සැම්බියාවේ ආර්ථිකය
වර්තමානයේ, සැම්බියාවේ සාමාන්‍ය වාර්ෂික අපනයන ඩොලර් බිලියන 7.5 සහ ඩොලර් බිලියන 8 අතර වේ.[1] එය 2018 දී ඩොලර් බිලියන 9.1 ක වටිනාකමකින් යුත් අපනයනය විය.[2] 2015 දී, සැම්බියානුවන්ගෙන් 54.4% ක් පමණ පිළිගත් ජාතික දරිද්‍රතා රේඛාවට පහළින් ජීවත් වූ අතර, 2010 දී 60.5% සිට වැඩි දියුණු විය.[3] ග්‍රාමීය දරිද්‍රතා අනුපාත 76.6%ක් පමණ වූ අතර නාගරික අනුපාත 23.4%ක් පමණ විය.[4] ජාතික දරිද්‍රතා රේඛාව මසකට ZMK 214 (USD 12.85) විය.[5] එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවර්ධන වැඩසටහන මගින් 2018 වසරේ නවතම ඇස්තමේන්තුවට අනුව, ජනගහනයෙන් සියයට 47.9 ක් බහුමාන දරිද්‍රතාවයෙන් අඛණ්ඩව පීඩාවට පත්ව ඇත. නාගරික ප්‍රදේශවල විරැකියාව සහ ඌන සේවා නියුක්තිය බරපතළ ගැටලු වේ. බොහෝ ග්‍රාමීය සැම්බියානුවන් යැපුම් ගොවීන් වේ.[6]
ආර්ථික වර්ධනයට බලපාන සාධක දෙස බලන 2007 ගෝලීය තරඟකාරීත්ව දර්ශකයේ රටවල් 128ක් අතරින් සැම්බියාව 117 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[8] සැම්බියාව 2023 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 118 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[9] විශේෂයෙන්ම උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව (අවුරුදු 40.9ක් පමණ) සහ මාතෘ මරණ (ගැබ්ගැනීම් 100,000කට 830ක්) යන මිනුම්වලදී සමාජ දර්ශක අඛණ්ඩව පහත වැටේ.[10]
1970 ගණන්වල ජාත්‍යන්තර තඹ මිල පහත වැටීමෙන් පසු සැම්බියාව දරිද්‍රතාවයට වැටුණි. සමාජවාදී තන්ත්‍රය, ජාත්‍යන්තර මුල්‍ය අරමුදලේ ව්‍යුහාත්මක ගැලපුම් වැඩසටහන්වල (SAPs) ගබ්සා කිරීමේ උත්සාහයන් කිහිපයක් සමඟින් ආදායම පහත වැටීම සඳහා සම්පාදනය කළේය. ප්‍රධාන සැපයුම් මාර්ගය සහ මුහුදට යන දුම්රිය මාර්ගය හරහා වෙළඳාම් නොකිරීමේ ප්‍රතිපත්තිය - භූමිය රොඩේෂියාව (1965 සිට 1979 දක්වා) ලෙස හැඳින්වූ අතර දැන් සිම්බාබ්වේ ලෙස හැඳින්වේ - ආර්ථිකයට විශාල මුදලක් වැය විය. කවුන්ඩා පාලනයෙන් පසුව, (1991 සිට) අනුප්‍රාප්තික රජයන් සීමිත ප්‍රතිසංස්කරණ ආරම්භ කළේය. 1990 ගණන්වල අගභාගය දක්වා ආර්ථිකය එකතැන පල් විය. 2007 දී සැම්බියාව ආර්ථික වර්ධනයේ අඛණ්ඩ නවවැනි වසර වාර්තා කළේය. උද්ධමනය 8.9% ක් වූ අතර එය 2000 දී 30% සිට පහත වැටුණි.[11]
සැම්බියාව තවමත් රාජ්‍ය අංශයේ ප්‍රමාණය, සහ සැම්බියාවේ සමාජ අංශයේ බෙදාහැරීමේ පද්ධති වැඩිදියුණු කිරීම වැනි ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණ ගැටළු සමඟ කටයුතු කරයි.[11] ආර්ථික රෙගුලාසි සහ රතු පටි පුළුල් වන අතර දූෂණය පුළුල් ය. බලපත්‍ර ලබා ගැනීමේ ක්‍රියාවලිය වටා ඇති නිලධාරිවාදී ක්‍රියා පටිපාටි පහසුකම් ගෙවීම් පුළුල් ලෙස භාවිතා කිරීම දිරිමත් කරයි.[12] නිශ්චිත කාර්ය සාධන නිර්ණායක සපුරාලීම මත 2000 දී ඉහළ ණයගැති දුප්පත් රටක මුලපිරීම (HIPC) ණය සහන සඳහා රට සුදුසුකම් ලබන විට සැම්බියාවේ මුළු විදේශ ණය ප්‍රමාණය ඩොලර් බිලියන 6 ඉක්මවා ගියේය. මුලදී, සැම්බියාව 2003 අගභාගයේදී HIPC සම්පූර්ණ කිරීමේ ස්ථානයට ළඟා වීමටත්, සැලකිය යුතු ණය සමාවකින් ප්‍රතිලාභ ලබා ගැනීමටත් බලාපොරොත්තු විය.
,_%25_of_world_average,_1960-2012;_Zimbabwe,_South_Africa,_Botswana,_Zambia,_Mozambique.png)
2003 ජනවාරි මාසයේදී, සැම්බියා රජය ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලට සහ ලෝක බැංකුවට දැනුම් දුන්නේ, සැම්බියා ජාතික වාණිජ බැංකුව සහ ජාතික දුරකථන සහ විදුලි උපයෝගිතා පුද්ගලීකරනය කිරීම සඳහා එකඟ වූ කාර්ය සාධන නිර්ණායක කිහිපයක් නැවත සාකච්ඡා කිරීමට තමන් කැමති බව ය. මෙම ගැටළු සම්බන්ධයෙන් එකඟතාවන්ට එළඹුණද, පසුව සිවිල් සේවා වැටුප් සඳහා අධික ලෙස වියදම් කිරීම නිසා සැම්බියාවේ අවසාන HIPC ණය සමාව 2003 අග සිට 2005 මුල් භාගය දක්වා ප්‍රමාද විය. 2004 දී HIPC අවසන් කිරීමට යෑමේ උත්සාහයක් ලෙස, ආන්ඩුව 2004 සඳහා කප්පාදු අයවැයක් කෙටුම්පත් කළ අතර, සිවිල් සේවා වැටුප් කැටි කිරීම සහ බදු ගණන වැඩි කිරීම. බදු වැඩිවීම සහ රාජ්‍ය අංශයේ වැටුප් කැටි කිරීම නිසා වැටුප් වැඩිවීම් සහ නව බඳවා ගැනීම් තහනම් විය. මෙය 2004 පෙබරවාරි මාසයේදී රටපුරා වැඩවර්ජනයක් ඇති කළේය.[13]
සැම්බියානු රජය තඹ කර්මාන්තය මත ආර්ථිකය රඳා පැවතීම අඩු කිරීම සඳහා ආර්ථික විවිධාංගීකරණ වැඩසටහනක් අනුගමනය කරයි. මෙම මුලපිරීම කෘෂිකර්මය, සංචාරක කර්මාන්තය, මැණික් කැණීම සහ ජල විදුලිය ප්‍රවර්ධනය කිරීම මගින් සැම්බියාවේ පොහොසත් සම්පත් පදනමේ අනෙකුත් සංරචක ප්‍රයෝජනයට ගැනීමට උත්සාහ කරයි. 2018 ජූලි මාසයේදී, තුර්කි ජනාධිපති රිසෙප් තායිප් එර්ඩෝගන් සහ සැම්බියාවේ ජනාධිපති එඩ්ගර් ලුන්ගු ලුසාකා අගනුවරදී වෙළඳාම සහ ආයෝජනයේ සිට සංචාරක හා රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික ක්‍ෂේත්‍ර දක්වා ගිවිසුම් 12කට අත්සන් තැබීය.[14][15]
පතල් කැණීම
[සංස්කරණය]
සැම්බියානු ආර්ථිකය ඓතිහාසිකව තඹ පතල් කර්මාන්තය මත පදනම් වී ඇත.[16] 2003 දී, ලෝහ නොවන අපනයන 25% කින් වැඩි වූ අතර සියලුම අපනයන ඉපැයීම්වලින් 38% ක්, කලින් 35% ක් විය. සැම්බියානු රජය මෑතකදී නිකල්, ටින්, තඹ සහ යුරේනියම් වැනි ඛනිජ සඳහා අපේක්ෂා කිරීම සඳහා ජාත්‍යන්තර සම්පත් සමාගම්වලට බලපත්‍ර ලබා දී ඇත.[17] සැම්බියාවේ රජය බලාපොරොත්තු වන්නේ රටේ ප්‍රමුඛතම ලෝහ අපනයනය ලෙස තඹ වලින් නිකල් අත්පත් කර ගනු ඇති බවයි.[18] 2009 දී ලෝක ආර්ථික අර්බුදයෙන් සැම්බියාව දැඩි ලෙස පීඩාවට පත් විය.[19]
සැම්බියාවේ ආර්ථිකය තඹ කර්මාන්තය මත දැඩි ලෙස රඳා පවතින බැවින් ජාතික විනිමය අනුපාතිකය තඹ මිලට අනුව වෙනස් වේ.[20]
කෘෂිකර්මය
[සංස්කරණය]පතල් කර්මාන්තයට වඩා බොහෝ රැකියා සපයන සැම්බියාවේ ආර්ථිකය තුළ කෘෂිකර්මාන්තය ඉතා වැදගත් කොටසක් ඉටු කරයි. රොබට් මුගාබේ විසින් නෙරපා හැරීමෙන් පසු සුදු සිම්බාබ්වේ ගොවීන් කුඩා සංඛ්‍යාවක් සැම්බියාවට පිළිගන්නා ලදී, 2004 වන විට ඔවුන්ගේ සංඛ්‍යාව දළ වශයෙන් පුද්ගලයන් 150 සිට 300 දක්වා විය.[21][22] ඔවුන් ඇස්තමේන්තුගත ගොවිපල 150 ක දුම්කොළ, තිරිඟු සහ මිරිස් ඇතුළු විවිධ භෝග වගා කරයි. සැම්බියාවේ දිවංගත ජනාධිපති ලෙවී මුවානවාසා යටතේ සාමාන්‍ය ආර්ථික ලිබරල්කරණය සමඟ ඒකාබද්ධව ඔවුන් ගෙන ආ කුසලතා, සැම්බියාවේ කෘෂිකාර්මික උත්පාතයක් උත්තේජනය කිරීමේ ගෞරවය හිමි වේ. 2004 දී, වසර 26කට පසු ප්‍රථම වතාවට, සැම්බියාව ආනයනය කළ ප්‍රමාණයට වඩා බඩ ඉරිඟු අපනයනය කරන ලදී.[23] 2019 දෙසැම්බරයේදී, සැම්බියානු රජය ඖෂධීය සහ අපනයන අරමුණු සඳහා පමණක් ගංජා නීතිගත කිරීමට ඒකමතිකව තීරණය කළේය.[24]
සංචාරක කර්මාන්තය
[සංස්කරණය]
සංචාරක කර්මාන්තය සැම්බියාවේ ප්‍රධාන සහ වර්ධනය වන කර්මාන්තයකි. සැම්බියාවට ජාතික වනෝද්‍යාන කිහිපයක් ඇත (උතුරු ලුආන්ග්වා, දකුණු ලුආන්ග්වා සහ කැෆියු), දිය ඇලි, විල්, ගංගා සහ ඓතිහාසික ස්මාරක.[25] සැම්බියාවේ රජය විසින් සංචාරක ව්‍යාපාරය සලකන්නේ එය ආදායම් උත්පාදනය, රැකියා උත්පාදනය, වනජීවී සංරක්ෂණය ප්‍රවර්ධනය කිරීම සහ ජීවන මට්ටම් වැඩිදියුණු කරන බැවින්, ආර්ථික සහ ග්‍රාමීය සංවර්ධනය සඳහා මෙවලමක් ලෙසය.[26] ලොව පුරා ජනප්‍රිය වෙමින් පවතින වික්‍රමාන්විත සංචාරක ප්‍රපංචය සැම්බියාව තුළ, විශේෂයෙන්ම ලිවිංස්ටෝන් නගරය තුළ ද ජනප්‍රියත්වය ඉහළ ගොස් ඇති අතර, එය දැන් අප්‍රිකාවේ "ත්‍රාසජනක සංචාරක අගනුවර" ලෙසින් ප්‍රකට වෙමින් පවතී.[27]
බලශක්තිය
[සංස්කරණය]2009 දී සැම්බියාව TWh 10.3ක විදුලි බලයක් ජනනය කළ අතර සූර්ය බලය සහ ජල විදුලිය යන දෙකෙහිම භාවිතය අතින් ඉහළ අගයක් ලබා ඇත.[28] කෙසේ වෙතත්, 2015 මුලදී, සැම්බියාව දුර්වල 2014/2015 වැසි සමය හේතුවෙන් බරපතල බලශක්ති හිඟයක් අත්විඳීමට පටන් ගත් අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස කරිබා වේල්ලේ සහ අනෙකුත් ප්‍රධාන වේලි වල ජල මට්ටම අඩු විය.[29] 2019 සැප්තැම්බර් මාසයේදී, අප්‍රිකානු හරිත සම්පත් (AGR) වාරිමාර්ග වේල්ලක් සමඟ මෙගාවොට් 50 (MW) සූර්ය ගොවිපලක් සඳහා ඩොලර් මිලියන 150 ක් ආයෝජනය කරන බව සහ දැනට පවතින ධාන්ය සිලෝ ධාරිතාව ටොන් 80,000 කින් පුළුල් කරන බව නිවේදනය කළේය.[30]
යොමු කිරීම්
[සංස්කරණය]- ^ Zambia's Minister of Commerce, Trade, & Industry Robert K Sichinga on the country's economic performance සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 අප්‍රේල් 2023 at the Wayback Machine. Theprospectgroup.com (10 August 2012). Retrieved on 20 November 2015.
- ^ Workman, Daniel. "Zambia's Top 10 Exports". World's Top Exports. 26 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 February 2020.
- ^ "2015 Living Conditions Monitoring Survey" (PDF). 17 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 30 Dec 2021.
- ^ "2015 Living Conditions Monitoring Survey" (PDF). 17 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 30 Dec 2021.
- ^ "Poverty & Equity Brief: Zambia" (PDF). 7 February 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 30 Dec 2021.
- ^ "Zambia - Agriculture". International Trade Administration (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 August 2022. 31 January 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2024-01-31.
- ^ "2023 Budget Speech" (PDF). parliament.gov.zm. Republic of Zambia Ministry of Finance. 30 September 2022. සම්ප්‍රවේශය 23 October 2022.
- ^ "Zambia Country Brochure" (PDF). World Bank. 18 September 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 25 July 2009.
- ^ WIPO (13 May 2024). Global Innovation Index 2023, 15th Edition (ඉංග්‍රීසි බසින්). World Intellectual Property Organization. doi:10.34667/tind.46596. ISBN 978-92-805-3432-0. 22 October 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-29.
{{cite book}}:|website=ignored (help) - ^ Human Development Report 2007/2008. Palgrave Macmillan. 2007. ISBN 978-0-230-54704-9
- ^ a b "Background Note: Zambia". Department of State. 22 January 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 May 2019.
- ^ "Business Corruption in Zambia". Business Anti-Corruption Portal. 20 April 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 April 2014.
- ^ The World Bank and IMF's long shadow in Zambia's copper mines. eurodad.org. 20 February 2008
- ^ "Turkey and Zambia sign agreements to boost bilateral ties". Turkey and Zambia sign agreements to boost bilateral ties (තුර්කි බසින්). 30 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2018.
- ^ "Turkey, Zambia sign 12 deals to boost bilateral ties". 29 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2018.
- ^ Sikamo, J. (2016). "Copper mining in Zambia - history and future". Journal of the Southern African Institute of Mining and Metallurgy. 116 (6). Academy of Science of South Africa: 491–496. doi:10.17159/2411-9717/2016/v116n6a1. ISSN 2411-9717.
- ^ Pennysharesonline.com, City Equities Limited (14 July 2006). "Albidon signs agreement with Zambian government". 12 March 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 October 2006.
- ^ "Economy". The Provincial Administration Website. 26 June 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Chinese keep low profile to cash in on the slump in Zambia සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 සැප්තැම්බර් 2011 at the Wayback Machine. The Times. 24 January 2009.
- ^ Chombo, Beaulah N. (24 November 2023). "Why Zambia needs the AfCFTA". D+C Development and Cooperation. 28 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 March 2024.
- ^ "Zim's Loss, Zam's gain: White Zimbabweans making good in Zambia", The Economist, June 2004, http://findarticles.com/p/articles/mi_hb5037/is_200406/ai_n18258193/, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 28 August 2009 [භින්න වූ සබැඳිය]
- ^ LaFraniere, Shannon (21 March 2004), "Zimbabwe's White Farmers Start Anew in Zambia", The New York Times, https://www.nytimes.com/2004/03/21/world/zimbabwe-s-white-farmers-start-anew-in-zambia.html, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 28 August 2009
- ^ Thielke, Thilo (27 December 2004). "Settling in Zambia: Zimbabwe's Displaced Farmers Find a New Home". Der Spiegel. 19 June 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2009.
- ^ "Zambia legalizes cannabis, kind of". thegrowthop (කැනේඩියානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 3 March 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 May 2021.
- ^ "Tourism – Zambia High Commission". zambiahighcommission.ca. 1999-02-22. 17 June 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-06-17.
- ^ Zibanai, Zhou (2014). "Southern Africa Tourism Industry: Recent Trends and Future Prospects". International Journal of Hospitality and Tourism Systems. 7 (2). ISSN 0974-6250. ProQuest 1733224717. 28 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 June 2023.
- ^ Rogerson, Christian M (2006-06-30). "The emergence of tourism-led local development: the example of Livingstone, Zambia". Africa Insight. 35 (4). doi:10.4314/ai.v35i4.22462. ISSN 1995-641X.
- ^ "Zambia" (PDF). www.irena.org. 3 December 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 12 March 2018.
- ^ Chilufya Chanda (28 September 2016). "Zambia: ARTICLE 70 of the UPND Constitution is Inconsistent with the Republican Constitution, it should be deemed illegal". 4 March 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 March 2017.
- ^ "Zambia farm input supplier plans to invest $150 million in farming". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 September 2019. 9 September 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2019.