූජියෑන්හි වරායයන් විවෘත කිරීමෙන් පසු එය මර්දනය විණි. 1557දී පෘතුගීසින්හට මැකාවු වෙත යාත්‍රා කිරීමට අවසර ලැබිණි. 1999 වන තෙක්ම එහි වෙළඳාම පෘතුගීසීන් අතෙහි රැඳිණි. චීන මුහුදු වෙත ලන්දේසීන් ඇතුළු වීමටද දැඩි ප්‍රතිරෝධයක් එල්ල විය. 1622-1624 කාලයේ චීන-ලන්දේසි ගැටුම් මගින් ලන්දේසීන්ව පෙංඝු දූපත්වලින් ඈතට පලවා හැරිණි. ලන්දේසීන්හට තායිවානය වෙත යාමට පමණක් අවසර ලැබිණි. තායිවානයේ ලන්දේසීන් මිං සමග සටන් කළ අතර 1633 ලියාඕලුවෝ බොක්කේ සටනේ දී ඔවුනට පරාජය අත් වූ අතර පසුකාලීනව මිං රාජවංශයේ බිඳවැටීමෙන් පසු 1662දී ඔවුහු මිං රාජපාක්ෂිකයකු වූ කොෂිංගාට යටත් වූහ.

1556දී ජියාජිං අධිරාජයාගේ සමයේ දී සිදු වූ ෂාන්සි භූමිකම්පාව නිසා 830,000 පමණම ජනයා මරණයට පත් විය.

චිං රාජවංශය (ක්‍රි.ව. 1644–1911)

පීකින් රාජමාලිගයේ දී රාජ්‍යදූතයා (මැකාර්ට්නි) සහ ඔහුගේ පිරිවර පිළිගැනීම,කැටයම් කොට සිතුවම් කරන ලද්දේ ජේම්ස් ගිල්රේ විසිනි (ප්‍රකාශනය 1792 සැප්තැම්බර්).

1892දී චිං චීනයේ ව්‍යාප්තිය.

ප්‍රධාන ලිපිය: චිං රාජවංශය

අගනුවරවල්: ෂෙන්යැං, බීජිං

චීනයේ අවසාන රාජවංශය චිං රාජවංශය (1644–1911) ලෙස සැලකේ. මෙය මැංචුවරුන් විසින් පිහිටුවන ලද අතර එය මුළු චීනයම සහ එහි ජනයාව පාලනය කළ දෙවන ආක්‍රමණික රාජවංශය ලෙස සැලකේ. මිං රාජ්‍යයේ ඊසානදිග පෙදෙසේ මහා ප්‍රාකාරයට පිටතින් ජීවත් වූ මෙම ජනයා මුලින් ජුර්චෙන්වරුන් ලෙස හැඳින්විණි. නුර්හාකි විසින් සියලු ජුර්චෙන් ගෝත්‍ර එක්සත් කර ස්වාධීන රාජ්‍යයක් පිහිටුවූ පසු ඔවුන් මිං රාජ්‍යයට ඉමහත් තර්ජනයක් විය. කෙසේනමුත් ලි ෂෙංහි ගොවි අරගලය මගින් මිං රාජවංශය සිහසුනෙන් පහකෙරුණු අතර 1644දී බීජිං අල්ලා ගැනීමත් සමග අවසාන මිං අධිරාජයා වූ චොංෂෙන් අධිරාජයා සියදිවි නසාගන්නා ලදී. මැංචුවරු පැරණි මිං සෙන්පතියකු වූ වු සංගුයි සමග මිත්‍රශීලීව කටයුතු කර බීජිං අල්ලාගත් අතර චිං රාජවංශයේ අගනුවර එහි පිහිටුවන ලදී. අනතුරුව දකුණේ විසූ සෙසු මිං සාමාජිකයන් මැඬපවත්වන ලදී. මැංචු ආක්‍රමණ සමය ඉමහත් ජීවිත විනාශයකට හේතු වූ අතර චීන ආර්ථිකයේ ශීඝ්‍ර බිඳවැටීමට හේතු විය. සමස්තයක් ලෙස ගත් විට මිං දේශයේ චිං ආක්‍රමණ නිසා මිනිස් ජීවිත මිලියන 25ක් පමණම විනාශ විය. මීට අමතරව මැංචු ජනයා සම්ප්‍රදායික චීන රජයේ කොන්ෆියුසියානු අදහස් අනුව හැඩගැසුණු අතර ඔවුන ද චීන රාජවංශයක් ලෙස සලකනු ලැබී ය.

මැංචුවරු හන් චීන ජනයාට මැංචු ක්යුවේ කොණ්ඩාමෝස්තරය අනුගමනය කරන ලෙස නියෝග කළහ. නිලධාරීන්හට මැංචු-ආරේ චංෂැන් වස්ත්‍රය (පතාකකරුවන්ගේ වස්ත්‍රය සහ ටැංෂුවාං) ඇඳීමට සිදු වූ නමුත් සාමාන්‍ය හන් ජනයාට සම්ප්‍රදායික හන් ඇඳුම හෙවත් හන්ෆු ඇඳීමට අවසර හිමි විය. බොහෝ හන් ජනයා සිය කැමැත්තෙන්ම ක්විපාඕ වස්ත්‍රය අඳින ලදහ. කාංෂි අධිරාජයා කාංෂි ශබ්දකෝෂය නිර්මාණයට නියෝග කළේ ය. මෙය එකල බොහෝදුරට සම්පූර්ණ වූ චීන අක්ෂර ඇතුළත් ශබ්දකෝෂය විය. චිං රාජවංශය විසින් අෂ්ට පතාක පද්ධතිය හඳුන්වා දුන් අතර මෙය චිං යුධ හමුදාවේ අඩිතාලම ලෙස සැලකිණි. මෙම පතාකකරුවන් වෙළඳාම හෝ කම්කරු සේවය සඳහා යෙදිය නොහැකි වූ අතර පතාකකරුවන්ගේ තත්ත්වයෙන් මිදීමට පෙත්සම් ඉදිරිපත් කළ යුතු විය. ඔවුන් වංශවත් පිරිසක් ලෙස සැලකුණු අතර වාර්ෂික විශ්‍රාම වැටුපක්, ඉඩම්, සහ වස්ත්‍ර හිමි වීම වැනි විශේෂ වරප්‍රසාද ද හිමි විය.

1890 දශකයේ අගභාගයේ බ්‍රිතාන්‍යය, ජර්මනිය, රුසියාව, ප්‍රංශය සහ ජපානය අතර චීනය බෙදාගැනීමට දරන උත්සාහය නිරූපිත බ්‍රංශ දේශපාලන කාටූනයක්.

ඊළඟ අඩසියවස තුළ මිං රාජවංශය යටතේ පැවති සියලු ප්‍රදේශ චිං රාජ්‍යය යටතේ ඒකාබද්ධ කෙරිණි. ෂින්ජියෑං, ටිබෙටය, සහ මොංගෝලියාව ද චීන රාජ්‍යයට ඇතුළත් කෙරිණි. පෙරසිටි අධිරාජයා විසින් නින්දගම් ලෙස දී තිබූ විශාල භූමි පුදේශ ප්‍රවේණි භූක්තියට ලබා නොදීම නිසා 1673 සහ 1681අතර කාලයේදකුණු චීන සෙන්පතීන් තිදෙනකු විසින් මෙහෙයවූ කැරැල්ල කාංෂි අධිරාජයා විසින් මර්දනය කරන ලදී. 1662දී දකුණු මිං රාජවංශය බිඳවැටීමෙන් පසු මිං රාජපාක්ෂිකයකු වූ කොෂිංගා (ෂෙං චෙංගොං) විසින් මෙහෙයවන ලද කැරලිකාර ටුංග්නිං රාජධානිය පරාජය කිරීමෙන් පසු 1683දී චිං රාජ්‍යය දකුණු තායිවා‍නයේ උභය පාලනයක් ගෙගියේ ය. චිං රාජ්‍යය විසින් ඇල්බසින්හි දී රුසියානුවන් පරාජය කරන ලදී. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස නර්චින්ස්ක් ගිවිසුම ඇති විය.

ක්වියැන්ලොං අධිරාජයාගේ දිගු පාලන සමයේ අවසාන කාලයේ චිං රාජ්‍යය එහි උච්චස්ථානයට පත් විය. චීනය ලෝක ජනගහනයෙන් තුනෙන් එකකටත් වඩා පාලනය කළේ ය. ලොව විශාලතම ආර්ථිකය එය සතු විය. භූමි ප්‍රමාණය අතින් සැලකූ විට එය ලොව මෙතෙක් පැවති විශාලතම අධිරාජ්‍යවලින් රකක් විය.

19වන සියවස වනවිට අධිරාජ්‍යය අභ්‍යන්තරව ව්‍යාකූලත්වයට බත් වූ අතර බාහිරින් බටහිර ජාතීන්ගේ තර්ජනවලට ලක් විය. පළමු අබිං යුද්ධයේ දී (1840) බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයට පරාජය වීමත් සමග, නැන්කිං ගිවිසුම (1842) අත්සන් කෙරුණු අතර එමගින් හොං කොං දේශයට අබිං (බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍ය යටත් විජිතවල නිපදවුණු) ආනයනයට අවසර ලැබිණි. පසුකාලීනව සිදු වූ යුධ පරාජයන් හමුවේ අසමාන ගිවිසුම් අත්සන් කෙරුණු අතර චිං රාජවංශය බිඳවැටීමත් සමග යුරෝපීය බලය වර්ධනය විණි.

අභ්‍යන්තරව "දිව්‍යමය රජකු" යැයි කියාගත් හොං ෂියුක්වාන් විසින් මෙහෙය වූ අර්ධ-ක්‍රිස්තියානි ආගමික ව්‍යාපාරය නිසා ඇති වූ තායිපිං අරගලය (1851–1864) දළ වශයෙන් චීන දේශයෙන් තුනෙන් එකක් පමණ පුරා පැතිර ගිය අතර එය 1864දී නැන්කිං දෙවන සටනේ දී සම්ඵූර්ණයෙන් විනාශ කෙරිණි. මෙය 19වන සියවසේ පැවති විශාලම සටන්වලින් එකක් වූ අතර දැවැන්ත මිනිස් ජීවිත ප්‍රමාණයක් විනාශ විය. මෙහි දී මිලියන 2දක් පමණ මියයන්නට ඇතැයි සැලකේ. මෙය අනුව යමින් සිවිල් කෝලාහල රාශියක් ඇති වූ අතර පුන්ටි-හකා වංශික යුද්ධය, නියාන් අරගලය, දුංගන් කැරැල්ල, සහ පැන්තායි අරගලය ඒ අතරින් කිහිපයකි. මෙම සියලු අරගල මැඬපැවැත්වුණු නමුත් මේ සඳහා දැවැන්ත වියදමක් සිදු වූ අතර මධ්‍යම රාජකීය බලය දුර්වල විය. මැංචුවරුන් විසින් හඳුන්වා දුන් පතාක ක්‍රමය අසාර්ථක විය. පතාක හමුදා කැරලි මැඬපැවැත්වීමට අපොහාසත් වූ අතර රජය විසින් "නව හමුදා" පැවති පළාත් නිලධාරීන්ගේ සහාය පතන ලදී. ඔවුහු සාර්ථකව චිං රජයට එරෙහි කැරලි මැඬපැවැත්වූහ. නැවත චීනය ශක්තිමත් මධ්‍යම හමුදාවක් ගොඩනැගීමට අපොහොසත් වූ අතර බොහෝ දේශීය නායකයෝ යුධ අධිපතීන් බවට පත්ව සිය පළාත් ස්වාධීනව පාලනය කළහ.

අධිරාජ්‍යය තුළ පැවති නොයෙකුත් ව්‍යසනයන් සහ අධිරාජ්‍යයට එරෙහිව පැවති තර්ජනවලට ප්‍රතිඵලයක් ලෙස 1800 සියවසේ අගභාගයේ ආයතනික ප්‍රතිසංස්කරණයක් ලෙස ස්වයං-ශක්තිමත් වීමේ ව්‍යාපාරය ඇරඹිණි. මෙහි අරමුණ වූයේ අධිරාජ්‍යය නවීකරණය කිරීමයි. එසේම යුධ හමුදාව ශක්තිමත් වීම අරමුණු කෙරිණි. නමුත් මෙම ප්‍රතිසංස්කරණය දූෂිත නිලධාරීන්, නරුමාවාදීන් පීඩාවට පත් කළ අතර රාජකීය පවුලේ ගැටුම් ඇති විය. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස පළමු චීන-ජපන් යුද්ධයේ දී (1894–1895) "බෙයෑං නාවික හමුදාව" ප්‍රබලව පරාජය කෙරිණි. අනතුරුව ගුවාංෂු අධිරාජයා සහ ප්‍රතිසංස්කරණවාදීන් එක්ව පුළුල් ප්‍රතිසංස්කරණ ව්‍යාපාරයක් ලෙස දින සියයේ ප්‍රතිසංස්කරණය (1898) සිදු විය. නමුත් නොබෝකලකින්ම එය වැන්දඹු සික්සි මව් අධිරාජිනිය සහ ඇගේ ආධාරකරුවන් විසින් මෙහෙයවන ලද හමුදා කුමන්ත්‍රණයකින් පරාජය කරන ලදී.

20වන සියවසේ ආරම්භයත් සමග උතුරු චීනයේ විදේශ මැදිහතවීම්වලට විරෝධය දක්වමින් බොක්සර් අරගලය ඇති විය. ඔවුහු චීන ක්‍රිස්තියානුවන් සහ මිෂනාරිවරුනට පහරදුන්හ. බොක්සර්වරුන් බීජිංවලට ඇතුළු වූ පසු චිං රජය සියලු විදේශිකයන්ට පිටව යන ලෙස නියෝග කළේ ය. නමුත් ඒ වෙනුවට බොහෝ චීනුන් සහ විදේශ තානාපති නිවාස වටලන ලදී. අෂ්ට-ජතික සන්ධානය මගින් සෙයිමූර් ගවේෂණය මගින් මෙම තත්ත්වය මුදවා ගැනීමට ජපන්, රුසියානු, ඉතාලි, ජර්මන්, ප්‍රංශ, ඇමරිකන් සහ ඔස්ට්‍රියානු හමුදා එවන ලදී. නමුත් එම හමුදාව බොක්සර්වරුන් විසින් ලැංෆෙංහි සටනේ දී පරාජය කරන ලදී. නමුත් සන්ධානය විසින් දාගු බලකොටුවට පහරදීම නිසා චිං රජය බොක්සර්වරුන්ගේ පාර්ශ්වය ගනිමින් සන්ධානයට එරෙහිව යුධ ප්‍රකාශ කළේ ය. එහිදී ටියෙන්ට්සින්හි දරුණු සටන් ඇවිලිණි. මෙම සන්ධානය අනතුරුව දෙවන විශාලතම ගැසෙලී ගවේෂණය සිදු කළ අතර අවසානයේ බීජිං වෙත ළඟා විය; චිං රජය ෂියෑන් වෙත පලාගියේ ය. බොක්සර් සන්ධානය මගින් යුද්ධය අවසන් විය.

චීන සමූහාණ්ඩුව සහ මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව

චීන සමූහාණ්ඩුව (1912–1949)

ප්‍රධාන ලිපියන්: චීන සමූහාණ්ඩුවේ ඉතිහාසය සහ චීන සමූහාණ්ඩුව (1912–1949)

අගනුවරවල්: නැන්ජිං, බීජිං, චොංචිං, several short-lived wartime capitals, Taipei (after 1949)

චීන සමූහාණ්ඩුවේ නිර්මාතෘ සහ පළමු ජනපතිවරයා වූ සුන් යත්-සෙන්

ප්‍රතිසංස්කරණ කෙරෙහි චිං රාජසභාව දැක්වූ ප්‍රතිරෝධය සහ චීනයේ දුර්වලතාවය හේතුවෙන් තරුණ නිලධාරින්, හමුදා නිලධාරීන්, සහ ශිෂ්‍යයන් එක්ව චිං රාජවංශය බලයෙන් පහකර සමූහාණ්ඩුවක් නිර්මාණය කළ යුතු ය යන මතය ප්‍රචාරණය කළහ. සුන් යත්-සෙන්ගේ විප්ලවීය අදහස් ඔවුනව පෙළඹවී ය. 1911 ඔක්තෝම්බර් 10 දින වුහාන් හි දී විප්ලවීය යුධමය පිබිදීමක් වූ වුචාං පිබිදීම ඇරඹිණි. 1912 මාර්තු 12වන දින නැන්ජිං හි දී චීන සමූහාණ්ඩුවේ තාවකාලික රජය පිහිටුවන ලදී. ෂින්හායි විප්ලවය මගින් වසර 2,000ක් පැවති රාජවංශ පාලනය නිමා විය.

චිං රාජවංශය බලයෙන් පහ කළ පසුව සුන් යත්-සෙන් විසින් ජනාධිපතිවරයා ලෙස දිව්රුම් දෙන ලදී. නමුත් සුන් හට නව හමුදාවේ ප්‍රධානියා වූ යුවාන් ෂිකායි වෙත බලය පැවරීමට සිදු වූ අතර පැරණි චිං පාලකයාට සිහසුන අත්හැරීමට අවස්ථාව දීමේ ‍කොන්දේසිය (මෙය පසුව සුන් පසුතැවීමට ලක්කළේ ය) මත චිං රජය යටතේ අගමැති තනතුර හිමි විය. ඉදිරි වසර කිහිපය තුළ යුවාන් විසින් ජාතික සහ පළාත් මට්ටමේ රැස්වීම් පැවැත්වීම තහනම් කර 1915දී තමන් අධිරාජයා ලෙස ප්‍රකාශයට පත්කළේ ය. යුවාන්ගේ මෙම බල අපේක්ෂාවන් ඔහුගේ අනුගාමිකයන්ගේ අප්‍රසාදයට හේතු විය. ඔහුට එරෙහි කැරැල්ලක් නිසා 1916 මාර්තු මස යුවාන්ට බලය අත්හැරීමට සිදු වූ අතර එම වසරේ ජූනි මස ඔහු මියගියේ ය.

1916 යුවාන්ගේ මරණය නිසා චීනයේ බල ඌනතාවක් ඇති වූ අතර සමූහාණ්ඩුව දෙදරා ගියේ ය. මෙය තරගකාරී ප්‍රාදේශීය යුධ නායකයන් මගින් රාජ්‍යයේ බොහෝ ප්‍රදේශ පාලනය ගෙන ගිය යුධනායකයන්ගේ සමයකට හේතු විය.

1919දී පළමු ලෝක යුද්ධයෙන් පසු ඇති කරගත් වර්සේල්ස් ගිවිසුම මගින් යෝජිත වැඩපිළිටවලට විරෝධය පාමින් මැයි හතර ව්‍යාපාරය ඇරමුණු අතර නොබෝ කලකින්ම එය චීනය පුරාම විරෝධතා ව්‍යාපාරයක් ලෙස පැතිර ගියේ ය. මෙම විරෝධතාවන් සාර්ථක වූ අතර කැබිනට් මණ්ඩලය බිඳවැටුණු අතර ජපානය ජර්මන් ග්‍රහණයට ලක් වීමට හේතු වූ වර්සේල්ස් ගිවිසුමට අත්සන් තැබීම චීනය විසින් ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී. මැයි හතර ව්‍යාපාරයෙන් උත්තේජනය වී ඇරඹුණු නව සංස්කෘතික ව්‍යාපාරය 1920 සහ 1930 දශකවල ශක්තිමත් විය. අබ්‍රේ පවසන පරිදි:

"ජාතිකවාදය, දේශානුරාගය, අභිවෘද්ධිය, විද්‍යාව, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය, සහ නිදහස මෙහි අරමුණු විය; අධිරාජ්‍යවාදය, වැඩවසම් ක්‍රමය, යුධ අධිපතිවාදය, ඒකාධිපතිවාදය, කුල ජ්‍යෙෂ්ඨවාදය, සහ අන්ධ සම්ප්‍රදායික විශ්වාස මෙහි සතුරන් විය. ශක්තිමත්භාවයට සහ නවීකරණයට ලක්වන්නේ කෙසේදැයි ව්දවතුන් තර්ක කළ අතර ඔවුනට ලොව අනෙක් තරගකාරී ජාතීන් මෙන් චීනයේ දේශපාලන ස්ථාවරත්වයක් ලබා ගැනීමට අවශ්‍ය විය."

1928 සිට මේ දක්වා භාවිතා වන චීන සමූහාණ්ඩුවේ ධජය.

බටහිර නිදහස් දර්ශනය කෙරෙහි එතරම් ප්‍රසාදයක් නොදැක්වූ වාමාංශික චීන විද්වත්හු රුසියානු විප්ලවයෙන් ආභාසය ලබා විප්වවාදී මතදැරූහ. මොස්කව් සිට චීනයට එවන ලද කොමින්ටර්න් නියෝජිතයන්ගේ සහාය ද ඔවුනට හිමි විය. මෙය සියවසේ ඉදිරි කාලය තුළ පැවතුණු චීනයේ වම් සහ දකුණු පාර්ශ්ව අතර අරගලයකට මූලබීජය විය.

1920දී සුන් යත්-සෙන් භේද වූ ජාතිය එක්සත් කරමින් දකුණු චීනයේ විප්ලවකාරී පදනමක් දැමී ය. සෝවියට් සංගමයේ (සමාජවාදී පිබිදීමකින් යුත්) ආධාර ඇතිව ඔහු අදක්ෂ චීන කොමියුනිස්ට් පක්ෂය (CPC) සමග සන්ධානයකට එළැඹියේ ය. 1925දී පිළිකාවක් නිසා සිදු වූ සුන්ගේ මරණයත් සමග ඔහුගේ ආරක්ෂකයකු වූ චියැං කායි‍-ෂෙක් විසින් ක්වෝමින්ටාං (ජාතිකවාදී පක්ෂය හෙවත් KMT) පක්ෂයේ බලය ලබාගෙන උතුරු ගවේෂණය (1926–1927) නම් වූ යුධ ව්‍යාපාරයක් මගින් දකුණු සහ මධ්‍යම චීනයේ බොහෝ ප්‍රදේශ එහි පාලනයට නතු කර ගත්තේ ය. යුධ බලය මගින් දකුණු සහ මධ්‍යම චීන යුධ ප්‍රධානීන් පරාජය කළ චියැංට උතුරේ යුධ ප්‍රධානීහු පක්ෂපාතීත්වය දැක්වූහ. 1927දී වියැං විසින් CPC දෙසට සිය අවධානය යොමුකළ අතර දකුණු සහ නැගෙනහිර චීනයේ එහි පදනම වූ CPC හමුදාවන් සහ නායකයින් නිර්දය ලෙස හඹායන ලදී. 1934දී චීන සෝවියට් සමූහාණ්ඩුව වැනි සිය මූලස්ථාන මෙහෙයවන ලදුව CPC හමුදා දීර්ඝ පා ගමන මෙහෙයවූහ. මෙය චීනයේ බොහෝ ජනශූන්‍ය දුෂ්කර ප්‍රදේශවල සිට වයඹදිග චීනය තෙක් විහිදිණි. ෂාන්සි පළාතේ යන්ආන්හි ඔවුන් විසින් ගරිල්ලා මූලස්ථානයක් ද අරඹන ලදී. දීර්ඝ පා ගමනේ දී කොමියුනිස්ට්වාදීන් නව නායකයකු වූ මාඕ සේඩොං (මාඕ සේ-තුං) යටතේ ප්‍රතිසංවිධානය විය.

1937 නැන්කිං සංහාරයේ දී චීන සාමාන්‍ය ජනයා පණපිටින් වැළලීම

වර්ෂ 14ක් පුරා රටේ විවිධ ප්‍රදේශවල ජපනුන් පාලනය ගෙනගිය සමයන්හි ද (1931–1945) විවෘතව හෝ රහසිගත අයුරින් KMT සහ CPC පක්ෂ අතර අමිහිරි අරගලය පැවතිණි. දෙවන ලෝක යුද්ධයට සමගාමීව පැවති දෙවන චීන-ජපන් යුද්ධයේ දී (1937–1945) චීනයේ මෙම ප්‍රධාන පක්ෂ දෙක ජපානයට විරුද්ධව 1937දී නාමිකව එක්සත් පෙරමුණක් ගොඩනැගූහ. ජපන් හමුදා චීන ජනයාට එරෙහිව විවිධ යුධ ව්‍යාපාර දියත් කළ අතර ජෛව සංහාරය (බලන්න Unit 731) සහ තුන් සියලු ප්‍රතිපත්තිය (සන්කො සකුසෙන්) ඒ අතර ප්‍රධාන විය. එම තුන් සියලු ප්‍රතිපත්තිය වූයේ: "සියල්ලන්ව මරන්න, සියල්ලන්ව පුළුස්සන්න සහ සියල්ලන්ව කොල්ලකන්න" යන්නයි.

1945 ජපානයේ පරාජයෙන් පසු සමාධාන සාකච්ඡා අසාර්ථක වීමෙන් පසු ජාතිකවාදී රාජ්‍ය හමුදා සහ CPC අතර නැවතත් අරගල ඇති විය. 1949 වන විට CPC පක්ෂය රටේ බොහෝ ප්‍රදේශවල බලය පතුරුවා තිබිණි. (බලන්න චීන සිවිල් යුද්ධය) වෙස්ටඩ් පවසන්නේ චියැංට වඩා යුධ වැරදි අඩුවෙන් සිදු කළ නිසා කොමියුනිස්ට් පක්ෂය සිවිල් යුද්ධය ජයගත් බවයි. එසේම බලවත් මධ්‍යගත රජයක් තැනීමේ අපේක්ෂාවෙන් චියැං රටේ බොහෝ කණ්ඩායම්වලට විරුද්ධව කටයුතු කිරීම ද එයට හේතු විය. මීට අමතරව ජපනුන්ට එරෙහි යුද්ධය නිසා ඔහුගේ පක්ෂය බෙහෙවින් දුර්වල විය. මේ අතර කොමියුනිස්ට්වාදීන් ගොවීන් වැනි විවිධ කණ්ඩායම්වලට ඔවුනට අසන්නට අවශ්‍ය වූ දෑ පවසා චීන ජාතිකවාදීන් මෙන් පෙනී සිටියහ. සිවිල් යුද්ධයේ දී ජාතිකවාදීන් මෙන්ම කොමියුනිස්ට්වාදීන්ද යුධ ප්‍රවණ්ඩක්‍රියා සිදු කළ අතර දෙපාර්ශ්වයම විසින් සටන් නොවැදි ජනයා මිලියනයක් පමණ මරණයට පත් කළහ. මේ අතරට බලෙන් හමුදාවට බඳවා ගැනීම නිසා සිදු වූ මරණ මෙන්ම ජන සංහාර ද අයත් විය. 1949දී චීනයේ CPC හමුදා අතින් ජාතිකවාදී රාජ්‍ය හමුදාව පරාජයට පත් වූ විට චියැං සහ බොහෝ KMT නායකයන් ඇතුළු ජාතිකවාදීහු තායිවානය වෙත පලාගියහ; දෙවන ලෝක යුද්ධයේ අවසානයත් සමග තායිවානයේ ජපන් හමුදා චීන සමූහාණ්ඩුවට යටත් වීමත් සමග ජාතිකවාදී හමුදා තායිවානයේ පාලනය අතට ගත්හ.

මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව (1949 සිට)

ප්‍රධාන ලිපිය: මහජන චීන සමූහාණ්ඩුවේ ඉතිහාසය

1949දී චීන සිවිල් යුද්ධය නිමාවට පත්වූයේ ක්වෝමින්ටාං (KMT) පක්ෂය මහා චීන භූමියෙන් ඉවත් කරමිනි. ක්වෝමින්ටාං පක්ෂය සිය රජය තායිපෙයි වෙත රැගෙන ගිය අතර ඔවුනට පාලනයට ඉතිරි වූයේ කූඩා දූපත් ස්වල්පයක් පමණි. චීන කොමියුනිස්ට් පක්ෂය චීන මහා භූමියේ පාලනය සියතට ගත්තේ ය. 1949 ඔක්තෝබර් 1දා මාඕ සේ-තුං විසින් මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව ප්‍රකාශයට පත්කරන ලදී. "කොමියුනිස්ට් චීනය" සහ "රතු චීනය" යනු PRC සඳහා භාවිතා වූ අන්වර්ථ නාමයන් දෙකකි.

ගොනුව:Mao proclaiming the establishment of the PRC in 1949.jpg

1949දී සභාපති මාඕ සේ-තුං විසින් මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව පිහිටුවීම නිවේදනය කිරීම.

PRC පක්ෂය ඔපමට්ටම් වූයේ යුධ ව්‍යාපාර මාලාවක් සහ පස්-අවුරුදු සැලසුම් මගිනි. මෙහි ආර්ථික සහ සමාජයීය සැලැස්ම වූ මහා ඉදිරි පිම්ම මරණ මිලියන 45ක් සඳහා හේතු වී යැයි ඇස්තමේන්තුගත කර ඇත. මාඕගේ රජය ඉඩම්හිමියන්හට දරුණු දඬුවම් පැන වූ අතර ජනසතු ව්‍යාපාර සහ ලාඕගායි කඳවුරු පද්ධතිය හඳුන්වා දෙන ලදී. මාඕ යටතේ දඬුවම්, ශ්‍රමය සැපයීම සහ යුධ ප්‍රචණ්ඩ ක්‍රියා නිසා මිලියන ගණන් ජනජීවිත විනාශ විය. 1966දී මා‍ඕ සහ ඔහුගේ ආධාරකරුවන් විසින් සංස්කෘතික විප්ලවය අරඹන ලද අතර එය දශකයකට පසු මාඕගේ මරණය තෙක් ක්‍රියාත්මක විය. මෙම සංස්කෘතික විප්ලවය පක්ෂය තුළ බල අරගල සහ සෝවියට් සංගමයට දැක්වූ භීතිය මැදින් ක්‍රියාත්මක වූ අතර එය චීන සමාජයේ මහත් විප්ලවයක් විය.

1972දී චීන-සෝවියට් බෙදීමේ උච්චස්ථානයේ දී මාඕ සහ ෂොවු එන්ලායි එක්සත් ජනපද ජනපති වූ රිචඩ් නික්සන් බීජිං නුවරදී හමු වී එක්සත් ජනපදය සමග සබඳතා ස්ථාපනය කරගත්හ. එම වර්ෂයේම චීන සමූහාණ්ඩුව වෙනුවට මහජන චීන සමූහාණ්ඩුවට එක්සත් ජාතීන්ට ඇතුළු වීමට අවසර හිමි විය. එසේම ආරක්ෂක මණ්ඩලයේ ස්ථිර සාමාජිකත්වය ද හිමි විය.

1976 මාඕගේ මරණින් පසුව බල අරගලයක් පැවතිණි. සතර දෙනාගේ කල්ලිය අත්අඩංගුවට ගැනුණු අතර සංස්කෘතික විප්ලවය ඉක්මවා කටයුතු කිරීම පිළිබඳ ඔවුනට දෝෂාරෝපණය කෙරිණි. මෙලෙසින් චීනයේ ආකූල දේශපාලන යුගය නිමා විය. මාඕ විසින් පත්කළ අනුප්‍රපාප්තික සභාපතිවරයා වූ හුවා ගුඕෆෙං අභිබවා යමින් ඩෙං ෂියාඕපිං ඉදිරි වසර කිහිපය තුළ නායකයා ලෙස බලයට පත් විය.

1978 සිට 1992 දක්වා ඩෙං ෂියාඕපිං චීනයේ නායකයා විය. නමුත් ඔහු කිසිදින සිය පක්ෂයේ හෝ ප්‍රාන්තයේ නායකයා වූයේ නැත. පක්ෂය තුළ රාජ්‍යයේ වැදගත් ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ සඳහා මුල් විය. කොමියුනිස්ට් පක්ෂයේ රාජ්‍ය පාලනයෙන් ක්‍රමයෙන් ජන ජීවිත ලිහිල් වන්නට විය. කොමියුන විසුරුවා හැරි අතර බොහෝ ගොවීන්ට බොහෝ ඉඩම් බදු දුන් අතර මෙය කෘෂිකර්මාන්තය දිරිගන්වමින් කෘසි නිෂ්පාදනය ඉහළ නැංවී ය. මෙම හැරවුම් ලක්ෂ්‍ය සමග චීනයේ අපේක්ෂිත ආර්ථිකය මිශ්‍ර ආර්ථිකයක් බවට පත් විය. එසේම විවෘත වෙළඳපොල පරිසරයක් ගොඩනැගෙන්නට විය. මෙය "වෙළඳපොල සමාජවාදය" ලෙස ද හඳුන්වයි. 1982 දෙසැම්බර් 4වන දින මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව අද පවතින ව්‍යවස්ථාව ක්‍රියාත්මක කරන ලදී.

1989දී පැරණි සෙන්පති ලේකම් හු යාඕබැංගේ මරණින් පසු එම වර්ෂයේ ටියැනන්මෙන් චතුරස්‍රයේ විරෝධතා ඇති විය. දූෂණය මැඬලීම සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී අයිතීන්, සහ කතාකිරීමේ නිදහස ඇතුළත්ව මහා දේශපාලන ප්‍රතිසංස්කරණ සිදු කිරීමේ අරමුණින් ශිෂ්‍යයන් සහ සෙස්සන් විසින් මෙය සිදුකරන ලදී. කෙසේනමුත් ජූනි 4වනදා PLA හමුදා විසින් මෙය ව්‍යර්ථ කරන ලදී. එලෙස වාහන බොහෝ සංඛ්‍යාවක් චතුරස්‍රයට ඇතුළු වී ජනයා විසිරුවන ලදී. මෙම සිද්ධිය පුළුල්ව වාර්තා වූ අතර ලෝකයේම අවධානය ඒ දෙසට යොමු විය. ආණ්ඩුව කෙරෙහි දෝෂාරෝපණ පැනනැගිණි. මෙම සිද්ධිය ආශ්‍රයෙන් නිමැවුණු "tank man" ලොවපුරා ප්‍රදර්ශනය විය.

CPCහි ජනරාල් ලෙකම්වරයා සහ මහජන චීන සමූහාණ්ඩුවේ ජනපතිවරාය වූ ජියෑං ෂෙමින් සහ අගමැති ෂු රොංජි යන දෙදෙනාම ෂැංහයිහි හිටපු නගරාධිපතිවරුන් වූ අතර ඔවුන් 1990 දශකයේ පශ්චාත්-ටියැනන්මෙන් මහජන චීන සඹූහාණ්ඩුව සඳහා පෙරමුණ ගත්හ. ජියෑං සහ ෂුගේ දස වසරක පාලනය තුළ මහජන චීන සමූහාණ්ඩුවේ ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ අනුව ගොවීන් මිලියන 150ක් පමණ දරිද්‍රතා‍වයෙන් මුදවා ගැනීමට හැකි විය. එසේම දළ ජාතික නිෂ්පාදනය 11.2%ක වේගයක් අත්කර ගත්තේ ය. අනතුරුව රට 2001දී ලෝක වෙළඳ සංවිධානයේ සාමාජිකත්වය ලබාගන්නා ලදී. කෙසේවෙතත් මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව සිය ආර්ථිකය ශීඝ්‍රයෙන් වර්ධනය වන විට එමගින් සිදුවන රටේ පරිසර හානිය සහ සම්පත් හායනය පිළිබඳ සිතන්නට විය. ඔවුන්ගේ අවධානය යොමු වූ තවත් කාරණයක් වූයේ මහජන චීන සමූහාණ්ඩුවේ ආර්ථික වර්ධනයෙන් වාසි නොලබන සමාජ කොට්ඨාස ද පවතින බවයි. උදාහරණයක් ලෙස නාගරික සහ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශ අතර පවතින වෙනස දැක්විය හැක. එහි ප්‍රතිඵලයක්‍ ලෙස CPCහි හිටපු ලේකම් ජනරාල්වරයා සහ ජනාධිපතිවරයා වූ හු ජින්තාඕ සහ අගමැති වෙන් ජියාබාඕ යටතේ මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව විසින් සම්පත් සමානව බෙදී යන පරිදි නීති සම්මත කරන ලදී. නමුත් 2014වන විටත් එහි ප්‍රතිඵලය දැනගත නොහැකි විය. මිලියන 40කට අධික ගොවීහු සිය බිම්වලින් ඉවත් විණි. එය ආර්ථික සංවර්ධනය නිසා සිදු විය. 2005දී චීනය පුරා 87,000 විරෝධතා පැවැත්විණි. මහජන චීන සමූහාණ්ඩුවේ ජනගහණයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයකගේ ජීවන තත්ත්ව‍ය ගුණාත්මකව ඉහළ ගියේ ය. නිදහස ඉහළ ගිය අතර දේශපාලන බැමි තද වූ අතර ග්‍රාමීය පෙදෙස්වල එය දුර්වල විය.

ආශ්‍රිත ග්‍රන්ථ නාමාවලිය

සමීක්ෂණ

• Blunden, Caroline, and Mark Elvin. Cultural Atlas of China (2nd ed 1998) උද්ධෘත සහ පාඨ සෙවුම
• Catchpole, Brian. Map History of Modern China (1977)
• Eberhard, Wolfram. A History of China (1950; 4th edition, revised 1977), 380 pages' full text online free
• Ebrey, Patricia Buckley, and Kwang-ching Liu. The Cambridge Illustrated History of China (1999) 352 pages
• Elvin, Mark. The Pattern of the Chinese Past (Stanford Up, 1973)
• Fairbank, John King and Goldman, Merle. China: A New History. 2nd ed. Harvard U. Press, (2006). 640 pp.
• Gernet, Jacques, J. R. Foster, and Charles Hartman. A History of Chinese Civilization (1996), called the best one-volume survey;
• Hsu, Cho-yun. China: A New Cultural History (Columbia University Press; 2012) 612 pages; stress on China's encounters with successive waves of globalization.
• Hsü, Immanuel Chung-yueh. The Rise of Modern China, 6th ed. (Oxford University Press, 1999), highly detailed coverage of 1644–1999, in 1136pp.
• Huang, Ray. China, a Macro History (1997) 335pp, an idiosyncratic approach, not for beginners; online edition from Questia
• Keay, John. China: A History (2009), 642pp
• Latourette, Kenneth Scott. The Development of China (1917) 273 pages; full text online outdated survey* Franz, Michael. China through the Ages: History of a Civilization. (1986). 278pp; online edition from Questia
• Mote, Frederick W. Imperial China, 900–1800 Harvard University Press, 1999, 1,136 pages, the authoritative treatment of the Song, Yuan, Ming, and Qing dynasties.
• Needham, Joseph. The Grand Titration (London, 1969)
• Perkins, Dorothy. Encyclopedia of China: The Essential Reference to China, Its History and Culture. Facts on File, 1999. 662 pp.
• Roberts, J. A. G. A Concise History of China. Harvard U. Press, 1999. 341 pp.
• Schoppa, R. Keith. The Columbia Guide to Modern Chinese History. Columbia U. Press, 2000. 356 pp. online edition from Questia
• Spence, Jonathan D. The Search for Modern China (1999), 876pp; survey from 1644 to 1990s complete edition online at Questia
• Ven, Hans van de, ed. Warfare in Chinese History. E. J. Brill, 2000. 456 pp. online edition
• Wang, Ke-wen, ed. Modern China: An Encyclopedia of History, Culture, and Nationalism. Garland, 1998. 442 pp.
• Wright, David Curtis. History of China (2001) 257pp; online edition
• Wills, Jr., John E. Mountain of Fame: Portraits in Chinese History (1994)

ප්‍රාග්ඉතිහාසය

• Chang, Kwang-chih. The Archaeology of Ancient China, Yale University Press, 1986.
• Discovery of residue from fermented beverage consumed up to 9,000 years ago in Jiahu, Henan Province, China. By Dr. Patrick E McGovern, University of Pennsylvania archaeochemist and colleagues from China, Great Britain and Germany.
• Zhu, Rixiang; Zhisheng An; Richard Potts; Kenneth A. Hoffman. "Magnetostratigraphic dating of early humans in China" (PDF). doi:10.1016/S0012-8252(02)00132-0. සම්ප්‍රවේශය 23 January 2011.
• The Discovery of Early Pottery in China සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2007-06-14 at the Wayback Machine by Zhang Chi, Department of Archaeology, Peking University, China.

ෂෑං රාජවංශය

• Durant, Stephen W. The Cloudy Mirror: Tension and Conflict in the Writings of Sima Qian (1995),

හන් රාජවංශය

• de Crespigny, Rafe. 1972. The Ch’iang Barbarians and the Empire of Han: A Study in Frontier Policy. Papers on Far Eastern History 16, Australian National University. Canberra.
• de Crespigny, Rafe. 1984. Northern Frontier. The Policies and Strategies of the Later Han Empire. Rafe de Crespigny. 1984. Faculty of Asian Studies, Australian National University. Canberra.
• de Crespigny, Rafe (1990). "South China under the Later Han Dynasty". Asian Studies Monographs, New Series No. 16. Faculty of Asian Studies, The Australian National University, Canberra. 16 November 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 January 2011. {{cite journal}}: |chapter= ignored (help)
• de Crespigny, Rafe (1996). "Later Han Military Administration: An Outline of the Military Administration of the Later Han Empire". Asian Studies Monographs, New Series No. 21 (Based on the Introduction to Emperor Huan and Emperor Ling being the Chronicle of Later Han for the years 189 to 220 AD as recorded in Chapters 59 to 69 of the Zizhi tongjian of Sima Guang ed.). Faculty of Asian Studies, The Australian National University. 28 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 January 2011.
• Dubs, Homer H. 1938–55. The History of the Former Han Dynasty by Pan Ku. (3 vol)
• Hill, John E. (2009) Through the Jade Gate to Rome: A Study of the Silk Routes during the Later Han Dynasty, 1st to 2nd centuries CE. ISBN 978-1-4392-2134-1.
• Hulsewé, A. F. P. and Loewe, M. A. N., eds. China in Central Asia: The Early Stage 125 B.C. – A.D. 23: an annotated translation of chapters 61 and 96 of the History of the Former Han Dynasty. (1979)
• Twitchett, Denis and Loewe, Michael, eds. 1986. The Cambridge History of China. Volume I. The Ch’in and Han Empires, 221 B.C. – a.d. 220. Cambridge University Press.
• Yap, Joseph P. (2009) Wars With the Xiongnu – A Translation From Zizhi tongjian, AuthorHouse. ISBN 1-4900-0604-4

ජින්, ෂඩ් රාජධානි, සහ උතුරු සහ දකුණු රාජවංශ

• de Crespigny, Rafe (1991). "The Three Kingdoms and Western Jin: A History of China in the Third Century AD". East Asian History (1 June 1991, pp. 1–36, & no. 2 December 1991, pp. 143–164). Faculty of Asian Studies, Australian National University, Canberra. 6 March 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 January 2011.
• Miller, Andrew. Accounts of Western Nations in the History of the Northern Chou Dynasty. (1959)

සුයි රාජවංශය

• Wright, Arthur F. 1978. The Sui Dynasty. Alfred A. Knopf, New York. ISBN 0-394-49187-4, ISBN 0-394-32332-7 (pbk).

ටෑං රාජවංශය

• Benn, Charles. 2002. China's Golden Age: Everyday Life in the Tang Dynasty. Oxford University Press. ISBN 0-19-517665-0.
• Lewis, Mark Edward. 2012. China's Cosmopolitan Empire: The Tang Dynasty (2012). excerpt; A standard scholarly survey.
• Schafer, Edward H. 1967. The Vermilion Bird: T’ang Images of the South. University of California Press, Berkeley and Los Angeles. Reprint 1985. ISBN 0-520-05462-8.
• Shaffer, Lynda Norene. 1996. Maritime Southeast Asia to 1500. Armonk, New York, M.E. Sharpe, Inc. ISBN 1-56324-144-7.
• Wang, Zhenping. 1991. "T’ang Maritime Trade Administration." Wang Zhenping. Asia Major, Third Series, Vol. IV, 1991, pp. 7–38.

සොං රාජවංශය

• Ebrey, Patricia. The Inner Quarters: Marriage and the Lives of Chinese Women in the Sung Period (1990)
• Hymes, Robert, and Conrad Schirokauer, eds. Ordering the World: Approaches to State and Society in Sung Dynasty China, U of California Press, 1993; complete text online free
• Shiba, Yoshinobu. 1970. Commerce and Society in Sung China. Originally published in Japanese as So-dai sho-gyo—shi kenkyu-. Tokyo, Kazama shobo-, 1968. Yoshinobu Shiba. Translation by Mark Elvin, Centre for Chinese Studies, University of Michigan.

මිං රාජවංශය

• Brook, Timothy. The Confusions of Pleasure: Commerce and Culture in Ming China. (1998).
• Brook, Timothy. The Troubled Empire: China in the Yuan and Ming Dynasties (2010) 329 pages. Focus on the impact of a Little Ice Age on the empire, as the empire, beginning with a sharp drop in temperatures in the 13th century during which time the Mongol leader Kubla Khan moved south into China.
• Dardess, John W. A Ming Society: T'ai-ho County, Kiangsi, Fourteenth to Seventeenth Centuries. (1983); uses advanced "new social history" complete text online free
• Farmer, Edward. Zhu Yuanzhang and Early Ming Legislation: The Reordering of Chinese Society Following the Era of Mongol Rule. E.J. Brill, 1995.
• Goodrich, L. Carrington, and Chaoying Fang. Dictionary of Ming Biography. (1976).
• Huang, Ray. 1587, A Year of No Significance: The Ming Dynasty in Decline. (1981).
• Mote, Frederick W. and Twitchett, Denis, eds. The Cambridge History of China. Vol. 7: The Ming Dynasty, 1368–1644, Part 1. (1988). 976 pp.
• Schneewind, Sarah. A Tale of Two Melons: Emperor and Subject in Ming China. (2006).
• Tsai, Shih-shan Henry. Perpetual Happiness: The Ming Emperor Yongle. (2001).
• Mote, Frederick W., and Denis Twitchett, eds. The Cambridge History of China. Vol. 7, part 1: The Ming Dynasty, 1368–1644 (1988). 1008 pp. excerpt and text search
• Twitchett, Denis and Frederick W. Mote, eds. The Cambridge History of China. Vol. 8: The Ming Dynasty, 1368–1644, Part 1.
  • Twitchett, Denis and Frederick W. Mote, eds. The Cambridge History of China. Vol. 8: The Ming Dynasty, 1368–1644, Part 2. (1998). 1203 pp.

ක්විං රාජවංශය

• Fairbank, John K. and Liu, Kwang-Ching, ed. The Cambridge History of China. Vol. 2: Late Ch'ing, 1800–1911, Part 2. Cambridge U. Press, 1980. 754 pp.
• Mann, Susan. Precious Records: Women in China's Long Eighteenth Century (1997)
• Naquin, Sysan, and Evelyn S. Rawski. Chinese Society in the Eighteenth Century (1989) excerpt and text search
• Peterson, Willard J., ed. The Cambridge History of China. Vol. 9, Part 1: The Ch'ing Dynasty to 1800. Cambridge U. Press, 2002. 753 pp.
• Rawski, Evelyn S. The Last Emperors: A Social History of Qing Imperial Institutions (2001) complete text online free
• Struve, Lynn A., ed. The Qing Formation in World-Historical Time. (2004). 412 pp.
• Struve, Lynn A., ed. Voices from the Ming-Qing Cataclysm: China in Tigers' Jaws (1998)
• Yizhuang, Ding. "Reflections on the 'New Qing History' School in the United States," Chinese Studies in History, Winter 2009/2010, Vol. 43 Issue 2, pp 92–96, It drops the theme of "sinification" in evaluating the dynasty and the non-Han Chinese regimes in general. It seeks to analyze the success and failure of Manchu rule in China from the Manchu perspective and focus on how Manchu rulers sought to maintain the Manchu ethnic identity throughout Qing history.

චීන සමූහාණ්ඩු යුගය (1912-1949)

• Bergere, Marie-Claire. Sun Yat-Sen (1998), 480pp, the standard biography
• Boorman, Howard L., ed. Biographical Dictionary of Republican China. (Vol. I-IV and Index. 1967–1979). 600 short scholarly biographies excerpt and text search
  • Boorman, Howard L. "Sun Yat-sen" in Boorman, ed. Biographical Dictionary of Republican China (1970) 3: 170–89, complete text online
• Dreyer, Edward L. China at War, 1901–1949. (1995). 422 pp.
• Eastman Lloyd. Seeds of Destruction: Nationalist China in War and Revolution, 1937– 1945. (1984)
• Eastman Lloyd et al. The Nationalist Era in China, 1927–1949 (1991)
• Fairbank, John K., ed. The Cambridge History of China, Vol. 12, Republican China 1912–1949. Part 1. (1983). 1001 pp.
• Fairbank, John K. and Feuerwerker, Albert, eds. The Cambridge History of China. Vol. 13: Republican China, 1912–1949, Part 2. (1986). 1092 pp.
• Fogel, Joshua A. The Nanjing Massacre in History and Historiography (2000)
• Gordon, David M. "The China-Japan War, 1931–1945," The Journal of Military History v70#1 (2006) 137–182; major historiographical overview of all important books and interpretations; online
• Hsiung, James C. and Steven I. Levine, eds. China's Bitter Victory: The War with Japan, 1937–1945 (1992), essays by scholars; online from Questia;
• Hsi-sheng, Ch'i. Nationalist China at War: Military Defeats and Political Collapse, 1937–1945 (1982)
• Hung, Chang-tai. War and Popular Culture: Resistance in Modern China, 1937–1945 (1994) complete text online free
• Lara, Diana. The Chinese People at War: Human Suffering and Social Transformation, 1937–1945 (2010)
• Rubinstein, Murray A., ed. Taiwan: A New History (2006), 560pp
• Shiroyama, Tomoko. China during the Great Depression: Market, State, and the World Economy, 1929–1937 (2008)
• Shuyun, Sun. The Long March: The True History of Communist China's Founding Myth (2007)
• Taylor, Jay. The Generalissimo: Chiang Kai-shek and the Struggle for Modern China. (2009) ISBN 978-0-674-03338-2
• Westad, Odd Arne. Decisive Encounters: The Chinese Civil War, 1946–1950. (2003). 413 pp. the standard history

කොමියුනිස්ට් යුගය (1949–present)

• Barnouin, Barbara, and Yu Changgen. Zhou Enlai: A Political Life (2005)
• Baum, Richard D. "'Red and Expert': The Politico-Ideological Foundations of China's Great Leap Forward," Asian Survey, Vol. 4, No. 9 (Sep. 1964), pp. 1048–1057 in JSTOR
• Becker, Jasper. Hungry Ghosts: China's Secret Famine (1996), on the "Great Leap Forward" of 1950s
• Chang, Jung and Jon Halliday. Mao: The Unknown Story, (2005), 814 pages, ISBN 0-679-42271-4
• Davin, Delia (2013). Mao: A Very Short Introduction. Oxford UP.
• Dittmer, Lowell. China's Continuous Revolution: The Post-Liberation Epoch, 1949–1981 (1989) online free
• Dietrich, Craig. People's China: A Brief History, 3d ed. (1997), 398pp
• Kirby, William C., ed. Realms of Freedom in Modern China. (2004). 416 pp.
• Kirby, William C.; Ross, Robert S.; and Gong, Li, eds. Normalization of U.S.-China Relations: An International History. (2005). 376 pp.
• Li, Xiaobing. A History of the Modern Chinese Army (2007)
• MacFarquhar, Roderick and Fairbank, John K., eds. The Cambridge History of China. Vol. 15: The People's Republic, Part 2: Revolutions within the Chinese Revolution, 1966–1982. Cambridge U. Press, 1992. 1108 pp.
• Meisner, Maurice. Mao's China and After: A History of the People’s Republic, 3rd ed. (Free Press, 1999), dense book with theoretical and political science approach.
• Spence, Jonatham. Mao Zedong (1999)
• Shuyun, Sun. The Long March: The True History of Communist China's Founding Myth (2007)
• Walder, Andrew G. China under Mao: A Revolution Derailed (Harvard University Press, 2015) 413 pp. online review
• Wang, Jing. High Culture Fever: Politics, Aesthetics, and Ideology in Deng's China (1996) complete text online free
• Wenqian, Gao. Zhou Enlai: The Last Perfect Revolutionary (2007)

සංස්කෘතික විප්ලවය, 1966–76

• Clark, Paul. The Chinese Cultural Revolution: A History (2008), a favorable look at artistic production excerpt and text search
• Esherick, Joseph W.; Pickowicz, Paul G.; and Walder, Andrew G., eds. The Chinese Cultural Revolution as History. (2006). 382 pp.
• Jian, Guo; Song, Yongyi; and Zhou, Yuan. Historical Dictionary of the Chinese Cultural Revolution. (2006). 433 pp.
• MacFarquhar, Roderick and Fairbank, John K., eds. The Cambridge History of China. Vol. 15: The People's Republic, Part 2: Revolutions within the Chinese Revolution, 1966–1982. Cambridge U. Press, 1992. 1108 pp.
• MacFarquhar, Roderick and Michael Schoenhals. Mao's Last Revolution. (2006).
• MacFarquhar, Roderick. The Origins of the Cultural Revolution. Vol. 3: The Coming of the Cataclysm, 1961–1966. (1998). 733 pp.
• Yan, Jiaqi and Gao, Gao. Turbulent Decade: A History of the Cultural Revolution. (1996). 736 pp.

ආර්ථික විද්‍’ාව සහ පරිසරය

• Chao, Kang. Man and Land in Chinese History: An Economic Analysis (Stanford UP, 1986)
• Chow, Gregory C. China's Economic Transformation (2nd ed. 2007)*Elvin, Mark. Retreat of the Elephants: An Environmental History of China. (2004). 564 pp.
• Elvin, Mark and Liu, Ts'ui-jung, eds. Sediments of Time: Environment and Society in Chinese History. (1998). 820 pp.
• von Glahn, Richard. The Economic History of China: From Antiquity to the Nineteenth Century (Cambridge UP, 2016). 461 pp. online review
• Ji, Zhaojin. A History of Modern Shanghai Banking: The Rise and Decline of China's Finance Capitalism. (2003. 325) pp.
• Naughton, Barry. The Chinese Economy: Transitions and Growth (2007)
• Rawski, Thomas G. and Lillian M. Li, eds. Chinese History in Economic Perspective, University of California Press, 1992 complete text online free
• Sheehan, Jackie. Chinese Workers: A New History. Routledge, 1998. 269 pp.
• Stuart-Fox, Martin. A Short History of China and Southeast Asia: Tribute, Trade and Influence. (2003). 278 pp.

ස්ත්‍රීන් සහ ලිංග භේදය

• Ebrey, Patricia. The Inner Quarters: Marriage and the Lives of Chinese Women in the Sung Period (1990)
• Hershatter, Gail, and Wang Zheng. "Chinese History: A Useful Category of Gender Analysis," American Historical Review, Dec 2008, Vol. 113 Issue 5, pp 1404–1421
• Hershatter, Gail. Women in China's Long Twentieth Century (2007), full text online
• Hershatter, Gail, Emily Honig, Susan Mann, and Lisa Rofel, eds. Guide to Women's Studies in China (1998)
• Ko, Dorothy. Teachers of Inner Chambers: Women and Culture in China, 1573–1722 (1994)
• Mann, Susan. Precious Records: Women in China's Long Eighteenth Century (1997)
• Wang, Shuo. "The 'New Social History' in China: The Development of Women's History," History Teacher, May 2006, Vol. 39 Issue 3, pp 315–323

විද්වත් ජර්නල

• Central Asian Survey
• Chinese Studies in History
• East Asian History
• Journal of Modern Chinese History
• Late Imperial China
• Modern China: An International Journal of History and Social Science
• Sino-Japanese Studies
• T'oung Pao: International Journal of Chinese Studies

වැඩිදුර කියවීමට

• Classical Historiography For Chinese History
• Abramson, Marc S. (2008). Ethnic Identity in Tang China. University of Pennsylvania Press, Philadelphia. ISBN 978-0-8122-4052-8.
• Ankerl, G. C. Coexisting Contemporary Civilizations: Arabo-Muslim, Bharati, Chinese, and Western. INU PRESS Geneva, 2000. ISBN 2-88155-004-5.
• John W. Dardess (2010). Governing China, 150-1850. Hackett Publishing. ISBN 1-60384-311-6.
• Li, Xiaobing. China at War: An Encyclopedia (2012) in ebrary
• Wilkinson, Endymion, Chinese History: A New Manual, Harvard University, Asia Center (for the Harvard-Yenching Institute), 2013, 1128 (double-column) p., ISBN 978-0-674-06715-8. Supersedes Wilkinson (2000).
• Wilkinson, Endymion, Chinese history: a manual, (revised and enlarged. Harvard University, Asia Center (for the Harvard-Yenching Institute), 2000, 1181 p., ISBN 0-674-00247-4; ISBN 0-674-00249-0; for specialists.

බාහිර සබැඳි

• (චීන) චීන දත්තසමුදාය සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2016-11-20 at the Wayback Machine by ඇකඩමියා සිනිකා.
• Modernizing China from the Dean Peter Krogh Foreign Affairs Digital Archives
• (චීන) Manuscript and Graphics Database සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2020-05-06 at the Wayback Machine by ඇකඩමියා සිනිකා.
• A universal guide for China studies සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2012-11-29 at the Wayback Machine
• Chinese Text Project, ඓතිහාසික චීන නිර්මාණවල පාඨ සහ පරිවර්තන.
• History Forum

  Asian History

  Chinese Siege Warfare

• Yin Yu Tang: A Chinese Home, චිං රාජවංශ සමයේ චීන ගෘහ නිර්මාණය පිළිබඳ අධ්‍යයනයක්.
• Early Medieval China සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2006-07-19 at the Wayback Machine, හන් සිට ටෑං යුගයේ ආරම්භය අතර කාලය පිළිබඳ ශාස්ත්‍රීය ජර්නලය.
• Cultural Revolution Propaganda Poster
• China Rediscovers its Own History, a 100-minute lecture on Chinese history given by Yu Ying-shih, Emeritus Professor of East Asian Studies and History at Princeton University.
• Resources for Middle School students සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2008-01-05 at the Wayback Machine (grades 5–9).
• A history of China by Wolfram Eberhard, [EBook #17695], ISO-8859-1 (7 February 2006).
• China from the Inside, a 2006 PBS documentary.
• Ancient Asian World සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2012-05-15 at the Wayback Machine
• History of China: Table of Contents by the Chaos Group at the University of Maryland.
• Li (2010). "Evidence that a West-East admixed population lived in the Tarim Basin as early as the early Bronze Age" (PDF). BMC Biology. 8 (1). doi:10.1186/1741-7007-8-15. PMC 2838831. PMID 20163704.