විදිලි දනවනය

නවීන දියදුම් තලබමන දනවනයක (දිතද) එක්සත් රජයු නැබියුරු නියාමන කමිසු සේයාරුවක්.

විදිලිය දැනැවුමෙහි ලා, දනවනයක් හෙවත් උත්පාදක යන්ත්‍රයක් යනු බැහැරි සැරියකැ යොදාගනුව සලයුරු බලය (යතකුරු ඔදය) හෝ දැවි මත පදනම් වූ බලය (රසායනික ඔදය) හෝ විදිලි බලය බවට පිරිවටනා අටව්වකි. යතකුරු ඔද ප්‍රභව අතර දියදුම් තලබමන, ගෑසි තලබමන, දිය තලබමන, අබතුරු දැවුම් ඇන්ජින්, සුළං තලබමන මෙන් මැ අත්-දොඹකර පවා වේ. පළමු විදු-යකැති දනවනය වූ ෆැරඩේ තැටිය 1831 දී බිරිතානි සොයුනනුමයිකල් ෆැරඩේ විසින් නිමැවුණි. දනවන විදිලි බල කොටුමා සඳහා ඇවැසි සියලු මැ බලය පාහේ සපයයි.

විදිලිය (ප්‍රතිදානය) දනවනුව, විදු-යතකුරු සැකැසුම්වලට අමතැරි වැ, ප්‍රකාශ වෝල්තතා හා දැවි සැල්-බලගැන්වු දනවන හා සඳහා පිළිවෙළින් රිවි ඔද හා දලදනු මත පදනම් වූ දැවි හා ගැනෙයි.

විදිලි ඔද යතකුරු ඔද බවට ආපිට පිරිවැටුම විදිලි බමවනයකින් කෙරෙන අතර බමවන හා දනවන හා අතර සමානකම් බෙහෙවි. විදිලිය දැනැවුමට බොහෝ බමවන යතකුරු වැ දිවැවියැ හැකි; බොහෝ විටැ, පිළිගත හැකි අත්කුරු (manual) දනවන තැනෙයි.

පාරිභාෂිතය

බෙල්ජියමේ බටහිරි පැලැන්දසරයේ ස්වෙවෙගෙමෙහි මුල්-කැලි ගෑන්ස් දනවනයක්

විදු-යකැති දනවන, ඩයිනමෝ හා ප්‍රත්‍යාවර්තක හා යන පුළුල් දෙ ගණයෙන් එකකට වැටේ.

• ඩයිනමෝ, කොමියුටේටරයක් යොදාගෙනැ ගැසි එපැති දහරක් දනවයි.
• ප්‍රත්‍යාවර්තක දෙපැති දහරක් දනවයි.

යතකුරු වැ, දනවනයක් යකැති සැරියක් සාදන බෙමෙන කොටසකිනුදු නිසල කොටසකිනුදු යුතුයි:

• බමනය: විදිලි යතකැ බෙමෙන කඩ.
• ස්ථායීකය: විදිලි යතකැ බමනය වටා ඇති නිසල කඩ.

ඉතිහස

චුම්භකත්වය හා විදිලිය හා අතර ඇවිණිය සොයාගැන්මට පෙරැ, විදු-නිසල දනවන නිමැවුණි. වැඩි ඉඳැති විදු-දොරුවකට සුවැසිරි දරාගිය විදිලි-සුවැසිරූ (electrically charged) දුවන පටි, තහඩු හා තැටි හා යොදාගැන්මෙන් ඒවා මෙහෙයැවුණේ විදු-නිසල මූලධර්ම මතයි. සුවැසිරිය දැනැවුණේ විදු-නිසල අනුදැනැවුම හෝ පිළිලුම් විදිලි (ට්‍රයිබෝ විද්‍යුත්) ආචරණය යන දෙ යාන්ත්‍රණයෙන් එකක් ගැන්මෙනි. එ වන් දනවන ඉවැඩි වෝල්තතාවක් හා අඩු දහරක් හා දනවයි. ඒවායේ නුසුරුව ද ඉවැඩි වෝල්තතා දනවන යත් වෙනුරුමෙහි වූ දුකරතාව ද නිසා, විදු-නිසල දනවනවලට අඩු බල ශ්‍රේණිගත කිරීම් තුබූ අතර, වෙළෙඳමය වැ සැලකියැ යුතු පමණක විදිලි බලයක් දනවනුව කැලමැ නොගැනිණ. ඒවායේ එකම කම්හුරු යොදාගැනුම් වූයේ මුල් එක්ස්-රේ බට හා පසු වැ ඇතැම් පරමාණුක අංශු ත්වරක හා බලගැන්වුමයි.

ෆැරඩේ තැටි දනවනය

ෆැරඩේ තැටිය පළමු විදිලි දනවනය වියැ. ලාඩම් හැඩැති යකතෙන් (A) තැටිය (D) හරහා කාන්දම් පිටියක් මැවිණ. තැටිය කැරැකැවුව, මෙය හරි මැදැ සිටැ දාරය දෙසට අරයැලි වැ පිටතට විදිලි දහරක් අනුදැනැවී. දහර පිටතට සැලැදි දුනු ගටනය (m) (sliding spring contact) හරහා ද බැහැරි සැරිය ඔස්සේ ද අක්ෂය හරහා ආපසු තැටියේ හරි මැදැට ද දැහැරී.

විදු-යකැති දනවනවලැ මෙහෙයුම් නය 1831-1832 වසරහි දී මයිකල් ෆැරඩේ විසින් නිමැවුණි. පසු වැ ෆැරඩේ නිය සේ හැඳින්වූණු මේ නය නම්, වෙනස් වන යකැති හැමුමක්^[?] වටා ඇති විදිලි පිරියවනයකැ විදු-යැවි බලයක් දැනැවෙනනේ යැ යනු යි.

ජෙඩ්ලික් හා සිය-පෙබැයුම් සංසිද්ධිය

ෆැරඩේගෙන් ස්වාධීන වැ, අන්යෝස් ජෙඩ්ලික් 1827 දී විදු-යකැති බෙමෙන අටව් හා අත්හදා බැලීම් ඇරැඹූ අතර හේ එවා විදු-යකැති සිය-බමන සේ හැඳින්වී. තනි-ධ‍්‍රැව විදිලි පටනයේ මූලාකෘතියෙහි (1852 හා 1854 හා අතර නිමහම් දැකි) නිසල හා බෙමෙන හා දෙ කඩ මැ විදු-යකැති වියැ. එය නිති-යකැති සැකැසුම්හි තැනැ ගත්,  ඩයිනමෝ සිය-පෙබැයුම් නය සොයා ගැන්ම ද වියැ. හේ ඩයිනමෝ සංකල්පය ද 1861 දී (සීමන්ස් හා වීට්ස්ටෝන් ට පෙරැ) සකසා තිබුණේ වියැ හැකි නමුත් මෙය අවබෝධ කැරැගත් පළමු තැනැත්තේ තමා නො වෙතී සිතූයෙන් ඒට පේටන්ට් වරයක් ලබා නො ගති.

එපැති දහර දනවන

ඉපොලිට් පික්සිගේ ඩයිනමෝව. කොමියුටේටරය, කැරැකෙන යකතට පහළින්, දඬුවෙහි පිහිටා ඇති.

මෙ පුවළ පටි-දිවැයු වැඩි-දහර ඩයිනමෝව වෝල්ත 7කැ දී ඇම්පියර 310ක් නිපැයී. අදිබල යෙදැවුම් සඳහා වුව මනා කොමියුටේටරයේ පමණ හා ගැටමුසු බව හා නිසා ඩයිනමෝ තවදුරටත් යොදා නො ගැනේ.

කාන්දම් පිටියකැ බෙමෙන තත් දරණයක් එක් එක් 180° බැමුමක් සමඟ ගලන අත (පැත්ත) මාරුවෙන දහරක් එනම් දෙපැති දහරක් (AC) නිපයයි. කෙසේ වතුදු බොහෝ මුල්-කැලි විදිලි භාවිතයනට එපැති දහරක් (DC) ඕනෑ වියැ. ඩයිනමෝ සේ හැඳින්වෙන පළමු කම්හුරු විදිලි දනවනයන්හි, ආමේචර දඬුව මත බෙමෙන වහරු ගටන කට්ටලයක් වූ කොමියුටේටරයකින් දෙ.ද. (AC) එ.ද. (DC) බවට පිරිවැටිණ. කොමියුටේටරය දඬුවේ සෑම 180° බැමුමකැ දී මැ සැරියට ආමේචර එතුමේ ඇවිණිය ආපසු හැරැවූයේ ගැසි එ.ද. දහරක් මවමිනි. පළමු ඩයිනමෝ වලින් එකක් 1832 දී ඉපොලිට් පික්සි විසින් තැනිණ.

සමමුහුර්ත දනවන (දෙපැති දහර දනවන)

ෆෙරන්ති දෙපැති දහර දනවනය, c. 1900.

සොයාගැනුම් නෑවැලක් හරහා ඩයිනමෝවට පසු වෙසෙසින් මැ දෙපැති දහරක් දැනැවියැ හැකි දෙ.ද. (AC) ප්‍රත්‍යාවර්තකය වැනි බොහෝ පසු-කැලි නිමැවුම් පැමිණියේ යි. එය පොදුවේ සමමුහුර්ත දනවන (SGs) සේ හැඳින්වේ. සමමුහුර්ත යත් ඉඳුරා මැ කොටුමාවට ඇවිණෙන අතර ඇරැඹුමේ දී නිසි සේ සමමුහුර්ත කළ යුතුයි. එ මතු නො වැ, බල සැටියේ ස්ථායීතාවය හුවනුව වෙසෙසි පාලනයකින් යුතු වැ ඒවා පෙබැයේ.

1900 ගණන්හි මුල් 75 kVA සෘජු-දිවැයු බල පොළ දෙ.ද. (AC) ප්‍රත්‍යාවර්තකය, වෙන මැ පටි-දිවැයු පොබයු දනවනයක් හා.

1891න් පසු, බහුවිධ අදියරයන්හි දහර සපයනුව නෙ-කලා ප්‍රත්‍යාවර්තක හඳුන්වා දෙවුණි. පසු-කැලි වැ ප්‍රත්‍යාවර්තක හර්ට්ස් දහසය හා සියය පමණ හා අතර වෙනස්වන දෙපැති-දහර නිතැරියා සඳහා ද සැව් එළියනය, තැවිදිළි එළියනය හා විදිලි බමවන හා සමඟ යොදාගනුව ද සැකැසිණ.

සිය-පෙබැයුම

මහ පරිමාණයේ බල දැනැවුමෙහි ඇවැසියාවන් වැඩි වත, නව ඉම්කැරුමක් පැනැනැඟිණ: නිති යකැති වලින් ලබාගත හැකි කාන්දම් පිටි. දනවන මගින් දැනැවි බෙලෙන් කුඩා පමණක් විදු-යකැති පිටි දරණයකට දිහැරැවීමෙන් දනවනයට සැලකියැ යුතු සේ වැඩි බලයක් නිපැයියැ හැකි වී යැ. මෙ සංකල්පය සිය-පෙබැයුම සේ නම් කැරුණි.

වෙසෙසියු^[?] (Specialized) දනවන පන්න

එපැති දහර (එද)

ඩයිනමෝවක් එපැති දහරක් නිපයනුව කොමියුටේටර ගනියි. එය සිය-පෙබැයු වේ. එනම් යතේ මැ ප්‍රතිදානයෙන් එහි පිටියුරු විදු-යකත් බලගැන්වේ. වෙනත් පන්නයන්හි එ.ද. (DC) දනවන එවායේ පිටියුරු^[?] යකත් ඔදගන්වනුව වෙන මැ එපැති දහර ප්‍රභවයක් ගනියි.

Homopolar දනවනය

homopolar දනවනයක් යනු ඒකාකාර නිසල කාන්දම් පිටියකට ලඹයුරු තලයක බෙමෙන විදිලි-පිරියැවි තැටියකින් හෝ වට කඳකින් හෝ යුතු එ-පැති දහර (DC) විදිලි දනවනයකි. තැටියේ හරි මැද හා දාරය (හෝ වට කඳෙහි කෙළවරයන්හි) හා අතර ඉඳැති වෙනසක් මැවේ. විදිලි ධ්‍රැවීයතාව බෙමෙන අත හා පිටියේ දිශානතිය හා අනුවැ වෙයි.

යකැති-දිය-ගතික දනවනය (Magnetohydrodynamic (MHD) generator)

යකැති-දියෙදු-ගතික (ය.දි.ග.) දනවනයක් බෙමෙන විදු-යකැති යතයුරු යොදාගැන්මකින් තොර වැ කාන්දම් පිටියක් හරහා උණුසුම් ගෑසි යැවීමෙන් කෙළින් මැ විදිලි බලය ලබා ගනී. ය.දි.ග. (MHD) දනවන මුලින් දිවඩවා ඇත්තේ, ප්ලාස්මා ය.දි.ග. දනවනක ප්‍රතිදානය දියදුම් බල පිළියතකැ පස්වන හොඳින් රත් කළ හැකි දල්ලක් වන බැවිනි. පළමු කම්හුරු සැකැස්ම AVCO Mk. 25, 1965 දී දිවැඩුණි. එක්සත් රජයු ආණ්ඩුව සැලැකියැ යුතු දිවැඩුමකට අරමුදල් සැපැයූ අතර, එය 1987 දී මෙගාවොත 25 ක ආදර්ශන පිළියතකින් කුළුගැන්විණ. ය.දි.ග. (MHD) U 25 පිළියත 1972 සිටැ 1980 ගණන්හි අග හරිය දක්වා සෝවියට් සංගමයෙහි මොස්කව් බල සැටියේ මෙ.වො. 25ක ශ්‍රේණිගත කිරීමකින් යුතු වැ නිති උපයෝගිතා මෙහෙයුමේ පැවති අතර එය එවකට ලොවැ පුවළතම ය.දි.ග. පිළියත් ශ්‍රේණිගත කිරීම වියැ. ටොපිං සකැලියක් සේ මෙහෙයැවුණු ය.දි.ග. දනවන දැනට (2007) සබැඳි සකැලි ගෑසි තලබමනවලට වඩා දුසුරු වේ.

පොදු යොදාගැනීම්

බල පොළ

දකුණු අප්‍රිකාවේ කේප් ටවුමේ ඇත්ලෝන් බල පොළ

ස්ලෝවාකියාවේ ගැබිචිකෝවෝ (Gabčíkovo) වේල්ලේ දිය විදිලි බල පොළ

ඇරිසෝනාවේ ග්ලෙන් කැනියොන් වේල්ලේ දිය විදිලි බල පොළ

බල පොළක්, බල පිළියතයක් හෝ බලගරක් ලෙස ද ඇතැම් විටැ දැනැවුම් පොළක් හෝ දැනැවුම් පිළියතයක් සේ ද හැඳින්වෙනුයේ විදිලි බල දැනැවුම සඳහා වන කාර්මික පහසුකමකි. බොහෝ බල පොළවල්, යතකුරු බලය තෙ-කලා විදිලි බලය බවට පිරිවටනා බෙමෙන යත් වන දනවන එකකින් හෝ කිහිපයකින් හෝ යුතුයි. කාන්දම් පිටියක් හා පිරියවනයක් හා අතර බැඳි සැලුමක් (සාපේක්ෂ චලිතය) විදිලි දහරක් මවයි. දනවනය දිවැවීමට ගැනෙනා ඔද ප්‍රභවය පුළුල් සේ වෙනස් වේ. ලොවැ බොහෝ බලපොළ විදිලිය දනවනුව ගල් අඟුරු, තෙල්, සහදා ගෑසි ඈ පොසිලි දැවි පුලුස්සයි. පිරිසුදු ප්‍රභවයන් අතර නැබියුරු බලය හා වැඩි වැඩියෙන් රිවි, සුළං, රැළි, දිය විදිලි ඈ පුනර්ජනනීය දෑ ගැන්ම වේ.

රිය දනවන

ජංගම විදිලි දනවනය

මං රිය

බමවන රියවලට ඒවායේ උවාරණ බලගන්වනුව ද එන්ජිම ක්‍රියාත්මක කර තබා ගනුව මැ ද ඒවායේ බැටරි නැවැත සුවසුරනුව ද විදිලි ඔද ඕනෑ වෙයි. 1960 දසවස පමණ වන තුරු මැ බමවන රිය විදු-යතකුරු හසුරුවන සහිත එ.ද. (DC) දනවන (ඩයිනමෝ) යොදාගැන්මට නැඹුරු වියැ. ඉහත ඓතිහාසික ප්‍රවණතාවය අනුයමින් හා එ වන් වෙනත් බොහෝ හේතු නිසා, මේවා දැන් බිල්ට්-ඉන් සරිලු සැරි සහිත ප්‍රත්‍යාවර්තක මගින් ප්‍රතිස්ථාපනය කර ඇති.

ජෙන්සෙට්

එන්ජින් දනවනයක් යනු විදිලි දනවනයක් හා එන්ජිමක් (ප්‍රයිම් මුවර්) එකට සවිකැරැ තනි සිය-අන්තර්ගත උවාරණයක් සෑදීමයි. ගැනෙන එන්ජින් සැමැනියෙන් පිස්ටන් එන්ජින් වේ, නමුත් ගෑසි තලබමන ද ගත හැකි අතර දෙ-දැවි එකු ලෙස හැඳින්වෙන දෙමුහුන් දිසිතෙල්-ගෑසි එකු පවා ඇති. ඉතා කුඩා සරහුරු පිරිතෙල්-බලගැන්වු කට්ටලවල සිටැ පුවළ තලබමන පිහිටැවුම් දක්වා නොයෙක් එන්ජින්-දනවනවලැ විවිධ සරූප තිබේ. එන්ජින් දනවනවලැ පළමුවැරි අදිවාසිය වන්නේ එකුවලට පිටුබල-බල-විසැඳුම් ලෙස සේවය කිරීමට ඉඩහරිමින් සියත් වැ විදිලිය සැපයීමේ හැකියාවයි.

මිනිස්-බලගැන්වු විදිලි දනවන

දනවනයක් මිනිස් මස් පිඬු බෙලෙන් ද දිවැවියැ හැකි. (නිදසුනකට, පිටියුරු රෙදෙව් පොළ උවාරණයන්හි).

ඔක්යුපයි වෝල් ස්ට්රීට් විරුදුතාකරුවන් තම විදුරොන් උවාරණ සඳහා බැටරි සුවසුරනුව බමවනයකට ඇවිණු පාපැදි හා එක්-මං දෙ-දොරු (දියෝඩ) හා ගනිමින්.

සම සැරිය

දනවනයේ හා බැරයේ සම සැරිය. G, දනවනය V_G, දනවන ඇරි-සැරි වෝල්තතාව R_G, දනවන තුළු රොදය V_L, දනවන බැර-පිට වෝල්තතාව RL, බැර රොදය

දනවනයකැ හා බැරකැ හා සම සැරියක් රූ සටහනෙහි දැක්වේ. දනවනය පරමාදර්ශී වෝල්තතා ප්‍රභවයකින් හා තුළු ගැහැටියකින් (internal impedance) හා යුතු වියුක්ත දනවනයකින් දැක්වේ. දනවනයේ $V_{\text{G}}$ සහ $R_{\text{G}}$ පරාමිතීන් එතුම් රොදය (මෙහෙයුම් උණුයුරුවට නිවැරදි කැරුණු) මැනුමෙන් ද දෙන ලද දහර බැරක් සඳහා ඇරි-සැරිය හා බැරලූ^[?] (loaded) වෝල්තතාව හා මැනුමෙන් ද නිනැවියැ හැකි.