පැනමාව

පැනමා ජනරජය
*República de Panamá* (ස්පාඤ්ඤ)
පැනමා ජනරජය República de Panamá (ස්පාඤ්ඤ)
	ජාතික ධජය රාජ්‍ය ලාංඡනය
	උද්යෝග පාඨය: Pro Mundi Beneficio (ලතින්); "ලෝකයේ යහපත සඳහා"
	ජාතික ගීය: Himno Istmeño (ස්පාඤ්ඤ); "ඉස්ත්මස් ගීතිකාව"
අගනුවර සහ විශාලතම නගරය	පැනමා නගරය; 8°58′N 79°32′W / 8.967°N 79.533°W
නිල භාෂා(ව)	ස්පාඤ්ඤ භාෂාව
පිළිගත් ප්‍රාදේශීය භාෂා(ව)	ගුයිමි භාෂාව; බුග්ලෙරේ භාෂාව; එම්බෙරා භාෂාව; වූනාන් භාෂාව; කුණා භාෂාව; ටෙරිබේ භාෂාව; බ්‍රිබ්‍රි භාෂාව
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2020)	65.0% මෙස්ටිසෝ (මිශ්‍ර සුදු සහ ස්වදේශීය); 12.3% ස්වදේශීය; 9.2% කළු; 6.8% මුලාටෝ (මිශ්‍ර සුදු සහ කළු); 6.7% සුදු;
ආගම (2020)	91.5% ක්‍රිස්තියානි; -63.2% කතෝලික; -25.0% රෙපරමාදු ආගම; -3.3% අනෙකුත් ක්‍රිස්තියානි; 7.6% කිසිදු ආගමක් නැති; 0.9% වෙනත්;
ජාති නාම(ය)	පැනමානියානු
රජය	ඒකීය ජනාධිපති ජනරජය
• ජනාධිපති	ජෝසේ රාවුල් මුලිනෝ
• උප ජනාධිපති	පුරප්පාඩු
ව්‍යවස්ථාදායකය	ජාතික සභාව
ස්වාධීනත්වය
• ස්පාඤ්ඤ අධිරාජ්‍යයෙන්	1821 නොවැම්බර් 28
• ග්‍රාන් කොලොම්බියාව සමඟ එකමුතුව	1821 දෙසැම්බර්
• කොලොම්බියා ජනරජයෙන්	1903 නොවැම්බර් 3
• වත්මන් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව	1972 ඔක්තෝබර් 11
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ	75,417 km2 (29,119 sq mi) (116 වෙනි)
• ජලය (%)	2.9
ජනගහණය
• 2022 ඇස්තමේන්තුව	4,337,768 (127 වෙනි)
• ජන ඝණත්වය	56/km2 (145.0/sq mi) (122 වෙනි)
දදේනි (ක්‍රශසා)	2025 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ.ඩො. බිලියන 195.279
• ඒක පුද්ගල	ඇ.ඩො. 42,772
දදේනි (නාමික)	2025 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඇ.ඩො. බිලියන 91.731
• ඒක පුද්ගල	ඇ.ඩො. 20,092
ගිනි (2023)	48.9; ඉහළ
මාසද (2022)	0.820; ඉතා ඉහළ · 57 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදල	පැනමානියානු බැල්බෝවා (PAB); එක්සත් ජනපද ඩොලරය (USD);
වේලා කලාපය	UTC−5 (නැගෙනහිර වේලා කලාපය)
දින ආකෘති	මාමා/දිදි/වවවව; දිදි/මාමා/වවවව
රිය ධාවන මං තීරුව	දකුණ
ඇමතුම් කේතය	+507
ISO 3166 code	PA
අන්තර්ජාල TLD	.pa

පැනමාව,^[a] නිල වශයෙන් පැනමා ජනරජය,^[b] යනු මධ්‍යම ඇමරිකාවේ දකුණු කෙළවරේ ලතින් ඇමරිකාවේ පිහිටි රටකි, දකුණු ඇමරිකාවට මායිම් වේ. එය බටහිරින් කොස්ටාරිකාව, ගිනිකොන දෙසින් කොලොම්බියාව, උතුරින් කැරිබියන් මුහුද සහ දකුණින් පැසිෆික් සාගරයෙන් මායිම් වේ. එහි අගනුවර සහ විශාලතම නගරය පැනමා නගරය වන අතර එහි අගනගර ප්‍රදේශය රටේ මිලියන 4 කට අධික ජනගහනයෙන් අඩකට ආසන්න ප්‍රමාණයකට නිවහන වේ.^[9]^[10]

16 වන සියවසේ ස්පාඤ්ඤ යටත් විජිතවාදීන් පැමිණීමට පෙර, පැනමාවේ විවිධ ස්වදේශික ගෝත්‍ර ගණනාවක් වාසය කළහ. එය 1821 දී ස්පාඤ්ඤයෙන් වෙන් වී නුවෙවා ග්‍රැනඩා, ඉක්වදෝරය සහ වෙනිසියුලාවේ සංගමයක් වන ග්‍රාන් කොලොම්බියා ජනරජයට එක් විය. 1831 දී ග්‍රාන් කොලොම්බියාව විසුරුවා හැරීමෙන් පසු, පැනමාව සහ නුවෙවා ග්‍රැනඩා අවසානයේ කොලොම්බියා ජනරජය බවට පත්විය. එක්සත් ජනපදයේ සහාය ඇතිව, පැනමාව 1903 දී කොලොම්බියාවෙන් වෙන් වූ අතර, 1904 සහ 1914 අතර කාලය තුළ එක්සත් ජනපද හමුදා ඉංජිනේරු බලකාය විසින් පැනමා ඇළ ඉදිකිරීම සම්පූර්ණ කිරීමට ඉඩ සැලසීය. 1977 ටොරිජෝස්-කාටර් ගිවිසුම් මගින් 1999 දෙසැම්බර් 31 වන දින ඇළ එක්සත් ජනපදයේ සිට පැනමාවට මාරු කිරීමට එකඟ විය.^[11] අවට ප්‍රදේශය මුලින්ම 1979 දී ආපසු ලබා දෙන ලදී.^[12]

ඇළ මාර්ග ගාස්තු වලින් ලැබෙන ආදායම පැනමාවේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් සැලකිය යුතු කොටසක් නියෝජනය කරමින් පවතී, විශේෂයෙන් පැනමා ඇළ පුළුල් කිරීමේ ව්‍යාපෘතිය (2016 දී අවසන් කරන ලදී) එහි ධාරිතාව දෙගුණ කිරීමෙන් පසුව. වාණිජ්‍යය, බැංකුකරණය සහ සංචාරක ව්‍යාපාරය ප්‍රධාන අංශ වේ. පැනමාව ඉහළ ආදායම් ලබන ආර්ථිකයක් ඇති බව සැලකේ.^[13] 2019 දී, මානව සංවර්ධන දර්ශකය අනුව පැනමාව ලෝකයේ 57 වන ස්ථානයට පත්විය.^[14] 2018 දී, ලෝක ආර්ථික සංසදයේ ගෝලීය තරඟකාරීත්ව දර්ශකයට අනුව, පැනමාව ලතින් ඇමරිකාවේ හත්වන වඩාත්ම තරඟකාරී ආර්ථිකය ලෙස ශ්‍රේණිගත කරන ලදී.^[15] 2024 දී පැනමාව ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 82 වන ස්ථානයට පත්විය.^[16] එහි භූමි ප්‍රමාණයෙන් සියයට 40 ක් පමණ ආවරණය වන පරිදි, පැනමාවේ වනාන්තර නිවර්තන ශාක හා සතුන් බහුල ලෙස වාසය කරයි - ඒවායින් සමහරක් පෘථිවියේ වෙනත් තැනක දක්නට නොලැබේ.^[17]

පැනමාව එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ සහ ඇමරිකානු රාජ්‍ය සංවිධානය, ලතින් ඇමරිකානු ඒකාබද්ධතා සංගමය, 77 කණ්ඩායම, ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය සහ නොබැඳි ව්‍යාපාරය වැනි අනෙකුත් ජාත්‍යන්තර සංවිධානවල ආරම්භක සාමාජිකයෙකි.

නිරුක්තිය

පැනමා යන නාමයේ නිශ්චිත සම්භවය නොදනී. න්‍යායන් කිහිපයක් තිබේ. එකක් පවසන්නේ රට බහුලව දක්නට ලැබෙන ගස් විශේෂයකින් (ස්ටර්කුලියා ඇපෙටාලා, පැනමා ගස) නම් කර ඇති බවයි. තවත් එකක් පවසන්නේ පළමු පදිංචිකරුවන් පැනමාවට පැමිණියේ සමනලුන් බහුල වූ අගෝස්තු මාසයේදී බවත්, එම නමේ තේරුම ස්පාඤ්ඤ යටත් විජිතකරණයට පෙර එම භූමියේ කතා කළ ස්වදේශික ඇමරිකානු ඉන්දියානු භාෂා එකකින් හෝ කිහිපයකින් "බොහෝ සමනලුන්" බවත්ය. තවත් න්‍යායක සඳහන් වන්නේ මෙම වචනය "දුර" හෝ "දුර" යන අර්ථය ඇති කුනා භාෂාවේ "බන්නාබා" යන වචනයේ කැස්ටිලියානුකරණයක් බවයි.^[18]

පැනමාවේ බහුලව පැතිර යන පුරාවෘත්තයක් නම්, ස්පාඤ්ඤ යටත් විජිතවාදීන් මුලින්ම එම ප්‍රදේශයට ගොඩ බැස්ස විට "පැනමා" යන නම දරන ධීවර ගම්මානයක් තිබූ බවයි, එහි අර්ථය "මාළු බහුලත්වය" යන්නයි. ගමේ නිශ්චිත ස්ථානය නොදනී. පුරාවෘත්තය සාමාන්‍යයෙන් සනාථ කරනු ලබන්නේ 1515 දී පැනමාවේ පැසිෆික් වෙරළ තීරය ගවේෂණය කරන අතරතුර නම් නොකළ ගම්මානයකට ගොඩ බැස්ස බව වාර්තා කරන කපිතාන් ඇන්ටෝනියෝ ටෙලෝ ද ගුස්මාන්ගේ දිනපොත සටහන් මගිනි. ඔහු ගම විස්තර කරන්නේ "කුඩා ස්වදේශික ධීවර නගරයක්" ලෙස පමණි. 1517 දී, ස්පාඤ්ඤ ලුතිනන්වරයෙකු වූ ඩොන් ගැස්පාර් ද එස්පිනෝසා, ගුස්මාන් විස්තර කළ ස්ථානයේම වෙළඳ ස්ථානයක් ඉදිකිරීමට තීරණය කළේය. 1519 දී, පේද්‍රෝ ඇරියස් ඩාවිලා ස්පාඤ්ඤ අධිරාජ්‍යයේ පැසිෆික් වරාය එම ස්ථානයේ ස්ථාපිත කිරීමට තීරණය කළේය. පැසිෆික් සාගරයේ ධනය ස්පාඤ්ඤ සූරාකෑම ආරම්භ වීමෙන් පසු කිරීටයේ ගෝලීය සැලැස්ම තුළ එහි ක්‍රියාකාරිත්වය අහිමි වූ සැන්ටා මාරියා ලා ඇන්ටිගුවා ඩෙල් ඩැරියන් වෙනුවට නව ජනාවාසයක් පැමිණියේය.

පැනමාවේ අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය විසින් ප්‍රවර්ධනය කරන ලද නමේ නිල නිර්වචනය සහ සම්භවය වන්නේ "මාළු, ගස් සහ සමනලුන්ගේ බහුලත්වය" යන්නයි. මෙය සමාජ අධ්‍යයන පෙළපොත්වල දක්වා ඇති සුපුරුදු විස්තරයයි.

ඉතිහාසය

පූර්ව-කොලොම්බියානු යුගය

පැනමාවේ ඉස්ත්මස් නිර්මාණය වූයේ වසර මිලියන තුනකට පමණ පෙර උතුරු සහ දකුණු ඇමරිකාව අතර ගොඩබිම් පාලම අවසානයේ සම්පූර්ණ වූ විට වන අතර, ශාක හා සතුන් ක්‍රමයෙන් එය දෙපැත්තටම තරණය කළහ. ඉස්ත්මස්හි පැවැත්ම පළමු දඩයම්කරුවන්ගේ සහ එකතුකරන්නන්ගේ පෙනුමේ සිට ගම් සහ නගර යුගය දක්වා ඇමරිකානු මහාද්වීපය පුරා මිනිසුන්, කෘෂිකර්මාන්තය සහ තාක්ෂණය විසුරුවා හැරීමට බලපෑවේය.^[19]^[20]

පැනමාවේ ආදිවාසී ජනයාගේ පැරණිතම සොයාගත් කෞතුක වස්තු අතර පැලියෝ-ඉන්දියානු ප්‍රක්ෂේපණ ලක්ෂ්‍ය ඇතුළත් වේ. පසුකාලීන මධ්‍යම පැනමාව ඇමරිකාවේ පළමු මැටි භාණ්ඩ සෑදීමේ නිවහන විය, උදාහරණයක් ලෙස ක්‍රි.පූ. 2500–1700 දක්වා දිවෙන මොනග්‍රිලෝ හි සංස්කෘතීන්. මේවා මොනග්‍රිලෝ පුරාවිද්‍යාත්මක ස්ථානයේ ඔවුන්ගේ දර්ශනීය භූමදාන (ක්‍රි.ව. 500–900 පමණ) සහ ඔවුන්ගේ ග්‍රාන් කොක්ලේ විලාසිතාවේ බහු ක්‍රෝම් මැටි භාණ්ඩ හරහා වඩාත් ප්‍රසිද්ධ සැලකිය යුතු ජනගහනයක් බවට පරිණාමය විය. බැරිල්ස් (චිරික්වි) ස්ථානයේ ඇති ස්මාරක ඒකලිතික මූර්ති ද මෙම පුරාණ ඉස්ත්මියානු සංස්කෘතීන්ගේ වැදගත් සලකුණු වේ.

යුරෝපීයයන් පැමිණීමට පෙර පැනමාවේ චිබ්චාන්, චොකොවන් සහ කියෙව් ජනයා බහුලව පදිංචි වූහ. විශාලතම කණ්ඩායම වූයේ කියෙව් (ඔවුන්ගේ නිශ්චිත භාෂා අනුබද්ධය දුර්වල ලෙස ලේඛනගත කර ඇත). යුරෝපීය යටත් විජිතකරණයේදී ඉස්ත්මස්හි ආදිවාසී ජනගහනයේ ප්‍රමාණය අවිනිශ්චිතය. ඇස්තමේන්තු මිලියන දෙකක් දක්වා ඉහළ අගයක් ගනී, නමුත් මෑත කාලීන අධ්‍යයනයන් එම සංඛ්‍යාව 200,000 කට ආසන්න බව පෙන්නුම් කරයි. මුල් යුරෝපීය ගවේෂකයින්ගේ පුරාවිද්‍යාත්මක සොයාගැනීම් සහ සාක්ෂි මගින් සංස්කෘතික විවිධත්වය ප්‍රදර්ශනය කරන විවිධ ස්වදේශික ඉස්ත්මියානු කණ්ඩායම් විස්තර කරන අතර නිතිපතා කලාපීය වාණිජ මාර්ග මගින් සංවර්ධනය වූ පුද්ගලයින් යෝජනා කරයි. පූර්ව කොලොම්බියානු යුගයේ පිලිපීනයේ සිට පැනමාවේ පැසිෆික් වෙරළට පොල් ළඟා වූ බවට සාක්ෂි ඇති බැවින් ඔස්ට්‍රෝනියානුවන්ට පැනමාවට වෙළඳ ජාලයක් තිබුණි.^[21]

පැනමාව යටත් විජිතකරණය වූ විට, ආදිවාසී ජනයා වනාන්තරයට සහ අවට දූපත් වලට පලා ගියහ. ඇමරිකානු ස්වදේශිකයන්ගේ ජනගහනය පහත වැටීමට ප්‍රධාන හේතුව බෝවන රෝග බව විද්වතුන් විශ්වාස කරති. යුරේසියානු ජනගහනය තුළ සියවස් ගණනාවක් තිස්සේ නිදන්ගතව පැවති වසූරිය වැනි රෝග සඳහා ආදිවාසී ජනයාට අත්පත් කරගත් ප්‍රතිශක්තියක් නොතිබුණි.^[22]^[23]

1799 දක්වා යටත් විජිතකරණය

රොඩ්‍රිගෝ ද බැස්ටිඩාස් 1501 දී රත්තරන් සොයා වෙනිසියුලාවේ සිට බටහිර දෙසට යාත්‍රා කළ අතර පැනමාවේ ඉස්ත්මස් ගවේෂණය කළ පළමු යුරෝපීයයා බවට පත්විය. වසරකට පසුව, ක්‍රිස්ටෝපර් කොලොම්බස් ඉස්ත්මස් වෙත ගොස් ඩේරියන් පළාතේ කෙටි කාලීන ජනාවාසයක් ස්ථාපිත කළේය. 1513 දී අත්ලාන්තික් සාගරයේ සිට පැසිෆික් සාගරය දක්වා වූ වස්කෝ නූනෙස් ද බල්බෝවාගේ කැළඹිලි සහිත ගමන පෙන්නුම් කළේ ඉස්ත්මස් සැබවින්ම මුහුද අතර මාර්ගය බවයි, පැනමාව ඉක්මනින් නව ලෝකයේ ස්පාඤ්ඤ අධිරාජ්‍යයේ සන්ධිස්ථානයක් සහ වෙළඳපොළක් බවට පත්විය. දෙවන ෆර්ඩිනන්ඩ් රජු පෙඩ්‍රෝ ඇරියස් ඩාවිලාව රාජකීය ආණ්ඩුකාරයා ලෙස පත් කළේය. ඔහු 1514 ජුනි මාසයේදී නැව් 19 ක් සහ මිනිසුන් 1,500 ක් සමඟ පැමිණියේය. 1519 දී ඩාවිලා පැනමා නගරය ආරම්භ කළේය.^[24] රන් හා රිදී දකුණු ඇමරිකාවෙන් නැව් මගින් ගෙනැවිත්, ඉස්ත්මස් හරහා ඇදගෙන ගොස්, ස්පාඤ්ඤය සඳහා නැව්වලට පටවා ගන්නා ලදී. මාර්ගය දිගේ සොහොන් බිම් ගණන නිසා එය කැමිනෝ ඩි කෲස් (කුරුස මාර්ගය) ලෙස පොදුවේ හැඳින්වුවද, මෙම මාර්ගය කැමිනෝ රියල් නොහොත් රාජකීය මාර්ගය ලෙස ප්‍රසිද්ධ විය. 1520 දී ජෙනෝයිස්වරු පැනමා වරාය පාලනය කළහ. 1671 දී ප්‍රාථමික නගරය විනාශ වන තෙක්, වහල් වෙළඳාම සඳහා පැනමා වරාය සූරාකෑමට ජෙනෝයිස් ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන්ගෙන් සහනයක් ලබා ගත්හ.^[25]^[26] මේ අතර, 1635 දී එවකට පැනමාවේ ආණ්ඩුකාරවරයා වූ ඩොන් සෙබස්තියන් හර්ටාඩෝ ඩි කෝර්කුවේරා, පිලිපීනයේ මුස්ලිම්වරුන්ට එරෙහිව යුද්ධ කිරීමට සහ සැම්බෝන්ගා නගරය සොයා ගැනීමට ජෙනෝයිස්, පේරු සහ පැනමානියානුවන් සොල්දාදුවන් ලෙස බඳවා ගෙන තිබුණි.^[27]

පැනමාව වසර 300කට ආසන්න කාලයක් (1538–1821) ස්පාඤ්ඤ පාලනය යටතේ පැවති අතර, දකුණු ඇමරිකාවේ අනෙකුත් සියලුම ස්පාඤ්ඤ දේපළ සමඟ පේරු හි උපරාජිකත්වයේ කොටසක් බවට පත්විය. ආරම්භයේ සිටම, පැනමානියානු අනන්‍යතාවය "භූගෝලීය ඉරණම" පිළිබඳ හැඟීමක් මත පදනම් වූ අතර, පැනමානියානු වාසනාව ඉස්ත්මස්හි භූ දේශපාලනික වැදගත්කම සමඟ උච්චාවචනය විය. යටත් විජිත අත්දැකීම් පැනමානියානු ජාතිකවාදය සහ වාර්ගිකව සංකීර්ණ සහ ඉහළ ස්ථරීකරණය වූ සමාජයක් ඇති කළේය, එය ජාතිකවාදයේ එක්සත් කිරීමේ බලයට ප්‍රතිවිරුද්ධව ක්‍රියාත්මක වන අභ්‍යන්තර ගැටුම්වල මූලාශ්‍රය විය.^[28]

1538 දී, පැනමාවේ සැබෑ ප්‍රජාව පිහිටුවන ලද අතර, මුලින් නිකරගුවාවේ සිට කේප් හෝන් දක්වා අධිකරණ බලය සහිතව, පේරු යටත් කර ගන්නා තෙක්. සැබෑ ප්‍රජාව යනු අභියාචනාධිකරණයක් ලෙස ක්‍රියාත්මක වූ අධිකරණ දිස්ත්‍රික්කයකි. සෑම ප්‍රජාවකටම ඔයිඩර් (ස්පාඤ්ඤ: සවන්දෙන්නෙකු, විනිසුරුවරයෙකු) සිටියේය.

පැනමාවේ බොහෝ භූමි ප්‍රදේශ කෙරෙහි ස්පාඤ්ඤ බලධාරීන්ට එතරම් පාලනයක් නොතිබුණි. යටත් විජිත යුගයේ අග භාගය වන තෙක් විශාල කොටස් යටත් විජිතකරණයට සහ මෙහෙවරට එරෙහි වීමට සමත් විය. මේ නිසා, ප්‍රදේශයේ ආදිවාසී ජනතාව බොහෝ විට "ඉන්ඩියෝස් ඩි ගුවෙරා" (යුද ඉන්දියානුවන්) ලෙස හඳුන්වනු ලැබීය. කෙසේ වෙතත්, පේරු හි කැණීම් කරන ලද රිදී යුරෝපයට නැව්ගත කිරීමට පහසුම ක්‍රමය එය වූ බැවින් පැනමාව ස්පාඤ්ඤයට උපායමාර්ගිකව වැදගත් විය. රිදී භාණ්ඩ පැනමාවේ බටහිර වෙරළ තීරයට ගොඩබස්වා, පසුව තවදුරටත් නැව්ගත කිරීම සඳහා ඉස්ත්මස් හි කැරිබියානු පැත්තේ පෝර්ටෝබෙලෝ හෝ නොම්බ්‍රේ ඩි ඩියෝස් වෙත ගොඩබිමෙන් ගෙන යන ලදී. යුරෝපීය මාර්ගයට අමතරව, ආසියානු-ඇමරිකානු මාර්ගයක් ද තිබූ අතර, එමඟින් පේරු සිට රිදී රැගෙන යන වෙළඳුන් සහ වික්‍රමාන්විතයන් පැනමාව හරහා ගොඩබිම හරහා මෙක්සිකෝවේ ඇකපුල්කෝ වෙත ළඟා වීමට පෙර ප්‍රසිද්ධ මැනිලා ගැලියන් භාවිතා කරමින් පිලිපීනයේ මැනිලා වෙත යාත්‍රා කිරීමට හේතු විය.^[29] 1579 දී, මෙක්සිකෝවේ ඇකපුල්කෝ විසින් පිලිපීනයේ මැනිලා සමඟ වෙළඳාම් කිරීම සඳහා තිබූ රාජකීය ඒකාධිකාරය ලිහිල් කරන ලද අතර ආසියාව සමඟ සෘජුවම වෙළඳාම් කළ හැකි තවත් වරායක් ලෙස පැනමාව පවරන ලදී.^[30]

අසම්පූර්ණ ස්පාඤ්ඤ පාලනය නිසා, පැනමා මාර්ගය මුහුදු කොල්ලකරුවන්ගෙන් (බොහෝ විට ලන්දේසි සහ ඉංග්‍රීසි) සහ වහල්භාවයෙන් මිදී පැනමාවේ අභ්‍යන්තරයේ කැමිනෝ රියල් වටා කොමියුනියන් හෝ පැලෙන්ක් වල සහ පැනමාවේ පැසිෆික් වෙරළට ඔබ්බෙන් වූ සමහර දූපත් වල ජීවත් වූ සිමරොන් ලෙස හැඳින්වෙන "නව ලෝක" අප්‍රිකානුවන්ගෙන් ප්‍රහාරයට ගොදුරු විය. එවැනි ප්‍රසිද්ධ ප්‍රජාවක් බයානෝ යටතේ කුඩා රාජධානියක් වූ අතර එය 1552 සිට 1558 දක්වා කාලය තුළ මතු විය. 1572–73 දී පැනමාව මත සර් ෆ්‍රැන්සිස් ඩ්‍රේක්ගේ ප්‍රසිද්ධ වැටලීම් සහ ජෝන් ඔක්සන්හැම් පැසිෆික් සාගරයට තරණය කිරීම පැනමා සිමරොන්වරුන්ගේ සහාය ඇතිව සිදු වූ අතර, ස්පාඤ්ඤ බලධාරීන්ට ඔවුන්ව පාලනය කිරීමට හැකි වූයේ 1582 දී හමුදා සහාය සඳහා ඔවුන්ගේ නිදහස සහතික කරන ඔවුන් සමඟ සන්ධානයක් ඇති කර ගැනීමෙන් පමණි.^[31]

පහත සඳහන් අංග පැනමාව තුළ ස්වාධීනත්වය සහ කලාපීය හෝ ජාතික අනන්‍යතාවය පිළිබඳ සුවිශේෂී හැඟීමක් අනෙකුත් යටත් විජිතවලට බොහෝ කලකට පෙර නිර්වචනය කිරීමට උපකාරී විය: යටත් විජිත වර්ධනයට දායක වෙමින් පළමු සියවස් දෙක තුළ (1540–1740) භුක්ති විඳි සමෘද්ධිය; පුළුල් කලාපීය අධිකරණ අධිකාරියක් (රියල් ඕඩියන්සියා) එහි අධිකරණ බලයේ කොටසක් ලෙස ස්ථානගත කිරීම; සහ ස්පාඤ්ඤ අධිරාජ්‍යයේ උච්චතම අවස්ථාව වන පළමු නූතන ගෝලීය අධිරාජ්‍යයේ දී එය ඉටු කළ තීරණාත්මක කාර්යභාරය.

කෙසේ වෙතත්, අසුවෙරෝ හි එන්කොමියෙන්ඩා ක්‍රමයේ අවසානය එම වසරේම වේරගුවාස් යටත් කර ගැනීමට හේතු විය. ෆ්‍රැන්සිස්කෝ වාස්කේස්ගේ නායකත්වය යටතේ, වේරගුවාස් කලාපය 1558 දී කැස්ටිලියානු පාලනයට යටත් විය. අලුතින් යටත් කරගත් කලාපයේ, පැරණි එන්කොමියෙන්ඩා ක්‍රමය පනවන ලදී. අනෙක් අතට, ස්වදේශික ජනගහනයට අයුතු ලෙස සැලකීමට එරෙහිව ප්‍රදේශවාසීන් විසින් නැවත නැවතත් කරන ලද විරෝධතා හේතුවෙන්, 1558 දී ස්පාඤ්ඤ කිරීටය විසින් නියම කරන ලද අසුවෙරෝ අර්ධද්වීපයේ එන්කොමියෙන්ඩා ක්‍රමය අහෝසි කිරීම සඳහා පැනමානු නිදහස සඳහා වූ ව්‍යාපාරය වක්‍රව ආරෝපණය කළ හැකිය. ඒ වෙනුවට, මධ්‍යම හා කුඩා ප්‍රමාණයේ ඉඩම් හිමිකාරීත්ව ක්‍රමයක් ප්‍රවර්ධනය කරන ලද අතර, එමඟින් විශාල ඉඩම් හිමියන්ගෙන් බලය උදුරා ගෙන මධ්‍යම හා කුඩා ප්‍රමාණයේ හිමිකරුවන් අතට පත් විය.

1698 දී කලාපයේ ස්කොට්ලන්ත යටත් විජිතයක් පිහිටුවන ලද අවාසනාවන්ත ඩේරියන් යෝජනා ක්‍රමය පැනමාවෙහි පිහිටා තිබුණි. මෙය හේතු ගණනාවක් නිසා අසාර්ථක වූ අතර, ඉන් පසුව ඇති වූ ණය 1707 දී එංගලන්තය සහ ස්කොට්ලන්තය ඒකාබද්ධ කිරීමට දායක විය.^[32]

1671 දී, ඉංග්‍රීසි රජය විසින් බලපත්‍රලාභී පෞද්ගලික හෙන්රි මෝගන්, එවකට ස්පාඤ්ඤ නව ලෝකයේ දෙවන වැදගත්ම නගරය වූ පැනමා නගරය පැහැරගෙන පුළුස්සා දැමීය. 1717 දී නිව් ග්‍රැනඩා (උතුරු දකුණු ඇමරිකාව) හි උපරාජ පදවිය නිර්මාණය කරන ලද්දේ කැරිබියානු කලාපයේ ස්පාඤ්ඤ භූමිය අත්පත් කර ගැනීමට උත්සාහ කළ අනෙකුත් යුරෝපීයයන්ට ප්‍රතිචාර වශයෙන් ය. පැනමාවේ ඉස්ත්මස් එහි අධිකරණ බලය යටතේ තබා ඇත. කෙසේ වෙතත්, නිව් ග්‍රැනඩා අගනුවර වන සැන්ටා ෆේ ද බොගෝටා (කොලොම්බියාවේ නූතන අගනුවර) හි දුරස්ථභාවය ස්පාඤ්ඤ කිරීටයට වඩා විශාල බාධාවක් බව ඔප්පු වූයේ නිව් ග්‍රැනඩාවේ අධිකාරිය ජ්‍යෙෂ්ඨත්වය, සමීපත්වය සහ පෙර පේරු හි උපරාජ පදවියට සහ පැනමාවේම මුලපිරීම මගින් පවා තරඟ කරන ලද බැවිනි. පැනමාව සහ බොගෝටා අතර මෙම අපහසු සම්බන්ධතාවය සියවස් ගණනාවක් පුරා පවතිනු ඇත.

1744 දී, බිෂොප් ෆ්‍රැන්සිස්කෝ ජේවියර් ද ලූනා වික්ටෝරියා ඩිකැස්ට්‍රෝ විසින් සැන් ඉග්නාසියෝ ද ලොයෝලා විද්‍යාලය ආරම්භ කරන ලද අතර 1749 ජුනි 3 වන දින ලා රියල් වයි පොන්ටිෆියා යුනිවර්සිඩෑඩ් ද සැන් ජේවියර් ආරම්භ කරන ලදී. කෙසේ වෙතත්, මේ කාලය වන විට, යුරෝපයේ ස්පාඤ්ඤයේ බලය අඩුවීමත් සමඟ නාවික තාක්ෂණයේ දියුණුවත් නිසා පැසිෆික් සාගරයට ළඟා වීම සඳහා කේප් හෝන් වටා නැව්වලට ගමන් කිරීමට වැඩි වැඩියෙන් ඉඩ සැලසීමත් සමඟ පැනමාවේ වැදගත්කම සහ බලපෑම නොවැදගත් විය. පැනමා මාර්ගය කෙටි වුවද, එක් වෙරළක සිට අනෙක් වෙරළට යාමට අවශ්‍ය වන පැටවීම් සහ බෑම් සහ බර පැටවීම් ගමන නිසා එය ශ්‍රමය වැය වන සහ මිල අධික විය.

1800 ගණන්

ස්පාඤ්ඤ ඇමරිකානු නිදහස් යුද්ධ ලතින් ඇමරිකාව පුරා උණුසුම් වෙමින් තිබියදී, පැනමා නගරය නිදහස සඳහා සූදානම් වෙමින් සිටියේය; කෙසේ වෙතත්, 1821 නොවැම්බර් 10 වන දින පැනමා නගරයේ සහාය නොමැතිව ස්පාඤ්ඤ අධිරාජ්‍යයෙන් වෙන්වීම ප්‍රකාශ කිරීම සඳහා අසුවේරෝ පදිංචිකරුවන් විසින් නිකුත් කරන ලද ඒකපාර්ශ්වික ග්‍රිටෝ ඩි ලා විලා ඩි ලොස් සැන්ටොස් (සාන්තුවරයන්ගේ නගරයෙන් හඬා වැලපීම) මගින් ඔවුන්ගේ සැලසුම් වේගවත් කරන ලදී. වේරගුවාස් සහ අගනුවර යන දෙකෙහිම මෙම ක්‍රියාව විවිධ මට්ටම්වලින් වුවද පිළිකුලට ලක් විය. වේරගුවාස් සඳහා, එය රාජද්‍රෝහී ක්‍රියාවක් වූ අතර, අගනුවර සඳහා, එය අකාර්යක්ෂම සහ අක්‍රමවත් ලෙස සලකනු ලැබූ අතර, ඔවුන්ගේ සැලසුම් වේගවත් කිරීමට ඔවුන්ට බල කෙරුනි.

කෙසේ වෙතත්, ග්‍රිටෝ යනු අසුවේරෝ වැසියන්ගේ පැත්තෙන්, අගනුවර නිදහස් ව්‍යාපාරය කෙරෙහි ඔවුන්ගේ විරුද්ධත්වයේ ලකුණක් විය. පැනමා නගරයේ බෙදුම්වාදීන් ස්පාඤ්ඤයෙන් නිදහස සඳහා පමණක් නොව, ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් ඉවත් වූ පසු පැනමා නගරයෙන් බැහැරව ස්වයං පාලනයක් සඳහා ඇති අයිතිය සඳහා ද සටන් කරන බව පැනමා නගරයේ බෙදුම්වාදීන් විශ්වාස කළ බැවින්, අගනුවර කලාපයේ සිටි අය අසුරේන් ව්‍යාපාරය අවඥාවෙන් සැලකූහ.

කර්නල් ජෝස් පේද්‍රෝ ඇන්ටෝනියෝ ඩි ෆැබ්‍රෙගා වයි ඩි ලාස් කියෙව්ස් (1774–1841) ට බියෙන් ජීවත් වූ අසුවේරෝගේ පැත්තෙන් එය අවදානම් සහගත පියවරක් ලෙස සලකනු ලැබීය. කර්නල්වරයා දැඩි පක්ෂපාතීයෙකු වූ අතර ඉස්ත්මස් හි සියලුම හමුදා සැපයුම් ඔහුගේ අතේ තිබුණි. බෙදුම්වාදීන්ට එරෙහිව ඉක්මන් පළිගැනීමක් සහ ඉක්මන් පළිගැනීමක් ඔවුන් බිය විය.

කෙසේ වෙතත්, ඔවුන් බලාපොරොත්තු වූයේ අගනුවර බෙදුම්වාදීන්ගේ බලපෑමයි. 1821 ඔක්තෝබර් මාසයේ සිට, හිටපු ආණ්ඩුකාර ජෙනරාල් ජුවාන් ඩි ලා කෲස් මුර්ජන්, ක්විටෝ හි මෙහෙයුමක් සඳහා ඉස්ත්මස් හැර ගොස් කර්නල්වරයෙකු භාරව තැබූ දා සිට, බෙදුම්වාදීන් සෙමෙන් ෆැබ්‍රෙගා බෙදුම්වාදී පැත්තට හරවා ගනිමින් සිටියහ. ඉතින්, නොවැම්බර් 10 වන දින වන විට, ෆැබ්‍රෙගා දැන් නිදහස් ව්‍යාපාරයේ ආධාරකරුවෙකු විය. ලොස් සැන්ටොස්හි බෙදුම්වාදී ප්‍රකාශයෙන් ඉක්බිතිව, ෆැබ්‍රෙගා අගනුවර බෙදුම්වාදී අවශ්‍යතා ඇති සෑම සංවිධානයක්ම රැස් කර නිදහස සඳහා නගරයේ සහයෝගය විධිමත් ලෙස ප්‍රකාශ කළේය. රාජකීය හමුදා දක්ෂ ලෙස අල්ලස් දීම නිසා කිසිදු හමුදා ප්‍රතිවිපාකයක් සිදු නොවීය.

පශ්චාත් යටත් විජිත පැනමාව

ස්පාඤ්ඤයෙන් නිදහස ලැබීමෙන් පසු වසර 80 ක් තුළ, පැනමාව 1821 අවසානයේ ස්වේච්ඡාවෙන් රටට සම්බන්ධ වීමෙන් පසු ග්‍රාන් කොලොම්බියාවේ උප අංශයක් විය. පසුව එය 1831 දී නිව් ග්‍රැනඩා ජනරජයේ කොටසක් බවට පත් වූ අතර පළාත් කිහිපයකට බෙදා ඇත. 1855 දී, පැනමාව, අසුවෙරෝ, චිරිකි සහ වෙරගුවාස් යන නව ග්‍රැනඩා පළාත්වලින් ජනරජය තුළ පැනමාවේ ස්වාධීන රාජ්‍යය නිර්මාණය කරන ලදී. එය ග්‍රැනඩින් සම්මේලනයේ (1858–1863) සහ කොලොම්බියා එක්සත් ජනපදයේ (1863–1886) රාජ්‍යයක් ලෙස දිගටම පැවතුනි. නූතන කොලොම්බියා ජනරජයේ 1886 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව මඟින් නව පැනමා දෙපාර්තමේන්තුවක් නිර්මාණය කරන ලදී.

ඉස්ත්මස්හි ජනතාව කොලොම්බියාවෙන් වෙන්වීමට උත්සාහයන් 80 කට වඩා ගත්හ. ඔවුන් 1831 දී සාර්ථකත්වයට ආසන්න විය, පසුව නැවතත් 1899–1902 දින දහස් ගණනක යුද්ධයේදී, වික්ටෝරියානෝ ලොරෙන්සෝගේ නායකත්වය යටතේ ස්වදේශික පැනමා ජාතිකයන් අතර ඉඩම් අයිතිවාසිකම් සඳහා අරගලයක් ලෙස වටහා ගන්නා ලදී.^[34]

විශේෂයෙන් පැනමා ඇළ ඉදිකිරීම සහ පාලනය යන ප්‍රදේශයට බලපෑම් කිරීමේ එක්සත් ජනපද අභිප්‍රාය, 1903 දී පැනමාව කොලොම්බියාවෙන් වෙන්වීමට සහ එහි දේශපාලන නිදහසට හේතු විය. 1903 ජනවාරි 22 වන දින කොලොම්බියාවේ සෙනෙට් සභාව හේ-හෙරන් ගිවිසුම ප්‍රතික්ෂේප කළ විට, එක්සත් ජනපදය පැනමානියානු බෙදුම්වාදී ව්‍යාපාරයට සහාය දීමට සහ දිරිමත් කිරීමට තීරණය කළේය.^[35]^[33]

1903 නොවැම්බර් මාසයේදී, එක්සත් ජනපදයේ නිහඬ සහාය ලැබූ පැනමාව, එහි නිදහස ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර^[36] එක පැනමානියානුවෙකු නොමැතිව එක්සත් ජනපදය සමඟ හේ-බුනාඕ-වරිල්ලා ගිවිසුම අවසන් කළේය. පැනමාවේ ජනාධිපතිවරයා සහ නියෝජිත පිරිසක් ගිවිසුම සාකච්ඡා කිරීම සඳහා නිව්යෝර්ක් වෙත පැමිණ සිටියද, ප්‍රංශ ඉංජිනේරුවෙකු සහ ලොබිකරුවෙකු වන පිලිප් බුනාඕ-වරිල්ලා පැනමාව නියෝජනය කළේය. බුනාඕ-වරිල්ලා 1889 දී බංකොලොත් වූ මුල් ප්‍රංශ සමාගමේ අයිතිවාසිකම් අත්පත් කරගත් ප්‍රංශ සමාගමක (කොම්පැග්නි නූවෙල් ඩු ඇල ද පැනමා) කොටස් හිමියෙකු විය.^[37] පැනමානියානු නියෝජිත කණ්ඩායම වොෂින්ටනයට පැමිණීමට පෙර රාත්‍රියේ ගිවිසුම ඉක්මනින් කෙටුම්පත් කර අත්සන් කරන ලදී. මෙම ගිවිසුම මගින් එක්සත් ජනපදයට කිලෝමීටර් 16 (සැතපුම් 10) ක් පළල සහ කිලෝමීටර් 80 (සැතපුම් 50) ක් දිග කලාපයක "ස්වෛරී ලෙස" අයිතිවාසිකම් ලබා දෙන ලදී. එම කලාපයේ, එක්සත් ජනපදය ඇළක් ඉදිකර, පසුව එය "සදාකාලිකව" පරිපාලනය කර, ශක්තිමත් කර ආරක්ෂා කරනු ඇත.

1914 දී එක්සත් ජනපදය දැනට පවතින කිලෝමීටර් 83 දිග (සැතපුම් 52) ඇළ නිම කරන ලදී.

දෙවන ලෝක යුධ සමයේදී ඇළෙහි ඇති උපායමාර්ගික වැදගත්කම නිසා එක්සත් ජනපදය එයට ප්‍රවේශය පුළුල් ලෙස ශක්තිමත් කළේය.^[38]

1903 සිට 1968 දක්වා, පැනමාව යනු වාණිජමය වශයෙන් නැඹුරු වූ කතිපයාධිකාරීත්වයක් විසින් ආධිපත්‍යය දරන ව්‍යවස්ථාමය ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයකි. 1950 ගණන්වලදී, පැනමානියානු හමුදාව කතිපයාධිකාරීත්වයේ දේශපාලන ආධිපත්‍යයට අභියෝග කිරීමට පටන් ගත්තේය. 1960 ගණන්වල මුල් භාගයේදී පැනමාවේ හේ-බුනාවු-වරිල්ලා ගිවිසුම නැවත සාකච්ඡා කිරීම සඳහා අඛණ්ඩ පීඩනයක ආරම්භය ද දක්නට ලැබුණි. 1964 මුල් භාගයේදී ඇති වූ කෝලාහල ඇතුළුව, පුළුල් ලෙස කොල්ලකෑම් සහ දුසිම් ගනනක් මරණ සහ ඇමරිකානු තානාපති කාර්යාලය ඉවත් කිරීම සිදු විය.^[39]

රොබල්ස්-ජොන්සන් ගිවිසුම සඳහා වූ සාකච්ඡා මධ්‍යයේ, පැනමාව 1968 දී මැතිවරණ පැවැත්වීය. අපේක්ෂකයින් වූයේ:^[40]

ආචාර්ය ආර්නුල්ෆෝ ඇරියස් මැඩ්රිඩ්, යුනියන් නැෂනල් (ජාතික සංගමය)
ඇන්ටෝනියෝ ගොන්සාලෙස් රෙවිල්ලා, ඩිමොක්‍රේෂියා ක්‍රිස්ටියානා (ක්‍රිස්තියානි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදීන්)
ඉංජිනේරු ඩේවිඩ් සමුඩියෝ, ඇලියන්සා ඩෙල් පුවෙබ්ලෝ (මහජන සන්ධානය), ඔවුන්ට රජයේ සහාය තිබුණි.

ඇලියැන්සා ඩෙල් පුවෙබ්ලෝට එරෙහිව ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ වංචා චෝදනා එල්ල වූ මැතිවරණවල ජයග්‍රාහකයා ලෙස ඇරියස් මැඩ්රිඩ් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී. 1968 ඔක්තෝබර් 1 වන දින, ඇරියස් මැඩ්රිඩ් පැනමාවේ ජනාධිපති ධුරයට පත් වූ අතර, පාලන දූෂණය අවසන් කර නව පැනමාවකට මග පාදන "ජාතික සංගමයේ" රජයක් මෙහෙයවීමට පොරොන්දු විය. සති එකහමාරකට පසු, 1968 ඔක්තෝබර් 11 වන දින, ජාතික ආරක්ෂක බළකාය (ගාඩියා නැෂනල්) ඇරියස් බලයෙන් පහ කර 1989 දී එක්සත් ජනපද ආක්‍රමණයත් සමඟ අවසන් වන පහළට යන සර්පිලාකාරය ආරම්භ කළේය. ජාතික ආරක්ෂක බළකායේ ධූරාවලියට ගරු කරන බවට පොරොන්දු වූ ඇරියස්, ගිවිසුම කඩ කර ආරක්ෂක බළකායේ විශාල ප්‍රතිව්‍යුහගත කිරීමක් ආරම්භ කළේය. ආරක්ෂක බළකායේ සහ ඔහුගේ අභිමතාර්ථ ආරක්ෂා කර ගැනීම සඳහා, ලුතිනන් කර්නල් ඕමාර් ටොරිජොස් හෙරේරා සහ මේජර් බොරිස් මාටිනෙස් රජයට එරෙහිව තවත් හමුදා කුමන්ත්‍රණයක් අණ කළහ.^[40]

ඇරියස් මැඩ්රිඩ් ඒකාධිපතිත්වයක් ස්ථාපිත කිරීමට උත්සාහ කරන බව ප්‍රකාශ කිරීමෙන් හමුදාව සාධාරණීකරණය කළ අතර, ව්‍යවස්ථාපිත පාලනයකට නැවත පැමිණෙන බවට පොරොන්දු විය. මේ අතර, ආරක්ෂක හමුදාව කුමන්ත්‍රණයට සහාය ලබා ගන්නා ජනතාවාදී පියවර මාලාවක් ආරම්භ කළේය. ඒවා අතර:

ආහාර, ඖෂධ සහ අනෙකුත් භාණ්ඩ සඳහා මිල කැටි කිරීම 1969 ජනවාරි 31 දක්වා^[41]
කුලී මට්ටමේ කැටි කිරීම
පැනමා වීජෝ ඓතිහාසික ස්ථානය වටා ඇති නගරවල පදිංචි පවුල්වල ස්ථිරභාවය නීතිගත කිරීම^[40]

මෙයට සමාන්තරව, කොමියුනිස්ට්වාදීන් ලෙස ලේබල් කරන ලද විපක්ෂයට එරෙහිව හමුදාව මර්දන ප්‍රතිපත්තියක් ආරම්භ කළේය. නව මැතිවරණ සංවිධානය කිරීම සඳහා හමුදාව තාවකාලික රජයේ ජුන්ටාවක් පත් කළේය. කෙසේ වෙතත්, ජාතික ආරක්ෂක බළකාය බලය අත්හැරීමට ඉතා මැලි වන අතර ඉක්මනින්ම තමන්ව එල් ගොබියර්නෝ රිවොලුසියෝනාරියෝ (විප්ලවවාදී රජය) ලෙස හැඳින්වීමට පටන් ගත්තේය.

1970 පශ්චාත් කාලය

ඕමාර් ටොරිජොස්ගේ පාලනය යටතේ, හමුදාව රටේ දේශපාලන හා ආර්ථික ව්‍යුහය පරිවර්තනය කළ අතර, සමාජ ආරක්ෂණ සේවාවන් විශාල වශයෙන් ආවරණය කිරීම සහ මහජන අධ්‍යාපනය පුළුල් කිරීම ආරම්භ කළේය.

1972 දී ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව වෙනස් කරන ලදී. ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ප්‍රතිසංස්කරණය කිරීම සඳහා, හමුදාව විසින් ජාතික සභාව ප්‍රතිස්ථාපනය කරන ලද කොරෙජිමියෙන්ටෝ නියෝජිතයින්ගේ සභාව ලෙස නව සංවිධානයක් නිර්මාණය කරන ලදී. පොඩර් ජනප්‍රිය (ජනතා බලය) ලෙසද හැඳින්වෙන නව සභාව, හමුදාව විසින් දේශපාලන පක්ෂවල සහභාගීත්වයෙන් තොරව හමුදාව විසින් තෝරා ගන්නා ලද සාමාජිකයින් 505 දෙනෙකුගෙන් සමන්විත වූ අතර, එම පක්ෂ හමුදාව විසින් ඉවත් කරන ලදී. නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව පැනමා විප්ලවයේ උපරිම නායකයා ලෙස ඕමාර් ටොරිජොස් ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර, ඔහුට වසර හයක් අසීමිත බලයක් ලබා දුන්නේය, කෙසේ වෙතත්, ව්‍යවස්ථානුකූලභාවයේ මුහුණුවරක් තබා ගැනීම සඳහා, එම කාලය සඳහාම ඩිමෙට්‍රියෝ බී. ලකාස් ජනාධිපති ලෙස පත් කරන ලදී.^[40]

1981 දී ටොරිජොස් ගුවන් අනතුරකින් මිය ගියේය.^[42] ටොරිජොස්ගේ මරණය පැනමාවේ දේශපාලන පරිණාමයේ ස්වරය වෙනස් කළේය. 1983 ව්‍යවස්ථා සංශෝධන මගින් හමුදාවට දේශපාලන භූමිකාවක් තහනම් කළද, පැනමා ආරක්ෂක හමුදාව (PDF) එවකට හැඳින්වූ පරිදි, පැනමා දේශපාලන ජීවිතයේ ආධිපත්‍යය දැරීය. මේ කාලය වන විට, ජෙනරාල් මැනුවෙල් ඇන්ටෝනියෝ නොරීගා PDF සහ සිවිල් රජය යන දෙකම දැඩි ලෙස පාලනය කළේය.

1984 මැතිවරණවලදී, අපේක්ෂකයින් වූයේ:

UNADE නම් සංගමයක හමුදාවේ සහාය ඇතිව නිකොලස් ආර්ඩිටෝ බාර්ලෙටා වල්ලරිනෝ
විපක්ෂ සංගමයක් වන ADO සඳහා ආර්නුල්ෆෝ ඇරියස් මැඩ්රිඩ්
පාර්ටිඩෝ නැෂනලිස්ටා පොපියුලර් (PAP; "ජනප්‍රිය ජාතිකවාදී පක්ෂය") සඳහා තරඟ කරන මැනුවෙල් නොරීගා විසින් කලින් විශ්‍රාම යාමට බල කරන ලද හිටපු ජෙනරාල් රූබන් ඩාරියෝ පැරේඩස්
පාර්ටිඩෝ ඇක්ෂන් පොපියුලර් (PAPO; ජනප්‍රිය ක්‍රියාකාරී පක්ෂය) සඳහා තරඟ කරන කාලෝස් අයිවන් සුනිගා

වංචනික යැයි සැලකෙන මැතිවරණවල ජයග්‍රාහකයා ලෙස බාර්ලෙටා ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී. බාර්ලෙටා ආර්ථික වශයෙන් විනාශ වූ සහ ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලට සහ ලෝක බැංකුවට විශාල වශයෙන් ණයගැති රටක් උරුම කර ගත්තේය. ආර්ථික අර්බුදය සහ රටේ ණයහිමියන් සන්සුන් කිරීමට බාර්ලෙටා දැරූ උත්සාහයන් මධ්‍යයේ, වීදි විරෝධතා ඇති වූ අතර හමුදා මර්දනය ද ඇති විය.

මේ අතර, නොරීගාගේ පාලන තන්ත්‍රය හමුදාවට සහ ඔවුන්ගේ සහචරයින්ට සමාන්තර ආදායම් මාර්ගයක් ලෙස ක්‍රියාත්මක වූ හොඳින් සැඟවුණු අපරාධ ආර්ථිකයක් පෝෂණය කර තිබූ අතර එය මත්ද්‍රව්‍ය සහ මුදල් විශුද්ධිකරණයෙන් ආදායම් ලබා දුන්නේය. හමුදා ආඥාදායකත්වයේ අවසානය වන විට, එක්සත් ජනපදයට සංක්‍රමණය වීමේ අපේක්ෂාවෙන් චීන සංක්‍රමණිකයින්ගේ නව රැල්ලක් දූපතට පැමිණියේය. චීන ජාවාරම දැවැන්ත ව්‍යාපාරයක් බවට පත් වූ අතර, නොරීගාගේ පාලන තන්ත්‍රයට ඩොලර් මිලියන 200 ක් දක්වා ආදායමක් ලැබුණි.^[43]

හමුදා ආඥාදායකත්වය පැනමානියානුවන් සියයකට වැඩි පිරිසක් ඝාතනය කර හෝ වධහිංසා පමුණුවා ඇති අතර අවම වශයෙන් තවත් විරුද්ධවාදීන් සිය දෙනෙකු පිටුවහල් කිරීමට බල කළේය.^[44] නොරීගාගේ පාලන තන්ත්‍රයට එක්සත් ජනපදය සහාය දුන් අතර එය මධ්‍යම ඇමරිකාවේ ද්විත්ව භූමිකාවක් රඟ දැක්වීමට පටන් ගත්තේය. පැනමා ඇතුළු විවිධ ලතින් ඇමරිකානු ජාතීන්ගේ විදේශ අමාත්‍යවරුන් විසින් දියත් කරන ලද කොන්ටඩෝරා කණ්ඩායම, කලාපයේ සාමය ඇති කිරීම සඳහා රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික උත්සාහයන් දැරූ අතර, නොරීගා CIA වෙනුවෙන් නිකරගුවානු කොන්ට්‍රාස් සහ කලාපයේ අනෙකුත් ගරිල්ලන්ට ආයුධ සහ පතොරම් සැපයීය.^[40]

1987 ජුනි 6 වන දින, මෑතකදී විශ්‍රාම ගිය කර්නල් රොබර්ටෝ ඩියාස් හෙරේරා, නොරීගාට පසුව තමා හමුදා ප්‍රධානියා බවට පත් කිරීමට ඉඩ තිබූ එකඟ වූ "ටොරිජෝස් සැලැස්ම" නොරීගා කඩ කළ බවට අමනාප වී, පාලන තන්ත්‍රය හෙළා දැකීමට තීරණය කළේය. මැතිවරණ වංචා පිළිබඳ තොරතුරු ඔහු හෙළි කළේය,^[45] ටොරිජෝස්ගේ මරණය සැලසුම් කළ බවට නොරීගාට චෝදනා කළ අතර පිටුවහල් කරන ලද ඉරාන නායකයාට සරණාගතභාවය ලබා දීම සඳහා ටොරිජෝස් ඉරානයේ ෂාගෙන් ඩොලර් මිලියන 12 ක් ලබා ගත් බව ප්‍රකාශ කළේය. එවකට විපක්ෂ නායක ආචාර්ය හියුගෝ ස්පාඩෆෝරාගේ හිස ගසා දැමීමෙන් ඝාතනය කිරීම සම්බන්ධයෙන් ඔහු නොරීගාට චෝදනා කළේය.^[40]^[46]

1987 ජුනි 9 වන දින රාත්‍රියේ, කෲසාඩා සිවිලිස්ටා ("සිවිල් කුරුස යුද්ධය") නිර්මාණය කරන ලද අතර එය සිවිල් අකීකරුකමේ ක්‍රියා සංවිධානය කිරීම ආරම්භ කළේය. කුරුස යුද්ධය මහා වැඩ වර්ජනයක් ඉල්ලා සිටියේය. ඊට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, හමුදාව ව්‍යවස්ථාපිත අයිතිවාසිකම් අත්හිටුවා රට තුළ හදිසි තත්වයක් ප්‍රකාශයට පත් කළේය. ජූලි 10 වන දින, සිවිල් කුරුස යුද්ධය දැවැන්ත විරෝධතාවක් ඉල්ලා සිටි අතර එය හමුදාවේ විශේෂ කැරලි මර්දන ඒකකය වන "ඩොබර්මන්ස්" විසින් ප්‍රචණ්ඩ ලෙස මර්දනය කරන ලදී. පසුව එල් වියර්න්ස් නීග්‍රෝ ("කළු සිකුරාදා") ලෙස හැඳින්වෙන එම දිනයේ බොහෝ දෙනෙකු තුවාල ලබා මිය ගියේය.^[47]

එක්සත් ජනපද ජනාධිපති රොනල්ඩ් රේගන් හමුදා පාලනයට එරෙහිව සම්බාධක මාලාවක් ආරම්භ කළේය. පැනමාවේ දේශීය දේශපාලන අර්බුදයට සහ එක්සත් ජනපද තානාපති කාර්යාලයට එල්ල වූ ප්‍රහාරයට ප්‍රතිචාර වශයෙන් 1987 මැද භාගයේදී එක්සත් ජනපදය පැනමාවට ආර්ථික හා හමුදා ආධාර කැටි කළේය. සම්බාධක නොරීගා නෙරපා හැරීමට අසමත් වූ නමුත් පැනමාවේ ආර්ථිකයට දැඩි ලෙස හානි කළේය. 1987 සහ 1989 අතර කාලය තුළ පැනමාවේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය (GDP) සියයට 25 කින් පමණ පහත වැටුණි.^[48]

1988 පෙබරවාරි 5 වන දින, ටැම්පා සහ මියාමි හි ෆෙඩරල් ජූරි සභිකයන් විසින් ජෙනරාල් මැනුවෙල් ඇන්ටෝනියෝ නොරීගාට මත්ද්‍රව්‍ය ජාවාරම සම්බන්ධයෙන් චෝදනා එල්ල විය. හියුමන් රයිට්ස් වොච් සිය 1989 වාර්තාවේ මෙසේ ලිවීය: "1988 පෙබරවාරි මාසයේදී ෆ්ලොරිඩාවේ මහා ජූරි සභිකයන් දෙදෙනෙකු විසින් ජෙනරාල් නොරීගාට එරෙහිව අධිචෝදනා ගොනු කරන තෙක් වොෂින්ටනය වසර ගණනාවක් පැනමාවේ අපයෝජනයන්ට ඇස් පියාගෙන සිටියේය".^[49]

1988 අප්‍රේල් මාසයේදී, එක්සත් ජනපද ජනාධිපති රොනල්ඩ් රේගන් ජාත්‍යන්තර හදිසි ආර්ථික බලතල පනත ක්‍රියාත්මක කරමින්, සියලුම එක්සත් ජනපද සංවිධානවල පැනමා රජයේ වත්කම් කැටි කළේය. 1989 මැයි මාසයේදී පැනමා ජාතිකයන් නොරීගා විරෝධී අපේක්ෂකයින්ට අතිමහත් බහුතරයක් ඡන්දය ප්‍රකාශ කළහ. නොරීගා තන්ත්‍රය වහාම මැතිවරණය අවලංගු කර නව මර්දන වටයක් ආරම්භ කළේය.

එක්සත් ජනපද ආක්‍රමණය (1989)

1989 දෙසැම්බර් 20 වන දින එක්සත් ජනපදය පැනමාව ආක්‍රමණය කළ අතර එය ඔපරේෂන් ජස්ට් කෝස් යන සංකේත නාමයෙන් නම් කරන ලදී. එක්සත් ජනපදය ප්‍රකාශ කළේ "පැනමාවේ එක්සත් ජනපද පුරවැසියන්ගේ ජීවිත ආරක්ෂා කිරීමට, ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය සහ මානව හිමිකම් ආරක්ෂා කිරීමට, මත්ද්‍රව්‍ය ජාවාරමට එරෙහිව සටන් කිරීමට සහ ටොරිජෝස්-කාටර් ගිවිසුම් මගින් අවශ්‍ය පරිදි පැනමා ඇළේ මධ්‍යස්ථභාවය සුරක්ෂිත කිරීමට මෙම මෙහෙයුම අවශ්‍ය" බවයි.^[50] එක්සත් ජනපදය වාර්තා කළේ හමුදා භටයින් 23 දෙනෙකු මිය ගොස් 324 දෙනෙකු තුවාල ලැබූ බවත්, මියගිය පැනමා සොල්දාදුවන් සංඛ්‍යාව 450 ක් ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇති බවත්ය. ගැටුමේදී මියගිය සිවිල් වැසියන් සඳහා ඇස්තමේන්තුගත සංඛ්‍යාව 200 සිට 4,000 දක්වා පරාසයක පවතී. එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය පැනමා සිවිල් වැසියන්ගේ මරණ සංඛ්‍යාව 500ක් ලෙසත්, ඇමරිකානු වොච් ඇස්තමේන්තු කර ඇත්තේ 300ක් ලෙසත්, එක්සත් ජනපදය සිවිල් වැසියන් 202ක් මිය ගිය බවටත්, හිටපු එක්සත් ජනපද නීතිපති රැම්සි ක්ලාක් ඇස්තමේන්තු කර ඇත්තේ 4,000ක් ලෙසත්ය.^[51] එය වියට්නාම් යුද්ධයෙන් පසු එක්සත් ජනපදයේ විශාලතම හමුදා මෙහෙයුම නියෝජනය කළේය.^[52] පැනමා ඇළ කොමිසම සහ එක්සත් ජනපද හමුදාව සඳහා සේවය කළ සහ පැනමා ආරක්ෂක හමුදා විසින් මරා දමන ලද එක්සත් ජනපද සිවිල් වැසියන් (සහ ඔවුන්ගේ යැපෙන්නන්) සංඛ්‍යාව කිසිදා සම්පූර්ණයෙන් හෙළිදරව් කර නොමැත.

දෙසැම්බර් 29 වන දින, එක්සත් ජාතීන්ගේ මහා මණ්ඩලය පැනමාවේ මැදිහත්වීම "ජාත්‍යන්තර නීතිය සහ රාජ්‍යයන්ගේ ස්වාධීනත්වය, ස්වෛරීභාවය සහ භෞමික අඛණ්ඩතාව බරපතල ලෙස උල්ලංඝනය කිරීමක්" ලෙස හඳුන්වන යෝජනාවක් අනුමත කළේය.^[53] එක්සත් ජනපදය, එක්සත් රාජධානිය සහ ප්‍රංශය විසින් ආරක්ෂක කවුන්සිලය තුළ ඒ හා සමාන යෝජනාවක් නිෂේධ කරන ලදී.^[54] නොරීගා අල්ලාගෙන නඩු විභාගය සඳහා මියාමි වෙත ගෙන යන ලදී. ගැටුම 1990 ජනවාරි 31 වන දින අවසන් විය.

දරිද්‍රතා මට්ටමට පහළින් ජීවත් වන බොහෝ නාගරික ජනගහනය 1989 මැදිහත්වීමෙන් බෙහෙවින් පීඩාවට පත් විය. 1995 දී පැනමාවේ එක්සත් ජාතීන්ගේ තාක්ෂණික සහාය මෙහෙයුමක් විසින් පෙන්වා දුන් පරිදි, සටන් හේතුවෙන් පුද්ගලයින් 20,000 ක් අවතැන් වූහ. වඩාත්ම දැඩි ලෙස බලපෑමට ලක් වූ දිස්ත්‍රික්කය වූයේ පැනමා නගරයේ එල් චොරිලෝ ප්‍රදේශය වන අතර එහි මහල් නිවාස කිහිපයක් සම්පූර්ණයෙන්ම විනාශ විය.^[55]^[56]^[57] සටන් නිසා ඇති වූ ආර්ථික හානිය ඩොලර් බිලියන 1.5 ත් 2 ත් අතර යැයි ගණන් බලා ඇත.^[48] බොහෝ පැනමානියානුවන් මැදිහත්වීමට සහාය දැක්වූහ.^[49]^[58]

පශ්චාත්-මැදිහත්වීමේ යුගය

පැනමාවේ මැතිවරණ විනිශ්චය සභාව සිවිල් ව්‍යවස්ථාපිත රජය යථා තත්ත්වයට පත් කිරීමට ඉක්මනින් පියවර ගත් අතර, 1989 මැයි 27 වන දින 1989 මැතිවරණ ප්‍රතිඵල නැවත ස්ථාපිත කළ අතර, ජනාධිපති ගිලර්මෝ එන්ඩාරා සහ උප ජනාධිපතිවරුන් වන ගිලර්මෝ ෆෝඩ් සහ රිකාඩෝ ඇරියස් කැල්ඩෙරොන්ගේ ජයග්‍රහණය තහවුරු කළේය.

එහි පස් අවුරුදු ධුර කාලය තුළ, බොහෝ විට භේදකාරී රජය මහජනතාවගේ ඉහළ අපේක්ෂාවන් සපුරාලීමට අරගල කළේය. එහි නව පොලිස් බලකාය එහි පූර්වගාමියාට වඩා විශාල දියුණුවක් වූ නමුත් අපරාධ වැළැක්වීමට සම්පූර්ණයෙන්ම නොහැකි විය. ජාත්‍යන්තරව නිරීක්ෂණය කරන ලද මැතිවරණ ව්‍යාපාරයකින් පසුව, 1994 සැප්තැම්බර් 1 වන දින අර්නස්ටෝ පෙරෙස් බැලඩරේස් ජනාධිපති ධුරයට දිවුරුම් දුන්නේය.^[59]

1999 සැප්තැම්බර් 1 වන දින, හිටපු ජනාධිපති ආර්නුල්ෆෝ ඇරියස් මැඩ්රිඩ්ගේ වැන්දඹුව වූ මිරේයා මොස්කෝසෝ, නිදහස් හා සාධාරණ මැතිවරණයකින් ඕමාර් ටොරිජොස්ගේ පුත් පීආර්ඩී අපේක්ෂක මාර්ටින් ටොරිජොස් පරාජය කිරීමෙන් පසු බලයට පත් විය.^[60]^[61] ඇගේ පරිපාලනය තුළ, මොස්කෝසෝ සමාජ වැඩසටහන් ශක්තිමත් කිරීමට උත්සාහ කළේය, විශේෂයෙන් ළමා හා තරුණ සංවර්ධනය, ආරක්ෂාව සහ පොදු සුභසාධනය සඳහා. පැනමා ඇළ මාරු කිරීම මොස්කෝසෝගේ පරිපාලනය සාර්ථකව හසුරුවන ලද අතර ඇළ පරිපාලනය කිරීමේදී ඵලදායී විය.^[61]

2004 දී පීආර්ඩී හි මාටින් ටොරිජොස් ජනාධිපති ධුරය සහ ජාතික සභාවේ ව්‍යවස්ථාදායක බහුතරයක් දිනා ගත්තේය.^[62] ටොරිජොස් ඔහුගේ මැතිවරණ ව්‍යාපාරය මෙහෙයවූයේ, අනෙකුත් පොරොන්දු අතර, දූෂණය සඳහා "ශුන්‍ය ඉවසීමක්" යන වේදිකාවක් මත වන අතර, එය මොස්කෝසෝ සහ පෙරෙස් බැලඩරේස් පරිපාලනයන්ට ආවේණික ගැටලුවකි.^[59] බලයට පත්වීමෙන් පසු, ටොරිජොස් රජය වඩාත් විනිවිදභාවයෙන් යුත් නීති ගණනාවක් සම්මත කළේය. ඔහු ජාතික දූෂණ විරෝධී කවුන්සිලයක් පිහිටුවා ගත් අතර එහි සාමාජිකයින් රජයේ සහ සිවිල් සමාජයේ, කම්කරු සංවිධානවල සහ ආගමික නායකත්වයේ ඉහළම මට්ටම් නියෝජනය කළහ. ඊට අමතරව, ඔහුගේ සමීපතම කැබිනට් අමාත්‍යවරුන් බොහෝ දෙනෙක් ටොරිජොස් රජයේ දූෂණ විරෝධී අරමුණු සඳහා සහයෝගය දැක්වීම සඳහා ප්‍රසිද්ධ දේශපාලනික නොවන තාක්‍ෂණවේදීන් වූහ. දූෂණය පිළිබඳ ටොරිජොස් පරිපාලනයේ ප්‍රසිද්ධ ස්ථාවරය තිබියදීත්, බොහෝ ඉහළ පෙළේ නඩු,^[59] විශේෂයෙන් දේශපාලන හෝ ව්‍යාපාරික ප්‍රභූන් සම්බන්ධ, කිසි විටෙකත් ක්‍රියාත්මක නොවීය.

2009 මැයි පැනමා මහ මැතිවරණයේදී අතිවිශිෂ්ට ජයග්‍රහණයක් ලබා ගනිමින් කොන්සර්වේටිව් සුපිරි වෙළඳසැල් අධිපති රිකාඩෝ මාටිනෙලි මාටින් ටොරිජොස්ගෙන් පසු තේරී පත් විය. මහා අවපාතය අතරතුර වර්ධනය මන්දගාමී වීම නිසා මාටිනෙලිගේ ව්‍යාපාරික අක්තපත්‍ර ඡන්දදායකයින් කනස්සල්ලට පත් කළේය.^[63] සිව්-පක්ෂ විපක්ෂ වෙනසක් සඳහා වූ සන්ධානය වෙනුවෙන් පෙනී සිටි මාටිනෙලි, ඡන්දවලින් සියයට 60 ක් ලබා ගත් අතර, පාලක වාමාංශික ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී විප්ලවවාදී පක්ෂයේ (PRD) අපේක්ෂකයාට ලැබුණු ඡන්ද ප්‍රතිශතය සියයට 37 කි.^[64]

2014 මැයි 4 වන දින, පාර්ටිඩෝ පැනමෙනිස්ටා (පැනමේනියානු පක්ෂයේ) අපේක්ෂක උප ජනාධිපති ජුවාන් කාලෝස් වරෙලා 2014 ජනාධිපතිවරණයේදී සියයට 39 කට වඩා ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් ලබා ගනිමින් ජයග්‍රහණය කළේය, ඔහුගේ හිටපු දේශපාලන සහකරු රිකාඩෝ මාටිනෙලිගේ පක්ෂය වන කැම්බියෝ ඩිමොක්‍රැටිකෝ සහ ඔවුන්ගේ අපේක්ෂක ජෝස් ඩොමින්ගෝ ඇරියස් පරාජය කළේය.^[65] ඔහු 2014 ජූලි 1 වන දින දිවුරුම් දුන්නේය.^[66] 2019 ජූලි 1 වන දින ලෝරෙන්ටිනෝ කෝර්ටිසෝ ජනාධිපති ධුරය හිමි කර ගත්තේය.^[67] 2019 මැයි ජනාධිපතිවරණයේදී කෝර්ටිසෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී විප්ලවවාදී පක්ෂයේ (PRD) අපේක්ෂකයා විය.^[68]

කෝර්ටිසෝ ජනාධිපති ධුර කාලය තුළ, COVID-19 වසංගතය සහ එහි ආර්ථික බලපෑම සහ 2022 සහ 2023 විරෝධතා ඇතුළු බොහෝ සිදුවීම් රට තුළ සිදු විය.^[69]^[70]

2024 ජූලි 1 වන දින, පැනමාවේ නව ජනාධිපතිවරයා ලෙස ජෝස් රාවුල් මුලිනෝ දිවුරුම් දුන්නේය.^[71] හිටපු ජනාධිපති රිකාඩෝ මාටිනෙලිගේ සමීප සගයෙකු වන මුලිනෝ, 2024 මැයි මාසයේ පැවති ජනාධිපතිවරණයෙන් ජයග්‍රහණය කළේය.^[72]

භූගෝලය

පැනමාව මධ්‍යම ඇමරිකාවේ පිහිටා ඇති අතර, කැරිබියානු මුහුද සහ පැසිෆික් සාගරය යන දෙකටම මායිම්ව, කොලොම්බියාව සහ කොස්ටාරිකාව අතර පිහිටා ඇත. එය බොහෝ දුරට 7° සහ 10°N අක්ෂාංශ සහ 77° සහ 83°W දේශාංශ අතර පිහිටා ඇත (කුඩා ප්‍රදේශයක් 83°ට බටහිරින් පිහිටා ඇත).

පැනමාවේ ඉස්ත්මස් හි එහි පිහිටීම උපායමාර්ගික වේ. 2000 වන විට, පැසිෆික් සාගරයට උතුරින් අත්ලාන්තික් සාගරය සහ කැරිබියන් මුහුද සම්බන්ධ කරන පැනමා ඇළ පාලනය කළේ පැනමාවයි. පැනමාවේ මුළු භූමි ප්‍රමාණය වර්ග කිලෝමීටර 74,177.3 (වර්ග සැතපුම් 28,640.0) කි.^[73]

පැනමාවේ භූගෝලීය පිහිටීමෙහි ප්‍රමුඛ ලක්ෂණය වන්නේ මහාද්වීපික බෙදීම සාදන කඳු සහ කඳු වල මධ්‍යම කොඳු ඇට පෙළයි. බෙදීම උතුරු ඇමරිකාවේ මහා කඳු දාමවල කොටසක් නොවන අතර කොලොම්බියානු දේශසීමාව අසල පමණක් දකුණු ඇමරිකාවේ ඇන්ඩියන් පද්ධතියට සම්බන්ධ උස්බිම් ඇත. බෙදීම සාදන කොඳු ඇට පෙළ යනු මුහුදු පතුලේ සිට ඉහළට නැඟීමේ දැඩි ලෙස ඛාදනය වූ ආරුක්කුව වන අතර එහි ගිනිකඳු ආක්‍රමණ මගින් කඳු මුදුන් සෑදී ඇත.

මෙම බෙදීමේ කඳු වැටිය කොස්ටාරිකා දේශසීමාව අසල කෝඩිලෙරා ඩි තලමන්කා ලෙස හැඳින්වේ. නැගෙනහිරට වඩා ඈතින් එය සෙරානියා ඩි ටබසාරා බවට පත් වන අතර, පැනමා ඇළ පිහිටා ඇති ඉස්ත්මස් හි පහළ සෑදලයට ආසන්න කොටස බොහෝ විට සියෙරා ඩි වෙරගුවාස් ලෙස හැඳින්වේ. සමස්තයක් ලෙස, කොස්ටාරිකාව සහ ඇළ අතර පරාසය සාමාන්‍යයෙන් භූගෝල විද්‍යාඥයින් විසින් කෝඩිලෙරා මධ්‍යම ලෙස හඳුන්වනු ලැබේ.

රටේ උසම ස්ථානය වොල්කන් බාරු වන අතර එය මීටර් 3,475 (අඩි 11,401) දක්වා ඉහළ යයි. කොලොම්බියානු ගරිල්ලන් සහ මත්ද්‍රව්‍ය ජාවාරම්කරුවන් ක්‍රියාත්මක වන අතර සමහර විට ප්‍රාණ ඇපකරුවන් අල්ලා ගන්නා පැනමාව සහ කොලොම්බියාව අතර ඩැරියන් පරතරය පාහේ නොපෙනෙන වනාන්තරයක් සාදයි. මෙය මෙන්ම නොසන්සුන්තාව සහ වන ආරක්ෂණ ව්‍යාපාර, පෑන්-ඇමරිකානු අධිවේගී මාර්ගයේ ඇති එකම බිඳීම නිර්මාණය කරයි, එසේ නොමැතිනම් එය ඇලස්කාවේ සිට පැටගෝනියාව දක්වා සම්පූර්ණ මාර්ගයක් සාදයි.

පැනමාවේ වන ජීවීන් මධ්‍යම ඇමරිකාවේ වඩාත්ම විවිධාකාර වේ. එය දකුණු ඇමරිකානු විශේෂ රැසකට මෙන්ම උතුරු ඇමරිකානු වනජීවීන්ටද නිවහනකි.

ජල මාර්ග

500 කට ආසන්න ගංගා පැනමාවේ රළු භූ දර්ශනය ආවරණය කරයි. බොහෝ දුරට යාත්‍රා කළ නොහැකි, බොහෝ දුරට වේගවත් උස්බිම් ඇළ දොළ ලෙස ආරම්භ වන අතර, නිම්නවල වංගු වී වෙරළබඩ ඩෙල්ටා සාදයි. කෙසේ වෙතත්, මධ්‍යම පැනමාවේ පිහිටා ඇති රියෝ චාග්‍රෙස් (චැග්‍රෙස් ගඟ) පුළුල් ගංගා කිහිපයෙන් එකක් වන අතර ජල විදුලි බලයේ ප්‍රභවයකි. ගඟේ මධ්‍යම කොටස ගැටුන් වේල්ලෙන් වේල්ලකින් ආවරණය කර ඇති අතර පැනමා ඇළේ කොටසක් වන කෘතිම විලක් වන ගැටුන් විල සාදයි. 1907 සහ 1913 අතර රියෝ චාග්‍රෙස් හරහා ගැටුන් වේල්ල ඉදිකිරීමෙන් මෙම විල නිර්මාණය විය. නිර්මාණය කළ පසු, ගැටුන් විල ලෝකයේ විශාලතම මිනිසා විසින් සාදන ලද විල වූ අතර වේල්ල විශාලතම පස් වේල්ල විය. ගඟ වයඹ දෙසින් කැරිබියන් වෙත ගලා යයි. කැම්පියා සහ මැඩන් විල් (රියෝ චැග්‍රෙස් වලින් ද පිරී ඇත) පැරණි ඇළ කලාපයේ ප්‍රදේශයට ජල විදුලිය සපයයි.

තවත් ජල විදුලි බල ප්‍රභවයක් වන රියෝ චෙපෝ, පැසිෆික් සාගරයට ගලා යන ගංගා 300 කට වඩා වැඩි ගණනකින් එකකි. මෙම පැසිෆික්-නැඹුරු ගංගා කැරිබියානු පැත්තේ ඇති ගංගාවලට වඩා දිගු හා මන්දගාමී වේ. ඒවායේ ද්‍රෝණි ද වඩාත් පුළුල් ය. දිගම එකක් වන්නේ රියෝ ටුයිරා වන අතර එය ගොල්ෆෝ ඩි සැන් මිගෙල් වෙත ගලා යන අතර විශාල යාත්‍රා මගින් යාත්‍රා කළ හැකි ජාතියේ එකම ගංගාවයි.

වරාය

කැරිබියානු වෙරළ තීරය ස්වාභාවික වරායන් කිහිපයකින් සලකුණු කර ඇත. කෙසේ වෙතත්, ඇළේ කැරිබියානු පර්යන්තය වන ක්‍රිස්ටෝබල්ට 1980 ගණන්වල අගභාගයේදී එකම වැදගත් වරාය පහසුකම් තිබුණි. කොස්ටාරිකාවේ වෙරළ තීරයන් අසල පිහිටි ආකිපියෙලාගෝ ඩි බොකාස් ඩෙල් ටෝරෝ හි බොහෝ දූපත්, පුළුල් ස්වාභාවික මාර්ග මාර්ගයක් සපයන අතර ඇල්මිරැන්ටේ කෙසෙල් වරාය ආරක්ෂා කරයි. කොලොම්බියාව අසල සැන් බ්ලාස් දූපත් 350 කට වැඩි ප්‍රමාණයක්, ආරක්ෂිත කැරිබියානු වෙරළ තීරය දිගේ කිලෝමීටර 160 කට වඩා (සැතපුම් 99) පුරා විහිදී ඇත.

පැනමා ඇළේ එක් එක් කෙළවරේ පිහිටා ඇති පර්යන්ත වරායන්, එනම් ක්‍රිස්ටෝබල්, කොලොන් වරාය සහ බල්බෝවා වරාය, හසුරුවන ලද බහාලුම් ඒකක ගණන (TEU) අනුව ලතින් ඇමරිකාවේ පිළිවෙලින් දෙවන සහ තෙවන ස්ථානවල සිටී.^[74] බල්බෝවා වරාය හෙක්ටයාර 182 ක් ආවරණය වන අතර බහාලුම් සඳහා නැංගුරම් ස්ථාන හතරක් සහ බහුකාර්ය නැංගුරම් ස්ථාන දෙකක් අඩංගු වේ. සමස්තයක් වශයෙන්, නැංගුරම් පොළවල් මීටර් 2,400 (අඩි 7,900) ට වඩා දිග සහ මීටර් 15 (අඩි 49) ක ගැඹුරකින් යුක්ත වේ. බල්බෝවා වරායේ සුපිරි පශ්චාත්-පැනමැක්ස් සහ පැනමැක්ස් ක්වේ දොඹකර 18 ක් සහ ගැන්ට්‍රි දොඹකර 44 ක් ඇත. බල්බෝවා වරායේ වර්ග මීටර් 2,100 (වර්ග අඩි 23,000) ක ගබඩා ඉඩක් ද ඇත.^[75]

ක්‍රිස්ටෝබල් වරාය (පැනමා වරාය ක්‍රිස්ටෝබල්, මැන්සානිලෝ ජාත්‍යන්තර පර්යන්තය සහ කොලෝන් බහාලුම් පර්යන්තය යන බහාලුම් පර්යන්ත ඇතුළත්) 2009 දී TEU 2,210,720 ක් හසුරුවන ලද අතර එය ලතින් ඇමරිකාවේ බ්‍රසීලයේ සැන්ටොස් වරායට පමණක් දෙවැනි විය.

විශාල VLCC (ඉතා විශාල බොරතෙල් වාහක) නවාතැන් ගත හැකි විශිෂ්ට ගැඹුරු ජල තොටුපළවල් කොස්ටාරිකාව සමඟ පැනමාවේ බටහිර මායිම අසල චාර්කෝ අසුල්, චිරිකි (පැසිෆික්) සහ චිරිකි ග්‍රෑන්ඩ්, බොකාස් ඩෙල් ටෝරෝ (අත්ලාන්තික්) හි පිහිටා ඇත. 1979 සිට චාර්කෝ අසුල් සහ චිරිකි ග්‍රෑන්ඩ් අතර ක්‍රියාත්මක වන ට්‍රාන්ස්-පැනමා නල මාර්ගය, මීටර් 131ක් (සැතපුම් 81ක්) ක්‍රියාත්මක වේ.^[76]

දේශගුණය

පැනමාව නිවර්තන දේශගුණයක් ඇත. සාපේක්ෂ ආර්ද්‍රතාවය මෙන්ම උෂ්ණත්වය ද ඒකාකාරව ඉහළ මට්ටමක පවතින අතර සෘතුමය වෙනස්කම් නොමැත. දෛනික පරාසයන් අඩුයි; අගනගරයේ සාමාන්‍ය වියළි කාලවකවානුවක, උදෑසන අවම වශයෙන් 24 °C (75.2 °F) සහ දහවල් උපරිමය 30 °C (86.0 °F) විය හැක. කෙටි කාලයකට වඩා උෂ්ණත්වය කලාතුරකින් 32 °C (89.6 °F) ඉක්මවයි. ඉස්ත්මස්හි පැසිෆික් පැත්තේ උෂ්ණත්වය කැරිබියන් දූපතට වඩා තරමක් අඩු වන අතර, රටේ බොහෝ ප්‍රදේශවල සවස් යාමයෙන් පසු සුළං ඉහළ යයි. කඳු වැටිවල ඉහළ ප්‍රදේශවල උෂ්ණත්වය සැලකිය යුතු ලෙස සිසිල් වන අතර බටහිර පැනමාවේ කෝඩිලෙරා ඩි තලමන්කා හි ඉෙමොලිමන්ට් ඇති වේ.

දේශගුණික කලාප තීරණය වන්නේ වර්ෂාපතනයට වඩා උෂ්ණත්වය මත පදනම්ව අඩුවෙන් වන අතර එය කලාපීය වශයෙන් වසරකට මිලිමීටර් 1,300 (අඟල් 51.2) ට අඩු සිට මිලිමීටර් 3,000 (අඟල් 118.1) දක්වා වෙනස් වේ. වර්ෂාපතනයෙන් වැඩිම ප්‍රමාණයක් ලැබෙන්නේ සාමාන්‍යයෙන් අප්‍රේල් සිට දෙසැම්බර් දක්වා වන නමුත් මාස හතේ සිට නවය දක්වා කාලය තුළය. සාමාන්‍යයෙන්, කැරිබියන් දූපත් වල වර්ෂාපතනය මහාද්වීපික බෙදීමේ පැසිෆික් පැත්තට වඩා බෙහෙවින් වැඩි ය, එයට හේතුව අසල ඇති ඉඳහිට නිවර්තන සුළි සුළං ක්‍රියාකාරකම් ය; පැනමාව ප්‍රධාන සංවර්ධන කලාපයෙන් පිටත පිහිටා ඇත. පැනමා නගරයේ වාර්ෂික සාමාන්‍යය කොලොන්හි එම අගයෙන් අඩකටත් වඩා ටිකක් වැඩිය.

පැනමාව ලෝකයේ කාබන්-සෘණ වන රටවල් තුනෙන් එකකි, එනම් එය වායුගෝලයට මුදා හැරීමට වඩා කාබන් ඩයොක්සයිඩ් අවශෝෂණය කරයි. අනෙක් රටවල් වන්නේ භූතානය සහ සුරිනාම්.^[77]^[78]

ජෛව විවිධත්වය

පැනමාවේ නිවර්තන පරිසරය ශාක බහුලත්වයට සහාය වේ. වනාන්තර ආධිපත්‍යය දරයි, තෘණ බිම්, ලඳු කැලෑ සහ භෝග මගින් ස්ථානවල බාධා ඇති වේ. පැනමාවෙන් 40% ක් පමණ තවමත් වනාන්තරවලින් වැසී තිබුණද, වන විනාශය වැසි සහිත වනාන්තරවලට අඛණ්ඩ තර්ජනයකි. 1940 ගණන්වල සිට ගස් ආවරණය සියයට 50 කට වඩා අඩු වී ඇත. ඊසානදිග වනාන්තරවල සිට නිරිතදිග තෘණ බිම් දක්වා බහුලව භාවිතා වන යැපුම් ගොවිතැන බොහෝ දුරට ඉරිඟු, බෝංචි සහ අල බිම් වලින් සමන්විත වේ. වෙරළ තීරයන් දෙකෙහිම කොටස් දිගේ කඩොලාන වගුරු බිම් ඇති අතර, කොස්ටාරිකාව අසල ඩෙල්ටා වල කෙසෙල් වගාවන් ඇත. බොහෝ ස්ථානවල, බහු-වියන් සහිත වැසි වනාන්තරයක් රටේ එක් පැත්තකින් වගුරු බිමට යාබදව පිහිටා ඇති අතර අනෙක් පැත්තෙන් බෑවුම්වල පහළ ප්‍රදේශ දක්වා විහිදේ. පැනමාවේ 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශක සාමාන්‍ය ලකුණු 6.37/10 ක් තිබූ අතර එය රටවල් 172 න් ගෝලීය වශයෙන් 78 වන ස්ථානයට පත්විය.^[79]

සොබෙරානියා ජාතික වනෝද්‍යානය පක්ෂි නැරඹීම සඳහා විශාලතම පක්ෂි විවිධත්වයක් ඇති අතර, එම ප්‍රදේශයේ පක්ෂීන් 525 කට වඩා වාසය කරයි. කැපිබරා සහ කොයෝට් වැනි විවිධ ක්ෂීරපායින්, හරිත ඉගුවානා වැනි උරගයින් සහ උක් මැඩියා වැනි උභයජීවීන් ද එහි ඇත.

2022 මැයි මාසයේදී, අඩු කාබන් ගුවන් යානා ඉන්ධන සැපයුම වැඩි කිරීම සඳහා, පැනමා රජය සහ බලශක්ති සමාගම් රට තුළ ගුවන් යානා ඉන්ධනවල ප්‍රධාන හා දියුණු ජෛව පිරිපහදුවක් සංවර්ධනය කිරීමේ සැලැස්ම නිවේදනය කළහ.^[80]

දේශපාලනය

පැනමාවේ දේශපාලනය සිදුවන්නේ ජනාධිපති නියෝජිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයක රාමුවක් තුළ වන අතර, එමඟින් පැනමාවේ ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය නායකයා සහ රජයේ ප්‍රධානියා යන දෙකම වන අතර බහු-පක්ෂ පද්ධතියක වේ. විධායක බලය රජය විසින් ක්‍රියාත්මක කරනු ලැබේ. ව්‍යවස්ථාදායක බලය රජය සහ ජාතික සභාව යන දෙකටම පවරා ඇත. අධිකරණය විධායකයෙන් සහ ව්‍යවස්ථාදායකයෙන් ස්වාධීන වේ.

ජාතික මැතිවරණ අවුරුදු 18 සහ ඊට වැඩි සියලුම පුරවැසියන් සඳහා විශ්වීය වේ. විධායක සහ ව්‍යවස්ථාදායක ශාඛා සඳහා ජාතික මැතිවරණ සෑම වසර පහකට වරක් පැවැත්වේ. අධිකරණ ශාඛාවේ (විනිසුරුවරුන්) සාමාජිකයින් රාජ්‍ය නායකයා විසින් පත් කරනු ලැබේ. පැනමාවේ ජාතික සභාව ස්ථාවර මැතිවරණ දිස්ත්‍රික්කවල සමානුපාතික නියෝජනයෙන් තේරී පත් වන බැවින්, බොහෝ කුඩා පක්ෂ නියෝජනය වේ. ජනාධිපතිවරණ සඳහා බහුත්වයක් අවශ්‍ය වේ; පසුගිය ජනාධිපතිවරුන් පස් දෙනාගෙන් හිටපු ජනාධිපති රිකාඩෝ මාටිනෙලි පමණක් ජනප්‍රිය ඡන්දයෙන් සියයට 50 කට වඩා ලබාගෙන තේරී පත් වීමට සමත් වී ඇත.^[81]

දේශපාලන සංස්කෘතිය

1989 දී මැනුවෙල් නොරීගාගේ හමුදා ආඥාදායකත්වය අවසන් වීමෙන් පසු, පැනමාව ප්‍රතිවිරුද්ධ දේශපාලන කණ්ඩායම් වෙත සාමකාමී බල හුවමාරු පහක් සම්පූර්ණ කර ඇත. දේශපාලන භූ දර්ශනය ප්‍රධාන පක්ෂ දෙකකින් සහ විවිධ කුඩා පක්ෂවලින් ආධිපත්‍යය දරන අතර, ඒවායින් බොහොමයක් දෘෂ්ටිවාදයන්ට වඩා තනි නායකයින් විසින් මෙහෙයවනු ලැබේ. හිටපු ජනාධිපති මාර්ටින් ටොරිජොස් ජෙනරාල් ඕමාර් ටොරිජොස්ගේ පුත්‍රයා වේ. ඔහු හිටපු ජනාධිපති අර්නුල්ෆෝ ඇරියස්ගේ වැන්දඹුව වන මිරේයා මොස්කෝසෝගෙන් පසුව බලයට පත් විය. පැනමාවේ මෑත කාලීන ජාතික මැතිවරණය 2024 මැයි 5 වන දින පැවැත්විණි.

විදේශ සබඳතා

එක්සත් ජනපදය සහ ජාත්‍යන්තර ආයතන හරහා ආර්ථික, දේශපාලන, ආරක්ෂාව සහ සමාජ සංවර්ධනය ප්‍රවර්ධනය කිරීමේදී පැනමා රජය සමඟ සහයෝගයෙන් කටයුතු කරයි. දෙරට අතර සංස්කෘතික සබඳතා ශක්තිමත් වන අතර,^[82] බොහෝ පැනමානියානුවන් උසස් අධ්‍යාපනය සහ උසස් පුහුණුව සඳහා එක්සත් ජනපදයට යති.^[83]

2024 ගෝලීය සාම දර්ශකයට අනුව පැනමාව ලෝකයේ 96 වන සාමකාමීම රටයි.^[84]

හමුදා

1903 දී කොලොම්බියාවෙන් නිදහස ලැබීමෙන් ටික කලකට පසු, පැනමාව එහි හමුදාව අහෝසි කළේය. එය ජාතිය පුරා පොලිස් මෙහෙයුම් පවත්වාගෙන ගියේය. 1940 ගණන්වලදී, පැනමා නගරයේ පොලිස් ප්‍රධානියා වූ ජෝස් රෙමන් පැනමාවේ ප්‍රකාශිත දේශපාලන බලය ක්‍රියාත්මක කළේය. ඔහු ජනාධිපතිවරුන් කිහිප දෙනෙකු ඉවත් කර පත් කළේය. 1952 දී ඔහු ජනාධිපති ධුරයට තරඟ කළේය. පොලිස් කෲරත්වය සහ විපක්ෂයේ හිංසා පීඩා හේතුවෙන් මැතිවරණ ව්‍යාපාරය අඩාල විය. ස්වාධීන නිරීක්ෂකයින් විසින් ප්‍රශ්න කරන ලද මැතිවරණයකදී, රෙමන් ජනාධිපති ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී. වසර තුනකටත් අඩු කාලයකට පසු රෙමන් ඝාතනය කරන ලදී. පැනමානියානු ඉතිහාසයේ ඝාතනයට ලක් වූ එකම ජනාධිපතිවරයා ඔහු විය. අද පැනමානියානු මහජන හමුදාවන් වන්නේ පැනමාවේ ජාතික ආරක්ෂක හමුදා ය. ලතින් ඇමරිකාවේ (අනෙක රට කොස්ටාරිකාව) තම ස්ථාවර හමුදාව ස්ථිරවම අහෝසි කළ දෙවන රට පැනමාවයි. පැනමාව සන්නද්ධ පොලිස් සහ ආරක්ෂක හමුදා සහ කුඩා ගුවන් සහ සමුද්‍රීය හමුදා පවත්වාගෙන යයි. ඔවුන්ට නීතිය ක්‍රියාත්මක කිරීමේ කාර්යය පැවරී ඇති අතර සීමිත හමුදා ක්‍රියාමාර්ග ගත හැකිය.

2017 දී පැනමාව න්‍යෂ්ටික අවි තහනම් කිරීම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ ගිවිසුමට අත්සන් තැබීය.^[85]^[86]

පරිපාලන අංශ

පැනමාව පළාත් දහයකට බෙදා ඇති අතර ඒවායේ අදාළ පළාත් පාලන ආයතන (ආණ්ඩුකාරවරුන්) ඇත. ඒ සෑම එකක්ම දිස්ත්‍රික්ක සහ කොරෙජිමියන්ටෝස් (නගර) ලෙස බෙදා ඇත. එසේම, විවිධ ආදිවාසී කණ්ඩායම් විසින් ජනාකීර්ණ කොමර්කාස් (වචනාර්ථයෙන්: "ෂයර්") හයක් ඇත.

පළාත්

කොමාර්කස්

ආර්ථිකය

CIA World Factbook, 2012 ට අනුව පැනමාවේ විරැකියා අනුපාතය සියයට 2.7 කි.^[87] 2008 අගෝස්තු මාසයේදී ආහාර අතිරික්තයක් ලියාපදිංචි විය. මානව සංවර්ධන දර්ශකයේ පැනමාව 2015 දී 60 වන ස්ථානයට පත්විය. මෑත වසරවලදී, පැනමාවේ ආර්ථිකය උත්පාතයක් අත්විඳ ඇති අතර, 2006–2008 දී සැබෑ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ (GDP) සාමාන්‍ය වර්ධනය සියයට 10.4 ඉක්මවයි. පැනමාවේ ආර්ථිකය ලතින් ඇමරිකාවේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන සහ හොඳින්ම කළමනාකරණය කරන ලද ආර්ථිකයන් අතර විය.^{[තහවුරු කර නොමැත]} 2010 සිට 2014 දක්වා වසර පහක කාලය තුළ පැනමාව ලතින් ඇමරිකාවේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන ආර්ථිකය වනු ඇතැයි ලතින් ව්‍යාපාර ක්‍රොනිකල් අනාවැකි පළ කළ අතර එය බ්‍රසීලයේ සියයට 10 අනුපාතයට ගැලපේ.^[88]

පැනමා ඇළ පුළුල් කිරීමේ ව්‍යාපෘතිය යම් කාලයක් සඳහා ආර්ථික ව්‍යාප්තිය ඉහළ නැංවීමට සහ දීර්ඝ කිරීමට අපේක්ෂා කෙරේ.^[89] පැනමාව එක්සත් ජනපද සේවාවන් සඳහා තීරුබදු ඉවත් කරන පැනමා-එක්සත් ජනපද වෙළඳ ප්‍රවර්ධන ගිවිසුමට ද අත්සන් තැබීය.^[90]

පැනමාව ඉහළ ආදායම් ලබන රටක් ලෙස සලකනු ලැබුවද, එය තවමත් නාටකාකාර අධ්‍යාපන විෂමතා මගින් පවත්වාගෙන යනු ලබන දැඩි ප්‍රතිවිරෝධතා සහිත රටක් ලෙස පවතී. 2015 සහ 2017 අතර, දිනකට ඇමරිකානු ඩොලර් 5.5 ට අඩු දරිද්‍රතාවය 15.4 සිට ඇස්තමේන්තුගත සියයට 14.1 දක්වා පහත වැටුණි.^[91]

ආර්ථික අංශ

පැනමාවේ ආර්ථිකය, එහි ප්‍රධාන භූගෝලීය පිහිටීම නිසා, ප්‍රධාන වශයෙන් හොඳින් සංවර්ධනය වූ සේවා අංශයක්, විශේෂයෙන් වාණිජ, සංචාරක සහ වෙළඳාම මත පදනම් වේ. එක්සත් ජනපදය විසින් ඇළ සහ හමුදා ස්ථාපනයන් භාරදීම විශාල ඉදිකිරීම් ව්‍යාපෘති සඳහා හේතු වී තිබේ.

පැනමා ඇළ සඳහා තුන්වන අගුල් කට්ටලයක් ඉදිකිරීමේ ව්‍යාපෘතියක් 2006 ඔක්තෝබර් 22 වන දින ජනමත විචාරණයකදී (කෙසේ වෙතත්, අඩු ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් සහිතව) අතිමහත් බහුතරයකින් අනුමත කරන ලදී. ව්‍යාපෘතියේ නිල ඇස්තමේන්තුගත පිරිවැය ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 5.25 කි, නමුත් ඇළ මාර්ගය ප්‍රධාන ආර්ථික වැදගත්කමක් දරන්නේ එය ජාතික ආර්ථිකයට ඩොලර් මිලියන ගණනක ගාස්තු ආදායමක් සපයන අතර දැවැන්ත රැකියා සපයයි. ඇළ මාර්ගයේ පාලනය පැනමා රජයට පැවරීම 1999 දී අවසන් කරන ලදී, එක්සත් ජනපද පාලනයේ වසර 85 කට පසු.

සියලුම ව්‍යාපෘති ආරක්ෂිත ප්‍රදේශ තුළ පිහිටා ඇති බැවින්, සමහර පාරිසරික කණ්ඩායම් කලකිරීමට පත් කරමින්, විදේශීය ආයෝජකයින් විසින් තඹ සහ රන් නිධි සංවර්ධනය කරනු ලැබේ.^[92]

IFC ලෙස පැනමාව

20 වන සියවසේ මුල් භාගයේ සිට, පැනමාව ඇළෙන් ලැබෙන ආදායමෙන් මධ්‍යම ඇමරිකාවේ විශාලතම කලාපීය මූල්‍ය මධ්‍යස්ථානය (IFC)^[93] ඉදිකර ඇති අතර, ඒකාබද්ධ වත්කම් පැනමාවේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයට වඩා තුන් ගුණයකට වඩා වැඩිය. බැංකු අංශය සෘජුවම පුද්ගලයින් 24,000 කට වැඩි පිරිසක් සේවයේ යොදවයි. මූල්‍ය අතරමැදිකරණය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් සියයට 9.3 කට දායක විය.^[94] ස්ථාවරත්වය පැනමාවේ මූල්‍ය අංශයේ ප්‍රධාන ශක්තියක් වී ඇති අතර, එය රටේ හිතකර ආර්ථික හා ව්‍යාපාරික වාතාවරණයෙන් ප්‍රතිලාභ ලබා ඇත. බැංකු ආයතන හොඳ වර්ධනයක් සහ ශක්තිමත් මූල්‍ය ඉපැයීම් වාර්තා කරයි. බැංකු අධීක්ෂණ තන්ත්‍රය බොහෝ දුරට ඵලදායී බැංකු අධීක්ෂණය සඳහා බාසල් මූලික මූලධර්මවලට අනුකූල වේ.^[95] කලාපීය මූල්‍ය මධ්‍යස්ථානයක් ලෙස, පැනමාව සමහර බැංකු සේවා, ප්‍රධාන වශයෙන් ලතින් ඇමරිකාවට අපනයනය කරන අතර, රටේ ආර්ථිකයේ වැදගත් කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි. කෙසේ වෙතත්, පැනමාව තවමත් ආසියාවේ මූල්‍ය මධ්‍යස්ථාන ලෙස හොංකොං හෝ සිංගප්පූරුව දරන ස්ථාවරය සමඟ සැසඳිය නොහැක.

පැනමාව තවමත් බදු තෝතැන්නක් ලෙස ලොව පුරා කීර්තියක් ඇති නමුත්, විශේෂයෙන් 2016 දී පැනමා පත්‍රිකා නිකුත් කිරීමෙන් පසු, වැඩි දියුණු කළ විනිවිදභාවයට එකඟ වී ඇත. මුදල් විශුද්ධිකරණයට එරෙහි නිර්දේශ සමඟ පූර්ණ අනුකූලතාවය වැඩිදියුණු කිරීම සඳහා සැලකිය යුතු ප්‍රගතියක් ලබා ඇත. 2016 පෙබරවාරි මාසයේදී පැනමාව FATF අළු ලැයිස්තුවෙන් ඉවත් කරන ලදී. යුරෝපීය සංගමය 2018 දී පැනමාව එහි බදු තෝතැන්න අසාදු ලේඛනයෙන් ඉවත් කළේය.^[96] කෙසේ වෙතත්, තවමත් උත්සාහයන් දැරීමට සිදුවන අතර, මූල්‍ය විනිවිදභාවය සහ මූල්‍ය ව්‍යුහය ශක්තිමත් කිරීමේ අවශ්‍යතාවය IMF නැවත නැවතත් සඳහන් කරයි.^[94]

ප්‍රවාහනය

පැනමාවේ මධ්‍යම ඇමරිකාවේ විශාලතම ගුවන් තොටුපළ සහ පැනමාවේ ධජ වාහකයා වන කෝපා ගුවන් සේවයේ මධ්‍යස්ථානය වන ටොකුමන් ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ පිහිටා ඇත. ඊට අමතරව, රට තුළ කුඩා ගුවන් තොටුපළවල් 20 කට වඩා තිබේ.

පැනමාවේ මාර්ග, රථවාහන සහ ප්‍රවාහන පද්ධති සාමාන්‍යයෙන් ආරක්ෂිතයි, නමුත් රාත්‍රී රිය පැදවීම දුෂ්කර වන අතර සමහර අවස්ථාවල පළාත් පාලන ආයතන විසින් සීමා කර ඇත. මෙය සාමාන්‍යයෙන් සිදුවන්නේ අවිධිමත් ජනාවාසවල ය. පැනමාවේ ගමනාගමනය දකුණු පසින් ගමන් කරන අතර පැනමා නීතියට රියදුරන් සහ මගීන් ආසන පටි පැළඳිය යුතු බව අවශ්‍ය වේ. ලතින් ඇමරිකානු රටක් සඳහා මහාමාර්ග සාමාන්‍යයෙන් හොඳින් සංවර්ධනය වී ඇත. පෑන්-ඇමරිකානු අධිවේගී මාර්ගය උතුරේ සිට දකුණට රට හරහා ගමන් කරයි, කොස්ටාරිකාවේ මායිමෙන් ආරම්භ වන නමුත් කොලොම්බියාවට කෙටියෙන් ඩැරියන් ගැප් නම් ප්‍රදේශයකින් අවසන් වේ.

පැනමා නගර ප්‍රදේශය මහජනයා විසින් ක්‍රියාත්මක කරන ලද බස් මාර්ග 150 කට ආසන්න ප්‍රමාණයක් සහ පැනමා මෙට්‍රෝවේ වේගවත් ප්‍රවාහන මාර්ග දෙකෙන් හොඳින් සේවය කරයි. රජයේ බස් මාර්ග ක්‍රියාත්මක කිරීමට පෙර, පැනමාව "ඩයබ්ලෝ රොජෝස්" (ඉංග්‍රීසි: රතු යක්ෂයන්) ලෙස හැඳින්වෙන පුද්ගලිකව ක්‍රියාත්මක වන බස් රථ මගින් සේවය කරන ලද අතර, ඒවා සාමාන්‍යයෙන් එක්සත් ජනපදයේ විශ්‍රාමික පාසල් බස් රථ වන අතර ඒවායේ ක්‍රියාකරුවන් විසින් දීප්තිමත් වර්ණවලින් වර්ණාලේප කරන ලදී. ඉතිරිව ඇති "ඩයබ්ලෝ රොජෝස්" දැන් ප්‍රධාන වශයෙන් ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල භාවිතා වේ.

සංචාරක ව්‍යාපාරය

විදේශීය අමුත්තන්ට සහ විශ්‍රාමිකයන්ට රජයේ බදු සහ මිල වට්ටම් හේතුවෙන් පැනමාවේ සංචාරක ව්‍යාපාරය පසුගිය වසර පහ තුළ එහි වර්ධනය පවත්වා ගෙන ගොස් ඇත. මෙම ආර්ථික දිරිගැන්වීම් පැනමාව විශ්‍රාම යාමට සාපේක්ෂව හොඳ ස්ථානයක් ලෙස සැලකීමට හේතු වී ඇත.^[97]^[98] මෙම නරඹන්නන්ගේ දිරිගැන්වීම් කෙරෙහි ඇති උනන්දුව නිසා පැනමාවේ දේපළ වෙළඳාම් සංවර්ධකයින් පසුගිය වසර පහ තුළ සංචාරක ගමනාන්ත ගණන වැඩි කර ඇත.^[99]

2008 වසරේ මුල් මාස නවය තුළ යුරෝපයෙන් පැමිණි සංචාරකයින් සංඛ්‍යාව සියයට 23.1 කින් වර්ධනය විය. පැනමා සංචාරක අධිකාරියට (ATP) අනුව, ජනවාරි සිට සැප්තැම්බර් දක්වා කාලය තුළ යුරෝපයෙන් පැමිණි සංචාරකයින් 71,154 ක් පැනමාවට ඇතුළු වූ අතර එය පෙර වසරේ එම කාලයට වඩා 13,373 කි. යුරෝපීය සංචාරකයින්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් (14,820) වූ අතර, පසුව ඉතාලියානුවන් (13,216), ප්‍රංශ ජාතිකයන් (10,174) සහ බ්‍රිතාන්‍ය ජාතිකයන් (8,833) වූහ. යුරෝපීය සංගමයේ වඩාත්ම ජනාකීර්ණ රට වන ජර්මනියෙන් 6997 ක් සිටියහ. පැනමාව සංචාරක ගමනාන්තයක් ලෙස ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා යුරෝපය ප්‍රධාන වෙළඳපොළක් බවට පත්ව ඇත.

2012 දී සංචාරක ව්‍යාපාරයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස පැනමා ආර්ථිකයට ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 4.585 ක් ඇතුළත් විය.^[100] මෙය රටේ දළ ජාතික නිෂ්පාදිතයෙන් සියයට 11.34 ක් වූ අතර,^[101] අනෙකුත් නිෂ්පාදන අංශ අභිබවා ගියේය.^{[තහවුරු කර නොමැත]} එම වසරේ පැමිණි සංචාරකයින් සංඛ්‍යාව මිලියන 2.2 කි.^[102]

සංචාරක ව්‍යාපාරයේ විදේශ ආයෝජන ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා පැනමාව 2012 දී අංක 80 දරන නීතිය ක්‍රියාත්මක කළේය. 1994 පැරණි නීතිය 8 වෙනුවට නීතිය 80 ක්‍රියාත්මක විය. නීතිය 80 මඟින් වසර 15 ක් සඳහා ආදායම් බදු සහ දේපළ වෙළඳාම් බදු වලින් සියයට 100 ක නිදහස් කිරීමක්, ඉදිකිරීම් ද්‍රව්‍ය සහ උපකරණ සඳහා වසර පහක් සඳහා තීරුබදු රහිත ආනයනයක් සහ වසර පහක් සඳහා ප්‍රාග්ධන ලාභ බදු නිදහස් කිරීමක් සපයයි.^[103]

මුදල්

පැනමානු මුදල් ඒකකය නිල වශයෙන් බැල්බෝවා වන අතර එය 1903 දී පැනමානු නිදහසේ සිට එක්සත් ජනපද ඩොලරය සමඟ 1:1 අනුපාතයකින් ස්ථාවර කර ඇත. ප්‍රායෝගිකව, පැනමාව ඩොලරීකරණය කර ඇත: එක්සත් ජනපද ඩොලර් නීත්‍යානුකූල ටෙන්ඩර් වන අතර සියලුම කඩදාසි මුදල් සඳහා භාවිතා කරන අතර පැනමාවට තමන්ගේම කාසි ඇති අතර, එක්සත් ජනපද කාසි බහුලව භාවිතා වේ. එක්සත් ජනපද ඩොලර් සමඟ ඇති බැඳීම නිසා, පැනමාව සාම්ප්‍රදායිකව අඩු උද්ධමනයක් පැවතුනි. ලතින් ඇමරිකාව සහ කැරිබියන් සඳහා වූ ආර්ථික කොමිසමට අනුව, 2006 දී පැනමාවේ උද්ධමනය බරිත පාරිභෝගික මිල දර්ශකයකින් මනිනු ලැබූ පරිදි සියයට 2.0 කි.^[104]

පැනමාවේ නිදහසෙන් පසු 1904 දී බැල්බෝවා කොලොම්බියානු පෙසෝ වෙනුවට ආදේශ කළේය. 1941 දී ජනාධිපති ආර්නුල්ෆෝ ඇරියස් විසින් බල්බෝවා මුදල් නෝට්ටු මුද්‍රණය කරන ලදී. ඒවා දින කිහිපයකට පසු ආපසු කැඳවන ලද අතර, ඒවාට "ද සෙවන් ඩේ ඩොලර්" යන නම ලබා දෙන ලදී. නව රජය විසින් නෝට්ටු පුළුස්සා දමන ලද නමුත් ඉඳහිට බැල්බෝවා නෝට්ටු එකතු කිරීම් වලින් සොයාගත හැකිය. පැනමාව විසින් නිකුත් කරන ලද එකම මුදල් නෝට්ටු මේවා වූ අතර එක්සත් ජනපද මුදල් නෝට්ටු පෙර සහ පසුව සංසරණය වී ඇත.^[105]

2022 අප්‍රේල් 28 වන දින, පැනමාවේ නීති සම්පාදකයින් බිට්කොයින් සහ අනෙකුත් ගුප්තකේතන මුදල් භාවිතය නීතිගත කිරීම සහ නියාමනය කරන පනතක් අනුමත කළහ. මෙම පනත් කෙටුම්පත මගින් ගුප්තකේතන මුදල් භාවිතා කිරීම, එය වෙළඳාම් කිරීම, වටිනා ලෝහ සංකේතනය කිරීම සහ ඩිජිටල් සුරැකුම්පත් නිකුත් කිරීම ඇතුළු අනෙකුත් අදාළ මාතෘකා ආවරණය කරයි. එය සම්මත කිරීම මගින් පුරවැසියන්ට බදු ගෙවීම සඳහා ඔවුන්ගේ ගුප්තකේතන මුදල් වත්කම් භාවිතා කිරීමට ද ඉඩ සැලසේ.^[106] 2023 ජූලි 14 වන දින, ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය පනත් කෙටුම්පත ක්‍රියාත්මක කළ නොහැකි බව ප්‍රකාශ කළේය.^[107]

ජාත්‍යන්තර වෙළඳාම

පැනමානු වෙළඳාමේ ඉහළ මට්ටම් බොහෝ දුරට බටහිර අර්ධගෝලයේ විශාලතම නිදහස් වෙළඳ කලාපය වන කොලොන් නිදහස් වෙළඳ කලාපයෙන් වේ.^[108] පසුගිය වසරේ පැනමාවේ අපනයනවලින් සියයට 92 ක් සහ ආනයනවලින් සියයට 64 ක් මෙම කලාපය විසින් සිදු කරන ලද බව, කොලොන් කලාප කළමනාකරණයේ සංඛ්‍යාලේඛන සහ ලතින් ඇමරිකාව සහ කැරිබියන් සඳහා වූ එක්සත් ජාතීන්ගේ ආර්ථික කොමිසම විසින් පැනමාවේ වෙළඳාම පිළිබඳ ඇස්තමේන්තු විශ්ලේෂණයකට අනුව ය. පැනමාවේ ආර්ථිකයට කෝපි සහ අනෙකුත් කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන වෙළඳාම සහ අපනයනය ද බෙහෙවින් සහාය වේ.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

එක්සත් ජනපද සහ පැනමා රජයන් අතර ද්විපාර්ශ්වික ආයෝජන ගිවිසුම (BIT) 1982 ඔක්තෝබර් 27 වන දින අත්සන් කරන ලදී. මෙම ගිවිසුම එක්සත් ජනපද ආයෝජන ආරක්ෂා කරන අතර එක්සත් ජනපද පුද්ගලික ආයෝජන සඳහා වඩාත් හිතකර කොන්දේසි නිර්මාණය කිරීමෙන් සහ එමඟින් එහි පෞද්ගලික අංශයේ සංවර්ධනය ශක්තිමත් කිරීමෙන් පැනමාව එහි ආර්ථිකය සංවර්ධනය කිරීමට දරන උත්සාහයන්ට සහාය වේ. බටහිර අර්ධගෝලයේ එක්සත් ජනපදය විසින් අත්සන් කරන ලද එවැනි පළමු ගිවිසුම BIT විය.^[109] පැනමා-එක්සත් ජනපද වෙළඳ ප්‍රවර්ධන ගිවිසුමක් (TPA) 2007 දී අත්සන් කරන ලද අතර, එය පැනමාව විසින් 2007 ජූලි 11 වන දින සහ එක්සත් ජනපද ජනාධිපති ඔබාමා විසින් 2011 ඔක්තෝබර් 21 වන දින අනුමත කරන ලද අතර, ගිවිසුම 2012 ඔක්තෝබර් 31 දින සිට බලාත්මක විය.^[110]

සමාජය

ජන විකාශනය

2021 දී පැනමාවේ ඇස්තමේන්තුගත ජනගහනය 4,351,267 කි.^[9]^[10] 2010 දී වයස අවුරුදු 15 ට අඩු ජනගහනයේ අනුපාතය සියයට 29 කි. ජනගහනයෙන් සියයට 64.5 ක් අවුරුදු 15 ත් 65 ත් අතර වූ අතර ජනගහනයෙන් සියයට 6.6 ක් අවුරුදු 65 හෝ ඊට වැඩි විය.^[111]

ජනගහනයෙන් අඩකට වඩා ජීවත් වන්නේ පැනමා නගරය-කොලොන් අගනගර කොරිඩෝවේ වන අතර එය නගර කිහිපයක් පුරා විහිදේ. පැනමාවේ නාගරික ජනගහනය සියයට 75 ඉක්මවන අතර එමඟින් පැනමාවේ ජනගහනය මධ්‍යම ඇමරිකාවේ වඩාත්ම නාගරීකරණය වී ඇත.^[112]

ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්

2010 දී ජනගහනය සියයට 65 ක් මෙස්ටිසෝ (මිශ්‍ර සුදු, ස්වදේශික ඇමරිකානු), 12.3% ස්වදේශික ඇමරිකානු, 9.2% කළු හෝ අප්‍රිකානු සම්භවයක්, 6.8% මුලටෝ සහ 6.7% සුදු විය.^[113]^[114]

ඇමරින්දියානු ජනගහනයට ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් හතක් ඇතුළත් වේ: එන්ගාබේ, කුනා (ගුණා), එම්බෙරා, බුග්ලේ, වූනාන්, නාසෝ ට්ජර්ඩි (ටෙරිබේ) සහ බ්‍රි බ්‍රි.^[115]

බොහෝ අප්‍රිකානු-පැනමේනියානුවන් ජීවත් වන්නේ පැනමා-කොලොන් අගනගර ප්‍රදේශය, ඩැරියන් පළාත, ලා පල්මා සහ බොකාස් ඩෙල් ටොරෝ පළාතේ ය. පැනමා නගරයේ සැලකිය යුතු අප්‍රිකානු-පැනමියානු බලපෑමක් ඇති ප්‍රදේශ රියෝ අබාජෝ සහ කැස්කෝ වීජෝ.^[116]^[117] කළු පැනමානියානුවන් යනු අත්ලාන්තික් වහල් වෙළඳාමේ දී ඇමරිකාවට ගෙන එන ලද අප්‍රිකානු වහලුන්ගෙන් පැවත එන්නන් ය. පැනමාවට ගෙන එන ලද කළු ජාතිකයින්ගේ දෙවන රැල්ල පැනමා ඇළ ඉදිකිරීමේදී කැරිබියන් දූපත් වලින් පැමිණියේය.

පැනමාවේ ඇළ ඉදිකිරීමේදී වැඩ කිරීමට ගෙන එන ලද සැලකිය යුතු චීන සහ ඉන්දියානු ජනගහනයක් ද ඇත. බොහෝ චීන පැනමානියානුවන් චිරිකි පළාතේ වාසය කරති.^{[තහවුරු කර නොමැත]} යුරෝපීයයන් සහ සුදු පැනමානියානුවන් පැනමාවේ සුළුතරයකි. පැනමාවේ මුස්ලිම් පල්ලි සහ ඉස්ලාම් ආගම අදහන කුඩා අරාබි ප්‍රජාවක් මෙන්ම යුදෙව් ප්‍රජාවක් සහ බොහෝ සිනගෝග ද වාසය කරයි.

භාෂා

ස්පාඤ්ඤ භාෂාව නිල සහ ප්‍රමුඛ භාෂාවයි. පැනමාවේ කතා කරන ස්පාඤ්ඤ භාෂාව පැනමානියානු ස්පාඤ්ඤ ලෙස හැඳින්වේ. ජනගහනයෙන් සියයට 93 ක් පමණ ඔවුන්ගේ මව් භාෂාව ලෙස ස්පාඤ්ඤ භාෂාව කතා කරති. ජාත්‍යන්තර මට්ටමින් හෝ ව්‍යාපාරික සංස්ථාවල රැකියා කරන බොහෝ පුරවැසියන් ඉංග්‍රීසි සහ ස්පාඤ්ඤ යන දෙකම කතා කරති. පැනමානියානුවන්ගෙන් සියයට 14 ක් පමණ ඉංග්‍රීසි කතා කරති;^[118] පැනමාවට දැන් එහි රජයේ පාසල්වල ඉංග්‍රීසි පන්ති අවශ්‍ය වන බැවින් මෙම සංඛ්‍යාව ඉහළ යනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ.^[119] න්ගබෙරේ වැනි ස්වදේශීය භාෂා රට පුරා කතා කරනු ලැබේ, බොහෝ දුරට ඔවුන්ගේ උපන් ප්‍රදේශවල. පැනමානියානුවන් 400,000 කට අධික සංඛ්‍යාවක් ඔවුන්ගේ මව් භාෂාවන් සහ සිරිත් විරිත් පවත්වා ගනී.^[120] සියයට 4 ක් පමණ ප්‍රංශ භාෂාව කතා කරන අතර සියයට 1 ක් අරාබි භාෂාව කතා කරති.^[121]

විශාලතම නගර

මේවා පැනමානියානු විශාලතම නගර සහ නගර 10 වේ. පැනමාවේ විශාලතම නගර බොහොමයක් පැනමා නගර අගනගරයේ කොටසකි.

v t e පැනමාව හි විශාලතම නගර නගර ජනගහනය
	ස්ථානය		පළාත	ජනගහණය
පැනමා නගරය සැන් මිගෙලිටෝ	1	පැනමා නගරය	පැනමා	430,299
	2	සැන් මිගෙලිටෝ	පැනමා	315,019
	3	ලාස් කුම්බ්‍රෙස්	පැනමා	127,440
	4	ලා කොරෙරා	පැනමා ඔස්ටේ	118,521
	5	ටොකුමන්	පැනමා	113,174
	6	පැකෝරා	පැනමා	103,960
	7	අරයිජාන්	පැනමා ඔස්ටේ	96,676
	8	ඩේවිඩ්	චිරිකි	81,957
	9	විස්ටා ඇලග්‍රේ	පැනමා ඔස්ටේ	55,114
	10	සන්තියාගෝ ද වෙරගුවාස්	වේරාගුවාස්	51,236

ආගම

පැනමාවේ ආගම් (2015)^[122]

කතෝලික (63.2%)
රෙපරමාදු (25%)
ඇඩ්වෙන්ටිස්ට් (1.3%)
යෙහෝවාගේ සාක්ෂිකරුවන් (1.4%)
මෝමන් (0.6%)
බුද්ධාගම (0.4%)
යුදෙව් (0.1%)
ආගමක් නැති (7.6%)
වෙනත් ආගම් (0.4%)

පැනමාවේ ප්‍රධාන ආගම ක්‍රිස්තියානි ආගමයි. 2015 දී රජය විසින් කරන ලද නිල සමීක්ෂණයකට අනුව, ජනගහනයෙන් 63.2% ක් හෙවත් 2,549,150 ක් තමන් රෝමානු කතෝලිකයන් ලෙසත්, 25% ක් එවැන්ජලිකල් රෙපරමාදු භක්තිකයන් ලෙසත්, 1,009,740 ක් ලෙසත් හඳුනාගෙන ඇත.

පැනමාවේ බහායි ඇදහිලිවන්ත ප්‍රජාව ජාතික ජනගහනයෙන් 2% ක් හෝ ගුවායිමි ජනගහනයෙන් 10% ක් පමණ ඇතුළුව 60,000 ක් පමණ^[123] ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත.^[124]

ජනගහනයෙන් 1.4% ක් පමණ ඇතුළත් ඊළඟ විශාලතම සභාව යෙහෝවාගේ සාක්ෂිකරුවන් වූ අතර, පසුව ඇඩ්වෙන්ටිස්ට් පල්ලිය සහ පසුකාලීන සාන්තුවරයන්ගේ ජේසුස් ක්‍රිස්තුස් වහන්සේගේ පල්ලිය 0.6% ක් විය. කුඩා කණ්ඩායම් අතර බෞද්ධ, යුදෙව්, එපිස්කෝපලියන්, මුස්ලිම් සහ හින්දු ප්‍රජාවන් ඇතුළත් වේ.^[125] ස්වදේශික ආගම් අතර ඉබියෝර්ගුන් (කූනා අතර) සහ මමතාටා (න්ගාබේ අතර) ඇතුළත් වේ.^[125] රස්තෆාරියන්වරු සුළු පිරිසක් ද සිටිති.^[125]

අධ්‍යාපනය

16 වන සියවසේදී, පැනමාවේ අධ්‍යාපනය ලබා දුන්නේ ජේසු නිකායිකයින් විසිනි. 1903 දී කොලොම්බියාවෙන් වෙන් වූ විගසම පැනමාවේ මහජන අධ්‍යාපනය ආරම්භ විය. පළමු උත්සාහයන් මෙහෙයවනු ලැබුවේ අධ්‍යාපනයේ අරමුණු පිළිබඳ පීතෘවාදී දෘෂ්ටියකින් වන අතර, 1913 දී පළමු පැනමා අධ්‍යාපන සභාවේ රැස්වීමකදී කරන ලද අදහස් දැක්වීම්වලින් එය සනාථ වේ, "දරුවාට ලබා දෙන සංස්කෘතික උරුමය ඔහු කැමති හෝ ගත යුතු සමාජ තත්ත්වය අනුව තීරණය කළ යුතුය. මේ හේතුව නිසා අධ්‍යාපනය ශිෂ්‍යයා සම්බන්ධ විය යුතු සමාජ පන්තියට අනුකූලව වෙනස් විය යුතුය." එක්සත් ජනපද බලපෑම යටතේ මෙම ප්‍රභූ අවධානය වේගයෙන් වෙනස් විය.

2010 දී, ජනගහනයෙන් සියයට 94.1 ක් සාක්ෂරතාවයෙන් පෙළෙන බව ඇස්තමේන්තු කරන ලදී (පිරිමින්ගෙන් සියයට 94.7 ක් සහ කාන්තාවන්ගෙන් සියයට 93.5 ක්).^[126] පැනමාවේ අධ්‍යාපනය වයස අවුරුදු 6 ත් 15 ත් අතර සියලුම දරුවන්ට අනිවාර්ය වේ. මෑත දශක කිහිපය තුළ, සියලුම මට්ටම්වල, විශේෂයෙන් ඉහළ මට්ටම්වල පාසල්වලට ඇතුළත් වීම සැලකිය යුතු ලෙස වැඩි වී තිබේ. පැනමාව PISA විභාගවලට සහභාගී වන නමුත් ණය සහ අසතුටුදායක විභාග ප්‍රතිඵල හේතුවෙන්, සහභාගීත්වය 2018 දක්වා කල් දැමීය.^[127]

සංස්කෘතිය

පැනමාවේ සංස්කෘතිය ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් පැනමාවට ගෙන ආ යුරෝපීය සංගීතය, කලාව සහ සම්ප්‍රදායන්ගෙන් උපුටා ගන්නා ලද්දකි. ආධිපත්‍යවාදී බලවේග විසින් අප්‍රිකානු සහ ස්වදේශික ඇමරිකානු සංස්කෘතිය යුරෝපීය සංස්කෘතිය සමඟ මිශ්‍ර කරමින් දෙමුහුන් ආකාර නිර්මාණය කර ඇත. උදාහරණයක් ලෙස, තම්බොරිටෝ යනු අප්‍රිකානු රිද්ම, තේමාවන් සහ නර්තන චලනයන් සහිත ස්පාඤ්ඤ නර්තනයකි.^[128]

නැටුම පැනමාවේ විවිධ සංස්කෘතීන්ට ආවේණික වේ. පරම්පරාවෙන් පරම්පරාවට ලබා දෙන නැටුම් සහ සම්ප්‍රදායන් හරහා දේශීය ජනප්‍රවාද විවිධ උත්සවවලදී අත්විඳිය හැකිය.^[129] දේශීය නගර සජීවී රෙගේ එන් එස්පැනෝල්, රෙගේටන්, හයිටියානෝ (කොම්පා), ජෑස්, බ්ලූස්, සල්සා, රෙගේ සහ රොක් සංගීත සංදර්ශන පවත්වයි.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

අත්කම්

පැනමා නගරයෙන් පිටත, දේශීය සංගීතඥයින් සහ නර්තන ශිල්පීන් සහභාගී වන කලාපීය උත්සව වසර පුරා පැවැත්වේ. පැනමාවේ මිශ්‍ර සංස්කෘතිය ලී කැටයම්, චාරිත්‍රානුකූල වෙස් මුහුණු සහ මැටි භාණ්ඩ වැනි සාම්ප්‍රදායික නිෂ්පාදනවල මෙන්ම පැනමාවේ ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය, ආහාර පිසීම සහ උත්සව වලදී පිළිබිඹු වේ. මුල් කාලයේ දී, කූඩ වියන ලද්දේ ප්‍රයෝජනවත් භාවිතයන් සඳහා ය, නමුත් දැන් බොහෝ ගම්මාන සංචාරකයින් සඳහා ඔවුන් නිෂ්පාදනය කරන කූඩ වලින් ලැබෙන ආදායම මත පමණක් රඳා පවතී.

පැනමාවේ බාධාවකින් තොරව, අද්විතීය සංස්කෘතියට උදාහරණයක් වන්නේ මෝලා සඳහා ප්‍රසිද්ධ ගුණාගේ සංස්කෘතියයි. මෝලා යනු බ්ලවුස් සඳහා ගුණ වචනයයි, නමුත් මෝලා යන පදය ගුණ කාන්තාවන් විසින් සාදන ලද විස්තීර්ණ එම්බ්‍රොයිඩර් පැනල් යන්නෙන් අදහස් කර ඇති අතර එය ගුණ කාන්තාවකගේ බ්ලවුසයේ ඉදිරිපස සහ පිටුපස සෑදී ඇත. ඒවා වර්ණයෙන් වෙනස් වන රෙදි ස්ථර කිහිපයක් වන අතර ඒවා ලිහිල්ව එකට මැහුම් කර, ප්‍රතිලෝම ඇප්ලිකේෂන් ක්‍රියාවලියක් භාවිතයෙන් සාදා ඇත.

නිවාඩු සහ උත්සව

එල් ඩෙස්ෆයිල් ඩි නවිඩාඩ් ලෙස හඳුන්වන නත්තල් පෙළපාළිය පැනමා නගරයේ අගනුවර සමරනු ලැබේ. මෙම නිවාඩු දිනය දෙසැම්බර් 25 වන දින සමරනු ලැබේ. පෙළපාළියේ පාවෙන කණ්ඩායම් පැනමානියානු වර්ණවලින් සරසා ඇති අතර, කාන්තාවන් පොලෙරා ලෙස හඳුන්වන ඇඳුම් අඳින අතර පිරිමින් සාම්ප්‍රදායික මොන්ටූනෝ වලින් සැරසී සිටිති. ඊට අමතරව, බෙර වාදකයින්ගෙන් සමන්විත පෙළපාළියේ පෙළපාළි කණ්ඩායම, සෙනඟ විනෝදාස්වාදයට පත් කරයි. නගරයේ, නත්තල් ආලෝකයෙන් විශාල නත්තල් ගසක් ආලෝකමත් කර ඇති අතර, සෑම කෙනෙකුම ගස වට කර නත්තල් කැරොල් ගායනා කරති.^[130]

සාම්ප්‍රදායික ආහාර

පැනමාවේ සංස්කෘතික උරුමය බොහෝ ජනවර්ගවල බලපෑමට ලක්ව ඇති බැවින්, රටේ සාම්ප්‍රදායික ආහාර සඳහා ලොව පුරා බොහෝ සංස්කෘතීන්ගෙන් අමුද්‍රව්‍ය ඇතුළත් වේ: අප්‍රිකානු, ස්පාඤ්ඤ සහ ස්වදේශික ඇමරිකානු ශිල්පීය ක්‍රම, කෑම වර්ග සහ අමුද්‍රව්‍ය මිශ්‍රණයක්, එහි විවිධ ජනගහනය පිළිබිඹු කරයි. පැනමාව මහාද්වීප දෙකක් අතර ගොඩබිම් පාලමක් වන බැවින්, එහි දේශීය ආහාර පිසීමේදී භාවිතා කරන නිවර්තන පලතුරු, එළවළු සහ ඖෂධ පැළෑටි විශාල ප්‍රමාණයක් ඇත. "මර්කාඩෝ ද මැරිස්කෝස්" ලෙස හඳුන්වන ප්‍රසිද්ධ මාළු වෙළඳපොළ නැවුම් මුහුදු ආහාර සහ මුහුදු ආහාරයක් වන සෙවිචේ පිරිනමයි. වීදිය දිගේ කුඩා වෙළඳසැල් කියෝස්කෝ සහ එම්පානාඩා ලෙස හඳුන්වනු ලබන අතර එය සාමාන්‍ය ලතින් ඇමරිකානු පේස්ට්‍රි වර්ගයකි, එයට විවිධ අමුද්‍රව්‍ය, මස් හෝ නිර්මාංශ, බොහෝ දුරට බැදපු ඒවා ඇතුළත් වේ. තවත් පේස්ට්‍රි වර්ගයක් වන්නේ පැස්ටලිටෝ ය, එම්පානාඩා හා සැසඳීමේදී ඇති එකම වෙනස නම් ඒවා විශාල වීමයි.^{[තහවුරු කර නොමැත]}

සාමාන්‍ය පැනමානියානු ආහාර මෘදු රසයකින් යුක්ත වන අතර, පැනමාවේ ලතින් ඇමරිකානු සහ කැරිබියානු අසල්වැසියන් කිහිප දෙනෙකුගේ තියුණු බවකින් තොරව. පොදු අමුද්‍රව්‍ය වන්නේ බඩ ඉරිඟු, සහල්, තිරිඟු පිටි, කෙසෙල්, යුකා (මඤ්ඤොක්කා), හරක් මස්, කුකුල් මස්, ඌරු මස් සහ මුහුදු ආහාර ය.

සාම්ප්‍රදායික ඇඳුම්

මොන්ටූනෝ ලෙස හඳුන්වන පැනමේනියානු පිරිමින්ගේ සාම්ප්‍රදායික ඇඳුම් සුදු කපු කමිස, කලිසම් සහ වියන ලද පිදුරු තොප්පි වලින් සමන්විත වේ.

සාම්ප්‍රදායික කාන්තා ඇඳුම වන්නේ පොලෙරා ය. එය 16 වන සියවසේ ස්පාඤ්ඤයේ ආරම්භ වූ අතර 1800 ගණන්වල මුල් භාගය වන විට එය පැනමාවේ සාමාන්‍ය දෙයක් වූ අතර කාන්තා සේවිකාවන්, විශේෂයෙන් තෙත් හෙදියන් විසින් පැළඳ සිටියේය. පසුව, එය ඉහළ පන්තියේ කාන්තාවන් විසින් සම්මත කරන ලදී.

පොලෙරා "කේම්බ්‍රික්" හෝ "සිහින් ලිනන්" වලින් සාදා ඇත. එය සුදු පැහැයෙන් යුක්ත වන අතර සාමාන්‍යයෙන් යාර 13 ක් පමණ රෙදි වලින් යුක්ත වේ.

මුල් පොලෙරා උරහිස් වලින් පැළඳ සිටින රෆල් බ්ලවුසයකින් සහ රන් බොත්තම් සහිත සායකින් සමන්විත වේ. සාය ද රැලි කර ඇති බැවින් එය ඉහළට එසවූ විට එය මොනරෙකුගේ වලිගයක් හෝ මැන්ටිලා විදුලි පංකාවක් මෙන් පෙනේ. සායේ සහ බ්ලවුසයේ මෝස්තර සාමාන්‍යයෙන් මල් හෝ කුරුල්ලන් වේ. ඉදිරිපස සහ පිටුපස විශාල ගැලපෙන පොම් පොම් දෙකක් (මෝටා) ඇත, ඉදිරිපස සහ පිටුපස රිබන් හතරක් ඉණෙන් එල්ලී ඇත, රන් දම්වැල් පහක් (කැබර්ස්ට්‍රිලෝස්) බෙල්ලේ සිට ඉණ දක්වා එල්ලී ඇත, කළු පීත්ත පටියක රන් කුරුසයක් හෝ පදක්කමක් චෝකර් ලෙස පැළඳ සිටින අතර, ඉණ රේඛාවේ සේද පසුම්බියක් පැළඳ සිටී. කරාබු (සැරිසිලෝස්) සාමාන්‍යයෙන් රන් හෝ කොරල් වේ. සෙරෙප්පු සාමාන්‍යයෙන් පොලෙරා වල වර්ණයට ගැලපේ. කොණ්ඩය සාමාන්‍යයෙන් බනිස් එකක පැළඳ සිටින අතර, ඔටුන්නක් මෙන් පැළඳ සිටින මුතු (ටෙම්බල්ක්) ඇති විශාල රන් පනා තුනකින් අල්ලාගෙන සිටී. ගුණාත්මක පොලෙරා සඳහා ඩොලර් 10,000 ක් දක්වා මිලක් ගත විය හැකි අතර එය සම්පූර්ණ කිරීමට වසරක් ගත විය හැකිය.

අද වන විට විවිධ වර්ගයේ පොලෙරා තිබේ; පොලෙරා ඩි ගාලා කෙටි අත් සහිත රෆල් සායක් බ්ලවුසයක්, සම්පූර්ණ දිග සායක් දෙකක් සහ පෙටිකෝට් එකකින් සමන්විත වේ. ගැහැණු ළමයින් ඔවුන්ගේ කොණ්ඩයේ ටෙම්බල්ක්^[131] පැළඳ සිටී. ඇඳුමට රන් කාසි සහ ආභරණ එකතු කර ඇත. පොලෙරා මොන්ටූනා යනු දිනපතා ඇඳුමක් වන අතර, බ්ලවුසයක්, ඝන වර්ණයක් සහිත සායක්, තනි රන් දාමයක් සහ පෙන්ඩන්ට් කරාබු සහ කොණ්ඩයේ ස්වාභාවික මලක් ඇත. උරහිසෙන් පිටත බ්ලවුසයක් වෙනුවට එය උරහිස් රැලි සහ දැල්වූ හෙම් සහිත සවි කර ඇති සුදු ජැකට්ටුවකින් පැළඳ සිටී.^[132]

පැනමාවේ සාම්ප්‍රදායික ඇඳුම් පෙළපාළි වලදී පැළඳිය හැකි අතර, එහිදී කාන්තාවන් සහ පිරිමින් සාම්ප්‍රදායික නර්තනයක් කරති. කාන්තාවන් මෘදු ලෙස පැද්දෙමින් ඔවුන්ගේ සාය කරකවන අතර පිරිමින් තම තොප්පි අතේ තබාගෙන කාන්තාවන් පිටුපස නටති.

සාහිත්‍යය

පැනමාව සම්බන්ධ පළමු සාහිත්‍යය 1535 දක්වා දිව යයි, 19 වන සියවසේ මැද භාගයේ සිට නූතන සාහිත්‍ය ව්‍යාපාරයක් දක්නට ලැබේ.

ක්‍රීඩා

2013 සමීක්ෂණයකදී, පැනමානියානුවන්ගෙන් 75% ක් පැවසුවේ පාපන්දු (පාපන්දු) ඔවුන්ගේ ප්‍රියතම ක්‍රීඩාව බවත්, 19% ක් බේස්බෝල් බවත්, 4% ක් බොක්සිං සහ 2% ක් ජිම්නාස්ටික් බවත්ය.^[133]

පැනමාවේ වඩාත්ම ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාව පාපන්දු ය. දේශීය පැනමා පාපන්දු ක්‍රීඩාවේ ඉහළම ස්ථරය වන ලීගා පැනමේනා ඩි ෆුට්බෝල් 1988 දී ආරම්භ කරන ලදී. පිරිමි ජාතික කණ්ඩායම 2018 දී ප්‍රථම වරට FIFA ලෝක කුසලානයේදී පෙනී සිටි අතර, බෙල්ජියම, එංගලන්තය සහ ටියුනීසියාවට එරෙහිව G කාණ්ඩයේ පෙනී සිටියේය. කෙසේ වෙතත්, කණ්ඩායම කණ්ඩායම් අදියර ඉක්මවා යාමට අපොහොසත් වූ තරඟ තුනම පරාජය විය.

සමාජ තරඟාවලිය ලීගා ඩි ෆුට්බෝල් ෆෙමෙනිනෝ හි පැවැත්වේ. 2023 දී කාන්තා ජාතික කණ්ඩායම ලෝක කුසලානයට සුදුසුකම් ලැබූ අවසන් කණ්ඩායම ලෙස ආරම්භ විය. ඔවුන් බ්‍රසීලය, ජැමෙයිකාව සහ ප්‍රංශය සමඟ F කාණ්ඩයට එක් වූ අතර එහිදී ඔවුන් පරාජයන් තුනක් සමඟ අවසන් ස්ථානයට පත් වූ නමුත් ප්‍රංශයට එරෙහිව ගෝල තුනක් ලබා ගත්හ. ලෝක කුසලානයකදී පැනමාව සඳහා පළමු ගෝලය වාර්තා කළේ මාර්ටා කොක්ස් ය.

පැනමාවේ දෙවන වඩාත් ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාව බේස්බෝල් ය. පැනමාවේ වෘත්තීය බේස්බෝල් ලීගය යනු රටේ වෘත්තීය ශීත ලීගයයි. එය ප්‍රථම වරට 1946 දී පවත්වන ලද නමුත් දශක ගණනාවක් පුරා බහුවිධ බාධා කිරීම් ඇති විය. පැනමා ජාතික බේස්බෝල් කණ්ඩායම බේස්බෝල් ලෝක කුසලානයේදී රිදී පදක්කමක් සහ ලෝකඩ පදක්කම් දෙකක් උපයා ඇත. අවම වශයෙන් පැනමා ජාතික ක්‍රීඩකයින් 140 දෙනෙකු එක්සත් ජනපදයේ වෘත්තීය බේස්බෝල් ක්‍රීඩා කර ඇති අතර එය වෙනත් ඕනෑම මධ්‍යම ඇමරිකානු රටකට වඩා වැඩිය.^[134]

පැනමාවේ පැසිපන්දු ද ජනප්‍රියයි. කලාපීය කණ්ඩායම් මෙන්ම ජාත්‍යන්තරව තරඟ කරන සංචිතයක් ද ඇත.

වොලිබෝල්, ටයිකොන්ඩෝ, ගොල්ෆ් සහ ටෙනිස් අනෙකුත් ජනප්‍රිය ක්‍රීඩා අතර වේ. ට්‍රාන්ස්පැනමා ට්‍රේල්^[135] නමින් දිගු දුර කඳු නැගීමේ මාර්ගයක් කොලොම්බියාවේ සිට කොස්ටාරිකාව දක්වා ඉදිවෙමින් පවතී. පැනමාවේ කාන්තා ජාතික වොලිබෝල් කණ්ඩායම මධ්‍යම ඇමරිකාවේ AFECAVOL (Asociación de Federaciones CentroAmericanas de Voleibol) කලාපයේ තරඟ කරයි.^[136]

රට පුරා බොහෝ ක්‍රීඩක ක්‍රීඩිකාවන්ගේ අවධානය දිනාගත් ට්‍රයැත්ලෝන් වැනි රටේ අනෙකුත් සාම්ප්‍රදායික නොවන ක්‍රීඩා ඉතා වැදගත් වී ඇති අතර රට ජාත්‍යන්තර තරඟ සඳහා සත්කාරකත්වය ලබා දී ඇත. කොඩි පාපන්දු පිරිමි සහ ගැහැණු යන දෙඅංශයෙන්ම ජනප්‍රිය වෙමින් පවතින අතර මෙම විනය ලෝකයේ හොඳම කණ්ඩායම් අතරට ජාත්‍යන්තර සහභාගීත්වය ඇතිව, මෙම ක්‍රීඩාව කැනල් කලාපයේ පදිංචි ඇමරිකානුවන් විසින් තුර්කි බෝලය නමින් උත්සවයක් පවා පැවැත්වූ ප්‍රවීණයන් සහ විශ්‍රාමිකයන් සඳහා හඳුන්වා දෙන ලදී. අනෙකුත් ජනප්‍රිය ක්‍රීඩා වන්නේ ඇමරිකානු පාපන්දු, රග්බි, ක්ෂේත්‍ර හොකී, සොෆ්ට්බෝල් සහ ස්කේට්බෝර්ඩින්, BMX සහ සර්ෆින් ඇතුළු අනෙකුත් ආධුනික ක්‍රීඩා වේ, මන්ද පැනමාවේ සැන්ටා කැටලිනා සහ වෙනාඕ වැනි වෙරළ තීරයන් ISA ලෝක සර්ෆින් ක්‍රීඩා වැනි ඉසව් සඳහා සත්කාරකත්වය ලබා දී ඇත.

ජාත්‍යන්තර බොක්සිං ශාලාවට ඇතුළත් වීමට නියමිත පැනමාවේ වෘත්තීය බොක්සිං ක්‍රීඩකයින් අතර ලෝක බොක්සිං ශූරයෙකු වූ පළමු ලතින් ඇමරිකානුවා වන පැනමා අල් බ්‍රවුන් මෙන්ම ඉස්මයිල් ලගුනා, රොබර්ටෝ ඩුරාන්, යුසේබියෝ පෙඩ්‍රෝසා සහ හිලාරියෝ සපාටා ද වෙති.

සටහන්

^ (i/ˈpænəmɑː/ PAN-ə-mah, /pænəˈmɑː/ pan-ə-MAH; ස්පාඤ්ඤ: Panamá IPA: [panaˈma] )
^ (ස්පාඤ්ඤ: República de Panamá)

යොමු කිරීම්

^ "Panama". CIA World Factbook. February 4, 2022. January 23, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය January 24, 2021.
^ "Segunda Encuesta Nacional de Hogares, Panama 2015" (PDF). Ministerio Público de la República de Panamá. December 2016. February 18, 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය February 17, 2019.
^ "Demographic Yearbook – Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density" (PDF). United Nations Statistics Division. 2012. August 26, 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය September 4, 2017.
^ "United Nations Statistics Division - Demographic and Social Statistics". unstats.un.org. October 15, 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය May 21, 2021.
^ "Panama". The World Factbook (2025 ed.). Central Intelligence Agency. 2022. සම්ප්‍රවේශය September 24, 2022. (Archived 2022 edition)
^ ^a ^b ^c ^d "World Economic Outlook Database, October 2024 Edition. (Panama)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2024. සම්ප්‍රවේශය 2 January 2025.
^ "Gini Index coefficient". The World Factbook. සම්ප්‍රවේශය September 24, 2024.
^ "Human Development Report 2023/24" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 13 March 2024. March 13, 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 13 March 2024.
^ ^a ^b "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
^ ^a ^b "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
^ "Panama". CIA – The World Factbook. January 23, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.
^ Department of State, United States of America (1987) [Signed at Washington on September 7, 1977. Entered into force October 1, 1979.]. "Panama Canal Treaty". United States Treaties and Other International Agreements. Vol. 33. United States Department of State. p. 55. 33 UST 39; TIAS 10030. January 24, 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය September 13, 2020. Upon entry into force of this Treaty, the United States Government agencies known as the Panama Canal Company and the Canal Zone Government shall cease to operate within the territory of the Republic of Panama that formerly constituted the Canal Zone.
^ "World Economic Outlook Database, April 2019". IMF.org. International Monetary Fund. December 22, 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය September 29, 2019.
^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. December 15, 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. December 15, 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය December 16, 2020.
^ "Competitiveness Rankings". The Global Competitiveness Report 2018 (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය March 18, 2019.
^ World Intellectual Property Organization (2024). Global Innovation Index 2024. Unlocking the Promise of Social Entrepreneurship (PDF). Geneva. p. 18. doi:10.34667/tind.50062. ISBN 978-92-805-3681-2. සම්ප්‍රවේශය 2024-10-01. {{cite book}}: |website= ignored (help)CS1 maint: location missing publisher (link)
^ "Country profile: Panama". BBC News. June 30, 2010. July 2, 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය July 25, 2010.
^ "Origen del Nombre Panamá". República de Panamá. February 14, 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 25, 2010.
^ Mayo, J. (2004). La Industria prehispánica de conchas marinas en Gran Coclé, Panamá. Diss. U Complutense de Madrid, pp. 9–10.
^ Piperno, D. R. (1984). The Application of Phytolith Analysis to the Reconstruction of Plant Subsistence and Environments in Prehistoric Panama. Dissertation, Temple University. Philadelphia, vol. 8 pp. 21–43.
^ Baudouin, Luc; Gunn, Bee; Olsen, Kenneth (January 2014). "The presence of coconut in southern Panama in pre-Columbian times: clearing up the confusion". Annals of Botany. 113 (1): 1–5. doi:10.1093/aob/mct244. ISSN 0305-7364. PMC 3864718. PMID 24227445.
^ Hays, J. N. (2005). Epidemics and pandemics: their impacts on human history, ABC-CLIO, pp. 82–83, ISBN 1-85109-658-2
^ Austin Alchon, Suzanne (2003). A pest in the land: new world epidemics in a global perspective. University of New Mexico Press. pp. 67–74. ISBN 0-8263-2871-7.
^ "Pedro Arias Dávila". Encyclopedia Britannica. April 15, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය April 4, 2021.
^ "I Genovesi d'Oltremare i primi coloni moderni". www.giustiniani.info. 2020-02-23 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-08-05.
^ "15. Casa de los Genoveses - Patronato Panamá Viejo". www.patronatopanamaviejo.org. 2017-09-11 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2020-08-05.
^ "SECOND BOOK OF THE SECOND PART OF THE CONQUESTS OF THE FILIPINAS ISLANDS, AND CHRONICLE OF THE RELIGIOUS OF OUR FATHER, ST. AUGUSTINE" සංරක්ෂණය කළ පිටපත මැයි 8, 2021 at the Wayback Machine (Zamboanga City History) "He (Governor Don Sebastían Hurtado de Corcuera) brought a great reënforcements of soldiers, many of them from Perú, as he made his voyage to Acapulco from that kingdom."
^ Arango Durling, Virginia (1999). La inmigración prohibida en Panamá y sus prejuicios raciales [Prohibited immigration in Panamá and its racial prejudices] (ස්පාඤ්ඤ බසින්). Panamá: Publipan. LCCN 2001388757.
^ Connecting China with the Pacific World By Angela Schottenhammer සංරක්ෂණය කළ පිටපත මැයි 27, 2021 at the Wayback Machine(2019) (Page 144–145)
^ John Robert Fisher (1997). The Economic Aspects of Spanish Imperialism in America, 1492-1810. Liverpool University Press. pp. 65–66. ISBN 978-0-85323-552-1.
^ Pike, Ruth (2007). "Black Rebels: Cimarrons in Sixteenth Century Panama". The Americas. 64 (2): 243–66. doi:10.1353/tam.2007.0161. S2CID 143773521.
^ "The Darien Scheme – The Fall of Scotland සංරක්ෂණය කළ පිටපත පෙබරවාරි 5, 2012 at the Wayback Machine", Historic UK
^ ^a ^b "The 1903 Treaty and Qualified Independence". US Library of Congress. 2009. October 11, 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය May 1, 2009.
^ Müller-Schwarze, Nina K. (2015). The Blood of Victoriano Lorenzo: An Ethnography of the Cholos of Northern Coclé Province. Jefferson, North Carolina: McFarland Press.
^ "Separación de Panamá: la historia desconocida". banrepcultural.org. January 16, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 9, 2016.
^ "Panamá: el último año". banrepcultural.org. October 9, 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 9, 2016.
^ McCullough 1977, පිටු අංක: 276-282.
^ "Security and Defense of the Panama Canal, 1903-2000". ufdc.ufl.edu. සම්ප්‍රවේශය 2025-01-30.
^ "The Panama Riots of 1964: The Beginning of the End for the Canal". July 19, 2016. November 13, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය November 12, 2018.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Pizzurno Gelós, Patricia and Celestino Andrés Araúz (1996) Estudios sobre el Panamá Republicano (1903–1989). Colombia: Manfer S.A.
^ Pizzurno Gelós, Patricia and Celestino Andrés Araúz (1996) Estudios sobre el Panamá Republicano (1903–1989). Colombia: Manfer S.A., p. 529.
^ International, United Press (August 2, 1981). "PANAMA LEADER KILLED IN CRASH IN BAD WEATHER". The New York Times (ඉංග්‍රීසි බසින්). August 17, 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය June 1, 2018.
^ Mon Pinzón, Ramón Arturo (1979). Historia de la Migración China Durante la Construcción del Ferrocarril de Panamá. Masters Thesis. México: El Colegio de México.
^ Zárate, Abdiel (November 9, 2003). "Muertos y desaparecidos durante la época militar." Extra-centennial issue of La Prensa.
^ Preston, Julia (July 6, 1987). "PANAMANIAN PRESIDENT CALLS FOR PROBE". Washington Post (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0190-8286. සම්ප්‍රවේශය March 22, 2022.
^ "Fighting in Panama; Panama's Troubled Past". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). December 21, 1989. ISSN 0362-4331. March 22, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 22, 2022.
^ Becker, Meghan (March 28, 2010). "Panamanians campaign to overthrow dictator (The Civic Crusade), 1987-1989". Swarthmore.edu. Swarthmore. May 13, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය April 30, 2022.
^ ^a ^b Acosta, Coleen (October 24, 2008). "Iraq: a Lesson from Panama Imperialism and Struggle for Sovereignty" සංරක්ෂණය කළ පිටපත ඔක්තෝබර් 3, 2021 at the Wayback Machine. Journals of the Stanford Course on Prejudice and Poverty.
^ ^a ^b "Panama" සංරක්ෂණය කළ පිටපත ජනවාරි 13, 2017 at the Wayback Machine. Human Rights Watch World Report 1989. hrw.org
^ New York Times. A Transcript of President Bush's Address on the Decision to Use Force, December 21, 1989. Web. January 2, 2008.
^ Rohter, Larry (April 1990). "Panama and U.S. Strive To Settle on Death Toll". The New York Times. August 15, 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය April 15, 2018.
^ Cajar Páez, Aristides. "La invasion." Extra-centennial issue of La Prensa, Nov.9 (2003): 22. Print.
^ "A/RES/44/240. Effects of the military intervention by the United States of America in Panama on the situation in Central America". UN.org. October 24, 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය June 29, 2017.
^ Lewis, Paul; Times, Special to The New York (December 24, 1989). "Fighting in Panama: United Nations; Security Council Condemnation of Invasion Vetoed". The New York Times. December 8, 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය February 11, 2017.
^ "Panama" (PDF). March 4, 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "The Panama Deception". May 5, 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය May 5, 2019 – via topdocumentaryfilms.com.
^ Blum, William. Killing Hope: U.S. Military and C.I.A. Interventions Since World War II -Common Courage Press, 2008.
^ Pastor, Robert A. (2001) Exiting the Whirlpool: U.S. Foreign Policy Toward Latin America and the Caribbean, p. 96, ISBN 0813338115.
^ ^a ^b ^c "Panama (02/07)". U.S. Department of State. November 15, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-11-15.
^ "Moscoso wins victory in Panama's presidential vote". LatinAmericanStudies.org. October 4, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2021.
^ ^a ^b "Panama (11/07)". US Department of State. April 3, 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය April 2, 2017.
^ "Martin Torrijos wins Panama election". AlJazeera.com. April 15, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2021.
^ "Panama Country Profile". BBC News. June 30, 2010. July 2, 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය July 25, 2010.
^ "Martinelli Wins Panama Presidential Vote". Diálogo Americas. May 4, 2009. April 15, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2021.
^ "Former deputy Varela wins Panama presidential election | DW | 05.05.2014". DW.COM. April 15, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2021.
^ "Juan Carlos Varela Sworn in As New President of Panama". Caribbean Journal. July 2, 2014. April 15, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2021.
^ "Presidente Laurentino Cortizo Cohen posesiona a miembros de su Gabinete (Official site)". July 3, 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය July 3, 2019.
^ Moreno, Elida (July 1, 2019). "Panama's new president takes office, pledges end to corruption". Reuters. April 15, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2021 – via Reuters.com.
^ Al Jazeera Staff. "What is behind the largest protests in Panama in years?". Al Jazeera (ඉංග්‍රීසි බසින්). December 10, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-10.
^ Salcedo, Andrea (2023-11-09). "Why ordinarily quiet Panama has erupted in deadly protests". Washington Post (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0190-8286. November 7, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-10.
^ "José Raúl Mulino is sworn in as Panama's new president". The Independent (ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 July 2024.
^ "Stand-in Jose Raul Mulino wins Panama presidential race". Al Jazeera (ඉංග්‍රීසි බසින්).
^ "Datos generales e históricos de la República de Panamá" (PDF) (ස්පාඤ්ඤ බසින්). INEC. July 10, 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය December 22, 2015.
^ CEPAL – Naciones Unidas (March 22, 2010). "Ranking 2009 de Actividad portuaria de contenedores en América Latina y el Caribe". Eclac.cl. May 11, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.
^ "Port of Balboa". World Port Source. July 12, 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.
^ "Our History". Petroterminal.com. February 9, 1997. October 28, 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.
^ Goering, Laurie (November 3, 2021). "Forget net-zero: meet the small-nation, carbon-negative club". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). February 15, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 8, 2022.
^ "PANAMA IS ONE OF THE THREE "CARBON NEGATIVE" COUNTRIES". grupoconsultorefe.com (ස්පාඤ්ඤ බසින්). March 8, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 8, 2022.
^ Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
^ Kelly, Stephanie (May 18, 2022). "Exclusive: Panama to develop largest advanced biorefinery to make lower-carbon aviation fuel". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). May 18, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය May 19, 2022.
^ Tycoon elected Panama's president සංරක්ෂණය කළ පිටපත ජූනි 20, 2017 at the Wayback Machine Retrieved July 25, 2010
^ "U.S. Relations With Panama". state.gov. United States Department of State. November 3, 2022. May 14, 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 19, 2022.
^ "Panama (11/07)". U.S. Department of State. April 3, 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2024-01-11.
^ "2024 Global Peace Index" (PDF).
^ "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. July 7, 2017. August 6, 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය August 15, 2019.
^ "Panama adheres to the Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". Panama Today. September 20, 2017. August 15, 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 15, 2019.
^ "Panama". CIA – The World Factbook. January 23, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.
^ "Latin Business Chronicle". Latin Business Chronicle. October 7, 2009. July 17, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 26, 2010.
^ Sullivan M. P. 2011 February 2. Panama: Politics and Economic Conditions and U.S. Relations. Congressional Research Service.
^ "U.S.- Panama Trade Promotion Agreement". ustr.gov (ඉංග්‍රීසි බසින්). July 15, 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 19, 2019.
^ "Panama Overview". worldbank.org. December 30, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 11, 2019.
^ Oancea, Dan (January 2009). Mining in Central America. Magazine.mining.com, pp. 10–12.
^ Park, Yoon S.; Essayyad, Musa (December 6, 2012). International Banking and Financial Centers (ඉංග්‍රීසි බසින්). Springer Science & Business Media. ISBN 9789400925045. February 5, 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය September 7, 2017.
^ ^a ^b "Committee of Independent Experts" (PDF). Presidency of the Republic of Panama. November 18, 2016. August 18, 2017 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Offshore Financial Centers (OFCs): IMF Staff Assessments (OFCA)". www.imf.org (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). October 25, 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය June 4, 2017.
^ "EU Removes Panama, Seven Others, From Tax Haven Blacklist - ICIJ" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). January 23, 2018. January 23, 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය July 8, 2021.
^ Peddicord, Kathleen (July 28, 2022). Brandon, Emily (ed.). "The 10 Best Places to Retire in Panama". U.S. News & World Report. December 19, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 19, 2022.
^ Ascarelli, Silvia (June 4, 2022) [September 30, 2021]. "I never expected to retire to Panama — but we are living 'very comfortably' on $1,200 a month". MarketWatch. December 19, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 19, 2022.
^ Redfrogbeach.com සංරක්ෂණය කළ පිටපත ඔක්තෝබර් 13, 2009 at the Wayback Machine, Isla Palenque සංරක්ෂණය කළ පිටපත ඔක්තෝබර් 30, 2011 at the Wayback Machine, examples
^ "Panama Tourism Statistics 1995-2025". www.macrotrends.net. සම්ප්‍රවේශය 2025-01-01.
^ "Development and importance of tourism for Panama". Worlddata.info (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2025-01-01.
^ Agarwal, Tanya; Suresh, Sandeep; Saha, Sourish; S., Varun; Narayan, Varun (March 9, 2014). "The Republic of Panama: An Economic Analysis". Elsevier (ඉංග්‍රීසි බසින්). section 1.A.ii ("Tourism"). SSRN 2406629.
^ Juan José Espino Sagel. Panama enacts new Tourism Law: Law 80 of 2012. pardinilaw.com
^ "CEPAL.org" (PDF). August 24, 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 26, 2010.
^ Naylor, R. T. (2008). Patriots and profiteers : economic warfare, embargo busting, and state-sponsored crime. Montreal [Que.]: McGill-Queen's University Press. ISBN 978-0-7735-7489-2. OCLC 752267663. February 5, 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 21, 2022.
^ Hilaire and Moreno (April 28, 2022). "Panama passes bill to permit use of crypto assets". Reuters.com. April 30, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය April 30, 2022.
^ Guerrel, Ismael Gordón (July 14, 2023). "Corte declaró inexequible proyecto de ley que regula uso de criptomonedas" [Court declared unenforceable bill regulating use of cryptocurrencies]. La Estrella de Panamá (ස්පාඤ්ඤ බසින්). July 27, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය July 28, 2023.
^ "Panama Special Economic Zones". International Trade Administration. July 8, 2021. සම්ප්‍රවේශය May 21, 2024.
^ "List of BITs currently in effect". Tcc.export.gov. July 9, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 26, 2010.
^ "The United States-Panama Trade Promotion Agreement (TPA)". Trade.gov. November 13, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 31, 2012.
^ "Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat, World Population Prospects: The 2012 Revision". Esa.un.org. May 6, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 9, 2016.
^ "Corredor Transístmico Panamá -Colón". May 2, 2006 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය August 5, 2010.
^ "Panama". CIA – The World Factbook. January 23, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.
^ "The World Factbook — Central Intelligence Agency". CIA.gov. December 2, 2021. January 23, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය January 24, 2021.
^ "Update 2011 – Panama". Iwgia.org. March 7, 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 15, 2013.
^ "Top 3 Afro-Panamanian Places Black Expats in Panama City, Panama Should Visit". AllThingsBiola (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023-01-03. සම්ප්‍රවේශය 2024-09-08.
^ Braga, Brunno (2023-10-06). "Panama: How To Experience Afro Culture in the Country". Travel Noire (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-09-08.
^ "What Languages Are Spoken in Panama?". World Atlas. August 24, 2017. June 4, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය January 1, 2020.
^ "Improving English for Panama's First Bilingual Generation". Pearson. January 1, 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය January 1, 2020.
^ "Panama". March 9, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය August 5, 2010.
^ "The World Factbook — Central Intelligence Agency". www.cia.gov (ඉංග්‍රීසි බසින්). March 7, 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 11, 2017.
^ උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික <ref> ටැගය; පැනමාවේ සමාජය 2015survey නමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි
^ "Panama". World Council of Churches: WCC Member Churches. World Council of Churches. January 1, 2006. July 8, 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 1, 2008.
^ International Community, Baháʼí (October–December 1994). "In Panama, some Guaymis blaze a new path". One Country. 1994 (October–December). August 2, 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 7, 2011.
^ ^a ^b ^c International Religious Freedom Report 2007: Panama සංරක්ෂණය කළ පිටපත අප්‍රේල් 8, 2023 at the Wayback Machine. United States Bureau of Democracy, Human Rights and Labor (September 14, 2007). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
^ "The World Factbook". January 23, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය October 25, 2014.
^ "Panamá sin pruebas Pisa hasta 2018". Impresa.prensa.com. August 18, 2014. July 9, 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය April 9, 2016.
^ "The online almanac of Panama culture with travel links". Panama Culture. March 14, 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.
^ "Panama Culture and Traditions, a True Melting Pot of Mesoamerica". Panama Vacations (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). June 9, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය February 22, 2020.
^ "Panama". Bureau of Western Hemisphere Affairs. June 23, 2010. June 4, 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය May 21, 2019.
^ tembleques
^ Celebremos Panama!. Discovery Theater and Smithsonian Latino Center
^ "El fútbol es el deporte rey de los panameños". Panama America (Spanish බසින්). October 1, 2013. February 14, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය February 14, 2023.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
^ "Baseball in Panama". The Baseball Cube. July 20, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.
^ TransPanama Trail
^ "Belize drops game to Nicaragua, drops to 1-4 at Central American Senior Women's Volleyball Championship". Breaking Belize News. October 23, 2021. April 4, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 28, 2021.

උතුරු ඇමරිකාවේ ස්වෛරී රාජ්‍යයන් සහ යැපෙන භූමි ප්‍රදේශ ලැයිස්තුව

[9] (ⁱ/ˈpænəmɑː/ PAN-ə-mah, /pænəˈmɑː/ pan-ə-MAH; ස්පාඤ්ඤ: Panamá IPA: [panaˈma] ^ⓘ)

[10] (ස්පාඤ්ඤ: República de Panamá)

[1] "Panama". CIA World Factbook. February 4, 2022. January 23, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය January 24, 2021.

[2015survey-2] "Segunda Encuesta Nacional de Hogares, Panama 2015" (PDF). Ministerio Público de la República de Panamá. December 2016. February 18, 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය February 17, 2019.

[unstats08-3] "Demographic Yearbook – Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density" (PDF). United Nations Statistics Division. 2012. August 26, 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය September 4, 2017.

[4] "United Nations Statistics Division - Demographic and Social Statistics". unstats.un.org. October 15, 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය May 21, 2021.

[5] "Panama". The World Factbook (2025 ed.). Central Intelligence Agency. 2022. සම්ප්‍රවේශය September 24, 2022. (Archived 2022 edition)

[IMFWEO.PA-6] "World Economic Outlook Database, October 2024 Edition. (Panama)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2024. සම්ප්‍රවේශය 2 January 2025.

[7] "Gini Index coefficient". The World Factbook. සම්ප්‍රවේශය September 24, 2024.

[UNHDR-8] "Human Development Report 2023/24" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 13 March 2024. March 13, 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 13 March 2024.

[UN_WPP-11] "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.

[UN_WPP_2022-12] "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.

[cia-13] "Panama". CIA – The World Factbook. January 23, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.

[19770907_usdos_panamacanaltreaty-14] Department of State, United States of America (1987) [Signed at Washington on September 7, 1977. Entered into force October 1, 1979.]. "Panama Canal Treaty". United States Treaties and Other International Agreements. Vol. 33. United States Department of State. p. 55. 33 UST 39; TIAS 10030. January 24, 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය September 13, 2020. Upon entry into force of this Treaty, the United States Government agencies known as the Panama Canal Company and the Canal Zone Government shall cease to operate within the territory of the Republic of Panama that formerly constituted the Canal Zone.

[15] "World Economic Outlook Database, April 2019". IMF.org. International Monetary Fund. December 22, 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය September 29, 2019.

[HDI-16] Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. December 15, 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. December 15, 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය December 16, 2020.

[17] "Competitiveness Rankings". The Global Competitiveness Report 2018 (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය March 18, 2019.

[18] World Intellectual Property Organization (2024). Global Innovation Index 2024. Unlocking the Promise of Social Entrepreneurship (PDF). Geneva. p. 18. doi:10.34667/tind.50062. ISBN 978-92-805-3681-2. සම්ප්‍රවේශය 2024-10-01. {{cite book}}: |website= ignored (help)CS1 maint: location missing publisher (link)

[19] "Country profile: Panama". BBC News. June 30, 2010. July 2, 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය July 25, 2010.

[පැනමාවේ_නිරුක්තිය_PAN-20] "Origen del Nombre Panamá". República de Panamá. February 14, 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 25, 2010.

[පැනමාවේ_ඉතිහාසය_Mayo,_J_2004-21] Mayo, J. (2004). La Industria prehispánica de conchas marinas en Gran Coclé, Panamá. Diss. U Complutense de Madrid, pp. 9–10.

[22] Piperno, D. R. (1984). The Application of Phytolith Analysis to the Reconstruction of Plant Subsistence and Environments in Prehistoric Panama. Dissertation, Temple University. Philadelphia, vol. 8 pp. 21–43.

[23] Baudouin, Luc; Gunn, Bee; Olsen, Kenneth (January 2014). "The presence of coconut in southern Panama in pre-Columbian times: clearing up the confusion". Annals of Botany. 113 (1): 1–5. doi:10.1093/aob/mct244. ISSN 0305-7364. PMC 3864718. PMID 24227445.

[24] Hays, J. N. (2005). Epidemics and pandemics: their impacts on human history, ABC-CLIO, pp. 82–83, ISBN 1-85109-658-2

[25] Austin Alchon, Suzanne (2003). A pest in the land: new world epidemics in a global perspective. University of New Mexico Press. pp. 67–74. ISBN 0-8263-2871-7.

[26] "Pedro Arias Dávila". Encyclopedia Britannica. April 15, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය April 4, 2021.

[පැනමාවේ_ඉතිහාසය_Genoa-27] "I Genovesi d'Oltremare i primi coloni moderni". www.giustiniani.info. 2020-02-23 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-08-05.

[28] "15. Casa de los Genoveses - Patronato Panamá Viejo". www.patronatopanamaviejo.org. 2017-09-11 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2020-08-05.

[29] "SECOND BOOK OF THE SECOND PART OF THE CONQUESTS OF THE FILIPINAS ISLANDS, AND CHRONICLE OF THE RELIGIOUS OF OUR FATHER, ST. AUGUSTINE" සංරක්ෂණය කළ පිටපත මැයි 8, 2021 at the Wayback Machine (Zamboanga City History) "He (Governor Don Sebastían Hurtado de Corcuera) brought a great reënforcements of soldiers, many of them from Perú, as he made his voyage to Acapulco from that kingdom."

[30] Arango Durling, Virginia (1999). La inmigración prohibida en Panamá y sus prejuicios raciales [Prohibited immigration in Panamá and its racial prejudices] (ස්පාඤ්ඤ බසින්). Panamá: Publipan. LCCN 2001388757.

[31] Connecting China with the Pacific World By Angela Schottenhammer සංරක්ෂණය කළ පිටපත මැයි 27, 2021 at the Wayback Machine(2019) (Page 144–145)

[පැනමාවේ_ඉතිහාසය_Fisher1997-32] John Robert Fisher (1997). The Economic Aspects of Spanish Imperialism in America, 1492-1810. Liverpool University Press. pp. 65–66. ISBN 978-0-85323-552-1.

[33] Pike, Ruth (2007). "Black Rebels: Cimarrons in Sixteenth Century Panama". The Americas. 64 (2): 243–66. doi:10.1353/tam.2007.0161. S2CID 143773521.

[34] "The Darien Scheme – The Fall of Scotland සංරක්ෂණය කළ පිටපත පෙබරවාරි 5, 2012 at the Wayback Machine", Historic UK

[පැනමාවේ_ඉතිහාසය_countrystudies-35] "The 1903 Treaty and Qualified Independence". US Library of Congress. 2009. October 11, 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය May 1, 2009.

[36] Müller-Schwarze, Nina K. (2015). The Blood of Victoriano Lorenzo: An Ethnography of the Cholos of Northern Coclé Province. Jefferson, North Carolina: McFarland Press.

[37] "Separación de Panamá: la historia desconocida". banrepcultural.org. January 16, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 9, 2016.

[38] "Panamá: el último año". banrepcultural.org. October 9, 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 9, 2016.

[FOOTNOTEMcCullough1977276-282-39] McCullough 1977, පිටු අංක: 276-282.

[40] "Security and Defense of the Panama Canal, 1903-2000". ufdc.ufl.edu. සම්ප්‍රවේශය 2025-01-30.

[41] "The Panama Riots of 1964: The Beginning of the End for the Canal". July 19, 2016. November 13, 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය November 12, 2018.

[පැනමාවේ_ඉතිහාසය_Pizzurno_Gelós_1989-42] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Pizzurno Gelós, Patricia and Celestino Andrés Araúz (1996) Estudios sobre el Panamá Republicano (1903–1989). Colombia: Manfer S.A.

[43] Pizzurno Gelós, Patricia and Celestino Andrés Araúz (1996) Estudios sobre el Panamá Republicano (1903–1989). Colombia: Manfer S.A., p. 529.

[44] International, United Press (August 2, 1981). "PANAMA LEADER KILLED IN CRASH IN BAD WEATHER". The New York Times (ඉංග්‍රීසි බසින්). August 17, 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය June 1, 2018.

[45] Mon Pinzón, Ramón Arturo (1979). Historia de la Migración China Durante la Construcción del Ferrocarril de Panamá. Masters Thesis. México: El Colegio de México.

[46] Zárate, Abdiel (November 9, 2003). "Muertos y desaparecidos durante la época militar." Extra-centennial issue of La Prensa.

[47] Preston, Julia (July 6, 1987). "PANAMANIAN PRESIDENT CALLS FOR PROBE". Washington Post (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0190-8286. සම්ප්‍රවේශය March 22, 2022.

[48] "Fighting in Panama; Panama's Troubled Past". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). December 21, 1989. ISSN 0362-4331. March 22, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 22, 2022.

[49] Becker, Meghan (March 28, 2010). "Panamanians campaign to overthrow dictator (The Civic Crusade), 1987-1989". Swarthmore.edu. Swarthmore. May 13, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය April 30, 2022.

[පැනමාවේ_ඉතිහාසය_Acosta,_Coleen_2008-50] Acosta, Coleen (October 24, 2008). "Iraq: a Lesson from Panama Imperialism and Struggle for Sovereignty" සංරක්ෂණය කළ පිටපත ඔක්තෝබර් 3, 2021 at the Wayback Machine. Journals of the Stanford Course on Prejudice and Poverty.

[පැනමාවේ_ඉතිහාසය_Panama-51] "Panama" සංරක්ෂණය කළ පිටපත ජනවාරි 13, 2017 at the Wayback Machine. Human Rights Watch World Report 1989. hrw.org

[52] New York Times. A Transcript of President Bush's Address on the Decision to Use Force, December 21, 1989. Web. January 2, 2008.

[53] Rohter, Larry (April 1990). "Panama and U.S. Strive To Settle on Death Toll". The New York Times. August 15, 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය April 15, 2018.

[54] Cajar Páez, Aristides. "La invasion." Extra-centennial issue of La Prensa, Nov.9 (2003): 22. Print.

[55] "A/RES/44/240. Effects of the military intervention by the United States of America in Panama on the situation in Central America". UN.org. October 24, 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය June 29, 2017.

[56] Lewis, Paul; Times, Special to The New York (December 24, 1989). "Fighting in Panama: United Nations; Security Council Condemnation of Invasion Vetoed". The New York Times. December 8, 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය February 11, 2017.

[57] "Panama" (PDF). March 4, 2016 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[58] "The Panama Deception". May 5, 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය May 5, 2019 – via topdocumentaryfilms.com.

[59] Blum, William. Killing Hope: U.S. Military and C.I.A. Interventions Since World War II -Common Courage Press, 2008.

[60] Pastor, Robert A. (2001) Exiting the Whirlpool: U.S. Foreign Policy Toward Latin America and the Caribbean, p. 96, ISBN 0813338115.

[පැනමාවේ_ඉතිහාසය_:2-61] "Panama (02/07)". U.S. Department of State. November 15, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-11-15.

[62] "Moscoso wins victory in Panama's presidential vote". LatinAmericanStudies.org. October 4, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2021.

[පැනමාවේ_ඉතිහාසය_:0-63] "Panama (11/07)". US Department of State. April 3, 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය April 2, 2017.

[64] "Martin Torrijos wins Panama election". AlJazeera.com. April 15, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2021.

[65] "Panama Country Profile". BBC News. June 30, 2010. July 2, 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය July 25, 2010.

[66] "Martinelli Wins Panama Presidential Vote". Diálogo Americas. May 4, 2009. April 15, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2021.

[67] "Former deputy Varela wins Panama presidential election | DW | 05.05.2014". DW.COM. April 15, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2021.

[68] "Juan Carlos Varela Sworn in As New President of Panama". Caribbean Journal. July 2, 2014. April 15, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2021.

[69] "Presidente Laurentino Cortizo Cohen posesiona a miembros de su Gabinete (Official site)". July 3, 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය July 3, 2019.

[70] Moreno, Elida (July 1, 2019). "Panama's new president takes office, pledges end to corruption". Reuters. April 15, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 26, 2021 – via Reuters.com.

[71] Al Jazeera Staff. "What is behind the largest protests in Panama in years?". Al Jazeera (ඉංග්‍රීසි බසින්). December 10, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-10.

[72] Salcedo, Andrea (2023-11-09). "Why ordinarily quiet Panama has erupted in deadly protests". Washington Post (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0190-8286. November 7, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-10.

[73] "José Raúl Mulino is sworn in as Panama's new president". The Independent (ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 July 2024.

[74] "Stand-in Jose Raul Mulino wins Panama presidential race". Al Jazeera (ඉංග්‍රීසි බසින්).

[පැනමාවේ_භූගෝලය_area-75] "Datos generales e históricos de la República de Panamá" (PDF) (ස්පාඤ්ඤ බසින්). INEC. July 10, 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය December 22, 2015.

[76] CEPAL – Naciones Unidas (March 22, 2010). "Ranking 2009 de Actividad portuaria de contenedores en América Latina y el Caribe". Eclac.cl. May 11, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.

[77] "Port of Balboa". World Port Source. July 12, 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.

[78] "Our History". Petroterminal.com. February 9, 1997. October 28, 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.

[79] Goering, Laurie (November 3, 2021). "Forget net-zero: meet the small-nation, carbon-negative club". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). February 15, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 8, 2022.

[80] "PANAMA IS ONE OF THE THREE "CARBON NEGATIVE" COUNTRIES". grupoconsultorefe.com (ස්පාඤ්ඤ බසින්). March 8, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 8, 2022.

[පැනමාවේ_භූගෝලය_FLII-Supplementary-81] Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.

[82] Kelly, Stephanie (May 18, 2022). "Exclusive: Panama to develop largest advanced biorefinery to make lower-carbon aviation fuel". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). May 18, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය May 19, 2022.

[83] Tycoon elected Panama's president සංරක්ෂණය කළ පිටපත ජූනි 20, 2017 at the Wayback Machine Retrieved July 25, 2010

[84] "U.S. Relations With Panama". state.gov. United States Department of State. November 3, 2022. May 14, 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 19, 2022.

[85] "Panama (11/07)". U.S. Department of State. April 3, 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2024-01-11.

[86] "2024 Global Peace Index" (PDF).

[87] "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. July 7, 2017. August 6, 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය August 15, 2019.

[88] "Panama adheres to the Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". Panama Today. September 20, 2017. August 15, 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය August 15, 2019.

[පැනමාවේ_ආර්ථිකය_cia-89] "Panama". CIA – The World Factbook. January 23, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.

[90] "Latin Business Chronicle". Latin Business Chronicle. October 7, 2009. July 17, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 26, 2010.

[91] Sullivan M. P. 2011 February 2. Panama: Politics and Economic Conditions and U.S. Relations. Congressional Research Service.

[92] "U.S.- Panama Trade Promotion Agreement". ustr.gov (ඉංග්‍රීසි බසින්). July 15, 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 19, 2019.

[93] "Panama Overview". worldbank.org. December 30, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය March 11, 2019.

[94] Oancea, Dan (January 2009). Mining in Central America. Magazine.mining.com, pp. 10–12.

[95] Park, Yoon S.; Essayyad, Musa (December 6, 2012). International Banking and Financial Centers (ඉංග්‍රීසි බසින්). Springer Science & Business Media. ISBN 9789400925045. February 5, 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය September 7, 2017.

[පැනමාවේ_ආර්ථිකය_:1-96] "Committee of Independent Experts" (PDF). Presidency of the Republic of Panama. November 18, 2016. August 18, 2017 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[97] "Offshore Financial Centers (OFCs): IMF Staff Assessments (OFCA)". www.imf.org (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). October 25, 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය June 4, 2017.

[98] "EU Removes Panama, Seven Others, From Tax Haven Blacklist - ICIJ" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). January 23, 2018. January 23, 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය July 8, 2021.

[99] Peddicord, Kathleen (July 28, 2022). Brandon, Emily (ed.). "The 10 Best Places to Retire in Panama". U.S. News & World Report. December 19, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 19, 2022.

[100] Ascarelli, Silvia (June 4, 2022) [September 30, 2021]. "I never expected to retire to Panama — but we are living 'very comfortably' on $1,200 a month". MarketWatch. December 19, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 19, 2022.

[101] Redfrogbeach.com සංරක්ෂණය කළ පිටපත ඔක්තෝබර් 13, 2009 at the Wayback Machine, Isla Palenque සංරක්ෂණය කළ පිටපත ඔක්තෝබර් 30, 2011 at the Wayback Machine, examples

[102] "Panama Tourism Statistics 1995-2025". www.macrotrends.net. සම්ප්‍රවේශය 2025-01-01.

[103] "Development and importance of tourism for Panama". Worlddata.info (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2025-01-01.

[104] Agarwal, Tanya; Suresh, Sandeep; Saha, Sourish; S., Varun; Narayan, Varun (March 9, 2014). "The Republic of Panama: An Economic Analysis". Elsevier (ඉංග්‍රීසි බසින්). section 1.A.ii ("Tourism"). SSRN 2406629.

[105] Juan José Espino Sagel. Panama enacts new Tourism Law: Law 80 of 2012. pardinilaw.com

[106] "CEPAL.org" (PDF). August 24, 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 26, 2010.

[107] Naylor, R. T. (2008). Patriots and profiteers : economic warfare, embargo busting, and state-sponsored crime. Montreal [Que.]: McGill-Queen's University Press. ISBN 978-0-7735-7489-2. OCLC 752267663. February 5, 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 21, 2022.

[108] Hilaire and Moreno (April 28, 2022). "Panama passes bill to permit use of crypto assets". Reuters.com. April 30, 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය April 30, 2022.

[109] Guerrel, Ismael Gordón (July 14, 2023). "Corte declaró inexequible proyecto de ley que regula uso de criptomonedas" [Court declared unenforceable bill regulating use of cryptocurrencies]. La Estrella de Panamá (ස්පාඤ්ඤ බසින්). July 27, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය July 28, 2023.

[පැනමාවේ_ආර්ථිකය_z459-110] "Panama Special Economic Zones". International Trade Administration. July 8, 2021. සම්ප්‍රවේශය May 21, 2024.

[111] "List of BITs currently in effect". Tcc.export.gov. July 9, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 26, 2010.

[112] "The United States-Panama Trade Promotion Agreement (TPA)". Trade.gov. November 13, 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 31, 2012.

[පැනමාවේ_සමාජය_WPP_2012-113] "Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat, World Population Prospects: The 2012 Revision". Esa.un.org. May 6, 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 9, 2016.

[පැනමාවේ_සමාජය_Estado_de_Información_Forestal_en_Panamá-114] "Corredor Transístmico Panamá -Colón". May 2, 2006 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය August 5, 2010.

[පැනමාවේ_සමාජය_cia-115] "Panama". CIA – The World Factbook. January 23, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.

[116] "The World Factbook — Central Intelligence Agency". CIA.gov. December 2, 2021. January 23, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය January 24, 2021.

[117] "Update 2011 – Panama". Iwgia.org. March 7, 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය June 15, 2013.

[118] "Top 3 Afro-Panamanian Places Black Expats in Panama City, Panama Should Visit". AllThingsBiola (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2023-01-03. සම්ප්‍රවේශය 2024-09-08.

[119] Braga, Brunno (2023-10-06). "Panama: How To Experience Afro Culture in the Country". Travel Noire (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-09-08.

[120] "What Languages Are Spoken in Panama?". World Atlas. August 24, 2017. June 4, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය January 1, 2020.

[121] "Improving English for Panama's First Bilingual Generation". Pearson. January 1, 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය January 1, 2020.

[පැනමාවේ_සමාජය_Ethnologue_Report_for_Panama-122] "Panama". March 9, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය August 5, 2010.

[123] "The World Factbook — Central Intelligence Agency". www.cia.gov (ඉංග්‍රීසි බසින්). March 7, 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය October 11, 2017.

[පැනමාවේ_සමාජය_2015survey-124] උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික <ref> ටැගය; පැනමාවේ සමාජය 2015survey නමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි

[පැනමාවේ_සමාජය_WCoC-125] "Panama". World Council of Churches: WCC Member Churches. World Council of Churches. January 1, 2006. July 8, 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය July 1, 2008.

[පැනමාවේ_සමාජය_guay-126] International Community, Baháʼí (October–December 1994). "In Panama, some Guaymis blaze a new path". One Country. 1994 (October–December). August 2, 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය April 7, 2011.

[පැනමාවේ_සමාජය_report-127] International Religious Freedom Report 2007: Panama සංරක්ෂණය කළ පිටපත අප්‍රේල් 8, 2023 at the Wayback Machine. United States Bureau of Democracy, Human Rights and Labor (September 14, 2007). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.

[පැනමාවේ_සමාජය_cia.gov-128] "The World Factbook". January 23, 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය October 25, 2014.

[129] "Panamá sin pruebas Pisa hasta 2018". Impresa.prensa.com. August 18, 2014. July 9, 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය April 9, 2016.

[130] "The online almanac of Panama culture with travel links". Panama Culture. March 14, 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.

[131] "Panama Culture and Traditions, a True Melting Pot of Mesoamerica". Panama Vacations (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). June 9, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය February 22, 2020.

[132] "Panama". Bureau of Western Hemisphere Affairs. June 23, 2010. June 4, 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය May 21, 2019.

[133] tembleques

[134] Celebremos Panama!. Discovery Theater and Smithsonian Latino Center

[135] "El fútbol es el deporte rey de los panameños". Panama America (Spanish බසින්). October 1, 2013. February 14, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය February 14, 2023.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)

[136] "Baseball in Panama". The Baseball Cube. July 20, 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය December 23, 2010.

[137] TransPanama Trail

[138] "Belize drops game to Nicaragua, drops to 1-4 at Central American Senior Women's Volleyball Championship". Breaking Belize News. October 23, 2021. April 4, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 28, 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[a]

[b]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

පිළිගත් ස්වෛරී රාජ්‍යයන්
ඇන්ටිගුවා සහ බාබියුඩා * බහමාස් * බාබඩෝස් * බෙලීස් * කැනඩාව * කොස්ට රිකාව * කියුබාව * ඩොමිනිකාව * ඩොමිනිකානු ජනරජය * එල් සැල්වදෝරය * ග්‍රෙනඩාව * ග්වාතමාලාව * හයිටි * හොන්ඩුරාස් * ජැමෙයිකාව * මෙක්සිකෝව * නිකරගුවාව * පැනමාව * ශාන්ත කිට්ස් සහ නෙවිස් * ශාන්ත ලුසියා * ශාන්ත වින්සන්ට් සහ ග්‍රෙනඩින්ස් * ට්‍රිනිඩෑඩ් සහ ටොබැගෝ * එක්සත් ජනපදය
යැපෙන ප්‍රදේශ
ඇන්ගුයිලාව * බර්මියුඩාව * බ්‍රිතාන්‍ය වර්ජින් දූපත් * කේමන් දූපත් * මොන්ට්සෙරාට් * නවාසා දූපත * පුවර්ටෝ රිකෝ * ටර්ක්ස් සහ කයිකෝස් දූපත් * එක්සත් ජනපද වර්ජින් දූපත්
ප්‍රධාන වශයෙන් උතුරු ඇමරිකානු නොවන රාජ්‍යවල ඒකාබද්ධ කොටස්
අරුබා * බොනෙයාර් * ක්ලිපර්ටන් දූපත * කුරසාඕ * ෆෙඩරල් ඩිපෙන්ඩෙන්සීස් * නුඑවා එස්පර්ටා * ග්‍රීන්ලන්තය * ග්වාඩලූප් * මාර්ටිනික් * සබා * ශාන්ත බර්තෙලමි * ශාන්ත මාටින් * ශාන්ත පියරේ සහ මිකෙලොන් * සැන් ඇන්ඩ්‍රෙස් සහ ප්‍රොවිඩෙන්සියා * සින්ට් යුස්ටේෂස් * සින්ට් මාර්ටන්
මතභේදයට ලක් වූ ප්‍රදේශ
බජෝ නුවෝ ඉවුර * සෙරනිලා ඉවුර