ලිබියාවේ භූගෝලය
ලිබියාව වර්ග කිලෝමීටර් 1,759,540 (වර්ග සැතපුම් 679,362) පුරා පැතිරී ඇති අතර එය ප්‍රමාණයෙන් ලොව 16 වැනි විශාලතම රට බවට පත් කරයි. ලිබියාව උතුරින් මධ්‍යධරණී මුහුදෙන් ද, බටහිරින් ටියුනීසියාවෙන් සහ ඇල්ජීරියාවෙන් ද, නිරිත දෙසින් නයිජර් රාජ්‍යයෙන් ද, දකුණින් චැඩ් රාජ්‍යයෙන් ද, ගිනිකොන දෙසින් සුඩානයෙන් ද, නැගෙනහිරින් ඊජිප්තුවෙන් ද බැඳී ඇත. ලිබියාව පිහිටා ඇත්තේ අක්ෂාංශ 19° සහ 34°N අතර දේශාංශ 9° සහ 26°E අතර ය.
කිලෝමීටර් 1,770 (සැතපුම් 1,100), ලිබියාවේ වෙරළ තීරය මධ්‍යධරණී මුහුදට මායිම්ව ඇති ඕනෑම අප්‍රිකානු රටක දිගම එක වේ.[1][2] ලිබියාවට උතුරින් පිහිටි මධ්‍යධරණී මුහුදේ කොටස බොහෝ විට ලිබියානු මුහුද ලෙස හැඳින්වේ. දේශගුණය බොහෝ විට අතිශයින්ම වියළි හා කාන්තාර ස්වභාවයක් ගනී. කෙසේ වෙතත්, උතුරු ප්‍රදේශ මෘදු මධ්‍යධරණී දේශගුණයක් භුක්ති විඳියි.[3]
ලිබියාවේ දේශසීමා තුළ පරිසර කලාප හයක් පිහිටා ඇත: සහරානු හැලෝෆිටික්ස්, මධ්‍යධරණී වියළි වනාන්තර සහ ස්ටෙපේ, මධ්‍යධරණී වනභූමි සහ වනාන්තර, උතුරු සහරානු ස්ටෙප් සහ වනාන්තර, ටිබෙස්ටි-ජෙබෙල් උවිනාට් කඳුකර සෙරික් වනාන්තර, සහ බටහිර සහරා සෙරික් වනාන්තර.[4]
ස්වභාවික උපද්‍රව පැමිණෙන්නේ උණුසුම්, වියලි, දූවිලි වලින් පිරුණු සිරොක්කෝ (ලිබියාවේ ගිබ්ලි ලෙස හැඳින්වේ) ආකාරයෙන්ය. මෙය වසන්ත හා සරත් සෘතුවේ සිට දින 1 සිට හතර දක්වා හමන දකුණු සුළඟකි. දූවිලි කුණාටු සහ වැලි කුණාටු ද පවතී. ලිබියාව පුරා විසිරී ඇති ක්ෂේම භූමිය ද සොයා ගත හැකි අතර, ඒවායින් වඩාත් වැදගත් වන්නේ ගඩමේස් සහ කුෆ්රා වේ.[5] කාන්තාර පරිසරය පවතින නිසා ලිබියාව ලෝකයේ හිරු රශ්මියෙන් වැඩිම වියළිම රටවලින් එකකි.[තහවුරු කර නොමැත]
1975 දී එල් කූෆ් ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය නිර්මාණය කිරීමත් සමඟ ලිබියාව විශේෂ ආරක්ෂාව සම්බන්ධයෙන් උතුරු අප්‍රිකාවේ පුරෝගාමී රාජ්‍යයක් විය. මුවම්මර් ගඩාෆිගේ පාලන තන්ත්‍රයේ වැටීම දැඩි දඩයමකට අනුග්‍රහය දැක්වීය: "ගඩාෆිගේ වැටීමට පෙර රයිෆල් දඩයම් කිරීම පවා තහනම් විය. නමුත් 2011 සිට, දඩයම් කිරීම සිදු කරනු ලැබුවේ යුධ අවි සහ නවීන වාහන වලින් දඩයම් කිරීම සිදු කර ඇති අතර, එහි දී යමෙකු විසින් මරා දමන ලද ගැසල් හිස් 200 ක් දක්වා සොයා ගත හැකිය. කාලය ගත කිරීමට දඩයම් කරන සටන්කාමීන්.සාම්ප්‍රදායිකව දඩයම් කරන ගෝත්‍රිකයන්ට කිසිදු සම්බන්ධයක් නැති දඩයක්කාරයන් බිහිවීම ද අපි දකිමු.අභිජනන සමයේදී පවා ඔවුන් සොයාගන්නා සෑම දෙයකටම වෙඩි තබති , ආරක්ෂිත ප්‍රදේශ ගෝත්‍රික ප්‍රධානීන් විසින් අත්පත් කර ගත් විට, එහි ජීවත් වූ සතුන් සියල්ලම අතුරුදහන් වී ඇත, ඒවා ආහාරයට ගත හැකි වූ විට දඩයම් කර ඇත, නැතහොත් ඒවා ආහාරයට ගත නොහැකි විට නිදහස් කර ඇත," සත්ව විද්‍යාඥ කලීඩ් එත්තයිබ් පැහැදිලි කරයි.[6]
ලිබියානු කාන්තාරය
[සංස්කරණය]
.svg)
ලිබියාවේ වැඩි කොටසක් ආවරණය වන ලිබියානු කාන්තාරය පෘථිවියේ වඩාත්ම ශුෂ්ක සහ හිරු රශ්මියෙන් පිළිස්සූ ස්ථානයකි.[8] තැන් වලදී, වර්ෂාපතනයක් නොමැතිව දශක ගණනාවක් ගෙවී යා හැකි අතර, උස්බිම් වල පවා වර්ෂ 5-10 කට වරක් කලාතුරකින් සිදු වේ. උවයිනාට්, 2006 වන විට අවසන් වරට වර්ෂාපතනය වාර්තා වූයේ 1998 සැප්තැම්බර් මාසයේදීය.[9]
එසේම, ලිබියානු කාන්තාරයේ උෂ්ණත්වය අන්ත විය හැක; 1922 සැප්තැම්බර් 13 දින, ට්‍රිපොලි නගරයට නිරිත දෙසින් පිහිටා ඇති 'අසීසියා' නගරයේ, ලෝක වාර්තාවක් ලෙස සැලකෙන 58 °C (136.4 °F) වායු උෂ්ණත්වයක් වාර්තා විය.[10][11][12] කෙසේ වෙතත්, 2012 සැප්තැම්බර් මාසයේදී, ලෝක කාලගුණ විද්‍යා සංවිධානය විසින් 58 °C ලෝක වාර්තාගත අගය වලංගු නොවන බවට තීරණය කරන ලදී.[11][12][13]
සාමාන්‍යයෙන් ප්‍රධාන අවපාතවලට සම්බන්ධ, විසිරුණු ජනාවාස නොවූ කුඩා ක්ෂේම භූමියක් ඇත, එහිදී අඩි කිහිපයක් ගැඹුරට කැණීමෙන් ජලය සොයාගත හැකිය. බටහිර දෙසින් සම්බන්ධ නොවූ නොගැඹුරු අවපාතවල බහුලව විසිරී ඇති ක්ෂේම භූමියක් ඇත, කුෆ්රා කාණ්ඩය, ටසර්බෝ, රෙබියානා සහ කුෆ්රා වලින් සමන්විත වේ.[9] ස්කාප්ස් හැරුණු විට, සාමාන්‍ය සමතලාතාවයට බාධා වන්නේ ලිබියානු කාන්තාරයේ මධ්‍යයට ආසන්නයේ, ඊජිප්තු-සුඩාන-ලිබියානු දේශසීමා අභිසාරී වීම වටා ඇති සානු සහ ස්කන්ධයන් මාලාවකින් පමණි.
මඳක් දකුණට වන්නට ආර්කේනු, උවයිනාට් සහ කිස්සු යන ස්කන්ධයන් ඇත. මෙම කළුගල් කඳු පෞරාණික වන අතර ඒවා වටා ඇති වැලි ගල් වලට බොහෝ කලකට පෙර පිහිටුවා ඇත. ආර්කේනු සහ බටහිර උවයිනාට් යනු එයාර් කඳුකරයේ ඇති වළලු සංකීර්ණවලට බෙහෙවින් සමානයි. නැගෙනහිර උවෙයිනාට් (ලිබියානු කාන්තාරයේ උසම ස්ථානය) යනු තවත් බටහිරින් ඇති ග්‍රැනයිට් කොටසට යාබදව උස් වූ වැලිගල් සානුවකි.[9]
උවයිනාට් හි උතුරින් පිහිටි තැනිතලාව ඛාදනය වූ ගිනිකඳු ලක්ෂණ වලින් පිරී ඇත. 1950 ගණන්වල තෙල් සොයා ගැනීමත් සමඟ ලිබියාවට යටින් දැවැන්ත ජලධරයක් සොයා ගැනීම ද සිදු විය. නූබියන් වැලිගල් ජලධර පද්ධතිය හි ඇති ජලය අවසාන අයිස් යුගයට සහ සහරා කාන්තාරයටම පෙර සිට පැවතුනි.[14] මෙම ප්‍රදේශයේ ආකේනු ව්‍යුහයන් ද අඩංගු වන අතර, ඒවා වරක් බලපෑම් ආවාට දෙකක් ලෙස සැලකේ.[15]
යොමු කිරීම්
[සංස්කරණය]- ^ "Libya Background". Education Libya. 30 March 2004. 26 April 2004 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Field Listings – Coastlines". The World Factbook. 16 July 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "Weather and Climate in Libya". Southtravels.com. 5 June 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 December 2012.
- ^ Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
- ^ "Old Town of Ghadames (1986) Libyan Arab Jamahirya". World Cultural Heritage. 20 July 2006. 10 August 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 August 2016.
- ^ "Le Maghreb prend conscience du déclin de sa biodiversité". 4 August 2020. 15 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 October 2020.
- ^ "Libya". reports.unocha.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2021-08-26. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-19.
- ^ Salak, Kira. "Rediscovering Libya". National Geographic Adventure. 23 September 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ a b c András Zboray. "Flora and Fauna of the Libyan Desert". Fliegel Jezerniczky Expeditions. 8 December 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ "How Hot is Hot?". Extreme Science. 2 February 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ a b "World: Highest Temperature". World Weather / Climate Extremes Archive. Arizona State University. 2012. 4 January 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 January 2013.
- ^ a b El Fadli, KI; et al. (September 2012). "World Meteorological Organization Assessment of the Purported World Record 58 °C Temperature Extreme at El Azizia, Libya (13 September 1922)". Bulletin of the American Meteorological Society. 94 (2): 199. Bibcode:2013BAMS...94..199E. doi:10.1175/BAMS-D-12-00093.1.
- ^ Westcott, Tom (15 September 2012). "Libya loses 'world's hottest place' record". Libya Herald. 20 August 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "Fossil Water in Libya". NASA. 18 February 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 February 2013.
- ^ Cigolini, C, C Laiolo, and M Rossetti (2012) Endogenous and nonimpact origin of the Arkenu circular structures (al-Kufrah basin-SE Libya) Meteoritics & Planetary Science. 47(11):1772–1788.