ඩිමෙන්ශියාව
ඩිමෙන්ශියාව යනු මතකය, චින්තනය සහ දෛනික ක්‍රියාකාරකම්වල යෙදීමේ හැකියාවට බලපාන රෝග කිහිපයක් සඳහා වන යෙදුමකි. කාලයත් සමඟ රෝගය නරක අතට හැරේ. එය ප්‍රධාන වශයෙන් වැඩිහිටියන්ට බලපාන නමුත් වයසට යන විට සෑම කෙනෙකුටම එය නොලැබේ. ඩිමෙන්ශියාව වර්ධනය වීමේ අවදානම වැඩි කරන දේවල් වලට ඇතුළත් වන්නේ:
- වයස (වයස අවුරුදු 65 හෝ ඊට වැඩි අය තුළ බහුලව දක්නට ලැබේ)
- අධි රුධිර පීඩනය (අධි රුධිර පීඩනය)
- අධි රුධිර සීනි (දියවැඩියාව)
- අධික බර හෝ තරබාරු වීම
- දුම්පානය
- අධික ලෙස මත්පැන් පානය කිරීම
- ශාරීරිකව අක්රිය වීම
- සමාජීය වශයෙන් හුදකලා වීම
- මානසික අවපීඩනය.
ඩිමෙන්ශියාව යනු කාලයාගේ ඇවෑමෙන් ස්නායු සෛල විනාශ කර මොළයට හානි කරන රෝග ගණනාවක් නිසා ඇති විය හැකි සින්ඩ්‍රෝමය වන අතර එය සාමාන්‍යයෙන් ජීව විද්‍යාත්මක සාමාන්‍ය ප්‍රතිවිපාකවලින් අපේක්ෂා කළ හැකි ප්‍රමාණයට වඩා සංජානන ක්‍රියාකාරිත්වය (එනම් චින්තනය සැකසීමේ හැකියාව) පිරිහීමට තුඩු දෙයි. වයස්ගත වීම. විඤ්ඤාණයට බලපෑමක් සිදු නොවන අතර, සංජානන ක්‍රියාකාරිත්වයේ දුර්වලතාවය සාමාන්‍යයෙන් සිදු වේ, සහ ඉඳහිට පූර්ව, මනෝභාවය, චිත්තවේගීය පාලනය, හැසිරීම හෝ අභිප්‍රේරණය වෙනස් වේ.
ඩිමෙන්ශියාව ඩිමෙන්ශියාවෙන් පෙළෙන පුද්ගලයින්ට පමණක් නොව, ඔවුන්ගේ රැකවරණ, පවුල් සහ සමාජයට ද ශාරීරික, මානසික, සමාජීය සහ ආර්ථික බලපෑම් ඇති කරයි. බොහෝ විට ඩිමෙන්ශියාව පිළිබඳ දැනුවත්භාවයේ හා අවබෝධයේ ඌනතාවක් පවතින අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස අපකීර්තියට පත් වීම සහ රෝග විනිශ්චය සහ රැකවරණය සඳහා බාධා ඇති වේ.
රෝග ලක්ෂණ
[සංස්කරණය]මනෝභාවය සහ හැසිරීම් වල වෙනස්කම් සමහර විට මතක ගැටළු ඇතිවීමට පෙර පවා සිදු වේ. කාලයත් සමඟ රෝග ලක්ෂණ නරක අතට හැරේ. අවසානයේදී, ඩිමෙන්ශියාවෙන් පෙළෙන බොහෝ දෙනෙකුට දෛනික ක්‍රියාකාරකම් සඳහා අන් අයට උපකාර අවශ්‍ය වේ. මුල් රෝග ලක්ෂණ වන්නේ:
- දේවල් හෝ මෑත සිදුවීම් අමතක වීම
- දේවල් නැතිවීම හෝ අස්ථානගත වීම
- ඇවිදින විට හෝ රිය පැදවීමේදී අතරමං වීම
- හුරුපුරුදු ස්ථානවල පවා ව්‍යාකූල වීම
- කාලය අහිමි වීම
- ගැටළු විසඳීම හෝ තීරණ ගැනීමේ දුෂ්කරතා
- සංවාදයෙන් පසු ගැටළු හෝ වචන සොයා ගැනීමේ ගැටළු
- හුරුපුරුදු කාර්යයන් ඉටු කිරීමේ දුෂ්කරතා
- දෘශ්‍යමය වශයෙන් වස්තූන් වෙත දුර වැරදි ලෙස විනිශ්චය කිරීම.
- මනෝභාවය සහ හැසිරීම් වල පොදු වෙනස්කම් වලට ඇතුළත් වන්නේ:
- මතකය නැතිවීම ගැන කනස්සල්ල, දුක හෝ කෝපය දැනීම
- පෞරුෂ වෙනස්කම්
- නුසුදුසු හැසිරීම
- රැකියාවෙන් හෝ සමාජ ක්‍රියාකාරකම් වලින් ඉවත් වීම
- අන් අයගේ හැඟීම් ගැන අඩු උනන්දුවක් දැක්වීම.
ඩිමෙන්ශියාව එක් එක් පුද්ගලයාට බලපාන හේතු, වෙනත් සෞඛ්‍ය තත්වයන් සහ රෝගාතුර වීමට පෙර පුද්ගලයාගේ සංජානන ක්‍රියාකාරිත්වය මත පදනම්ව, වෙනස් ආකාරයකින් බලපායි.
බොහෝ රෝග ලක්ෂණ කාලයත් සමඟ නරක අතට හැරේ, අනෙක් ඒවා අතුරුදහන් විය හැකිය, නැතහොත් ඩිමෙන්ශියාවේ පසුකාලීන අවස්ථා වලදී පමණි. රෝගය වර්ධනය වන විට, පෞද්ගලික රැකවරණය සඳහා උපකාර අවශ්‍ය වේ. ඩිමෙන්ශියාවෙන් පෙළෙන පුද්ගලයින්ට පවුලේ සාමාජිකයන් හෝ මිතුරන් හඳුනා ගැනීමට නොහැකි විය හැකිය, එහා මෙහා යාමේ දුෂ්කරතා ඇති විය හැකිය, ඔවුන්ගේ මුත්‍රාශය සහ පාත්‍ර පාලනය නැති වී යයි, ආහාර ගැනීමේ හා පානය කිරීමේ අපහසුතා ඇති අතර ඩිමෙන්ශියා රෝගයෙන් පෙළෙන පුද්ගලයාට පීඩා කරන ආක්‍රමණශීලීත්වය වැනි හැසිරීම් වෙනස්වීම් අත්විඳිය හැකිය.
ඩිමෙන්ශියාවේ පොදු ආකාර
[සංස්කරණය]ඩිමෙන්ශියාව ඇතිවන්නේ මොළයට සෘජුව හා වක්‍රව හානි කරන විවිධ රෝග හෝ තුවාල නිසාය. ඇල්සයිමර් රෝගය වඩාත් සුලභ ස්වරූපය වන අතර එය 60-70% ට දායක විය හැක. අනෙකුත් ආකාර අතර සනාල ඩිමෙන්ශියාව, ලුවී සිරුරු සහිත ඩිමෙන්ශියාව (ස්නායු සෛල තුළ ප්‍රෝටීන් අසාමාන්‍ය ලෙස තැන්පත් වීම) සහ ෆ්‍රොන්ටෝටම්පෝරල් ඩිමෙන්ශියාවට (මොළයේ ඉදිරිපස කොටස පිරිහීම) දායක වන රෝග සමූහයක් ඇතුළත් වේ. ඩිමෙන්ශියාව ආඝාතයෙන් පසුව හෝ HIV වැනි ඇතැම් ආසාදනවල සන්දර්භය තුළද, හානිකර මත්පැන් භාවිතය, මොළයට පුනරාවර්තන ශාරීරික තුවාල (නිදන්ගත කම්පන සහගත එන්සෙෆලෝපති ලෙස හැඳින්වේ) හෝ පෝෂණ ඌනතා හේතුවෙන් වර්ධනය විය හැක. ඩිමෙන්ශියාවේ විවිධ ආකාර අතර මායිම් නොපැහැදිලි වන අතර මිශ්‍ර ආකාර බොහෝ විට එකට පවතී.
ප්රතිකාර හා රැකවරණය
[සංස්කරණය]ඩිමෙන්ශියාවට ප්‍රතිකාරයක් නැත, නමුත් රෝගයෙන් පෙළෙන පුද්ගලයින්ට සහ ඔවුන් රැකබලා ගන්නා අයට උපකාර කිරීමට බොහෝ දේ කළ හැකිය. ඩිමෙන්ශියා රෝගීන්ට ඔවුන්ගේ ජීවන තත්ත්වය පවත්වා ගැනීමට සහ ඔවුන්ගේ යහපැවැත්ම ප්‍රවර්ධනය කිරීමට පියවර ගත හැක්කේ:
- ශාරීරිකව ක්‍රියාකාරී වීම
- මොළය උත්තේජනය කරන සහ දෛනික ක්‍රියාකාරිත්වය පවත්වා ගෙන යන ක්‍රියාකාරකම් සහ සමාජ අන්තර්ක්‍රියා වලට සහභාගී වීම.
මීට අමතරව, සමහර ඖෂධ ඩිමෙන්ශියා රෝග ලක්ෂණ කළමනාකරණය කිරීමට උපකාරී වේ: ඇල්සයිමර් රෝගයට ප්රතිකාර කිරීම සඳහා Donpezil වැනි Cholinesterase inhibitors භාවිතා කරයි. මීමැන්ටයින් වැනි NMDA ප්‍රතිග්‍රාහක ප්‍රතිවිරෝධක දරුණු ඇල්සයිමර් රෝගය සහ සනාල ඩිමෙන්ශියාව සඳහා භාවිතා වේ. රුධිර පීඩනය සහ කොලෙස්ටරෝල් පාලනය කිරීම සඳහා ඖෂධ මගින් සනාල ඩිමෙන්ශියාව හේතුවෙන් මොළයට අමතර හානි වළක්වා ගත හැකිය.
ජීවන රටාව සහ සමාජ වෙනස්කම් ක්‍රියාත්මක නොවන්නේ නම්, ඩිමෙන්ශියාවෙන් පෙළෙන පුද්ගලයින්ගේ මානසික අවපීඩනයේ දරුණු රෝග ලක්ෂණ සඳහා තෝරා ගත් සෙරොටොනින් නැවත ලබා ගැනීමේ නිෂේධක (SSRIs) උපකාර කළ හැකි නමුත් මේවා පළමු විකල්පය නොවිය යුතුය.
ඩිමෙන්ශියා රෝගයෙන් පෙළෙන පුද්ගලයන් තමන්ට හෝ අන් අයට හානි කිරීමේ අවදානමක් ඇත්නම්, හැලෝපෙරිඩෝල් සහ රිස්පෙරිඩෝන් වැනි ඖෂධ උපකාර කළ හැකි නමුත් ඒවා කිසි විටෙකත් පළමු ප්‍රතිකාරය ලෙස භාවිතා නොකළ යුතුය.
ස්වයං රැකවරණය
[සංස්කරණය]ඩිමෙන්ශියාවෙන් පෙළෙන අය සඳහා, රෝග ලක්ෂණ කළමනාකරණය කිරීමට උපකාර කළ හැකි දේවල් තිබේ:
- ශාරීරිකව ක්‍රියාශීලීව සිටින්න.
- සෞඛ්‍ය සම්පන්නව කන්න.
- දුම්පානය සහ මත්පැන් පානය නතර කරන්න.
- ඔබේ වෛද්‍යවරයා සමඟ නිතිපතා පරීක්ෂා කරන්න.
- වැදගත් දේවල් මතක තබා ගැනීමට ඔබට උපකාර කිරීම සඳහා එදිනෙදා කාර්යයන් සහ හමුවීම් ලියන්න.
- ඔබේ විනෝදාංශ දිගටම කරගෙන යන්න සහ ඔබ කැමති දේවල් කරන්න.
- ඔබේ මනස ක්‍රියාශීලීව තබා ගැනීමට නව ක්‍රම උත්සාහ කරන්න.
- මිතුරන් සහ පවුලේ අය සමඟ කාලය ගත කරන්න සහ ප්‍රජා ජීවිතයේ නිරත වන්න.
කල්තියා සැලසුම් කරන්න. කාලයාගේ ඇවෑමෙන්, ඔබ හෝ ඔබේ මුදල් සඳහා වැදගත් තීරණ ගැනීමට අපහසු විය හැකිය:
- තීරණ ගැනීමට සහ ඔබේ තේරීම් සන්නිවේදනය කිරීමට ඔබට උපකාර කිරීමට ඔබ විශ්වාස කරන පුද්ගලයින් හඳුනා ගන්න.
- රැකවරණය සහ සහාය සඳහා ඔබේ තේරීම් සහ මනාප මොනවාදැයි මිනිසුන්ට පැවසීමට පූර්ව සැලැස්මක් සාදන්න.
- නිවසින් පිටවන විට ඔබගේ ලිපිනය සහ හදිසි ඇමතුම් සමඟ ඔබගේ හැඳුනුම්පත රැගෙන එන්න.
- උදව් සඳහා පවුලේ අය සහ මිතුරන් වෙත ළඟා වන්න.
- ඔබට උදව් කළ හැකි ආකාරය ගැන ඔබ දන්නා අය සමඟ කතා කරන්න.
- ආධාරක කණ්ඩායමකට සම්බන්ධ වන්න.
ඩිමෙන්ශියාවෙන් පෙළෙන පුද්ගලයෙකුට රැකවරණය සහ සහාය ලබා දීම අභියෝගාත්මක විය හැකි බව හඳුනා ගැනීම වැදගත්ය, එය රැකබලා ගන්නාගේම සෞඛ්යයට සහ යහපැවැත්මට බලපායි. ඩිමෙන්ශියාවෙන් පෙළෙන පුද්ගලයෙකුට උපකාර කරන කෙනෙකු ලෙස, උපකාර සඳහා පවුලේ සාමාජිකයන්, මිතුරන් සහ වෘත්තිකයන් වෙත ළඟා වන්න. නිතිපතා විවේක ගෙන ඔබ ගැන සැලකිලිමත් වන්න. සිහිය මත පදනම් වූ අභ්‍යාස වැනි ආතති කළමනාකරණ ක්‍රම උත්සාහ කර අවශ්‍ය නම් වෘත්තීය උපකාර සහ මග පෙන්වීම ලබා ගන්න.
අවදානම් සාධක සහ වැළැක්වීම
[සංස්කරණය]වයස යනු ඩිමෙන්ශියාව සඳහා ප්‍රබලම අවදානම් සාධකය වුවද, එය ජීව විද්‍යාත්මක වයසට යාමේ අනිවාර්ය ප්‍රතිවිපාකයක් නොවේ. තවද, ඩිමෙන්ශියාව වැඩිහිටි පුද්ගලයින්ට පමණක් බලපාන්නේ නැත - තරුණ ආරම්භක ඩිමෙන්ශියාව (වයස අවුරුදු 65 ට පෙර රෝග ලක්ෂණ ආරම්භය ලෙස අර්ථ දක්වා ඇත) රෝගීන්ගෙන් 9% ක් දක්වා හේතු වේ. අධ්‍යයනවලින් පෙනී යන්නේ මිනිසුන්ට ශාරීරිකව ක්‍රියාශීලී වීම, දුම්පානය නොකිරීම, හානිකර මත්පැන් භාවිතයෙන් වැළකී සිටීම, බර පාලනය කිරීම, සෞඛ්‍ය සම්පන්න ආහාර වේලක් ගැනීම සහ සෞඛ්‍ය සම්පන්න රුධිර පීඩනය, කොලෙස්ටරෝල් සහ රුධිරයේ සීනි මට්ටම පවත්වා ගැනීමෙන් ඔවුන්ගේ සංජානන පරිහානිය සහ ඩිමෙන්ශියාව ඇතිවීමේ අවදානම අවම කර ගත හැකි බවයි. අමතර අවදානම් සාධක අතර මානසික අවපීඩනය, සමාජ හුදකලාව, අඩු අධ්‍යාපන මට්ටම්, සංජානන අක්‍රියතාවය සහ වායු දූෂණය ඇතුළත් වේ.
මානව හිමිකම්
[සංස්කරණය]අවාසනාවකට මෙන්, ඩිමෙන්ශියාවෙන් පෙළෙන පුද්ගලයින්ට අන් අයට ලබා ගත හැකි මූලික අයිතිවාසිකම් සහ නිදහස නිතර ප්‍රතික්ෂේප කරනු ලැබේ. බොහෝ රටවල, නිදහස සහ තේරීම සඳහා මිනිසුන්ගේ අයිතිවාසිකම් තහවුරු කිරීම සඳහා රෙගුලාසි ක්‍රියාත්මක වන විට පවා, වැඩිහිටි පුද්ගලයින් සඳහා වන රැකවරණ නිවාසවල සහ උග්‍ර සත්කාර සැකසුම් තුළ භෞතික හා රසායනික සීමා කිරීම් බහුලව භාවිතා වේ.
ඩිමෙන්ශියාවෙන් පෙළෙන පුද්ගලයින් සහ ඔවුන් රැකබලා ගන්නන් සඳහා ඉහළම ගුණාත්මක සත්කාර සහතික කිරීම සඳහා ජාත්‍යන්තරව පිළිගත් මානව හිමිකම් ප්‍රමිතීන් මත පදනම් වූ උචිත සහ සහායක ව්‍යවස්ථාදායක පරිසරයක් අවශ්‍ය වේ.
WHO ප්‍රතිචාරය
[සංස්කරණය]WHO ඩිමෙන්ශියාව මහජන සෞඛ්‍ය ප්‍රමුඛතාවයක් ලෙස පිළිගනී. 2017 මැයි මාසයේදී, ලෝක සෞඛ්‍ය සභාව 2017-2025 ඩිමෙන්ශියාවට මහජන සෞඛ්‍ය ප්‍රතිචාරය පිළිබඳ ගෝලීය ක්‍රියාකාරී සැලැස්ම අනුමත කළේය. ප්‍රතිපත්ති සම්පාදකයින්, ජාත්‍යන්තර, කලාපීය සහ ජාතික හවුල්කරුවන් සහ පහත සඳහන් ක්ෂේත්‍රවල WHO සඳහා ක්‍රියාව සඳහා පුළුල් සැලැස්මක් සැලැස්ම සපයයි: ඩිමෙන්ශියාව මහජන සෞඛ්‍ය ප්‍රමුඛතාවයක් ලෙස ආමන්ත්‍රණය කිරීම; ඩිමෙන්ශියාව පිළිබඳ දැනුවත්භාවය වැඩි කිරීම සහ ඩිමෙන්ශියාව ඇතුළත් සමාජයක් නිර්මාණය කිරීම; ඩිමෙන්ශියා අවදානම අඩු කිරීම; රෝග විනිශ්චය, ප්රතිකාර සහ රැකවරණය; ඩිමෙන්ශියාව සඳහා තොරතුරු පද්ධති; ඩිමෙන්ශියා රෝගීන් සඳහා සහාය; සහ, පර්යේෂණ සහ නවෝත්පාදන
ගෝලීය ඩිමෙන්ශියා ක්‍රියාකාරී සැලැස්ම අධීක්‍ෂණය කිරීම සඳහා WHO විසින් Global Dementia Observatory (GDO), ගෝලීය ක්‍රියාකාරී සැලැස්මේ උපාය මාර්ගික ක්ෂේත්‍ර හත හරහා ප්‍රධාන ඩිමෙන්ශියා දර්ශක 35 ක රටේ දත්ත එක්රැස් කරන දත්ත ද්වාරයක් සංවර්ධනය කරන ලදී. GDO හි අනුපූරකයක් ලෙස, WHO විසින් GDO දැනුම හුවමාරු වේදිකාව දියත් කරන ලද අතර එය ගෝලීය වශයෙන් ක්‍රියා කිරීමට පහසුකම් සැලසීම සඳහා කලාප, රටවල් සහ පුද්ගලයන් අතර අන්‍යෝන්‍ය ඉගෙනීම සහ බහු දිශානති හුවමාරුව පෝෂණය කිරීමේ අරමුණින් ඩිමෙන්ශියා ප්‍රදේශයේ හොඳ භාවිතයන් උදාහරණ ගබඩාවක් වේ.