Jump to content

සෝමාලිලන්තයේ ඉතිහාසය

විකිපීඩියා වෙතින්
ලාස් ගීල් සංකීර්ණයේ නව ශිලා යුගයේ පාෂාණ කලාව දිගු අං සහිත එළදෙනක් නිරූපනය කරයි.

ඒඩන් බොක්කට මායිම් වූ අප්‍රිකාවේ නැගෙනහිර අඟේ සහ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ගොඩබිමට මායිම් වූ රටක් වන සෝමාලිලන්තයේ ඉතිහාසය ආරම්භ වන්නේ මීට වසර දස දහස් ගණනකට පෙර මිනිස් වාසයෙනි. එයට පුන්ට්, ඔටෝමන්වරුන්ගේ ශිෂ්ටාචාර සහ යුරෝපයේ සහ මැද පෙරදිග යටත් විජිත බලපෑම් ඇතුළත් වේ.

මක්කම ප්‍රදේශයට ඉස්ලාමය හඳුන්වා දෙනු ලැබුවේ පළමු හෙජිරා සමයේදී නඩු පැවරීමෙන් පලා යන මක්කම මුස්ලිම්වරුන් විසින් සයිලාහි මස්ජිද් අල්-කිබ්ලාටයින් සමඟ කිබ්ලාට පෙර මක්කම දෙසට ඉදි කරන ලදී. එය අප්‍රිකාවේ පැරණිතම මුස්ලිම් පල්ලි වලින් එකකි.[1] 9 වැනි සියවසේ අගභාගයේදී අල්-යාකුබි ලියා ඇත්තේ මුස්ලිම්වරුන් උතුරු සෝමාලියානු මුහුදු තීරයේ ජීවත් වන බවයි.[2] මුල් ඉස්ලාමීය යුගයේ ප්‍රදේශයේ විවිධ සෝමාලි මුස්ලිම් රාජධානි පිහිටුවන ලදී. 14 වන සිට 15 වන සියවස් වලදී, Zeila පදනම් කරගත් Adal Sultanate ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යය සමඟ සටන් කළ අතර,[3] එක් අවස්ථාවකදී ක්‍රිස්තියානි අබිසීනියාවෙන් හතරෙන් තුනක් මුස්ලිම් අධිරාජ්‍යයේ පාලනය යටතේ හමුදා නායක ඉමාම් අහමඩ් ඉබ්‍රාහිම් අල්-ගාසි[3] යටතේ ගෙන එන ලදී.[4]

මුල් නූතන යුගයේදී, ගුලේඩ් රාජවංශය විසින් නායකත්වය දුන් ඉසාක් සුල්තාන් රාජ්‍යය ඇතුළුව, ආඩාල් සුල්තාන් රාජ්‍යයේ අනුප්‍රාප්තික රාජ්‍යයන් ප්‍රදේශයේ සමෘද්ධිමත් වීමට පටන් ගත්තේය.[5][6][7] ඉසාක් සුල්තාන් රාජ්‍යයේ නූතන ගුලේඩ් රාජවංශය 18 වැනි සියවසේ මැද භාගයේදී සුල්තාන් ගුලේඩ් විසින් පිහිටුවන ලදී. සුල්තාන් රාජ්‍යයට ශක්තිමත් ආර්ථිකයක් තිබූ අතර බර්බෙරාහි ප්‍රධාන වරායේ පමණක් නොව වෙරළ දිගේ නැගෙනහිර දෙසටද වෙළඳාම සැලකිය යුතු විය,[8] වරාය නගර වෙත විවිධ වෙළඳ මාර්ග පාලනය කරන ලද්දේ ඉසාක් විසිනි.[9][5][7]

19 වන ශතවර්ෂයේ අගභාගයේදී, එක්සත් රාජධානිය විසින් ගඩබුර්සි, ඉසා, හබ්ර් අවල්, ගර්හාජිස්, හබ්ර් ජෙලෝ සහ වර්සන්ගෙලි ගෝත්‍රිකයන් සමඟ සෝමාලිලන්ත ආරක්ෂක ප්‍රදේශය පිහිටුවීම සඳහා ගිවිසුම් අත්සන් කරන ලදී,[10][11][12] එය නිල වශයෙන් නිදහස ලබා දෙන ලදී. එක්සත් රාජධානිය 1960 ජූනි 26 දින සෝමාලිලන්ත ප්‍රාන්තය ලෙස පත් විය. දින පහකට පසුව, 1960 ජූලි 1 දින, සෝමාලිලන්ත රාජ්‍යය ස්වේච්ඡාවෙන් සෝමාලියාවේ භාර ප්‍රදේශය (පැරණි ඉතාලි සෝමාලියාව) සමඟ එකතු වී සෝමාලි ජනරජය පිහිටුවන ලදී.[13][10]

ව්‍යසනකාරී ඔගඩන් යුද්ධය අවසන් වීමෙන් ටික කලකට පසු,[14] සෝමාලිලන්තයේ ප්‍රධාන වංශික පවුල වන අයිසාක්ට එරෙහිව සෝමාලියාවේ බැරේ පාලනය විසින් පනවන ලද දැඩි ප්‍රතිපත්තිවලට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, ප්‍රාන්ත දෙකේ එකමුතුව මුල් අවදියේදීම ගැටළු සහගත විය,[15] ඉසාක් ව්‍යාපාරිකයන්, ශිෂ්‍යයන්, හිටපු සිවිල් සේවකයන් සහ හිටපු දේශපාලඥයින් පිරිසක් 1981 දී ලන්ඩනයේ සෝමාලියානු ජාතික ව්‍යාපාරය ආරම්භ කළ අතර, එය 1991 දී සෝමාලිලන්තයේ නිදහස ප්‍රකාශ කිරීමෙන් අවසන් වූ 10 වසරක නිදහස් යුද්ධයකට මඟ පෑදීය.[16]

ප්‍රාග් ඉතිහාසය

[සංස්කරණය]
ධෛමූලේ ගුහාවල නිරූපිත වන සතුන්, ඒවායින් බොහොමයක් කලාපයෙන් වඳ වී ගොස් ඇත

සෝමාලිලන්තයේ ප්‍රදේශය මීට වසර 10,000 කට පමණ පෙර නව ශිලා යුගයේදී ජනාවාස විය.[17][18] පුරාණ එඬේරුන් එළදෙනුන් සහ අනෙකුත් පශු සම්පත් ඇති දැඩි කළ අතර විචිත්‍රවත් පාෂාණ චිත්‍ර නිර්මාණය කළහ. ගල් යුගයේ දී, ඩොයියන් සහ හර්ගීසන් සංස්කෘතීන් මෙහි සමෘද්ධිමත් විය.[19] අප්‍රිකාවේ අං ප්‍රදේශයේ මිහිදන් කිරීමේ චාරිත්‍ර පිළිබඳ පැරණිතම සාක්ෂිය ලැබෙන්නේ ක්‍රි.පූ. 4 වැනි සහස්‍ර දක්වා දිවෙන සෝමාලිලන්තයේ සුසාන භූමිවලින්ය.[20] උතුරේ ජලෙලෝ අඩවියේ ඇති ගල් උපකරණ 1909 දී නැගෙනහිර සහ බටහිර අතර පැලියොලිතික් යුගයේ පුරාවිද්‍යාත්මක විශ්වීයත්වය පෙන්නුම් කරන වැදගත් කෞතුක භාණ්ඩ ලෙස ද සංලක්ෂිත විය.[21]

වාග් විද්‍යාඥයින්ට අනුව, ප්‍රථම ඇෆ්‍රොඒෂියා-කතා කරන ජනගහන ප්‍රදේශයට පැමිණියේ ඊළඟ නවශිලා යුගයේදී නයිල් නිම්නයේ,[22] හෝ ආසන්න පෙරදිග පවුලේ යෝජිත උර්හයිමාට් ("මුල් නිජබිම") සිටය.[23]

හර්ගීසා නගරයට නුදුරින් පිහිටි ලාස් ගීල් සංකීර්ණය වසර 5,000කට පමණ පෙර දිවෙන අතර වන සතුන් සහ අලංකාර ගවයන් යන දෙකම නිරූපණය කරන පාෂාණ චිත්‍ර ඇත.[24] අනෙකුත් ලෙන් සිතුවම් උතුරු දම්බලින් ප්‍රදේශයේ දක්නට ලැබෙන අතර, අශ්වයෙකු පිට නැගී සිටින දඩයක්කරුවෙකුගේ පැරණිතම නිරූපණ වලින් එකකි. පාෂාණ කලාව ක්‍රි.පූ. 1,000 සිට 3,000 දක්වා දිවෙන සුවිශේෂී ඉතියෝපියානු-අරාබි ශෛලියේ ඇත.[25][26] මීට අමතරව, නැගෙනහිර සෝමාලිලන්තයේ ලාස් කොරේ සහ එල් අයෝ නගර අතර සැබෑ සහ මිත්‍යා සතුන්ගේ ගුහා සිතුවම් රාශියක් ඇති කරින්හේගනේ පිහිටා ඇත. සෑම සිතුවමකටම පහළින් සෙල්ලිපියක් ඇත, එය සාමූහිකව වසර 2,500ක් පමණ පැරණි යැයි ගණන් බලා ඇත.[27][28]

පෞරාණික හා සම්භාව්ය යුගය

[සංස්කරණය]
සනාග් හි මයිද් හි ඉසාක් වංශයේ ආරම්භක පියා වන ෂෙයික් අයිසාක්ගේ සොහොන

පෞරාණික පිරමිඩාකාර ව්‍යුහයන්, සොහොන් ගෙවල්, නටබුන් වූ නගර සහ වාර්ගාඩේ තාප්පය වැනි ගල් බිත්ති, සෝමාලියානු අර්ධද්වීපයේ ශිෂ්ටාචාරයන් දියුණු වූ බවට සාක්ෂි වේ.[29][30] පුරාණ සෝමාලිලන්තය පුරාණ ඊජිප්තුව සහ මයිසීනියානු ග්‍රීසිය සමඟ වෙළඳ සබඳතාවක් පවත්වා ගෙන ගොස් ඇති අතර, එය අවම වශයෙන් ක්‍රි.පූ. දෙවන සහස්‍රයේ දක්වා දිවෙන අතර, සෝමාලියාව හෝ යාබද ප්‍රදේශ පුරාණ පුන්ට් දේශයේ පිහිටීම බවට උපකල්පනයට සහාය වේ.[29][31] පුන්ටයිට්වරු ඔවුන්ගේ වාණිජ වරායන් හරහා ඊජිප්තුවරුන්, ෆිනීෂියානුවන්, බැබිලෝනියන්, ඉන්දියානුවන්, චීන සහ රෝමවරුන් සමඟ සුවඳ ලාටු, කුළුබඩු, රන්වන්, කළුවර, කෙටි අං ගවයන්, ඇත්දළ සහ කට්ටකුමංජල් වෙළඳාම් කළහ. 18 වැනි රාජවංශයේ හට්ෂෙප්සුට් රැජින විසින් පුන්ට් වෙත යවන ලද ඊජිප්තු ගවේෂණ චාරිකාවක්, පුන්ටයිට් රජු වන පරහුගේ සහ ආටි රැජිනගේ පාලන සමයේදී ඩීර් එල්-බහාරි හි දේවාල සහනවල සටහන් කර ඇත.[29] 2015 දී, ත්‍යාග ලෙස ඊජිප්තුවට ගෙන එන ලද පුන්ට් වෙතින් පැරණි බබූන් මමී සමස්ථානික විශ්ලේෂණයෙන් පෙන්නුම් කළේ එම නිදර්ශක නැගෙනහිර සෝමාලියාව සහ එරිත්‍රියා-ඉතියෝපියා කොරිඩෝව ආවරණය වන ප්‍රදේශයකින් ආරම්භ වී ඇති බවයි.[32]

ක්‍රිස්තු පූර්ව 2 සහ 3 වැනි සහස්‍ර අතර කාලය තුළ ඔටුවන් අං ප්‍රදේශයේ හීලෑ කර ඇති බව විශ්වාස කෙරේ. එතැන් සිට එය ඊජිප්තුව සහ මාග්‍රෙබ් දක්වා ව්‍යාප්ත විය.[33] සම්භාව්‍ය යුගයේදී, මොසිලෝන්, ඔපෝන්, මුන්ඩස්, අයිසිස්, මලාඕ, ඇවාලයිට්ස්, එසිනා, නිකොන් සහ සරපියන් යන උතුරු බාබරා නගර රාජ්‍යයන් ටොලමියානු ඊජිප්තුව, පුරාණ ග්‍රීසිය, ෆීනීෂියාව, පාර්තියන් පර්සියාව යන රටවල වෙළෙන්දන් සමඟ සම්බන්ධ වෙමින් ලාභදායී වෙළඳ ජාලයක් වර්ධනය කර ගත්හ. ඔවුන් තම භාණ්ඩ ප්‍රවාහනය සඳහා බෙඩෙන් ලෙස හැඳින්වූ පැරණි සෝමාලියානු නාවික යාත්‍රාව භාවිතා කළහ.[34]

නැබටේන් අධිරාජ්‍යය රෝම යටත් කර ගැනීමෙන් පසුව සහ මුහුදු කොල්ලකෑම් මැඩපැවැත්වීම සඳහා ඒඩන් හි රෝම නාවික හමුදාවක් පිහිටුවීමෙන් පසුව, අරාබි සහ සෝමාලි වෙළෙන්දෝ රෝමවරුන් සමඟ සහයෝගයෙන් ඉන්දියානු නැව් අරාබි අර්ධද්වීපයේ නිදහස් වරාය නගරවල වෙළඳාම් කිරීම තහනම් කළහ.[35] ඒ රතු සහ මධ්‍යධරණී මුහුද අතර ලාභදායි වාණිජ්‍යය සඳහා සෝමාලි සහ අරාබි වෙළෙන්දන්ගේ අවශ්‍යතා සදහාය.[36] කෙසේ වෙතත්, ඉන්දියානු වෙළෙන්දෝ රෝම මැදිහත්වීම්වලින් තොර සෝමාලියානු අර්ධද්වීපයේ වරාය නගරවල වෙළඳාම දිගටම කරගෙන ගියහ.[37]

ශතවර්ෂ ගණනාවක් පුරා, ඉන්දියානු වෙළෙන්දෝ සෝමාලියාවට සහ අරාබියට කුරුඳු විශාල ප්‍රමාණයක් ලංකාවෙන් සහ කුළුබඩු දූපත් වලින් ගෙන එන ලදී. කුළු බඩු වල මූලාශ්‍රය අරාබි සහ සෝමාලියානු වෙළෙන්දන්ගේ රෝම සහ ග්‍රීක ලෝකය සමඟ ඔවුන්ගේ වෙළඳාමේ හොඳම රහසිගතව පැවති බව කියනු ලැබේ; රෝමවරුන් සහ ග්‍රීකයන් විශ්වාස කළේ මූලාශ්‍රය සෝමාලියානු අර්ධද්වීපය විය හැකි බවයි.[38] සෝමාලියානු සහ අරාබි වෙළඳුන් අතර සහයෝගීතාවය උතුරු අප්‍රිකාවේ, ආසන්න පෙරදිග සහ යුරෝපයේ ඉන්දියානු සහ චීන කුරුඳු වල මිල ඉහළ නැංවූ අතර, විශේෂයෙන් මුහුදු සහ ගොඩබිම් මාර්ග හරහා විශාල ප්‍රමාණයක් නැව්ගත කරන ලද සෝමාලියානු වෙළඳුන්ට කුළුබඩු වෙළඳාම ලාභදායී විය.[36]

2007 දී, හර්ගීසා සහ ඒ අවට ප්‍රදේශයේ සබේන් සහ හිමයාරයිට් ලේඛන සහිත තවත් රොක් කලා ස්ථාන හමු වූ නමුත් සමහරක් සංවර්ධකයින් විසින් බුල්ඩෝසර් කරන ලදී.[39]

ඉස්ලාමයේ උපත සහ මධ්‍යකාලීන යුගය

[සංස්කරණය]
15 වන ශතවර්ෂයේ ප්‍රංශ කලාකරුවෙකු විසින් අදල් සුල්තාන් (දකුණ) සහ යග්බෙයා-සියොන් රජු සහ ඔහුගේ මිනිසුන් (වමේ) අතර සටනක් නිරූපණය කරයි.

මුල් ඉස්ලාමීය යුගයේ විවිධ සෝමාලි මුස්ලිම් රාජධානි මෙම ප්‍රදේශයේ ස්ථාපිත විය.[40] 14 වන ශතවර්ෂයේදී, සෙයිලා පදනම් කරගත් ආඩාල් සුල්තාන් ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යයා I වන ඇම්ඩා සේයොන් ගේ හමුදාවන්ට එරෙහිව සටන් කළේය.[41] ඔටෝමන් අධිරාජ්‍යය පසුව 1500 ගණන්වලදී බර්බෙරා සහ ඒ අවට ප්‍රදේශය අත්පත් කර ගත්තේය. මුහම්මද් අලි, ඊජිප්තුවේ පාෂා, පසුව 1821 සහ 1841 අතර ප්‍රදේශයේ අඩිතාලමක් ස්ථාපිත කළේය.[42]

සනාග් ප්‍රදේශය එල් ඇෆ්වේන් අසල නටබුන් වූ ඉස්ලාමීය නගරයක් වන මඩුනා හි නිවහන වන අතර එය සෝමාලිලන්තයේ එවැනි ආකාරයේ වඩාත්ම සැලකිය යුතු සහ ප්‍රවේශ විය හැකි නටබුන් ලෙස සැලකේ.[43][44] විනාශ වූ නගරයේ ප්‍රධාන ලක්ෂණය වන්නේ විශාල සෘජුකෝණාස්‍රාකාර මුස්ලිම් පල්ලියක් වන අතර එහි මීටර් 3ක් උස බිත්ති තවමත් පවතින අතර එයට මිහ්‍රාබ් සහ කුඩා ආරුක්කු නිකේතන කිහිපයක් ඇතුළත් වේ.[44] ස්වීඩන්-සෝමාලි පුරාවිද්‍යාඥ සදා මිරේ විසින් නටබුන් වූ නගරය 15-17 වැනි සියවස්වලට අයත් වේ.[45]

මුල් නූතන සුල්තාන්වරු

[සංස්කරණය]
ප්‍රධාන ආගමික සිද්ධස්ථානවල ආඩාල් සුල්තාන් රාජ්‍යය සහ පසුව ඊසාක් විසින් භාවිතා කරන ලද බැනරයක්

ඉසාක් සුල්තාන්

[සංස්කරණය]

මුල් නූතන යුගයේදී, ආඩාල් සුල්තාන් රාජ්‍යයේ අනුප්‍රාප්තික රාජ්‍යයන් සෝමාලිලන්තයේ සමෘධිමත් වීමට පටන් ගත්තේය. මේවාට ඉසාක් සුල්තාන් රාජ්‍යය සහ හබ්ර් යුනිස් සුල්තාන් රාජ්‍යය ඇතුළත් විය.[46] ඉසාක් සුල්තාන් රාජ්‍යය යනු 18 වන සහ 19 වන සියවස් වලදී අප්‍රිකාවේ අං ප්‍රදේශය පාලනය කළ සෝමාලියානු රාජධානියකි. එය නූතන සෝමාලිලන්තයේ සහ ඉතියෝපියාවේ බනු හෂීම් වංශයෙන් පැවත එන[47] ඉසාක් වංශයේ භූමි ප්‍රදේශය පුරා පැතිර ගියේය. සුල්තාන් රාජ්‍යය පාලනය කරනු ලැබුවේ ඊදගලේ වංශයේ පළමු සුල්තාන් සුල්තාන් ගුලේඩ් අබ්ඩි විසින් පිහිටුවන ලද රෙර් ගුලේඩ් ශාඛාව මගිනි. සුල්තාන් රාජ්‍යය යනු නූතන සෝමාලිලන්ත ජනරජයේ පූර්ව යටත් විජිත පූර්වගාමියා වේ.[48][49][50]

වාචික සම්ප්‍රදායට අනුව, ගුලේඩ් රාජවංශයට පෙර ඉසාක් වංශය-පවුල පාලනය කරනු ලැබුවේ ෂෙයික් ඉෂාක්ගේ හරාරි බිරිඳගේ වැඩිමහල් පුත්‍රයා වන ටෝල් ජෙලෝ යන අන්වර්ථ නාමයෙන් හඳුන්වන අහමඩ්ගෙන් පැවත එන ටොල්ජෙලෝ ශාඛාවේ රාජවංශයක් විසිනි. 13 වැනි සියවසේ සිට සියවස් ගණනාවක් පුරා ඉසාක් සුල්තාන් රාජ්‍යය පාලනය කළ බෝකර් හරුන් (සෝමාලි: Boqor Haaruun) ගෙන් ආරම්භ වූ මුළු ටොල්ජෙලෝ පාලකයන් අට දෙනෙක් සිටියහ.[51][52] අවසන් ටොල්ජෙලෝ පාලකයා ගරාද් දුහ් බරාර් (සෝමාලි: Dhuux Baraar) ඉසාක් ගෝත්‍රවල සන්ධානයක් විසින් පෙරලා දමන ලදී. කලක් ශක්තිමත්ව සිටි ටොල්ජෙලෝ ගෝත්‍රිකයන් විසිරී ගිය අතර ඔවුන් තවමත් වැඩි වශයෙන් ජීවත් වන හබ්ර් අවාල් අතර රැකවරණය ලබා ගත්හ.[53][54]

ඊසාක්හි සුල්තාන්වරයා නිතිපතා ෂිර් (රැස්වීම්) කැඳවන අතර එහිදී ගත යුතු තීරණ පිළිබඳව ප්‍රමුඛ පෙළේ වැඩිහිටියන් හෝ ආගමික පුද්ගලයින් විසින් ඔහුට දන්වා උපදෙස් දෙනු ලැබේ. ඩර්විෂ් ව්‍යාපාරය සම්බන්ධයෙන්, ෂෙයික් මදාර්ගෙන් උපදෙස් ලැබීමෙන් පසු සුල්තාන් ඩෙරියා හසන් සම්බන්ධ නොවීමට තීරණය කර ඇත. ඔහු 19 වන සියවසේ අග භාගයේ දී වර්ධනය වන නගරයක් වන හර්ගීසා වෙත කලින් පදිංචි වීම මත සාද් මුසා සහ ඊදාගලේ අතර මුල් ආතතීන් ආමන්ත්‍රණය කළේය.[55] තෘණ අයිතිවාසිකම් සංවිධානය කිරීම සහ 19 වැනි සියවසේ අගභාගයේදී නව කෘෂිකාර්මික අවකාශයන් සංවිධානය කිරීම සඳහා සුල්තාන් වගකිව යුතු විය.[56] සම්පත් වෙන් කිරීම සහ ඒවා තිරසාර ලෙස භාවිතා කිරීම ද සුල්තාන්වරුන්ගේ අවධානයට ලක් වූ කාරණයක් වූ අතර මෙම ශුෂ්ක කලාපයේ තීරණාත්මක විය. 1870 ගණන්වලදී, ෂෙයික් මදාර් සහ සුල්තාන් ඩෙරියා අතර ප්‍රසිද්ධ රැස්වීමකදී, හර්ගීසා අවට දඩයම් කිරීම සහ ගස් කැපීම තහනම් කරන බව ප්‍රකාශ කරන ලදී,[57] සහ ආව් බර්කාඩ්ල් වෙතින් ශුද්ධ වූ ධාතූන් වහන්සේ ගෙනැවිත් දිවුරුම් දෙන බව අභ්‍යන්තර ගැටුමක් ඇති වූ සෑම අවස්ථාවකම සුල්තාන් ඉදිරියේ ඉසාක්වරුන් විසින් ඔවුන් මත දිවුරුම් දෙන ලදී.[58]

ඊසාක්හි ප්‍රමුඛ සුල්තාන්වරයා හැරුණු විට සුල්තාන් රාජ්‍යය පිහිටුවන ලද ආගමික බලධාරීන් සමඟින් අකිල්වරු, ගරාද්වරු සහ යටත් සුල්තාන්වරු ගණනාවක් සිටියහ. ඉඳහිට ඔවුන් තම ස්වාධීනත්වය ප්‍රකාශ කරයි හෝ එහි අධිකාරියෙන් කැඩී යයි.

1884 දී බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය නිර්මාණය කිරීමට පෙර ඉසාක් සුල්තාන් රාජ්‍යයට පාලකයන් 5 දෙනෙක් සිටියහ. ඓතිහාසික වශයෙන්, විවිධ ඉසාක් උපකුලපතින් කිහිප දෙනෙකුගෙන් යුත් කමිටුවක් විසින් සුල්තාන්වරුන් තෝරා ගනු ලැබේ. සුල්තාන්වරුන් සාමාන්‍යයෙන් භූමදාන කරනු ලැබුවේ හර්ගීසාට දකුණින් පිහිටි ටූන් හි වන අතර එය ෆාරා ගුලේඩ්ගේ පාලන සමයේදී සුල්තාන් රාජ්‍යයේ අගනුවර වූ වැදගත් ස්ථානයක් විය.[59]

ඉසාක් සුල්තාන් රාජ්‍යයේ සුල්තාන්වරු
නම සිට දක්වා
අබ්ඩි ඊසා (සාම්ප්‍රදායික ප්‍රධානියා) 1700 ගණන්වල මැද 1700 ගණන්වල මැද
සුල්තාන් ගුලේඩ් අබ්ඩි (පළමු සුල්තාන්) 1750 1808
සුල්තාන් ෆාරා සුල්තාන් ගුලේඩ් 1808 1845
සුල්තාන් හසන් සුල්තාන් ෆාරා 1845 1870
සුල්තාන් ඩෙරියා සුල්තාන් හසන් 1870 1939 (1884 දී බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය නිර්මාණය කිරීම)
සුල්තාන් අබ්දිල්ලාහි සුල්තාන් ඩෙරියා 1939 1967
සුල්තාන් රෂීඩ් සුල්තාන් අබ්දිල්ලාහි 1967 1969
සුල්තාන් අබ්දිකාදිර් සුල්තාන් අබ්දිල්ලාහි 1969 1975
සුල්තාන් මොහොමඩ් සුල්තාන් අබ්දිකාදිර් 1975 2021
සුල්තාන් ඩවුඩ් සුල්තාන් මොහොමඩ් 2021

බර්බෙරා සටන

[සංස්කරණය]

කලාපයේ සෝමාලිවරුන් සහ බ්‍රිතාන්‍යයන් අතර පළමු සම්බන්ධය 1825 දී සිදු වූ අතර එය සතුරුකම්වලට තුඩු දුන්නේය,[60] බර්බෙරා සටනින් අවසන් වූ අතර පසුව හබ්ර් අවාල් සහ එක්සත් රාජධානිය අතර වෙළඳ ගිවිසුමක් ඇති විය.[61][62] මෙයින් පසුව 1840 දී සීලා ආණ්ඩුකාරවරයා සමඟ බ්‍රිතාන්‍ය ගිවිසුමක් ඇති විය. ඉන්පසුව 1855 දී ඉසාක්හි හබාර් ගර්හාජිස් සහ හබර් ටොල්ජාලා ගෝත්‍රවල බ්‍රිතාන්‍යයන් සහ වැඩිහිටියන් අතර ගිවිස ගැනීමක් ආරම්භ කරන ලද අතර ඉන් වසරකට පසුව "වචන" සාමය සහ මිත්‍රත්වය" හබාර් ආවාල් සහ නැගෙනහිර ඉන්දීය සමාගම අතර. බ්‍රිතාන්‍ය සහ සෝමාලි ගෝත්‍රිකයන් අතර මෙම කටයුතු අවසන් වූයේ 1884 සිට 1886 දක්වා කාලය තුළ බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් 'බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්ත' ගෝත්‍ර සමඟ අත්සන් කළ විධිමත් ගිවිසුම් වලිනි (ගිවිසුම් අත්සන් කරන ලද්දේ හබාර් අවාල්, ගඩබුර්සි, හබර් ටොල්ජාලා, හබාර් ගර්හාජිස්, එසා , සහ වර්සාංගලී ගෝත්‍රිකයන්), සහ බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය ලෙසින් හැඳින්වෙන ප්‍රදේශයේ ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශයක් පිහිටුවීමට බ්‍රිතාන්‍යයන්ට මග පෑදීය.[63] බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් ඒඩන්හි ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශය ආරක්‍ෂා කර එය බ්‍රිතාන්‍ය ඉන්දියාවේ කොටසක් ලෙස 1898 දක්වා පරිපාලනය කරන ලදී. පසුව බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය 1905 දක්වා විදේශ කාර්යාලය විසින් ද පසුව යටත් විජිත කාර්යාලය විසින් ද පරිපාලනය කරන ලදී.[64]

බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය

[සංස්කරණය]
බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය ප්‍රහාරයේ ආරම්භය ආවරණය කරන ඉතාලි පුවත්පත කොරියර් ඩෙලා සේරා

සෝමාලිලන්ත ව්‍යාපාරය, ඇන්ග්ලෝ-සෝමාලි යුද්ධය හෝ ඩර්විෂ් යුද්ධය ලෙසද හැඳින්වේ, එය 1900 සහ 1920 අතර අප්‍රිකාවේ අඟෙහි සිදු වූ බ්‍රිතාන්‍යයන්ට එරෙහිව හමුදා ගවේෂණ මාලාවකි, එය මොහොමඩ් අබ්දුල්ලා හසන් ("පිස්සු මුල්ලා" යන අන්වර්ථ නාමයෙන් හඳුන්වනු ලැබේ.)[65] ඉතියෝපියානුවන් සහ ඉතාලියානුවන් විසින් බ්‍රිතාන්‍යයන්ට ඔවුන්ගේ ප්‍රහාර සඳහා සහාය විය. පළමු ලෝක සංග්‍රාමයේදී (1914-1918), හසන්ට ඔටෝමන්වරුන්, ජර්මානුවන් සහ කලකට ඉතියෝපියාවේ V වන ඉයසු අධිරාජ්‍යයා ගෙන් ද ආධාර ලැබුණි. 1920 පෙබරවාරියේදී බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් ඩර්විෂ් අගනුවර වන තලේ වෙත ගුවන් බෝම්බ ප්‍රහාරයක් එල්ල කිරීමත් සමඟ ගැටුම අවසන් විය.[66]

1920 දී සෝමාලිලන්ත ව්‍යාපාරයේ පස්වන ගවේෂණය සෝමාලියානු ආගමික නායකයා වූ මොහොමඩ් අබ්දුල්ලා හසන්ගේ ඩර්විෂ් හමුදාවන්ට එරෙහි අවසාන බ්‍රිතාන්‍ය ගවේෂණයයි. බොහෝ සටන් වසරේ ජනවාරි මාසයේදී සිදු වුවද, බ්‍රිතාන්‍ය හමුදා ප්‍රහාරය සඳහා සූදානම් වීම 1919 නොවැම්බර් මස මුල සිටම ආරම්භ කර තිබුණි. බ්‍රිතාන්‍ය හමුදාවන්ට රාජකීය ගුවන් හමුදාවේ සහ සෝමාලිලන්ත ඔටුවන්ගේ බළකායේ අංග ඇතුළත් විය. සති තුනක සටනකින් පසු, හසන්ගේ ඩර්විෂස් පරාජයට පත් වූ අතර, ඔවුන්ගේ වසර 20ක ප්‍රතිරෝධය ඵලදායී අවසානයක් ගෙන එයි.[67] එය යටත් විජිත යුගයේ උප සහරා අප්‍රිකාවේ පැවති ලේවැකිම සහ දීර්ඝතම සටන්කාමී ව්‍යාපාරයක් වූ අතර එය පළමු ලෝක සංග්‍රාමය සමඟ අතිච්ඡාදනය විය. දශක දෙකක් පුරා විවිධ පාර්ශ්ව අතර ඇති වූ සටන් සෝමාලිලන්තයේ ජනගහනයෙන් තුනෙන් එකක් පමණ මරා දැමූ අතර දේශීය ආර්ථිකය විනාශ කළේය.[68][69][70]

බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තය ඉතාලි යටත් කර ගැනීම නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ හමුදා මෙහෙයුමක් වූ අතර එය 1940 අගෝස්තු මාසයේදී ඉතාලියේ සහ බ්‍රිතාන්‍ය සහ පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය රටවල් කිහිපයක හමුදා අතර සිදු විය. ඉතාලි ප්‍රහාරය නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ව්‍යාපාරයේ කොටසකි.[71]

යටත්විජිත විරෝධී ප්‍රතිරෝධය

[සංස්කරණය]

බුරාඕ බදු කැරැල්ල සහ RAF බෝම්බ හෙලීම

[සංස්කරණය]
කැප්ටන් ඇලන් ගිබ්

බුරාඕහි ජනතාව 1922 දී බ්‍රිතාන්‍යයන් සමඟ ගැටුම් ඇති කර ගත්හ. ඔවුන් ඔවුන් මත පනවා ඇති නව බද්දකට එරෙහිව කැරලි ගැසූ අතර, කැරලි ගැසීම සහ බ්‍රිතාන්‍ය රජයේ නිලධාරීන්ට පහර දුන්හ. මෙය බ්‍රිතාන්‍යයන් සහ බුරාඕ වැසියන් අතර වෙඩි හුවමාරුවකට තුඩු දුන් අතර එහිදී ඩර්විෂ් යුද ප්‍රවීණයෙකු සහ දිස්ත්‍රික් කොමසාරිස්වරයෙකු වූ කපිතාන් ඇලන් ගිබ් වෙඩි තබා ඝාතනය කරන ලදී. බ්‍රිතාන්‍යයන් එවකට යටත් විජිත සඳහා රාජ්‍ය ලේකම් වූ ශ්‍රීමත් වින්ස්ටන් චර්චිල්ගෙන් ඉල්ලා සිටියේ ඒඩන් සහ ගුවන් හමුදා බෝම්බකරුවන් වන බුරාඕ කැරලිකාර වංශිකයන්ගේ පශු සම්පත් එවන ලෙසයි.[72] RAF ගුවන් යානා දින දෙකක් ඇතුළත බුරාඕ වෙත පැමිණි අතර, ගිනිදැල් සමඟ නගරයට බෝම්බ දැමීමට පටන් ගත් අතර, මුළු ජනාවාසයම ඵලදායි ලෙස පුළුස්සා දැමීය.[73][74][75][76]

බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තයේ ආණ්ඩුකාර ශ්‍රීමත් ජෙෆ්රි ආචර් වෙතින් ජනපද රාජ්‍ය ලේකම් ශ්‍රීමත් වින්ස්ටන් චර්චිල් වෙත විදුලි පණිවුඩය:

රෙර් සුගුල්ලේ සහ අනෙකුත් ගෝත්‍රවල අකිල්ස් අතර ඊයේ බුරාඕහිදී ඇති වූ ගැටුමකදී කපිතාන් ගිබ් වෙඩි තබා ඝාතනය කළ බව දැනුම් දීමට මම බලවත් කනගාටුව පළ කරමි. කැළඹීම මැඩපැවැත්වීම සඳහා කැමල් කෝප්ස් සමාගම කැඳවා, ඔහු තම පරිවර්තකයා සමඟ ඉදිරියට ගියේය, එහිදී සමහර රෙර් සෙගුලේ රයිෆල්කරුවන් විසින් ඔහුට වෙඩි තැබූ අතර ඔහු ක්ෂණිකව මිය ගියේය. පසුව අපරාධකරුවන් අන්ධකාරයේ මුවාවෙන් අතුරුදහන් විය. ගිබ් ඝාතනයෙන් ඇති වූ තත්ත්වය සපුරාලීම සඳහා අපට දින දාහතරකට පමණ ගුවන් යානා දෙකක් අවශ්‍ය වේ. මම මේ සඳහා පදිංචි ඒඩන් සමඟ කටයුතු කර ඇත. සහ විධිමත් අයදුම්පතක් ඉදිරිපත් කර ඇත, කරුණාකර තහවුරු කරන්න. මුහුදු තරණය සැතපුම් 12කට සීමා කරමින් පෙරීම් හරහා පියාසර කිරීමට යෝජිතය. ප්‍රායෝගිකව හුදකලා වී ගිබ්ස් ඝාතනය කළ පුද්ගලයාට යටත් වන ලෙස ඉල්ලා සිටින ඔටුවන් 2,500 ක දඩයක් නියම කිරීමට අපි යෝජනා කරමු. ඔහු ප්රසිද්ධයි. අවසාන කොන්දේසිවලට අනුකූල වීමට අපොහොසත් වුවහොත් දඩ දෙගුණ කළ යුතු අතර තණබිම් මත තොග බෝම්බ දැමීමට ගුවන් යානා භාවිතා කළ යුතුය.[77]

ශ්‍රීමත් වින්ස්ටන් චර්චිල් මන්ත්‍රී මණ්ඩලයේ බුරාඕ සිද්ධිය ගැන වාර්තා කරයි:

පෙබරවාරි 25 වෙනිදා සෝමාලිලන්ත ආණ්ඩුකාරවරයා විදුලි පණිවුඩයක් මගින් බුරාඕහිදී ගෝත්‍රිකයන් අතර ගැටුමක් පෙරේදා සිදු වූ බවත්, එම අවස්ථාවේදී බුරාඕ හි දිස්ත්‍රික් කොමසාරිස් වූ කපිතාන් ඇලන් ගිබ්, ඩී.එස්.ඕ., ඩී.සී.එම්. වෙඩි තබා ඝාතනය කර ඇති බවත් ය. කැප්ටන් ගිබ් කලබලය මැඩපැවැත්වීම සඳහා ඔහුගේ පරිවර්තකයා සමඟ ඉදිරියට ගොස් ඇති අතර, 1954 රයිෆල්කරුවන් විසින් ඔහුට වෙඩි තැබූ අතර, ඔහු ක්ෂණිකව මිය ගියේය. මිනීමරුවන් පලා ගියේ අඳුර යටපත් කරගෙනය. කපිතාන් ගිබ් සෝමාලිලන්තයේ දීර්ඝ හා වටිනා සේවයක් කළ නිලධාරියෙකි, ඔහුගේ වියෝව මම දැඩි ලෙස කනගාටු වෙමි. පවතින තොරතුරු අනුව, ඔහුගේ ඝාතනය සැලසුම් සහගතව සිදු වූවක් ලෙස නොපෙනේ, නමුත් එය අනිවාර්යයෙන්ම අවට ගෝත්‍රිකයන් කෙරෙහි කලබලකාරී බලපෑමක් ඇති කළ අතර, ඝාතනයට වගකිව යුතු පුද්ගලයින් අත්අඩංගුවට ගැනීම සහ දඬුවම් කිරීම සහතික කිරීම සඳහා භට පිරිස් වහාම ස්ථානගත කිරීම අවශ්‍ය විය. පෙබරවාරි 27 වන දින ආණ්ඩුකාරවරයා විදුලි පණිවුඩයක් මගින්, උද්ගතව ඇති තත්ත්වය සපුරාලීම සඳහා, ප්‍රදර්ශනය සඳහා ගුවන් යානා දෙකක් අවශ්‍ය බවත්, ඒඩන්හි රාජකීය ගුවන් හමුදා කඳවුරේ ගුවන් යානා දෙකක් ඒඩන්හි සිට බර්බර් ඒ වෙත පියාසර කළ යුතු බවත් යෝජනා කළේය. යම් යම් තත්වයන් යටතේ ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශයට භට පිරිස් යවන ලෙස ඉල්ලා සිටීම අවශ්‍ය විය හැකි බව ද ඔහු විදුලි පණිවුඩයක් නිකුත් කළේය.[78]

ඉම්පීරියල් රියර්ගාඩ්: වෝර්ස් ඔෆ් එම්පයර් හි කර්තෘ ජේම්ස් ලෝරන්ස් මෙසේ ලියයි

[ගිබ්].. බුරාඕ හි බදුකරණයට එරෙහි විරෝධතාවයක් අතරතුර කලහකාරීන් විසින් ඝාතනය කරන ලදී. ආණ්ඩුකාර ආචර් වහාම දින දෙකක් ඇතුළත බුරාඕ හි තිබූ ගුවන් යානා කැඳවීය. ස්වදේශික නගරවාසීන් ඔවුන්ගේ නිවෙස්වලින් පිටමං කරන ලද අතර, බෝම්බ හෙලීම, මැෂින්-තුවක්කු සහ ගිනි තැබීම් වල එකතුවකින් මුළු ප්රදේශයම විනාශ විය.[79]

RAF ගුවන් යානය බුරාඕට බිමට බෝම්බ හෙලීමෙන් පසු, කැරැල්ලේ නායකයින් ගිබ්ගේ මරණය සඳහා දඩයක් ගෙවීමට එකඟ වූ නමුත්, ඔවුන් චූදිතයන් හඳුනාගෙන අත්අඩංගුවට ගැනීම ප්‍රතික්ෂේප කළහ. ගිබ්ගේ වෙඩි තැබීමට වගකිව යුතු බොහෝ මිනිසුන් අල්ලා ගැනීම මග හැරියේය. ප්‍රචණ්ඩකාරී ප්‍රතිචාරයක් ඇති නොකර බදුකරණය ක්‍රියාත්මක කිරීමට අපොහොසත් වීම හේතුවෙන් බ්‍රිතාන්‍යයන් එම ප්‍රතිපත්තිය සම්පූර්ණයෙන්ම අත්හැර දැමූහ.[80][81][76]

1945 ෂෙයික් බෂීර් කැරැල්ල

[සංස්කරණය]
ෂෙයික් බෂීර් සුන්නා යාච්ඤාව යාච්ඤා කරමින්, 1920

1945 ෂෙයික් බෂීර් කැරැල්ල යනු සෝමාලියානු ආගමික නායකයෙකු වන ෂෙයික් බෂීර් විසින් 1945 ජූලි මාසයේදී බ්‍රිතාන්‍ය බලධාරීන්ට එරෙහිව හිටපු බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්ත ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශයේ හබ්ර් ජෙලෝ ගෝත්‍රික ගෝත්‍රිකයන් විසින් දියත් කරන ලද කැරැල්ලකි.[82]

ජුලි 2 වන දින, ෂෙයික් බෂීර් වඩමාගෝ නගරයේ ඔහුගේ අනුගාමිකයින් 25 දෙනෙකු එකතු කර ලොරියක බුරාඕ අවට ප්‍රවාහනය කළ අතර එහිදී ඔහු තම අනුගාමිකයන්ගෙන් අඩකට ආයුධ බෙදා දුන්නේය. ජුලි 3 වැනිදා සවස්වරුවේ, කණ්ඩායම බුරාඕ වෙත ඇතුළු වී, පෙර පෙළපාලි සඳහා අත්අඩංගුවට ගත් සිරකරුවන්ගෙන් පිරී තිබූ නගරයේ මධ්‍යම බන්ධනාගාරයේ පොලිස් මුරකාවට වෙඩි තැබූහ. මෙම කණ්ඩායම බුරාඕ දිස්ත්‍රික්කයේ දිස්ත්‍රික් කොමසාරිස් මේජර් චේම්බර්ස්ගේ නිවසට ද ප්‍රහාර එල්ල කළ අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මේජර් චේම්බර් හි පොලිස් ආරක්ෂකයා මිය ගොස් බුරාඕට ගිනිකොන දෙසින් පිහිටි උපාය මාර්ගික කන්දක් වන බර් ඩාබ් වෙත පැන යාමට පෙර ෂෙයික් බෂීර්ගේ කුඩා ඒකකය බලකොටුවක් අල්ලාගෙන සිටියේය. බ්‍රිතාන්‍ය ප්‍රතිප්‍රහාරයක් අපේක්ෂාවෙන් ආරක්‍ෂක ස්ථානයක් ගත්තේය.[83]

ෂෙයික් බෂීර්ගේ හමුදාවන්ට එරෙහි බ්‍රිතාන්‍ය ව්‍යාපාරය පරාජයන් කිහිපයකින් පසු ගබ්සා වූ බව ඔප්පු වූයේ ඔහුගේ හමුදා තැනින් තැනට ගමන් කරමින් සහ ස්ථිර ස්ථානයක් මග හැරීම නිසාය. ගවේෂණ කණ්ඩායම ප්‍රදේශයෙන් පිටව ගිය විගසම, තැනිතලාව හරහා සෝමාලියානු සංචාරකයින් අතර ප්‍රවෘත්ති වේගයෙන් ගමන් කළේය. යුද්ධය නිසා බ්‍රිතාන්‍ය පරිපාලනය අවමානයට ලක් විය. ඔහුට එරෙහිව තවත් ගවේෂණයකින් ඵලක් නැති බවට රජය නිගමනයකට පැමිණියේය; ඔවුන් දුම්රිය මාර්ගයක් ගොඩනගා ගත යුතු බවත්, මාර්ග සෑදිය යුතු බවත්, ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයම ඵලදායී ලෙස අත්පත් කර ගත යුතු බවත්, එසේ නොමැතිනම් අභ්‍යන්තරය සම්පූර්ණයෙන්ම අත්හැරිය යුතු බවත්ය. අවසාන පාඨමාලාව තීරණය කරන ලද අතර, 1945 මුල් මාසවලදී, අත්තිකාරම් තනතුරු ඉවත් කරන ලද අතර, බ්‍රිතාන්‍ය පරිපාලනය වෙරළබඩ නගරයක් වන බර්බෙරා වෙත සීමා විය.[84]

ෂෙයික් බෂීර් අවට ගෝත්‍රිකයන් අතර බොහෝ ආරවුල් සමථයකට පත් කළ අතර එමඟින් ඔවුන් එකිනෙකා වැටලීමෙන් වැළකී සිටියේය. ඔහු සාමාන්‍යයෙන් සැලකුවේ ඉස්ලාමීය ෂරියා භාවිතය තුළින් ආරවුල් විසඳා ගැනීමට සහ ඔහු වටා ප්‍රබල අනුගාමිකයින් පිරිසක් රැස් කර ගැනීමටය.[85]

බ්‍රිතාන්‍ය පරිපාලනය ෂෙයික් බෂීර්ට එරෙහිව සටන් කිරීමට පොලිස් ජෙනරාල් ජේම්ස් ඩේවිඩ්ගේ නායකත්වයෙන් ඉන්දියානු සහ දකුණු අප්‍රිකානු හමුදා බඳවා ගත් අතර ඔහු පණපිටින් අල්ලා ගැනීමට බුද්ධි අංශ සැලසුම් කර තිබුණි. බ්‍රිතාන්‍ය බලධාරීන් පොලිස් බලකායක් බලමුලු ගැන්වූ අතර අවසානයේ ජුලි 7 වන දින බර් ඩාබ් කඳුකරයේ ඔවුන්ගේ බලකොටු පිටුපස ආරක්ෂක ස්ථානවල සිටින ෂෙයික් බෂීර් සහ ඔහුගේ ඒකකය සොයා ගන්නා ලදී. ගැටුම් වලින් පසු ෂෙයික් බෂීර් සහ ඔහුගේ දෙවන අණදෙන නිලධාරියා වූ කයිබ්ඩියිඩ් යන අන්වර්ථ නාමයෙන් හඳුන්වනු ලැබූ ඇලින් යූසුෆ් අලි මරා දමන ලදී. තුන්වන කැරලිකරුවෙකු තුවාල ලැබූ අතර තවත් කැරලිකරුවන් දෙදෙනෙකු සමඟ අල්ලා ගන්නා ලදී. ඉතිරි අය බලකොටුවලින් පලා ගොස් විසිර ගියහ. බ්‍රිතාන්‍ය පැත්තෙන් බ්‍රිතාන්‍ය හමුදාවන්ට නායකත්වය දුන් පොලිස් ජෙනරාල්වරයා මෙන්ම ඉන්දියානු සහ දකුණු අප්‍රිකානු භටයන් ගණනාවක් ද ගැටුම්වලින් මිය ගිය අතර, පොලිස් නිලධාරියෙකු තුවාල ලැබීය.[85]

ඔහුගේ මරණයෙන් පසු, ෂෙයික් බෂීර් ප්‍රදේශවාසීන් විසින් ප්‍රාණ පරිත්‍යාගිකයෙකු ලෙස පුළුල් ලෙස ප්‍රශංසා කරන ලද අතර මහත් ගෞරවයෙන් යුතුව පවත්වන ලදී. බුරාඕ සිට සැතපුම් 20ක් පමණ දුරින් පිහිටි ගීලා-ඊග් කඳුකරයේ ඔහු මිය ගිය ස්ථානයෙන් ඔහුගේ දේහය ඉවත් කිරීමට ඔහුගේ පවුලේ අය ඉක්මන් පියවර ගත්හ.[86]

සෝමාලිලන්ත ප්‍රාන්තය (නිදහස)

[සංස්කරණය]
1960 ජූනි 26 දින පැවති නිදහස් උත්සවයේදී සෝමාලිලන්තය සෝමාලි ධජය ඔසවයි. එවකට සෝමාලිලන්ත ප්‍රාන්තයේ අගමැති මුහම්මද් හාජි ඊබ්‍රාහිම් ඊගල් කොඩියට ආචාර කරයි.

මුලදී බ්‍රිතාන්‍ය රජය ක්‍රමානුකූලව බලය මාරු කිරීම සඳහා බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තයේ ස්වාධීනත්වය ආරක්ෂා කිරීම ප්‍රමාද කිරීමට සැලසුම් කළේය. මෙම විධිවිධානය මගින් ප්‍රාදේශීය දේශපාලනඥයන්ට නිල නිදහසට පෙර ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශය පවත්වාගෙන යාමේ දේශපාලන අත්දැකීම් වැඩිකර ගැනීමට ඉඩ සැලසේ. කෙසේ වෙතත්, ප්‍රබල සර්ව-සෝමාලියානු ජාතිකවාදය සහ පෙර පැවති මැතිවරනයන්හි අතිවිශිෂ්ට ජයග්‍රහණයක් ඉතාලි පරිපාලනය යටතේ (පැරණි ඉතාලි සෝමාලිලන්තය) සෝමාලිලන්තයේ භාරකාර ප්‍රදේශය සමඟ ස්වාධීනත්වය සහ ඒකාබද්ධ කිරීම ඉල්ලා සිටීමට ඔවුන් දිරිමත් කරන ලදී.[87]

1960 මැයි මාසයේදී, බ්‍රිතාන්‍ය රජය ප්‍රකාශ කළේ එවකට බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තයේ ආරක්‍ෂිත ප්‍රදේශයට නිදහස ලබා දීමට සූදානම් වන බවයි, එම භූමිය ඉතාලි පරිපාලනය යටතේ පවතින සෝමාලිලන්තයේ භාරකාර ප්‍රදේශය සමඟ ඒකාබද්ධ වනු ඇතැයි යන අදහසින්.[88] බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්තයේ ව්‍යවස්ථාදායක කවුන්සිලය 1960 අප්‍රේල් මාසයේදී යෝජනාවක් සම්මත කර එම වසරේ ජූලි 1 වැනිදා නිදහස ලබා ගැනීමට නියමිතව තිබූ සෝමාලිලන්තයේ භාරකාර ප්‍රදේශය සමඟ ස්වාධීනත්වය සහ එක්සත් වීම ඉල්ලා සිටියේය. මොගඩිෂු හි පැවති ඒකාබද්ධ සම්මන්ත්‍රණයකින් අනතුරුව ප්‍රදේශ දෙකෙහිම ව්‍යවස්ථාදායක සභා මෙම යෝජනාවට එකඟ විය.[89] 1960 ජූනි 26 දින, පැරණි බ්‍රිතාන්‍ය සෝමාලිලන්ඩ් ආරක්‍ෂක ප්‍රදේශය කෙටි කලකට සෝමාලිලන්ත ප්‍රාන්තය ලෙස නිදහස ලබා ගත් අතර, ඉන් දින පහකට පසුව සෝමාලිලන්තයේ භාරකාර ප්‍රදේශය අනුගමනය කරන ලදී.[90] නිදහසේ කෙටි කාලය තුළ, සෝමාලිලන්ත ප්‍රාන්තය ස්වෛරී රාජ්‍ය තිස්පහකින් පිළිගැනීමට ලක් විය.[91] කෙසේ වෙතත්, එක්සත් ජනපදය හුදෙක් සෝමාලිලන්තයේ ස්වාධීනත්වය පිළිගත්තේය:

එක්සත් ජනපදය සෝමාලිලන්තයට විධිමත් පිළිගැනීමක් ලබා දුන්නේ නැත, නමුත් රාජ්‍ය ලේකම් හර්ටර් ජුනි 26 දිනැති සුබ පැතුම් පණිවිඩයක් සෝමාලිලන්ත අමාත්‍ය මණ්ඩලයට යවා ඇත.[92]

පසුදින, 1960 ජූනි 27 දින, අලුතින් කැඳවන ලද සෝමාලිලන්ත ව්‍යවස්ථාදායක සභාව 1960 ජූලි 1 වන දින සෝමාලිලන්ත භාරකාර ප්‍රදේශය සමඟ සෝමාලිලන්ත ප්‍රාන්තය ඒකාබද්ධ කිරීමට විධිමත් ලෙස ඉඩ සලසන පනත් කෙටුම්පතක් අනුමත කරන ලදී.[89]

සෝමාලි ජනරජය (සෝමාලියාව සමග එකමුතුව)

[සංස්කරණය]

1960 ජූලි 1 දින, සෝමාලි ජනරජය පිහිටුවීමට සැලසුම් කළ පරිදි සෝමාලිලන්ත ප්‍රාන්තය සහ සෝමාලිලන්තයේ භාරකාර ප්‍රදේශය (පැරණි ඉතාලි සෝමාලිලන්තය) එක්සත් විය.[93][94] සෝමාලියානු ජාතිකවාදයේ ආනුභාවයෙන්, උතුරේ වැසියන් ආරම්භයේ දී එකමුතුව ගැන උද්යෝගිමත් විය.[95] ඒඩන් අබ්දුල්ලා ඔස්මාන් ඩාර් ජනාධිපති ලෙසත් අබ්දිරෂිඩ් අලි ෂර්මාර්කේ අගමැති ලෙසත් (පසුව 1967 සිට 1969 දක්වා ජනාධිපති බවට පත් වූ) සමග අබ්දුල්ලාහි ඉසා විසින් රජයක් පිහිටුවන ලදී. 1961 ජූලි 20 දින සහ ජනප්‍රිය ජනමත විචාරණයක් හරහා සෝමාලියානු ජනතාව නව ව්‍යවස්ථාවක් අනුමත කරන ලද අතර එය ප්‍රථම වරට 1960 දී කෙටුම්පත් කරන ලදී.[96] පැරණි සෝමාලිලන්තයේ ව්‍යවස්ථාවට එතරම් සහයෝගයක් නොතිබූ අතර දකුණට වාසිදායක යැයි විශ්වාස කෙරිණි. බොහෝ උතුරේ ජනතාව ඊට විරෝධය පළ කරමින් ජනමත විචාරණය වර්ජනය කළ අතර උතුරේ ඡන්දය දුන් පිරිසෙන් 60%කට වැඩි පිරිසක් නව ව්‍යවස්ථාවට විරුද්ධ වූහ. කෙසේ වෙතත්, ජනමත විචාරණය සම්මත වූ අතර, සෝමාලිලන්තය ඉක්මනින් දකුණේ ආධිපත්‍යය දැරීය. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, උතුරේ අතෘප්තිය පුලුල්ව පැතිර ගිය අතර, සංගමය සඳහා වූ සහයෝගයද පහත වැටුණි. බ්‍රිතාන්‍ය-පුහුණු ලත් සෝමාලිලන්ත නිලධාරීන් 1961 දෙසැම්බරයේදී සංගමය අවසන් කිරීමට කැරැල්ලක් දියත් කිරීමට උත්සාහ කළහ. ඔවුන්ගේ නැගිටීම අසාර්ථක වූ අතර සෝමාලිලන්තය ඉදිරි දශක කිහිපය තුළ දකුණ විසින් කොන් කරන ලදී.[95]

1967 දී මුහම්මද් හාජි ඊබ්‍රාහිම් ඊගල් අගමැති ධුරයට පත් වූ අතර, එම තනතුරට ෂර්මාර්ක් විසින් පත් කරන ලදී. ෂර්මාර්ක් වසර දෙකකට පසු ඔහුගේම ආරක්ෂකයෙකු විසින් ඝාතනය කරන ලදී. ඔහුගේ ඝාතනයෙන් පසුව 1969 ඔක්තෝබර් 21 දින (ඔහුගේ අවමංගල්‍යයට පසු දින) හමුදා කුමන්ත්‍රණයක් සිදු වූ අතර, සෝමාලියානු හමුදාව සන්නද්ධ විරුද්ධත්වයට මුහුණ නොදී බලය අල්ලා ගත්තේය. මෙම ප්‍රහාරය මෙහෙයවනු ලැබුවේ එවකට හමුදාවට අණ දුන් මේජර් ජෙනරාල් මොහොමඩ් සියාඩ් බැරේ විසිනි.[97] නව පාලනය ඉදිරි වසර 22 සඳහා සෝමාලියාව පාලනය කරනු ඇත.[98]

සෝමාලි ජාතික ව්‍යාපාරය, බැරේ හිංසනය

[සංස්කරණය]
SNM සටන්කාමීන්, 1980 ගණන්වල අගභාගය
සෝමාලියානු රජය විසින් හර්ගීසා (සෝමාලි ජනරජයේ 2 වන විශාලතම නගරය) 90% දක්වා විනාශ කරන ලදී.

බොහෝ සෝමාලියානුවන් හමුදා පාලනය යටතේ ජීවිතය ගැන කලකිරුණු නිසා බැරේගේ රජයේ සදාචාර අධිකාරිය ක්‍රමයෙන් ඛාදනය විය. 1980 ගණන්වල මැද භාගය වන විට, ඉතියෝපියාවේ කොමියුනිස්ට් ඩර්ග් පරිපාලනයේ සහාය ඇතිව ප්‍රතිරෝධක ව්‍යාපාර රට පුරා පැන නැඟී ඇති අතර එය සෝමාලිලන්ත නිදහස් යුද්ධයට හේතු විය. බැරේ ප්‍රතිචාර දැක්වූයේ දේශීය වශයෙන් ගරිල්ලන්ට, විශේෂයෙන්ම උතුරු ප්‍රදේශ වල සහය දක්වන අයට එරෙහිව දණ්ඩනමය පියවර ගැනීමට නියෝග කිරීමෙනි. 1988 දී ඉලක්ක කරන ලද ප්‍රදේශ අතර සෝමාලි ජාතික ව්‍යාපාරයේ (SNM) බලකොටුවක් වන හර්ගීසා හි වයඹදිග පරිපාලන මධ්‍යස්ථානය සමඟ නගරවලට බෝම්බ හෙලීම ඇතුළත් විය.[99][100] බෝම්බ ප්‍රහාරය මෙහෙයවනු ලැබුවේ බැරේගේ බෑනා වන ජෙනරාල් මොහොමඩ් සයිඩ් හර්සි මෝගන් විසිනි.[101]

1988 මැයි මාසයේදී, SNM විසින් හර්ගීසා සහ බුරාඕ[102][103][104] පසුව සෝමාලියාවේ දෙවන සහ තුන්වන විශාලතම නගර වෙත ප්‍රධාන ප්‍රහාරයක් දියත් කරන ලදී.[105][106] SNM මැයි 27 වන දින පැය දෙකක් ඇතුළත බුරාඕ අල්ලා ගත් අතර,[107] SNM මැයි 29 වන දින හර්ගීසා වෙත ඇතුළු වූ අතර, ජුනි 1 වන විට එහි ගුවන් තොටුපළ හැර නගරයේ බොහෝමයක් අභිබවා ගියේය.[103]

අබු ජෙන්ග් සහ අනෙකුත් විද්වතුන්ට අනුව, බැරේ පාලන තන්ත්‍රය ඉසාක් වංශයට ඉලක්ක කරගත් ම්ලේච්ඡ පීඩාවකින් සලකුණු විය.[108][109] මොහොමඩ් හාජි ඉංගිරිස් සහ ක්‍රිස් මුල්ලින් ප්‍රකාශ කරන්නේ හර්ගීසා මත පදනම් වූ සෝමාලියානු ජාතික ව්‍යාපාරයට එරෙහිව බැරේ පාලන තන්ත්‍රය විසින් එල්ල කරන ලද මර්දනය එස්එන්එම් හි බොහෝ සාමාජිකයින් අයත් වූ අයිසාක් වංශය ඉලක්ක කරගත් බවයි. ඔවුන් මෙම හිරවීම හඳුන්වන්නේ ඉසාක් ජන සංහාරය හෝ "හර්ගීසා සමූලඝාතනය" ලෙසයි.[110][111] එක්සත් ජාතීන්ගේ විමර්ශනයකින් නිගමනය වූයේ ජන සංහාරයේ අපරාධය "ඉසාක් ජනයාට එරෙහිව සෝමාලියානු රජය විසින් පිළිසිඳ, සැලසුම් කර සහ සිදු කරන ලද" බවයි.[112] විවිධ මූලාශ්‍රවලට අනුව සිවිල් ජීවිත හානි සංඛ්‍යාව 50,000 ත් 100,000 ත් අතර වනු ඇතැයි ඇස්තමේන්තු කර ඇත,[113][114][115] සමහර වාර්තා ඇස්තමේන්තු කරන්නේ සමස්ත සිවිල් මරණ සංඛ්‍යාව 200,000 ඉසාක් සිවිල් වැසියන්ට වඩා වැඩි බවයි.[116] මරණ සමග, බැරේ පාලනය සෝමාලියාවේ දෙවන සහ තුන්වන විශාලතම නගර පිළිවෙලින්, හර්ගීසා සහ බුරාඕ වෙත බෝම්බ හෙළා විනාශ කරන ලදී.[117] මෙය ඉතියෝපියාවේ හාර්ට් ෂීක් වෙත ප්‍රදේශවාසීන් 400,000ක් අවතැන් විය;[118][119][120] තවත් පුද්ගලයන් 400,000ක් අභ්‍යන්තරව අවතැන් විය.[121][122][123]

එස්එන්එම් ට එරෙහිව බැරේ තන්ත්‍රය විසින් කරන ලද ප්‍රතිකැරැල්ල, ඉසාක් වංශයට එරෙහි ජන සංහාරක ප්‍රහාරයක් දක්වා වර්ධනය වෙමින්, කැරලිකාර කණ්ඩායමේ සිවිල් ආධාර පදනම ඉලක්ක කළේය. මෙය ඛණ්ඩනය වූ සටන්කාමීන් විසින් අරාජිකත්වයට සහ ප්‍රචණ්ඩකාරී ව්‍යාපාරවලට තුඩු දුන් අතර, එය ප්‍රාදේශීය මට්ටමින් බලය උදුරා ගන්නා ලදී.[124] බැරේ රෙජීමයේ හිංසනය ඊසාක්ට පමණක් සීමා නොවීය, මන්ද එය හවියේ වැනි අනෙකුත් ගෝත්‍ර ඉලක්ක කර ගත් බැවිනි.[125][126] 1991 ජනවාරියේදී බැරේ පාලනය බිඳ වැටුණි. ඉන් අනතුරුව, සෝමාලිලන්තයේ දේශපාලන තත්ත්වය ස්ථාවර වීමත් සමඟ, අවතැන් වූ ජනතාව නැවත සිය නිවෙස් කරා ගිය අතර, මිලීෂියා හමුදාවන් ඉවත් කර හෝ හමුදාවට ඇතුළත් කරන ලද අතර, නිවාස සහ ව්‍යාපාර දස දහස් ගණනක් සුන්බුන් වලින් ප්‍රතිසංස්කරණය කරන ලදී.[127]

ස්වෛරීභාවය යළි පිහිටුවීම (සෝමාලියාව සමඟ එක්සත්කමේ අවසානය)

[සංස්කරණය]
1991 දී සෝමාලිලන්තය සෙසු සෝමාලියාවෙන් වෙන්වීම සිහිපත් කරමින් හර්ගීසා හි මිග් ස්මාරකය

SNM හට එහි ආරම්භයේ දී වෘත්තීය සමිතිවාදී ව්‍යවස්ථාවක් තිබුනද, අවසානයේ එය ස්වාධීනත්වය හඹා යාමට පටන් ගත් අතර, සෝමාලියාවේ සෙසු ප්‍රදේශවලින් වෙන් වීමට බලාපොරොත්තු විය.[128] අබ්දිරහ්මාන් අහමඩ් අලි ටූර් ගේ නායකත්වය යටතේ, ප්‍රාදේශීය පරිපාලනය 1991 අප්‍රේල් 27 සහ 1991 මැයි 15 අතර බුරාඕ හි පැවති සම්මන්ත්‍රණයකදී වයඹ දිග සෝමාලියානු ප්‍රදේශ ස්වාධීන ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[129] ටූර් පසුව අලුතින් පිහිටුවන ලද සෝමාලිලන්ත දේශපාලනයේ පළමු ජනාධිපතිවරයා බවට පත් වූ නමුත් පසුව 1994 දී බෙදුම්වාදී වේදිකාව අතහැර දමා බලය බෙදා ගැනීමේ ෆෙඩරල් පාලන ක්‍රමයක් යටතේ සෝමාලියාවේ සෙසු ප්‍රදේශ සමඟ ප්‍රසිද්ධියේ සංහිඳියාව සෙවීමට සහ අනුබල දීමට පටන් ගත්තේය.[128] 1992 ජනවාරි මාසයේ දී ටූර්ට එරෙහිව කැරලිකරුවන්ට එරෙහිව කෙටි සන්නද්ධ ගැටුමක් ආරම්භ විය, ඔහු බලයේ සිටි කාලය තුළ, 1992 අගෝස්තු දක්වා පැවති අතර, එය ෂෙයික් නගරයේ පැවති සම්මන්ත්‍රණයකින් සමථයකට පත් විය.[130]

මුහම්මද් හාජි ඊබ්‍රාහිම් ඊගල් 1993 දී ටූර්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයා ලෙස පත් කරන ලද්දේ බොරාමා හි පැවති ජාතික සංහිඳියාවේ මහා සම්මේලනය විසින් මාස හතරක් පුරා රැස් වූ අතර, එය ක්‍රමානුකූලව ආරක්‍ෂාව වැඩිදියුණු කිරීමට මෙන්ම නව භූමි ප්‍රදේශය ඒකාබද්ධ කිරීමට ද හේතු විය.[131] දැන් ඊගල් යටතේ පවතින සෝමාලිලන්ත රජය සහ කැරලිකරුවන් අතර තවත් සන්නද්ධ ගැටුමක් ආරම්භ විය, ඊඩගලි වංශයේ මිලීෂියාවන් කලක් හර්ගීසා ගුවන් තොටුපළ අල්ලාගෙන සිටියහ. 1994 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී ඊඩගලි මිලීෂියා පලවා හැරීම සඳහා රජයේ හමුදා ගුවන් තොටුපළට පහර දීමත් සමඟ ගැටුම නැවත ඇති විය, එය හර්ගීසා වෙතින් පැතිරී 1995 අප්‍රේල් පමණ වන තෙක් කැරලිකරුවන්ගේ පරාජයක් සමඟ නව යුද්ධයක් ඇවිල ගියේය. එම කාලය තුළම, ඉසා ආධිපත්‍යය දරන එක්සත් සෝමාලි පෙරමුණේ ජිබුටියන් පිටුබලය ලත් හමුදා සෝමාලිලන්තයේ ඉසා ජනාවාස වූ ප්‍රදේශ කපා හැරීමට උත්සාහ කළ අතර එය අසාර්ථක විය.[130] ඊගල් 1997 දී නැවත පත් කරන ලද අතර 2002 මැයි 3 වන දින ඔහු මිය යන තුරුම බලයේ සිටියේය. උප සභාපති ඩහීර් රියාල් කාහින්, 1980 ගණන්වලදී සියාඩ් බැරේගේ රජයේ බර්බෙරාහි ජාතික ආරක්ෂක සේවයේ (එන්එස්එස්) ඉහළම නිලධාරියා විය. ඉන් ටික කලකට පසු ජනාධිපති ලෙස දිවුරුම් දෙන ලදී.[132] 2003 දී කාහින් සෝමාලිලන්තයේ පළමු තේරී පත් වූ ජනාධිපතිවරයා බවට පත් විය.[133]

එක් අතකින් ඉස්ලාමීය කැරලිකරුවන් සහ අනෙක් පැත්තෙන් සෝමාලියාවේ ෆෙඩරල් රජය සහ එහි අප්‍රිකානු සංගමයේ සහචරයින් අතර දකුණු සෝමාලියාවේ යුද්ධය බොහෝ දුරට සෝමාලිලන්තයට සෘජුවම බලපා නැත, එය අසල්වැසි පුන්ට්ලන්ඩ් මෙන් සාපේක්ෂව ස්ථාවරව පවතී.[134][135]

2001 ව්‍යවස්ථාපිත ජනමත විචාරණය

[සංස්කරණය]

2000 අගෝස්තු මාසයේදී, ජනාධිපති ඊගල්ගේ රජය, යෝජිත ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ පිටපත් දහස් ගණනක් සෝමාලිලන්තය පුරා බෙදා හැරියේ ජනතාවගේ සලකා බැලීම සහ සමාලෝචනය සඳහා ය. ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ තනි පුද්ගල වගන්ති 130 හි එක් තීරනාත්මක වගන්තියක් මගින් සෝමාලිලන්තයේ ස්වයං-ප්‍රකාශිත ස්වාධීනත්වය සහ සෝමාලියාවෙන් අවසන් වෙන්වීම අනුමත කරනු ඇත, 1960 න් පසු ප්‍රථම වතාවට ජාතියේ නිදහස ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කරනු ඇත. 2001 මාර්තු මස අගදී, ජනාධිපති ඊගල් විසින් ජනමත විචාරණය සඳහා දින නියම කළේය.[136][137] සුදුසුකම් ඇති ඡන්දදායකයින්ගෙන් 99.9% ක් ජනමත විචාරණයට සහභාගී වූ අතර ඔවුන්ගෙන් 97.1% ක් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට පක්ෂව ඡන්දය දුන්හ.[138]

2023 ලාස් ඇනෝඩ් ගැටුම

[සංස්කරණය]

2023 පෙබරවාරි 6 වන දින, ලාස් අනෝද් හි දුල්බහන්තේ වංශයේ වැඩිහිටියන් සෝමාලිලන්තයෙන් වෙන් වී සෝමාලියාවේ ෆෙඩරල් රජය තුළ "SSC-ඛතුමෝ" නමින් ප්‍රාන්ත රජයක් පිහිටුවීමට ඔවුන්ගේ අභිප්‍රාය ප්‍රකාශ කළ අතර එය සන්නද්ධ ගැටුම් අවුලුවයි.

මූලාශ්‍ර

[සංස්කරණය]
  1. ^ Briggs, Phillip (2012). Somaliland. Bradt Travel Guides. p. 7. ISBN 978-1-84162-371-9.
  2. ^ Encyclopedia Americana, Volume 25. Americana Corporation. 1965. p. 255.
  3. ^ a b Pankhurst, Richard (1997). The Ethiopian Borderlands: Essays in Regional History from Ancient Times to the End of the 18th Century. The Red Sea Press. ISBN 978-0-932415-19-6., page 45
  4. ^ Saheed A. Adejumobi, The History of Ethiopia, (Greenwood Press: 2006), p.178
  5. ^ a b Ylönen, Aleksi Ylönen (28 December 2023). The Horn Engaging the Gulf Economic Diplomacy and Statecraft in Regional Relations. Bloomsbury. p. 113. ISBN 9780755635191.
  6. ^ "Somali Traditional States". www.worldstatesmen.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-03-17.
  7. ^ a b J. A. Suárez (2023). Suárez, J. A. Geopolítica De Lo Desconocido. Una Visión Diferente De La Política Internacional [2023]. p. 227. ISBN 979-8393720292.
  8. ^ "Maxaad ka taqaana Saldanada Ugu Faca Weyn Beesha Isaaq". irmaannews.com (English බසින්). 2021-02-13. සම්ප්‍රවේශය 2022-08-30.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  9. ^ Lewis, I. M. (3 February 2017). I.M Lewis: Peoples of the Horn of Africa. Routledge. ISBN 9781315308173.
  10. ^ a b
    Cana, Frank Richardson (1911). "Somaliland". in Chisholm, Hugh. එන්සයික්ලොපීඩියා බ්‍රිටැනිකා. 25 (11th ed.). Cambridge University Press. pp. 378–384. 
  11. ^ Laitin, David D. (1977). Politics, Language, and Thought: The Somali Experience. Chicago: University of Chicago Press. p. 8. ISBN 978-0-226-46791-7.
  12. ^ Issa-Salwe, Abdisalam M. (1996). The Collapse of the Somali State: The Impact of the Colonial Legacy. London: Haan Associates. pp. 34–35. ISBN 1-874209-91-X.
  13. ^ "Somalia". 9 February 2006 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 January 2011.
  14. ^ Salih, Mohamed Abdel Rahim Mohamed; Wohlgemuth, Lennart (1 January 1994). Crisis Management and the Politics of Reconciliation in Somalia: Statements from the Uppsala Forum, 17–19 January 1994. Nordic Africa Institute. ISBN 9789171063564.
  15. ^ Kapteijns, Lidwien (18 December 2012). Clan Cleansing in Somalia: The Ruinous Legacy of 1991. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-0758-3.
  16. ^ Richards, Rebecca (2016-02-24). Understanding Statebuilding: Traditional Governance and the Modern State in Somaliland (ඉංග්‍රීසි බසින්). Routledge. ISBN 9781317004660.
  17. ^ Bradley, D G; MacHugh, D E; Cunningham, P; Loftus, R T (1996-05-14). "Mitochondrial diversity and the origins of African and European cattle". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 93 (10): 5131–5135. Bibcode:1996PNAS...93.5131B. doi:10.1073/pnas.93.10.5131. ISSN 0027-8424. PMC 39419. PMID 8643540.
  18. ^ Bearak, Max. "Somaliland's quest for recognition passes through its ancient caves". Washington Post (ඉංග්‍රීසි බසින්).
  19. ^ Peter Robertshaw (1990). A History of African Archaeology. J. Currey. p. 105. ISBN 978-0-435-08041-9.
  20. ^ Brandt, S. A. (1988). "Early Holocene Mortuary Practices and Hunter-Gatherer Adaptations in Southern Somalia". World Archaeology. 20 (1): 40–56. doi:10.1080/00438243.1988.9980055. JSTOR 124524. PMID 16470993.
  21. ^ H. W. Seton-Karr (1909). "Prehistoric Implements From Somaliland". Man. 9 (106): 182–183. doi:10.2307/2840281. JSTOR 2840281.
  22. ^ Zarins, Juris (1990), "Early Pastoral Nomadism and the Settlement of Lower Mesopotamia", (Bulletin of the American Schools of Oriental Research)
  23. ^ Diamond, J; Bellwood, P (2003). "Farmers and Their Languages: The First Expansions". Science. 300 (5619): 597–603. Bibcode:2003Sci...300..597D. doi:10.1126/science.1078208. PMID 12714734. S2CID 13350469.
  24. ^ Bakano, Otto (24 April 2011). "Grotto galleries show early Somali life". Agence France-Presse. 21 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 May 2013.
  25. ^ Mire, Sada (2008). "The Discovery of Dhambalin Rock Art Site, Somaliland". African Archaeological Review. 25 (3–4): 153–168. doi:10.1007/s10437-008-9032-2. S2CID 162960112. 27 ජූනි 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 ජූනි 2013.
  26. ^ Alberge, Dalya (17 September 2010). "UK archaeologist finds cave paintings at 100 new African sites". The Guardian. සම්ප්‍රවේශය 25 June 2013.
  27. ^ Hodd, Michael (1994). East African Handbook. Trade & Travel Publications. p. 640. ISBN 0-8442-8983-3.
  28. ^ Ali, Ismail Mohamed (1970). Somalia Today: General Information. Ministry of Information and National Guidance, Somali Democratic Republic. p. 295.
  29. ^ a b c Njoku, Raphael Chijioke (2013). The History of Somalia. ABC-CLIO. pp. 29–31. ISBN 978-0-313-37857-7.
  30. ^ Dalal, Roshen (2011). The Illustrated Timeline of the History of the World. The Rosen Publishing Group. p. 131. ISBN 978-1-4488-4797-6.
  31. ^ Sayed, Abdel Monem A. H. (2003). "The Land of Punt: Problems of the Archaeology of the Red Sea and the Southeastern Delta". In Hawass, Zahi A. (ed.). Egyptology at the Dawn of the Twenty-first Century: Archaeology. American Univ in Cairo Press. pp. 432–433. ISBN 977-424-674-8.
  32. ^ Dominy, Nathaniel J.; Ikram, Salima; Moritz, Gillian L.; Christensen, John N.; Wheatley, Patrick V.; Chipman, Jonathan W. "Mummified baboons clarify ancient Red Sea trade routes". American Association of Physical Anthropologists. 30 July 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 18 June 2016.
  33. ^ Richard, Suzanne (2003). Near Eastern archaeology: a reader. Eisenbrauns. p. 120. ISBN 1-57506-083-3. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-24.
  34. ^ "Beden Ship, ancient Somali maritime vessel and ship". Somali Spot (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2017-09-11. සම්ප්‍රවේශය 12 March 2020.
  35. ^ Warmington 1995, p. 54.
  36. ^ a b Warmington 1995, p. 229.
  37. ^ Warmington 1995, p. 187.
  38. ^ Warmington 1995, pp. 185–6.
  39. ^ Mire, Sada (2015). "Mapping the Archaeology of Somaliland: Religion, Art, Script, Time, Urbanism, Trade and Empire". African Archaeological Review. 32: 111–136. doi:10.1007/s10437-015-9184-9. S2CID 162067194.
  40. ^ Lewis, I.M. (1955). Peoples of the Horn of Africa: Somali, Afar and Saho. International African Institute. p. 140.
  41. ^ Pankhurst, Richard (1997). The Ethiopian Borderlands: Essays in Regional History from Ancient Times to the End of the 18th Century. The Red Sea Press. ISBN 978-0-932415-19-6., page 45
  42. ^ Clifford, E.H.M. (1936). "The British Somaliland-Ethiopia Boundary". Geographical Journal. 87 (4): 289–302. Bibcode:1936GeogJ..87..289C. doi:10.2307/1785556. JSTOR 1785556.
  43. ^ Dev, Bradt Guides (16 March 2020). "Maduna ruins". Bradt Guides (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 March 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2022-03-04.
  44. ^ a b Briggs, Philip (2012). Somaliland: with Addis Ababa & Eastern Ethiopia. Chalfont St. Peter, Bucks, England: Bradt Travel Guides. pp. 128–129. ISBN 978-1-84162-371-9. OCLC 766336307.
  45. ^ "Somaliland: archaeology in a breakaway state | Sada Mire" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-03-04.
  46. ^ British Somaliland by Ralph E. Drake-Brockman. Drake-Brockman, Ralph E. (Ralph Evelyn), 1875–1952. p. 275
  47. ^ I. M. Lewis, A pastoral democracy: a study of pastoralism and politics among the Northern Somali of the Horn of Africa, (LIT Verlag Münster: 1999), p. 157.
  48. ^ "Taariikhda Beerta Suldaan Cabdilaahi ee Hargeysa". Somali Diaspora News. සම්ප්‍රවේශය 2021-01-09.
  49. ^ Genealogies of the Somal (english බසින්). Eyre and Spottiswoode (London). 1896.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  50. ^ "Taariikhda Saldanada Reer Guuleed Ee Somaliland.Abwaan:Ibraahim-rashiid Cismaan Guure (aboor)". Togdheer News Network. 11 January 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-09.
  51. ^ "Degmada Cusub Ee Dacarta Oo Loogu Wanqalay Munaasibad Kulmisay Madaxda Iyo Haldoorka Somaliland". Hubaal Media. 2017-10-07. 11 August 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-11.
  52. ^ "Taariikhda Toljecle". Tashiwanaag. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-09.
  53. ^ (in en) Taariikhda Boqortooyadii Axmed Sheikh Isaxaaq ee Toljecle 1787, 23 February 2020, https://www.youtube.com/watch?v=6MfB4XvREbI, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2021-08-15 
  54. ^ Guido Ambroso, "Pastoral society and transnational refugees: population movements in Somaliland and eastern Ethiopia 1988–2000", New Issues in Refugee Research, Working Paper No. 65, Table 1, p. 5
  55. ^ F.O.78/5031, Sayyid Mohamad to the Aidagalleh, Enclosed Sadler to Salisbury. 69, 20 August 1899
  56. ^ Elia Vitturini, The Gaboye of Somaliland: Legacies of Marginality, Trajectories of Emancipation, p. 129
  57. ^ WSP Transition Programme, War-torn Societies Project (2005). Rebuilding Somaliland: Issues and Possibilities, Volume 1. Red Sea Press. p. 214.
  58. ^ "The Journal of the Royal Geographical Society Volume 19 p.61-62". 1849.
  59. ^ Transactions of the Bombay Geographical Society 1850, Volume 9, p.133
  60. ^ Laitin, David D. (1977). Politics, Language, and Thought: The Somali Experience. 9780226467917. p. 70. ISBN 978-0-226-46791-7.
  61. ^ James Marshall (1832). Royal Naval Biography: Or, Memoirs of the Services of All the Flag-officers, Superannuated Rear-admirals, Retired-captains, Post-captains, and Commanders, Whose Names Appeared on the Admiralty List of Sea Officers at the Commencement of the Present Year, Or who Have Since Been Promoted, Illustrated by a Series of Historical and Explanatory Notes ... with Copious Addenda: Captains. Commanders. Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown. p. 438.
  62. ^ Hertslet's Commercial Treaties: A Complete Collection of the Treaties and Conventions, and Reciprocal Regulations, at Present Subsisting Between Great Britain and Foreign Powers, and of the Laws, Decrees, and Orders in Council, Concerning the Same, So Far as They Relate to Commerce and Navigation, to the Repression and Abolition of the Slave Trade, and to the Privileges and Interests of the Subjects of the High Contracting Parties, Volume 13, pg 5
  63. ^ Hugh Chisholm (ed.), The Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information, Volume 25, (At the University press: 1911), p.383.
  64. ^ "British Somaliland Protectorate". British Empire. 25 October 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 February 2020.
  65. ^ Nicolle (1997), 5.
  66. ^ "Italian Invasion of British Somaliland". WW2DB.com. 10 February 2017. සම්ප්‍රවේශය 19 February 2020.
  67. ^ Baker, Anne (2003). From Biplane to Spitfire. Pen And Sword Books. pp. 161–162. ISBN 0-85052-980-8.
  68. ^ Richard H. Shultz; Andrea J. Dew (2009). Insurgents, Terrorists, and Militias: The Warriors of Contemporary Combat. Columbia University Press. pp. 67–68. ISBN 978-0-231-12983-1.
  69. ^ Michel Ben Arrous; Lazare Ki-Zerbo (2009). African Studies in Geography from Below. African Books. p. 166. ISBN 978-2-86978-231-0.
  70. ^ Robert L. Hess (1964). "The 'Mad Mullah' and Northern Somalia". The Journal of African History. 5 (3). Cambridge University Press: 415–433. doi:10.1017/S0021853700005107. JSTOR 179976. S2CID 162991126.
  71. ^ "Air Power In British Somaliland, 1920: The Arrival Of Gordon's Bird-Men, Independent Operations And Unearthly Retributions". Medium.com. 18 October 2019. සම්ප්‍රවේශය 19 February 2020.
  72. ^ Colonial Office, 11 April 1922
  73. ^ The British Empire as a Superpower By Anthony Clayton pp.223
  74. ^ Public Record Office file CO 1069/13 Part 1, by the first officer commanding "B" (Nyasaland) Company SCC.
  75. ^ The King's African Rifles by H. Moyse-Bartlett
  76. ^ a b Correspondence between Governor of British Somaliland and Secretary of State for the Colonies. Colonial Office, 26 March 1922.
  77. ^ Correspondence between Governor of British Somaliland and Secretary of State for the Colonies. Colonial Office, 28th February, 1922
  78. ^ 1922 Commons sitting. HC Deb 14 March 1922 vol 151 cc1953-4
  79. ^ Imperial Rearguard: Wars of Empire, 1919–1985 pp.168
  80. ^ British Somaliland: An Administrative History, 1920–1960 pp.110
  81. ^ Jaques, Tony (2007). Dictionary of battles and sieges P-Z, p.991. Bloomsbury Academic. ISBN 978-0-313-33539-6.
  82. ^ Mohamed, Jama (1996). Constructing colonial hegemony in the Somaliland protectorate, 1941–1960 (Thesis thesis) (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්).
  83. ^ of Rodd, Lord Rennell (1948). British Military Administration in Africa 1941–1947. HMSO. p. 481.
  84. ^ "Taariikhdii Halgamaa: Sheekh Bashiir Sh. Yuusuf. W/Q: Prof Yaxye Sheekh Caamir | Laashin iyo Hal-abuur" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 January 2018. සම්ප්‍රවේශය 2021-05-31.
  85. ^ a b Sheekh Caamir, Yaxye (11 January 2018). "Taariikhdii Halgamaa: Sheekh Bashiir Sh. Yuusuf". Laashin.
  86. ^ Akyeampong, Emmanuel. K (2012). Dictionary of African Biography, Volumes 1–6 (english බසින්). OUP US. p. 107.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  87. ^ "Central Intelligence Bulletin 26th Feb 1960" (PDF). CIA. සම්ප්‍රවේශය 19 April 2021.
  88. ^ "SOMALILAND & SOMALIA: THE 1960 ACT OF UNION – An early lesson for Somaliland". Somaliland Law. සම්ප්‍රවේශය 19 February 2018.
  89. ^ a b "Somali Independence Week – Roobdoon Forum June 21, 2009". 28 සැප්තැම්බර් 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 ජනවාරි 2011.
  90. ^ උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික <ref> ටැගය; Encyclopædia Britannica 2002 p.835 නමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි
  91. ^ Kaplan, Seth (July 2008). "The Remarkable Story of Somaliland" (PDF). Journal of Democracy. 19 (3): 257. doi:10.1353/jod.0.0009. S2CID 153442685. 7 August 2020 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 August 2017.
  92. ^ "Editorial Note". Foreign Relations of the United States, 1958–1960, Africa, Volume XIV. United States Department of State. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2022.
  93. ^ "The dawn of the Somali nation-state in 1960". Buluugleey.com. 16 ජනවාරි 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 පෙබරවාරි 2009.
  94. ^ "The making of a Somalia state". Strategy page.com. 9 August 2006. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2009.
  95. ^ a b Richards (2014), pp. 84–85.
  96. ^ Greystone Press Staff, The Illustrated Library of The World and Its Peoples: Africa, North and East, (Greystone Press: 1967), p.338
  97. ^ Moshe Y. Sachs, Worldmark Encyclopedia of the Nations, Volume 2, (Worldmark Press: 1988), p.290.
  98. ^ "Dictator Siad Barre flees Somalia ending his 22 year rule". SAHO. 28 January 2019. සම්ප්‍රවේශය 18 February 2018.
  99. ^ "Somalia — Government". Library of Congress. සම්ප්‍රවේශය 15 February 2014.
  100. ^ Compagnon, Daniel (22 October 2013). "State-sponsored violence and conflict under Mahamed Siyad Barre: the emergence of path dependent patterns of violence". World Peace Foundation, The Fletcher School of Law and Diplomacy. 2 October 2023 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2014.
  101. ^ "Analysis: Somalia's powerbrokers". BBC News. 8 January 2002. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2014.
  102. ^ Refugees, United Nations High Commissioner for. "Refworld | Pastoral society and transnational refugees: population movements in Somaliland and eastern Ethiopia 1988 – 2000". Refworld (ඉංග්‍රීසි බසින්). p. 6. සම්ප්‍රවේශය 2022-01-14.
  103. ^ a b Abdullahi, Mohamed Diriye (2001). Culture and Customs of Somalia (ඉංග්‍රීසි බසින්). Greenwood Publishing Group. p. 37. ISBN 978-0-313-31333-2.
  104. ^ Waller, David (1993). Rwanda: which way now?. Oxford: Oxfam. pp. 10–12. ISBN 0-85598-217-9. OCLC 29513928.
  105. ^ Binet, Laurence (2013-10-03). Somalia 1991-1993: Civil War, Famine Alert and a UN "Military-Humanitarian" Intervention (ඉංග්‍රීසි බසින්). Médecins Sans Frontières. p. 214.
  106. ^ Tekle, Amare (1 January 1994). Eritrea and Ethiopia: From Conflict to Cooperation. The Red Sea Press. p. 152. ISBN 978-0-932415-97-4.
  107. ^ Somalia : a government at war with its own people: testimonies about the killings and the conflict in the north. New York: Africa Watch Committee. 1990. p. 128. ISBN 0-929692-33-0. OCLC 24108168.
  108. ^ Abou Jeng (2012). Peacebuilding in the African Union: Law, Philosophy and Practice. Cambridge University Press. p. 245. ISBN 978-1-107-01521-0.
  109. ^ Marleen Renders (2012). Consider Somaliland: State-Building with Traditional Leaders and Institutions. BRILL Academic. pp. 59–60. ISBN 978-90-04-21848-2.
  110. ^ Ingiriis, Mohamed Haji (2016-07-02). ""We Swallowed the State as the State Swallowed Us": The Genesis, Genealogies, and Geographies of Genocides in Somalia". African Security. 9 (3): 237–258. doi:10.1080/19392206.2016.1208475. ISSN 1939-2206. S2CID 148145948.
  111. ^ Mullin, Chris (2010-10-01). A View From The Foothills: The Diaries of Chris Mullin (ඉංග්‍රීසි බසින්). Profile Books. p. 504. ISBN 978-1-84765-186-0.
  112. ^ Mburu, Chris; Rights, United Nations Office of the High Commissioner for Human; Office, United Nations Development Programme Somalia Country (2002-01-01). Past human rights abuses in Somalia: report of a preliminary study conducted for the United Nations (OHCHR/UNDP-Somalia) (ඉංග්‍රීසි බසින්). s.n.
  113. ^ Peifer, Douglas C. (2009-05-01). Stopping Mass Killings in Africa: Genocide, Airpower, and Intervention (ඉංග්‍රීසි බසින්). DIANE Publishing. ISBN 978-1-4379-1281-4.
  114. ^ Straus, Scott (2015-03-24). Making and Unmaking Nations: The Origins and Dynamics of Genocide in Contemporary Africa (ඉංග්‍රීසි බසින්). Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-5567-4.
  115. ^ Jones, Adam (2017-01-22). Genocide, war crimes and the West: history and complicity (ඉංග්‍රීසි බසින්). Zed Books. ISBN 978-1-84277-191-4.
  116. ^ Reinl, James. "Somaliland massacre". www.aljazeera.com.
  117. ^ Tekle, Amare (1994-01-01). Eritrea and Ethiopia: From Conflict to Cooperation (ඉංග්‍රීසි බසින්). The Red Sea Press. ISBN 978-0-932415-97-4.
  118. ^ Conflict in Somalia: Drivers and Dynamics (PDF). The World Bank (Report). p. 10. 2019-03-26 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  119. ^ Press, Robert M. (1999-01-01). The New Africa: Dispatches from a Changing Continent (ඉංග්‍රීසි බසින්). University Press of Florida. ISBN 978-0-8130-1704-4.
  120. ^ Lindley, Anna (2013-01-15). The Early Morning Phonecall: Somali Refugees' Remittances (ඉංග්‍රීසි බසින්). Berghahn Books. ISBN 978-1-78238-328-4.
  121. ^ Gajraj, Priya (2005). Conflict in Somalia: Drivers and Dynamics (PDF). World Bank. p. 10.
  122. ^ Law, Ian (2010-01-01). Racism and Ethnicity: Global Debates, Dilemmas, Directions (ඉංග්‍රීසි බසින්). Longman. ISBN 978-1-4058-5912-7.
  123. ^ "Africa Watch". Volume 5: 4. 1993.
  124. ^ de Waal, Alex; Meierhenrich, Jens; Conley-Zilkic, Bridget (2012). "How Mass Atrocities End: An Evidence-Based Counter-Narrative". Fetcher Forum of World Affairs. 36 (1): 15–31.
  125. ^ Mohamed Haji Ingiriis (2016). The Suicidal State in Somalia: The Rise and Fall of the Siad Barre Regime, 1969–1991. University Press of America. pp. 236–239. ISBN 978-0-7618-6720-3.
  126. ^ Rebecca Richards (2016). Understanding Statebuilding: Traditional Governance and the Modern State in Somaliland. Routledge. pp. 98–100 with footnotes. ISBN 978-1-317-00466-0.
  127. ^ Somaliland: Democratisation and Its Discontents. International Crisis Group. 2003. p. 6. සම්ප්‍රවේශය 15 May 2017.
  128. ^ a b "Somaliland's Quest for International Recognition and the HBM-SSC Factor". 28 මැයි 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  129. ^ "Somaliland Constitution". සම්ප්‍රවේශය 28 March 2016.
  130. ^ a b "Somalia: Civil War, Intervention and Withdrawal 1990 – 1995". සම්ප්‍රවේශය 2023-04-13.
  131. ^ Lewis, A Modern History, pp. 282–286
  132. ^ Human Rights Watch (Organization), Chris Albin-Lackey, Hostages to peace: threats to human rights and democracy in Somaliland, (Human Rights Watch: 2009), p.13.
  133. ^ "FREEDOM IN THE WORLD – Somaliland Report". 18 May 2012. 10 November 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 February 2018.
  134. ^ "Somalia: Somaliland appeals for 'cooperation with Puntland' a second time". 31 ජනවාරි 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  135. ^ "BBC Radio 4 – Start the Week, Rewriting the Past: from Empire to ivory". BBC.
  136. ^ "Making the Somaliland constitution and its role in democratisation and peace | Conciliation Resources". www.c-r.org.
  137. ^ "Somaliland profile". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2017-12-14. සම්ප්‍රවේශය 2020-06-20.
  138. ^ "Elections in Somaliland". africanelections.tripod.com. සම්ප්‍රවේශය 2020-06-20.
"https://si.wikipedia.org/w/index.php?title=සෝමාලිලන්තයේ_ඉතිහාසය&oldid=718119" වෙතින් සම්ප්‍රවේශනය කෙරිණි