නිදි අසනීපය හෙවත් මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසෝමියාසිස්
මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් (HAT), නිදි අසනීප ලෙසද හැඳින්වේ, එය වාහක මගින් බෝවන පරපෝෂිත රෝගයකි. ආසාදිත මිනිසුන්ගෙන් හෝ සතුන්ගෙන් පරපෝෂිතයන් ලබා ගත් tsetse මැස්සන් (glossina) දෂ්ට කිරීමෙන් මිනිසුන්ට සම්ප්රේෂණය වන ට්‍රිපනොසෝමා කුලයට අයත් ප්‍රොටෝසෝවාවන් මගින් එය ඇතිවේ.
Tsetse මැස්සන් උප සහරා අප්‍රිකාවේ වාසය කරන අතර ඇතැම් විශේෂ පමණක් රෝගය සම්ප්රේෂණය කරයි. කෘෂිකර්මාන්තය, මසුන් ඇල්ලීම, සත්ත්ව පාලනය හෝ දඩයම් කිරීම මත යැපෙන ග්‍රාමීය ජනතාව වඩාත් නිරාවරණය වේ. Tsetse මැස්සන් සිටින බොහෝ කලාපවල මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් නැත. මෙම රෝගය තනි ගම්මානවල සිට මුළු ප්‍රදේශ දක්වාම නාභිගත ව්‍යාප්තියක් ඇති අතර, එක් ගමකින් ඊළඟට සිදුවීම වෙනස් විය හැක.[1]
මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසෝමියාසිස් ආකාර
[සංස්කරණය]මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් පරපෝෂිත උප විශේෂ මත පදනම්ව ආකාර 2 ක් ගනී:
- බටහිර සහ මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ රටවල් 24ක දක්නට ලැබෙන ට්‍රිපනොසෝමා බෲසි ගැම්බියන්ස්, දැනට වාර්තා වී ඇති රෝගීන්ගෙන් 92%කට හේතු වන අතර නිදන්ගත රෝග ඇති කරයි. පුද්ගලයෙකුට බරපතල රෝග ලක්ෂණ හෝ රෝග ලක්ෂණ නොමැතිව මාස කිහිපයක් හෝ වසර ගණනාවක් ආසාදනය විය හැක. පැහැදිලි රෝග ලක්ෂණ මතු වූ විට, බොහෝ විට රෝගය දැනටමත් බලපෑමට ලක්ව ඇති මධ්‍යම ස්නායු පද්ධතිය සමඟ වර්ධනය වේ.
- නැගෙනහිර සහ දකුණු අප්‍රිකාවේ රටවල් 13ක දක්නට ලැබෙන ට්‍රිපනොසෝමා බෲසි රොඩෙසියන්ස් වාර්තා වී ඇති රෝගීන්ගෙන් 8%කට හේතු වන අතර උග්‍ර රෝගයක් ඇති කරයි. ආසාදනයෙන් සති කිහිපයකට හෝ මාස කිහිපයකට පසු පළමු රෝග ලක්ෂණ මතු වේ. මොළය ඇතුළු බහු අවයව ආක්‍රමණය සමඟ රෝගය වේගයෙන් වර්ධනය වේ.
ඇමරිකානු ට්‍රිපනොසෝමියාසිස් නොහොත් චාගස් රෝගය ප්‍රධාන වශයෙන් ලතින් ඇමරිකාවේ දක්නට ලැබේ. එය වෙනත් දෛශිකයකින් සම්ප්රේෂණය වන ට්‍රිපනොසෝමා උප ප්‍රභේදයක් මගින් ඇති වන අතර රෝග ලක්ෂණ මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් ට වඩා බෙහෙවින් වෙනස් වේ.
සත්ව ට්‍රිපනොසෝමියාසිස්
[සංස්කරණය]අනෙකුත් ට්‍රිපනොසෝම වන සතුන් සහ ගෘහස්ථ සතුන් තුළ රෝග ඇති කරයි. අප්‍රිකානු ගවයන් තුළ එය නගානා ලෙස හැඳින්වේ. ගෘහාශ්‍රිත සතුන්ගේ ට්‍රිපනොසෝමියාසිස් ග්‍රාමීය ආර්ථික සංවර්ධනයට ප්‍රධාන බාධාවකි.
රෝගය පැතිරීම
[සංස්කරණය]මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් ප්‍රධාන වශයෙන් සීමිත සෞඛ්‍ය සේවා සහිත දුරස්ථ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල ජනගහනයට තර්ජනය කරයි, එය එහි රෝග විනිශ්චය සහ ප්‍රතිකාර සංකීර්ණ කරයි. මෙම ජනගහනය යුද්ධය, අවතැන්වීම් සහ දරිද්‍රතාවය, සම්ප්‍රේෂණයට හිතකර සාධක මගින් ද බලපායි.
පසුගිය ශතවර්ෂයේ වසංගත කිහිපයක් ඇති විය:
- 1896 සහ 1906 අතර, බොහෝ දුරට උගන්ඩාවේ සහ කොංගෝ ද්‍රෝණියේ
- 1920 ගණන්වල රටවල් කිහිපයක
- 1970 සහ 1990 අග භාගය අතර.
1920 වසංගතය මිලියන සංඛ්‍යාත ජනතාවක් පරීක්ෂාවට ලක් කළ ජංගම කණ්ඩායම් හරහා පාලනය කරන ලදී. 1960 ගණන්වල මැද භාගය වන විට මහාද්වීපය පුරා වාර්ෂික රෝගීන් 5000 ට අඩු සංඛ්‍යාවක් සමඟ මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් පාලනය විය. සෝදිසි කිරීම් ලිහිල් වීමත් සමඟම, 1970 වන විට ප්‍රදේශ කිහිපයක වසංගත මට්ටම් කරා ළඟා වෙමින්, නැවත නැඟිටීමක් ඇති විය. 1998 දී 40 000 කට ආසන්න සංඛ්‍යාවක් වාර්තා වූ අතර, ඇස්තමේන්තුගත 300 000 හඳුනා නොගත් සහ ප්‍රතිකාර නොකළ රෝගීන් මධ්‍යයේ. ඇන්ගෝලා, කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ (DRC) සහ දකුණු සුඩානයේ ගම්මාන කිහිපයක පැතිරීම 50% දක්වා ළඟා විය. මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් එම ප්‍රජාවන්ගේ මරණ සඳහා පළමු හෝ දෙවන විශාලතම හේතුව විය.
අඛණ්ඩ පාලන ප්‍රයත්නයන්ගෙන් පසුව, මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් සිදුවීම 2017 දී රෝගීන් 2000 ට අඩු සහ 2018 දී රෝගීන් 1000 ට අඩු ඓතිහාසික අවම මට්ටමකට ළඟා විය, 2022 වන විට එම සීමාවට වඩා පහළින් ඉතිරිව ඇත. 2016-2020 කාලය සඳහා ඇස්තමේන්තු කර ඇති අවදානම් ජනගහනය මිලියන 55 ක් වූ අතර, දැන් එය මිලියන 3 ක් දක්වා අඩු විය.
මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් සිදුවීම රට අනුව සහ කලාපය අනුව දැඩි ලෙස වෙනස් වේ. පසුගිය වසර 5 අනුව කොංගෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ සිදුවීම් 2500 ක් පමණද, ඇන්ගෝලාව, මධ්‍යම අප්‍රිකානු ජනරජය, චැඩ්, කොංගෝ, ගැබොන්, ගිනියාව, මලාවි සහ දකුණු සුඩානය රෝගීන් 10-100 ක් ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර කැමරූන්, අයිවරි කෝට්, සමක ගිනියාව, උගන්ඩාව, ටැන්සානියාව, ඉතියෝපියාව සහ සැම්බියාව රෝගීන් 1-10 ක් ප්‍රකාශයට පත් කළහ.
බුර්කිනා ෆාසෝ, ඝානා, කෙන්යාව, නයිජීරියාව සහ සිම්බාබ්වේ යන රටවල පසුගිය දශකය තුළ වරින් වර රෝගීන් වාර්තා විය.
බෙනින්, බොට්ස්වානා, බුරුන්ඩි, එස්වාටිනි, ගැම්බියාව, ගිනියා බිසාව්, ලයිබීරියාව, මාලි, මොසැම්බික්, නැමීබියාව, නයිජර්, රුවන්ඩාව, සෙනගල්, සියෙරා ලියොන් සහ ටෝගෝ දශකයකට වැඩි කාලයක් තිස්සේ රෝගීන් වාර්තා වී නොමැත. මෙම සමහර රටවල මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් සම්ප්රේෂණය නතර වී ඇති බව පෙනේ, නමුත් මෙය තවමත් සම්පූර්ණයෙන් තක්සේරු කර නොමැත.
ආසාදනය සහ රෝග ලක්ෂණ
[සංස්කරණය]මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් බොහෝ දුරට සම්ප්රේෂණය වන්නේ tsetse මැස්සන් මගිනි. හැකි වෙනත් සම්ප්‍රේෂණ ක්‍රම නම්:
- මවගෙන් දරුවාට: ට්‍රිපනොසෝම වැදෑමහ හරහා ගොස් කලලයට ආසාදනය විය හැක;
- අනෙකුත් ලේ උරා බොන කෘමීන් විසින් යාන්ත්‍රික සම්ප්රේෂණය කළ හැකි වුවද, එහි වසංගත බලපෑම ආන්තික විය හැකිය;
- දූෂිත ඉඳිකටු සහිත සිදුරු හරහා රසායනාගාරවල අහම්බෙන් ආසාදනය වීම; සහ
- ලිංගික සම්බන්ධතා හරහා සම්ප්රේෂණය එක් වරක් වාර්තා වී ඇත.
මුලදී, ට්‍රිපනොසෝම චර්මාභ්‍යන්තර පටක, රුධිරය සහ වසා වල ගුණ කරයි. මෙය hemo-lymphatic හෝ පළමු අදියර ලෙස හැඳින්වේ, එය උණ, හිසරදය, වසා ගැටිති විශාල වීම, සන්ධි වේදනාව සහ කැසීම ඇති කරයි.
පසුකාලීනව පරපෝෂිතයන් රුධිර-මොළයේ බාධකය හරහා මධ්‍යම ස්නායු පද්ධතියට පැමිණ මෙනින්ගෝ-එන්සෙෆලිටික් හෝ දෙවන අදියර ඇති කරයි. සාමාන්යයෙන් මෙය මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් හි වඩාත් පැහැදිලි සංඥා සහ රෝග ලක්ෂණ දිස්වන විට: හැසිරීම් වෙනස්කම්, ව්‍යාකූලත්වය, සංවේදී බාධා කිරීම් සහ දුර්වල සම්බන්ධීකරණය. රෝගයට එහි නම ලබා දෙන නිද්‍රා චක්‍ර කැළඹීම කැපී පෙනෙන ලක්ෂණයකි. ප්‍රතිකාර නොමැතිව, මානව අප්‍රිකානු ට්‍රිපනොසොමියාසිස් සාමාන්යයෙන් මාරාන්තික වේ, නමුත් ස්වයං-සුව කිරීමේ දුර්ලභ අවස්ථා වාර්තා වී ඇත.
රෝග විනිශ්චය
[සංස්කරණය]රෝග විනිශ්චය පියවර 3 කින් සමන්විත වේ:
- සෙරොලොජිකල් පරීක්ෂණ සහ සායනික පරීක්ෂණ භාවිතයෙන් විභව ආසාදන සඳහා පරීක්ෂා කිරීම;
- ශරීරයේ තරලවල ඇති පරපෝෂිතයා අන්වීක්ෂීයව නිරීක්ෂණය කිරීමෙන් තහවුරු කිරීම; සහ
- අවශ්‍ය නම්, ලුම්බිම් සිදුරු කිරීමෙන් ලබා ගන්නා මස්තිෂ්ක තරලයේ සායනික පරීක්ෂණය සහ විශ්ලේෂණය මගින් රෝගයේ ප්‍රගතිය නිරීක්ෂණය කිරීම.
වඩාත් සංකීර්ණ සහ අවදානම් සහිත ප්‍රතිකාර සමඟ ස්නායු රෝග අවධියට යාම වැළැක්වීම සඳහා මුල් රෝග විනිශ්චය වැදගත් වේ.
ප්‍රතිකාර
[සංස්කරණය]ප්‍රතිකාර තෝරා ගැනීම රෝගයේ ස්වරූපය සහ රෝගයේ අවධිය මත රඳා පවතී. කලින් රෝගයට ප්‍රතිකාර කරන තරමට, සුව කිරීමේ අපේක්ෂාව වඩා හොඳය. ප්‍රතිකාර ප්‍රතිඵල තක්සේරු කිරීම සඳහා මාස 24ක් දක්වා සායනික තක්සේරුව සහ ඇතැම් විට මස්තිෂ්ක තරලය ඇතුළු රසායනාගාර පරීක්ෂණ සමඟ පසු විපරම් කිරීම අවශ්‍ය වේ, මන්ද පරපෝෂිතයන් ප්‍රතිකාර කිරීමෙන් මාස ගණනාවකට පසුව ශක්‍යව පවතින අතර රෝගය ප්‍රජනනය කළ හැකි බැවිනි.
දෙවන අදියරේදී ප්‍රතිකාර සඳහා රුධිර-මොළයේ බාධකය තරණය කරන ඖෂධ අවශ්‍ය වේ.
සියලුම ප්‍රති-ට්‍රයිපනොසෝම නිෂ්පාදකයින් විසින් ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානයට පරිත්‍යාග කරනු ලබන අතර ආවේණික රටවලට නොමිලේ බෙදා හරිනු ලැබේ. Gambiense-HAT සඳහා නව WHO ප්‍රතිකාර මාර්ගෝපදේශ 2019 දී නිකුත් කරන ලදී. ඖෂධ හයක් භාවිතා වේ.
යොමු කිරීම
[සංස්කරණය]- ^ Trypanosomiasis, human African (sleeping sickness) ප්‍රවේශ දිනය 2023 සැප්තැම්බර් 10