ලිබියාවේ ජනවිකාසය
ලිබියාව යනු වෙරළ තීරයේ ඉතා පටු ලෙස සංකේන්ද්‍රණය වූ සාපේක්ෂව කුඩා ජනගහනයක් සහිත විශාල රටකි.[1] එහි ජන ඝනත්වය ට්‍රිපොලිටේනියා සහ සයිරෙනයිකා යන උතුරු ප්‍රදේශ දෙකෙහි වර්ග කිලෝමීටරයකට 50ක් පමණ (වර්ග සැතපුමකට 130) වන නමුත් වෙනත් තැන්වල වර්ග කිලෝමීටරයකට 1කට (වර්ග සැතපුමකට 2.6)වඩා අඩු අගයක් ගනී. ජනගහනයෙන් සියයට අනූවක් වෙරළ තීරයේ ජීවත් වන්නේ භූමි ප්‍රදේශයෙන් 10% ට අඩු ප්‍රමාණයක ය.
ජනගහනයෙන් 88% ක් පමණ නාගරික වන අතර, වැඩි වශයෙන් ට්‍රිපොලි, බෙන්ගාසි සහ මිස්රාටා යන විශාලතම නගර තුනෙහි සංකේන්ද්‍රනය වී ඇත. ලිබියාවේ ජනගහනය මිලියන 6.7ක් පමණ වන අතර,[2][3] ඔවුන්ගෙන් 27.7%ක් වයස අවුරුදු 15ට අඩු අය වෙති.[4] 1984 දී ජනගහනය මිලියන 3.6 ක් වූ අතර එය 1964 දී වාර්තා වූ මිලියන 1.54 ට වඩා වැඩි වීමකි.[5]
ලිබියාවේ ජනගහනය ප්‍රධාන වශයෙන් අරාබි පරම්පරාවයි.[6] අරාබිවරුන් ජනගහනයෙන් 92%ක් වන අතර බර්බර්වරු 5%කි.[7] නිල නොවන ඇස්තමේන්තු අනුව ලිබියාවේ බර්බර්වරුන් සංඛ්‍යාව 600,000 ක් පමණ වන අතර එය ලිබියාවේ ජනගහනයෙන් 10% ක් පමණ වේ.[8] බර්බර් කණ්ඩායම් අතර සුවාරා සහ නෆුසා කඳුකරයේ සුළුතර බර්බර් ජනගහනය වේ. දකුණු ලිබියාව, මූලික වශයෙන් සේභා, කුෆ්රා, ගාට්, ගඩාමිස් සහ මුර්සුක්, වෙනත් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් දෙකක් ද වාසය කරයි; ටුවාරෙග් සහ ටූබු. ලිබියාව ලෝකයේ වඩාත්ම ගෝත්‍රික රටවලින් එකකි. ලිබියාවේ ගෝත්‍ර සහ වංශ 140ක් පමණ ඇත.[9] මීට අමතරව, ලිබියානු නායක මුවම්මර් ගඩාෆි බලයෙන් පහ කිරීමට තුඩු දුන් 2011 සිවිල් යුද්ධයට පෙර ලිබියාවේ සිටි මිලියන 2ක් වූ ඊජිප්තු කම්කරුවන් 750,000ක් පමණ ලිබියාවේ පදිංචිව සිටින බවට ගණන් බලා ඇත.[10]
ලිබියානු පවුල් සඳහා පවුල් ජීවිතය වැදගත් වන අතර, ඔවුන්ගෙන් බහුතරයක් මහල් නිවාසවල සහ වෙනත් ස්වාධීන නිවාස ඒකකවල ජීවත් වන අතර, ඔවුන්ගේ ආදායම සහ ධනය අනුව නිවාස ආකාරයන් ඇත. අරාබි ලිබියානුවන් සාම්ප්‍රදායිකව කූඩාරම්වල සංචාරක බෙඩොයින් ජීවන රටාවන් ගත කළද, ඔවුන් ප්‍රධාන වශයෙන් නගර සහ නගරවල පදිංචි වී ඇත.[11]
මේ නිසා ඔවුන්ගේ පැරණි ජීවන රටාව ක්‍රමක්‍රමයෙන් වියැකී යයි. ලිබියානුවන් නොදන්නා කුඩා සංඛ්‍යාවක් තවමත් කාන්තාරයේ ජීවත් වන්නේ ඔවුන්ගේ පවුල් සියවස් ගණනාවක් තිස්සේ කළාක් මෙන් ය. ජනගහනයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් කර්මාන්ත හා සේවාවල වෘත්තීන් ඇති අතර කුඩා ප්‍රතිශතයක් කෘෂිකර්මාන්තයේ යෙදී සිටිති.
UNHCR ට අනුව, 2013 ජනවාරි මාසයේදී ලිබියාවේ ලියාපදිංචි සරණාගතයින් 8,000 ක්, ලියාපදිංචි නොකළ සරණාගතයින් 5,500 ක් සහ විවිධ සම්භවයක් ඇති සරණාගතයින් 7,000 ක් පමණ සිටියහ. මීට අමතරව, ලිබියානු ජාතිකයන් 47,000 ක් අභ්‍යන්තරව අවතැන් වූ අතර 46,520 ක් අභ්‍යන්තරව අවතැන් වී ඇත.[12]
සෞඛ්‍ය[සංස්කරණය]
2010 දී සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා වැය කරන ලද මුදල රටේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 3.88% කි. 2009 දී, වැසියන් 10,000 කට වෛද්‍යවරුන් 18.71 ක් සහ හෙදියන් 66.95 ක් සිටියහ.[13] උපතේදී ආයු අපේක්ෂාව 2011 දී අවුරුදු 74.95 ක් හෝ පිරිමින් සඳහා අවුරුදු 72.44 ක් සහ කාන්තාවන් සඳහා අවුරුදු 77.59 ක් විය.[14]
අධ්‍යාපනය[සංස්කරණය]
ලිබියාවේ ජනගහනයට සිසුන් මිලියන 1.7 ක් ඇතුළත් වන අතර, ඔවුන්ගෙන් 270,000 කට වැඩි පිරිසක් තෘතීයික මට්ටමේ ඉගෙනුම ලබති.[15] ලිබියාවේ මූලික අධ්‍යාපනය සියලුම පුරවැසියන් සඳහා නොමිලේ,[16] ද්විතීයික මට්ටම දක්වා අනිවාර්ය වේ. 2010 දී වැඩිහිටි සාක්ෂරතා අනුපාතය 89.2% කි.[17]
1951 දී ලිබියාවේ නිදහස ලැබීමෙන් පසු, එහි පළමු විශ්ව විද්‍යාලය - ලිබියාවේ විශ්ව විද්‍යාලය - රාජකීය නියෝගයෙන් බෙන්ගාසි හි පිහිටුවන ලදී.[18] 1975-76 අධ්‍යයන වර්ෂයේදී විශ්වවිද්‍යාල සිසුන් සංඛ්‍යාව 13,418ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත. 2004 වන විට, මෙම සංඛ්‍යාව 200,000 ට වඩා වැඩි වී ඇති අතර, තවත් 70,000 ක් උසස් තාක්ෂණික හා වෘත්තීය අංශයට බඳවාගෙන ඇත.[15] උසස් අධ්‍යාපන ක්ෂේත්‍රයේ ශිෂ්‍ය සංඛ්‍යාවේ ශීඝ්‍ර වර්ධනය උසස් අධ්‍යාපන ආයතන සංඛ්‍යාවේ වැඩිවීමෙන් පිළිබිඹු වේ.
1975 සිට රාජ්‍ය විශ්වවිද්‍යාල සංඛ්‍යාව දෙකේ සිට දොළහ දක්වා වර්ධනය වී ඇති අතර 1980 දී ඒවා හඳුන්වාදීමෙන් පසු උසස් තාක්ෂණික හා වෘත්තීය ආයතන සංඛ්‍යාව 84 දක්වා වර්ධනය වී ඇත.[15] 2007 සිට ලිබියානු ජාත්‍යන්තර වෛද්‍ය විශ්වවිද්‍යාලය වැනි නව පෞද්ගලික විශ්වවිද්‍යාල ආරම්භ කර ඇත. 2011 ට පෙර පුද්ගලික ආයතන කුඩා සංඛ්‍යාවකට ප්‍රතීතනය ලබා දී තිබුණද, ලිබියාවේ උසස් අධ්‍යාපනයේ බහුතරයක් සෑම විටම රාජ්‍ය අයවැයෙන් මුදල් ලබා දී ඇත. 1998 දී අධ්‍යාපනය සඳහා අයවැය ප්‍රතිපාදන ලිබියාවේ ජාතික අයවැයෙන් 38.2%ක් නියෝජනය කළේය.[18]
වාර්ගිකත්වය[සංස්කරණය]
ලිබියාවේ මුල් වැසියන් ප්‍රධාන වශයෙන් බර්බර් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්වලට අයත් වූහ; කෙසේ වෙතත්, විදේශීය ආක්‍රමණ සහ සංක්‍රමණ - විශේෂයෙන් අරාබිවරුන් විසින් - ලිබියානු ජන විකාශනය කෙරෙහි ගැඹුරු සහ කල් පවත්නා වාර්ගික, භාෂාමය සහ සංස්කෘතික බලපෑමක් ඇති කළේය. 7 වන ශතවර්ෂයේ සිට මග්‍රෙබ් වෙත ශතවර්ෂ ගණනාවක් පුරා සිදු වූ මහා පරිමාණ අරාබි සංක්‍රමණ නිසා ලිබියාවේ ජනවිකාස අරාබිවරුන්ට පක්ෂව මාරු විය. ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යයේ පාලන සමයේදී සමහර තුර්කි ජාතිකයන් ලිබියාවේ පදිංචි විය.
ලිබියාවේ වැසියන්ගෙන් බහුතරයක් අරාබි,[19] බොහෝ අය ඔවුන්ගේ සම්භවය බානු සුලෙයිම් සහ බානු හිලාල් වැනි බෙඩොයින් අරාබි ගෝත්‍රිකයන් සහ තුර්කි සහ බර්බර් සුළුතරයන් වෙත යොමු කරති. තුර්කි සුළුතරය බොහෝ විට "කොලොෆ්ලිස්" ලෙස හඳුන්වනු ලබන අතර ගම් සහ නගර ආශ්‍රිතව සංකේන්ද්‍රනය වී ඇත.[20] බර්බර් ටුවාරෙග් සහ කළු අප්‍රිකානු ටෙබු වැනි ජනවාර්ගික සුළු ජාතීන් ඇත.[21]
මිලියන භාගයකට වඩා වැඩි ඉතාලි පදිංචිකරුවන්, 1947 දී ඉතාලි ලිබියාවේ නිදහස ලැබීමෙන් පසු පිටත්ව ගියහ. මුවම්මර් ගඩාෆි බලයට පත්වීමෙන් පසු 1970 දී තවත් සිය ගණනක් ආපසු හරවා යවන ලද නමුත් 2000 ගණන්වල සිය ගණනක් ආපසු පැමිණියහ.[22]
විදේශ ශ්‍රමය[සංස්කරණය]
2023 වන විට IOM ඇස්තමේන්තු කරන්නේ ලිබියාවේ ජනගහනයෙන් ආසන්න වශයෙන් 10% ක් (ජනතාව 700,000 ට වැඩි) විදේශ ශ්‍රමිකයන් විය.[23] 2011 විප්ලවයට පෙර, සංක්‍රමණික ශ්‍රමයේ නිල සහ නිල නොවන සංඛ්‍යා ජනගහනයෙන් 25% සිට 40% දක්වා (මිනිසුන් මිලියන 1.5 ත් 2.4 ත් අතර) විය. ඓතිහාසික වශයෙන්, ලිබියාව විශේෂයෙන් අඩු සහ ඉහළ දක්ෂතා ඇති ඊජිප්තු සංක්‍රමණිකයන් මිලියන ගණනකට සත්කාරකත්වය සැපයීය.[24]
සංගණන සංඛ්‍යා, නිල ගණන් කිරීම් සහ සාමාන්‍යයෙන් වඩාත් නිවැරදි නිල නොවන ඇස්තමේන්තු සියල්ල වෙනස් වන බැවින් ලිබියාවේ මුළු සංක්‍රමණිකයන් සංඛ්‍යාව තක්සේරු කිරීම දුෂ්කර ය. 2006 සංගණනයේදී, මිලියන 5.5කට වැඩි (ජනගහනයෙන් 6.35%) ජනගහනයෙන් 359,540 විදේශීය ජාතිකයන් ලිබියාවේ පදිංචිව සිටියහ. මෙයින් අඩක් පමණ ඊජිප්තු ජාතිකයන් වූ අතර, පසුව සුඩාන සහ පලස්තීන සංක්‍රමණිකයන් විය.[25] 2011 විප්ලවය අතරතුර, IOM විසින් ගණනය කරන ලද පරිදි, 768,362 සංක්‍රමණිකයන් ලිබියාවෙන් පලා ගිය අතර, ඒ වන විට ජනගහනයෙන් 13%ක් පමණ, තවත් බොහෝ පිරිසක් රට තුළ රැඳී සිටියද.[25][26]
සංක්‍රමණික ජනගහනය ඇස්තමේන්තු කිරීම සඳහා විප්ලවයට පෙර කොන්සියුලර් වාර්තා භාවිතා කරන්නේ නම්, 2009 දී ට්‍රිපොලි හි ඊජිප්තු තානාපති කාර්යාලය විසින් මිලියන 2 ක් තරම් ඊජිප්තු සංක්‍රමණිකයන් වාර්තා කර ඇති අතර, පසුව ටියුනීසියානුවන් 87,200 ක් සහ මොරොක්කෝ ජාතිකයින් 68,200 ක් ඔවුන්ගේ අදාළ තානාපති කාර්යාල මගින් වාර්තා කර ඇත. තුර්කිය 2011 කැරැල්ල අතරතුර කම්කරුවන් 25,000ක් ඉවත් කිරීම වාර්තා කළේය.[27] විප්ලවයට පෙර ආසියානු සංක්‍රමණිකයන් සංඛ්‍යාව 100,000 (බංගලාදේශ ජාතිකයින් 60,000, පිලිපීන ජාතිකයන් 20,000, ඉන්දියානුවන් 18,000, පකිස්ථානුවන් 10,000, මෙන්ම චීන, කොරියානු, වියට්නාම, තායි සහ අනෙකුත් කම්කරුවන්) යන්තම් 100,000කට වඩා වැඩි විය.[28][29] මෙය විප්ලවයට පෙර 40% කට ආසන්න සංක්‍රමණික ජනගහනයක් තබනු ඇති අතර එය 2004 දී රජයේ ඇස්තමේන්තුවලට වඩා අනුරූප වන අගයක් වන අතර එමඟින් නිත්‍ය සහ අක්‍රමවත් සංක්‍රමණික සංඛ්‍යාව මිලියන 1.35 සිට 1.8 දක්වා (එකල ජනගහනයෙන් 25-33%) විය.[25]
2014 වන විට ලිබියාවේ ස්වදේශික ජනගහනය වන අරාබි-බර්බර්වරුන් මෙන්ම විවිධ ජාතීන්ට අයත් අරාබි සංක්‍රමණිකයන් සාමූහිකව ජනගහනයෙන් 97% ක් විය.
භාෂා[සංස්කරණය]
CIA ට අනුව ලිබියාවේ නිල භාෂාව අරාබි වේ.[30] දේශීය ලිබියානු අරාබි ප්‍රභේදය නූතන සම්මත අරාබි සමඟ කතා කරයි. තමෂේක්, ගඩාමිස්, නෆුසි, සුක්නා සහ අවුජිලාහ් ඇතුළු විවිධ බර්බර් භාෂා ද කතා කරයි.[30] ලිබියානු ඇමසිග් උසස් කවුන්සිලය (LAHC) විසින් ඇමසිග් (බර්බර් හෝ ටමාසයිට්) භාෂාව ලිබියාවේ බර්බර්වරුන් වාසය කරන නගර සහ දිස්ත්‍රික්කවල නිල වශයෙන් ප්‍රකාශයට පත් කර ඇත.[31] මීට අමතරව, ඉංග්‍රීසි භාෂාව ප්‍රධාන නගරවල පුළුල් ලෙස වටහාගෙන ඇති අතර,[32] ඉතාලියේ පැරණි යටත් විජිත භාෂාව වාණිජ කටයුතුවලදී සහ ඉතිරි ඉතාලි ජනගහනය විසින් ද භාවිතා වේ.[30]
ආගම්[සංස්කරණය]
ලිබියාවේ ජනගහනයෙන් 97% ක් පමණ මුස්ලිම්වරුන් වන අතර ඔවුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් සුන්නි ශාඛාවට අයත් වේ.[4][33] ඉබාදි මුස්ලිම්වරුන් කුඩා සංඛ්‍යාවක් රට තුළ ජීවත් වෙති.[34][35]
1930 දශකයට පෙර ලිබියාවේ මූලික ඉස්ලාමීය ව්‍යාපාරය වූයේ සෙනුසි සුන්නි සුෆි ව්‍යාපාරයයි. මෙය කාන්තාර ජීවිතයට අනුගත වූ ආගමික පුනර්ජීවනයක් විය. එහි zawaaya (ලැගුම්හල්) ට්‍රිපොලිටේනියාවේ සහ ෆෙසාන් හි දක්නට ලැබුණද, සෙනුසි බලපෑම වඩාත් ප්‍රබල වූයේ සයිරෙනයිකාහි ය. ප්‍රදේශය නොසන්සුන්තාවයෙන් සහ අරාජිකත්වයෙන් මුදවා ගනිමින්, සෙනුසි ව්‍යාපාරය සිරෙනයිකන් ගෝත්‍රික ජනයාට ආගමික බැඳීමක් සහ එකමුතුකම සහ අරමුණ පිළිබඳ හැඟීම් ලබා දුන්නේය.[36] මෙම ඉස්ලාමීය ව්‍යාපාරය අවසානයේ ඉතාලි ආක්‍රමණයෙන් විනාශ විය. ගඩාෆි ප්‍රකාශ කළේ ඔහු භක්තිමත් මුස්ලිම් ජාතිකයෙකු බවත්, ඔහුගේ රජය ඉස්ලාමීය ආයතනවලට සහය දැක්වීමේදී සහ ඉස්ලාම් ආගම වෙනුවෙන් ලොව පුරා අන්‍යාගමනය කිරීමට දායක වන බවත්ය.[37]
ජාත්‍යන්තර ආගමික නිදහස පිළිබඳ වාර්තාව 2004 සඳහන් කළේ, "රදගුරුවරුන්, පූජකවරුන් සහ කන්‍යා සොහොයුරියන් ප්‍රසිද්ධියේ නිදහසේ ආගමික ඇඳුම අඳින අතර, කිසිදු භේදයකින් තොරව පාහේ වාර්තා නොකරන" අතරම, "රජය සමඟ හොඳ සබඳතාවක් භුක්ති විඳිමින්" ද සඳහන් කර ඇත. සුළුතර ආගම්වල සාමාජිකයන් "ඔවුන්ගේ ආගමික වත්පිළිවෙත් මත බලධාරීන්ගේ හෝ මුස්ලිම් බහුතරයේ හිරිහැරවලට මුහුණ නොදෙන" බව පවසන බව වාර්තාව පෙන්වා දෙයි. ජාත්‍යන්තර ක්‍රිස්තියානි කනස්සල්ල ලිබියාව "කිතුනුවන්ට එරෙහි වධහිංසා හෝ දැඩි වෙනස්කම් කිරීම්" පවතින රටක් ලෙස ලැයිස්තුගත නොකරයි.[38]
ගඩාෆිගේ වැටීමෙන් පසු, ඉස්ලාමයේ අන්ත ගතානුගතික වික්‍රියා තැන් තැන් වල නැවත තහවුරු වී ඇත. නැගෙනහිර ලිබියාවේ ඩර්නා, ඓතිහාසික වශයෙන් ජිහාඩ් චින්තනයේ කේන්ද්‍රස්ථානයක් වන අතර, 2014 දී ඉරාකයේ සහ ලෙවන්ට් ඉස්ලාමීය රාජ්‍යය සමඟ පෙලගැසී සිටි සටන්කාමීන්ගේ පාලනයට නතු විය.[39] දෙවන ලිබියානු සිවිල් යුද්ධයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ජිහාඩ්වාදී කොටස් අනෙකුත් ප්‍රදේශ අතර සර්ට් සහ බෙන්ගාසි වෙත ද ව්‍යාප්ත වී ඇත.[40][41]
නිදහසට පෙර ලිබියාව, කිතුනුවන් 140,000 කට අධික සංඛ්‍යාවක් (බොහෝ විට ඉතාලි සහ මෝල්ටිස් පරම්පරාවේ) වාසය කළේය. නිදහස ලැබීමෙන් පසු බොහෝ ක්‍රිස්තියානි පදිංචිකරුවන් ඉතාලියට හෝ මෝල්ටාවට පිටත්ව ගියහ.[42] ක්‍රිස්තියානීන්ගේ කුඩා විදේශීය ප්‍රජාවන් ඉතිරි විය. ඊජිප්තුවේ ප්‍රමුඛ ක්‍රිස්තියානි පල්ලිය වන කොප්ටික් ඕතඩොක්ස් ක්‍රිස්තියානි ධර්මය ලිබියාවේ විශාලතම හා ඓතිහාසික ක්‍රිස්තියානි නිකාය වේ. ලිබියාවේ ඊජිප්තු කොප්ට්ස් 60,000ක් පමණ සිටිති.[43] ලිබියාවේ කොප්ටික් පල්ලි තුනක්, ට්‍රිපොලිහි එකක්, බෙන්ගාසිහි එකක් සහ මිසුරාටාහි එකක් ඇත.
ඊජිප්තු කොප්ට්ස් ලිබියාවට සංක්‍රමණය වීම හේතුවෙන් මෑත වසරවලදී ලිබියාවේ කොප්ටික් පල්ලිය වර්ධනය විය. ලිබියාවේ රෝමානු කතෝලිකයන් 40,000ක් පමණ සිටින බවට ගණන් බලා ඇති අතර ඔවුන් බිෂොප්වරුන් දෙදෙනෙකු විසින් සේවය කරනු ලබන අතර, එක් අයෙකු ට්‍රිපොලිහි (ඉතාලි ප්‍රජාවට සේවය කරයි) සහ එක් අයෙකු බෙන්ගාසිහි (මෝල්ටා ප්‍රජාවට සේවය කරයි). ඊජිප්තුවේ ඇන්ග්ලිකන් රදගුරු පදවියේ කොටසක් වන ට්‍රිපොලි හි වැඩිපුරම අප්‍රිකානු සංක්‍රමණික සේවකයින්ගෙන් සැදුම් ලත් කුඩා ඇංග්ලිකන් ප්‍රජාවක් ද ඇත. ආගමට හැරවීම නීති විරෝධී බැවින් ක්‍රිස්තියානි මිෂනාරිවරුන් යැයි සැකපිට පුද්ගලයන් අත්අඩංගුවට ගෙන ඇත.[44] 2015 පෙබරවාරි මාසයේදී ඉරාකයේ ඉස්ලාමීය රාජ්‍යය සහ ලෙවන්ට් විසින් ක්‍රිස්ටියන් කොප්ට්ස් සමූහ වශයෙන් හිස ගසා දැමීම නිරූපණය කරන ලද ප්‍රසිද්ධ වීඩියෝවක් සමඟින්, රටේ සමහර ප්‍රදේශවල රැඩිකල් ඉස්ලාම්වාදීන්ගේ ප්‍රචණ්ඩත්වයේ තර්ජනයට කිතුනුවන් මුහුණ දී ඇත.[45][46] ලිබියාව Open Doors's 2022 World Watch List හි සිව්වන ස්ථානයට පත් වූ අතර, ක්‍රිස්තියානුවන් අතිශය දරුණු පීඩාවන්ට මුහුණ දෙන රටවල් 50 ක වාර්ෂික ශ්‍රේණිගත කිරීමකි.[47]
ලිබියාව කලක් ලෝකයේ පැරණිතම යුදෙව් ප්‍රජාවක නිවහන වූ අතර එය අවම වශයෙන් ක්‍රි.පූ. 300 දක්වා දිව යයි.[48] 1942 දී, ඉතාලි ෆැසිස්ට් බලධාරීන් ජියාඩෝ (යුදෙව්වන් 3,000 ක් පමණ), ගාර්යාන්, ජෙරන් සහ ටිග්‍රිනා ඇතුළු යුදෙව්වන් සඳහා ට්‍රිපොලි නගරයට දකුණින් බලහත්කාර කම්කරු කඳවුරු පිහිටුවීය. ජියාඩෝහිදී යුදෙව්වන් 500ක් පමණ දුර්වලකම, කුසගින්න සහ රෝග නිසා මිය ගියා. 1942 දී, ගාල් කඳවුරුවල නොසිටි යුදෙව්වන් ඔවුන්ගේ ආර්ථික කටයුතුවලට දැඩි ලෙස සීමා කරන ලද අතර වයස අවුරුදු 18 ත් 45 ත් අතර සියලුම පිරිමින් බලහත්කාරයෙන් ශ්‍රමය සඳහා කෙටුම්පත් කරන ලදී. 1942 අගෝස්තු මාසයේදී ට්‍රිපොලිටේනියාවේ යුදෙව්වන් සිඩි අසාස් හි ගාල් කඳවුරක සිර කරන ලදී. 1945 නොවැම්බරයෙන් පසු වසර තුන තුළ, සංහාර මාලාවකින් යුදෙව්වන් 140කට වඩා ඝාතනය කරන ලද අතර තවත් සිය ගණනක් තුවාල ලැබූහ.[49] 1948 වන විට යුදෙව්වන් 38,000 ක් පමණ රට තුළ රැඳී සිටියහ. 1951 දී ලිබියානු නිදහස ලැබීමෙන් පසු බොහෝ යුදෙව් ප්‍රජාව සංක්‍රමණය විය.
විශාලතම නගර[සංස්කරණය]
| ස්ථානය | දිස්ත්‍රිකය | ජනගහණය | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 ට්‍රිපොලි  බෙන්ගාසි |
1 | ට්‍රිපොලි | ට්‍රිපොලි | 1,250,000 |  මිස්රාටා .jpg) බෙයිඩා | ||||
| 2 | බෙන්ගාසි | බෙන්ගාසි | 700,000 | ||||||
| 3 | මිස්රාටා | මිස්රාටා | 350,000 | ||||||
| 4 | බෙයිඩා | ජෙබෙල් එල්-අක්දාර් | 250,000 | ||||||
| 5 | කොම්ස් | මුර්කුබ් | 201,000 | ||||||
| 6 | සාවිය | සාවිය | 200,000 | ||||||
| 7 | අජ්දාබියා | අල් වහට් | 134,000 | ||||||
| 8 | සේභා | සේභා | 130,000 | ||||||
| 9 | සර්ටේ | සර්ටේ | 128,000 | ||||||
| 10 | ටොබ්රුක් | බුටන් | 120,000 | ||||||
යොමු කිරීම්[සංස්කරණය]
- ↑ Zakaria, Fareed (25 February 2011). "Gadhafi's brutal regime can't survive". CNN. 3 December 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ↑ "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
- ↑ "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
- ↑ 4.0 4.1 "Libya". The World Factbook. 9 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ "Libya". Countrystudies.us. 26 August 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ "Population of Libya". Fanack.com (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-02-26 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2019-06-27.
- ↑ Yakan, Mohamad (2017-11-30). Almanac of African Peoples and Nations (ඉංග්‍රීසි බසින්). Routledge. ISBN 978-1-351-28930-6.
- ↑ Zurutuza, Karlos. "Berbers fear ethnic conflict". www.aljazeera.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-10-20.
- ↑ "Uprising in Libya: 'Survival Hinges on Tribal Solidarity'". Der Spiegel. 23 February 2011. 24 May 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ Ahmed, Nadia (2015-02-20). "Why Egyptians are risking their lives to work in Libya". The Guardian (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0261-3077. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-14.
- ↑ Al-Hawaat, Ali. "The Family and the work of women, A study in the Libyan Society". National Center for Research and Scientific Studies of Libya. 3 April 2003 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ "UNHCR Global Appeal 2013 Update". UNHCR. 7 November 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 December 2014.
- ↑ "Health". SESRIC. 23 October 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ "Demography". SESRIC. 23 October 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ 15.0 15.1 15.2 Clark, Nick (July 2004). "Education in Libya". World Education News and Reviews, Volume 17, Issue 4. 8 February 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ "Education of Libya". Federal Research Division of the Library of Congress. 21 September 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ "National adult literacy rates (15+), youth literacy rates (15–24) and elderly literacy rates (65+)". UNESCO Institute for Statistics. 29 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ↑ 18.0 18.1 El-Hawat, Ali (8 January 2013). "Country Higher Education Profiles – Libya". International Network for Higher Education in Africa. 5 June 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ Britannica Student Encyclopedia (ඉංග්‍රීසි බසින්). Encyclopedia Britannica, Inc. 2014-05-01. ISBN 978-1-62513-172-0.
- ↑ "Libya". Encyclopedia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. 2012. 22 November 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ↑ Dupree, Louis (1958). "The Non-Arab Ethnic Groups of Libya". Middle East Journal. 12 (1): 33–44.
- ↑ "Libya – Italian colonization". Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/339574/Libya/46562/Italian-colonization. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 20 August 2011.
- ↑ "Libya — Migrant Report 46 (January - February 2023)". IOM. 21 Nov 2023. Archived from the original on 21 November 2023. සම්ප්‍රවේශය 21 Nov 2023.
{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) - ↑ Tsourapas, Gerasimos (17 March 2015). "The Politics of Egyptian Migration to Libya". Middle East Research and Information Project. 11 November 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 December 2016.
- ↑ 25.0 25.1 25.2 "Migration Facts Libya" (PDF). Migrationpolicycentre.eu. 4 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ↑ Brachet, Julien (2016). "Policing the Desert: The IOM in Libya Beyond War and Peace". Antipode. 48 (2): 272–292. Bibcode:2016Antip..48..272B. doi:10.1111/anti.12176.[permanent dead link]
- ↑ Abdusamee, Mohammed; Hacaoglu, Selcan (17 June 2020). "Top Turkish Ministers Meet UN Backed Libyan Government". Bloomberg. 11 August 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ↑ "Libya, Tunisia: Migrants – Migration News | Migration Dialogue". Migration.ucdavis.edu. 5 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ↑ "Libya Herald, Updated: 2,000 Filipino workers in Libya, 126 infected and 6 died of Coronavirus". libyaherald.com. 30 January 2021. 15 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 February 2021.
- ↑ 30.0 30.1 30.2 "Libya". CIA. 9 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 December 2014.
- ↑ "Tamazight declared official language in Amazigh-peopled districts". Life. 22 February 2017. 17 March 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 February 2017.
- ↑ "The Importance Of English As A Foreign Language In Libya". 15 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 December 2020.
- ↑ Chivvis, Christopher S.; Martini, Jeffrey (18 March 2014). Libya After Qaddafi: Lessons and Implications for the Future. Rand Corporation. p. 49. ISBN 978-0-8330-8489-7. 26 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 December 2018.
- ↑ "Minority Muslim Groups". Islamopedia Online. 15 April 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ↑ "Pakistani Ahmedis Held". Libya Herald. Tripoli. 16 January 2013. 31 May 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 June 2014.
- ↑ "The Sanusis". Federal Research Division of the Library of Congress. 21 September 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ "Islam in Revolutionary Libya". Federal Research Division of the Library of Congress. 21 September 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ "Libya: Situation of Muslims who have converted to Christianity; treatment by society and the authorities". refworld. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ "Derna: An Islamic State emirate on Egypt's borders". Egypt Independent. 15 October 2014. 21 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ↑ Faucon, Benoît; Bradley, Matt (17 February 2015). "Islamic State Gained Strength in Libya by Co-Opting Local Jihadists". The Wall Street Journal. 21 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ↑ Moore, Jack (29 January 2015). "Al-Qaeda 'Islamic Police' on Patrol in Libyan City Contested With ISIS". Newsweek. 20 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ↑ Greenberg, Udi; A. Foster, Elizabeth (2023). Decolonization and the Remaking of Christianity. Pennsylvania: University of Pennsylvania Press. p. 105. ISBN 9781512824971.
- ↑ "Christian Communities". Islamopedia Online. 26 March 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 April 2016.
- ↑ "Foreigners held in Libya on suspicion of proselytising". BBC News. 16 February 2013. 17 February 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ↑ Fadel, Leila (17 February 2015). "ISIS Beheadings in Libya Devastate An Egyptian Village". NPR. 19 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ↑ Malsin, Jared (20 February 2015). "'We want our sons back': fears grow for Egyptians missing in Libya". The Guardian. 20 February 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 February 2015.
- ↑ "Serving Persecuted Christians Worldwide - Libya - Open Doors UK & Ireland". Opendoorsuk.org. සම්ප්‍රවේශය 2022-06-24.
- ↑ "History of the Jewish Community in Libya". University of California at Berkeley. 25 April 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ↑ Harris, David A. (2000). In the Trenches: Selected Speeches and Writings of an American Jewish Activist, 1979–1999. KTAV Publishing House, Inc. pp. 149–150. ISBN 978-0-88125-693-2.