ෆයිබ්‍රොඩිස්ප්ලේෂියා ඔසිෆිකන්ස් ප්‍රොග්‍රෙසිවා
| ස්වයං අස්ථි විරූපණ ආබාධය - ෆයිබ්‍රොඩිස්ප්ලේසියා ඔසිෆිකන්ස් ප්‍රොග්‍රෙසිවා (Fibrodysplasia ossificans progressiva) | |
|---|---|
| වෙනත් නම් | ස්වයං අස්ථි විරූපණ ආබාධය, ශරීරය ගල්වීමේ රෝගය(Stone man disease), මියුන්ච්මයර් රෝගය (Münchmeyer disease), පේශි අස්ථි බවට පත්වන රෝගය |
 | |
| හැරී රේමන්ඩ් ඊස්ට්ලැක්ගේ ඇටසැකිල්ල, ෆයිබ්‍රොඩිස්ප්ලාසියා ඔසිෆිකන්ස් ප්‍රොග්‍රෙසිවා රෝගියෙකුගේ, ලාක්ෂණික අසාමාන්‍ය අස්ථි වර්ධනය පෙන්නුම් කරයි. | |
| විශේෂතාව | Medical genetics, rheumatology |
| රෝග ලක්ෂණ | අඛණ්ඩ අස්ථි වර්ධනය |
| Usual onset | වයස 10ට පෙර |
| කාලපරාසය | ජීවිතාන්තය දක්වා |
| හේතු | උපතින්ම ඇතිවේ, නිශ්චිත හේතුවක් නොදනී. |
| Differential diagnosis | තන්තුමය ඩිස්ප්ලාසියාව (Fibrous dysplasia) |
| වැළක්වීම | ජානමය ආබාධයක් බැවින් පෙර හදුනාගෙන එයින් මිදීමට නොහැක. |
| ප්රතිකාර | ස්ථිර ප්රතිකාර නොමැත. (අස්ථිභවනය වන වේගය පමණක් පාලනය කල හැක) |
| ඖෂධ | පැලෝවරොටීන් (Palovarotene), වෙළඳ නාමය සොහොනොස් (Sohonos). |
| Prognosis | මධ්‍යන්‍ය ආයු අපේක්ෂාව අවුරුදු 40 ක් පමණ වේ (නිසි ලෙස කළමනාකරණය කළහොත්). |
| සංඛ්‍යාතය | ලොව පුරා තහවුරු කළ රෝගීන් 801 ක් (2017); සිදුවීම් අනුපාතය මිලියනයකට 0.5 ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත (මිලියන 2 කට 1). |
| මරණ | 60 |
| වර්ගීකරණය |
|---|
Fibrodysplasia ossificans progressiva හෙවත් මියුන්ච්මෙයර් රෝගය (Münchmeyer disease) හෝ මීට පෙර මයෝසයිටිස් ඔසිෆිකන්ස් ප්‍රොග්‍රෙසිවා (myositis ossificans progressiva) ලෙස හැඳින්වූ මෙය අතිශය දුර්ලභ සම්බන්ධක පටක රෝගයකි. මෙහිදී මාංශ පේශි, කණ්ඩරාවන් සහ බන්ධනීයන් වැනි තන්තුමය සම්බන්ධක පටක අස්ථි පටක (ඔසිෆිකරණය) බවට හැරේ. එක් අවයව පද්ධතියක් තවත් අවයව පද්ධතියක් බවට පරිවර්තනය වන එකම වෛද්‍ය තත්ත්වය මෙයයි. මෙය සුව කළ නොහැකි දරුණු ආබාධිත තත්ත්වයකි.
Fibrodysplasia Ossificans Progressiva (FOP) රෝගය ඇතිවන්නේ ACVR1 නම් ජානයේ සිදුවන විකෘතියක් හේතුවෙනි. මෙම විකෘතිය ශරීරයේ පවතින අලුත්වැඩියා කිරීමේ යාන්ත්‍රණයට බලපෑම් ඇති කරන අතර එමඟින් මාංශපේශි, කණ්ඩරා සහ බන්ධනීයන් ඇතුළු තන්තුමය පටක ස්වයංසිද්ධව හෝ තුවාල වැනි කම්පනයකින් හානි වූ විට අස්ථි බවට පත්වේ (අස්ථිභවනය වීම). බොහෝ අවස්ථාවලදී සුළු තුවාල පවා සන්ධිවලට හානි කර මාංශ පේශි පටක වෙනුවට නව අස්ථි සෑදීම නිසා සන්ධි ස්ථිරවම එකට බැඳී යා හැක. මෙම නව අස්ථි සෑදීම ("විෂමස්ථානික අස්ථිභවනය" ලෙස හැඳින්වේ) අවසානයේදී ද්විතියික ඇටසැකිල්ලක් සාදන අතර රෝගියාගේ චලනය කිරීමේ හැකියාව ක්‍රමයෙන් සීමා කරයි. මෙම ක්‍රියාවලිය හේතුවෙන් සෑදෙන අස්ථි "සාමාන්‍ය" අස්ථිවලට සමාන වන අතර ඒවා පිහිටා තිබෙන්නේ නුසුදුසු ස්ථානවල පමණි. තවද මෙම රෝගය නිසා එහි ලක්ෂණයක් වන අස්ථි වර්ධනයට අමතරව සන්ධිවල පිරිහීමක්ද ඇතිවිය හැකි බවට සාක්ෂි ඇත.
අමතර අස්ථි වර්ධනය ශල්‍යකර්ම මගින් ඉවත් කළ හොත්, ශරීරය එම බලපෑමට ලක්වූ ප්‍රදේශය තවත් අස්ථි වර්ධනයකින් "අලුත්වැඩියා" කිරීමට උත්සාහ කරන බව පෙන්වා දී ඇත. රෝගියාගෙන් රෝගියාට අස්ථි වර්ධනය වීමේ වේගය වෙනස් විය හැකි වුවද, මෙම තත්ත්වය අවසානයේදී රෝගීන්ගේ මාංශ පේශි නව අස්ථි මගින් ප්‍රතිස්ථාපනය වීමෙන් සහ පවතින ඇටසැකිල්ල සමඟ එකට බැඳීමෙන් චලනය වීමේ හැකියාව නැතිවී යයි. මේ හේතුවෙන් FOP "ශරීරය ගල්වීමේ රෝගය" යන අන්වර්ථ නාමයෙන්ද හැඳින්වේ.
සලකුණු සහ රෝග ලක්ෂණ
[සංස්කරණය]නිශ්චිත හේතු නොදන්නා නමුත්, FOP රෝගය සමඟ උපත ලබන දරුවන්ට බොහෝ විට විකෘති වූ මහපට ඇඟිලි දක්නට ලැබේ. ඇතැම් විට සන්ධියක් අතුරුදහන් වී තිබිය හැකිය. නැතහොත් සුළු සන්ධියක කැපී පෙනෙන ගැටිත්තක් හටගෙන තිබිය හැකිය.[1] FOP රෝගයට සම්බන්ධ අස්ථි සෑදීමට හේතු වන පළමු උත්සන්න වීම සාමාන්‍යයෙන් සිදුවන්නේ වයස අවුරුදු 10 ට පෙරය.[1] කලලයක අස්ථි වර්ධනය වන ආකාරයටම අස්ථි වර්ධනය සාමාන්‍යයෙන් ශරීරයේ ඉහළ සිට පහළට සිදුවේ. FOP රෝගය වැළඳී ඇති දරුවෙකුගේ අමතර අස්ථි වර්ධනය වීම බෙල්ලෙන් ආරම්භ වී පසුව උරහිස්, අත්, පපුව සහ අවසානයේදී පාදවල සිදුවිය හැක.[2]
විශේෂයෙන්ම, අස්ථිභවනය සාමාන්‍යයෙන් මුලින්ම දක්නට ලැබෙන්නේ ශරීරයේ පෘෂ්ඨීය, අක්ෂීය, කපාල සහ සමීප ප්‍රදේශවලයි. පසුව, රෝගය උදරීය, appendicular, caudal සහ distal යන ප්‍රදේශවල වර්ධනය වේ.[1] කෙසේ වෙතත්, තුවාල හේතුවෙන් ඇතිවන උත්සන්නවීම් නිසා අනිවාර්යයෙන්ම මෙම අනුපිළිවෙලටම සිදු නොවිය හැක. බොහෝ විට, රෝගයේ උත්සන්නවීමක් සංලක්ෂිත කරන ගෙඩි වැනි ගැටිති හදිසියේම දිස් වේ.
උත්සන්නවීම් වලදී සිදුවන අස්ථි වර්ධනය නිසා බලපෑමට ලක්වූ සන්ධිවල චලනය නැති විය හැකි අතර හකු / යටි හනුව සම්බන්ධ නම් මුඛය සම්පූර්ණයෙන් විවෘත කිරීමට නොහැකි වීම නිසා කථනයට සහ ආහාර ගැනීමට බාධා ඇතිවිය හැක. පාදයේ / වළලුකර සන්ධිවල උත්සන්නවීමක් සිදුවුවහොත් පාදය බිම සමතලා කිරීමට ඇති හැකියාව සීමා විය හැක.අස්ථි වර්ධනය හේතුවෙන් උකුල හෝ දණහිස නිශ්චල වීමෙන් පුද්ගලයාගේ ඇවිදීමේ හැකියාවටද බලපෑම් ඇති විය හැකිය. ඉළ ඇට වටා අමතර අස්ථි සෑදීම පෙනහළු සහ ප්‍රාචීරය ප්‍රසාරණය වීම සීමා කරන අතර එමඟින් ශ්වසන සංකූලතා ඇති වේ.[1]
මෙම ආබාධය අතිශයින්ම දුර්ලභ වන අතර මිලියන 2 ක ජනගහනයකින් 1 කට පමණක් මෙය වැළඳෙන බැවින් මෙම තත්ත්වය පිළිකාවක් (Cancer) හෝ තන්තුමය පටක දැඩිවීමක් (Fibrosis) ලෙස වැරදි ලෙස හඳුනා ගැනීමට ඉඩ ඇත. වැරදි රෝග විනිශ්චයන් හේතුවෙන් වෛද්‍යවරුන් ජෛව පරීක්ෂණ (Biopsies - රෝග විනිශ්චය සඳහා පටක කොටසක් ඉවත් කර පරීක්ෂා කිරීම) සිදු කිරීමට පෙළඹිය හැකි අතර එමඟින් FOP අස්ථි වර්ධනය තවදුරටත් වැඩි විය හැක.[1] FOP සමඟ උපත ලබන අයගේ විකෘති වූ ඇඟිලි හෝ මාපට ඇඟිලි තිබීම අනෙකුත් ඇටසැකිලි ගැටළු වලින් මෙම ආබාධය වෙන්කර හඳුනා ගැනීමට උපකාරී වේ.[2]
නිසි වෛද්‍ය කළමනාකරණයකින් සාමාන්‍ය ආයු අපේක්ෂාව වසර 40ක් පමණ වේ. කෙසේ වෙතත් ප්‍රමාද වූ රෝග විනිශ්චය, කම්පනයන් (Trauma) සහ ආසාදන (Infections) හේතුවෙන් ආයු අපේක්ෂාව අඩු විය හැක.[1]
හේතු
[සංස්කරණය]FOP රෝගය ඇතිවෙන්නේ 2q23-24 වර්ණදේහයේ තියෙන විශේෂ ජානයක වෙනසක් (විකෘතියක්) නිසා. මේ ජානයට කියන්නේ ඇලිලය (Allele) කියලා. මේ ඇලිලය ප්‍රබල එකක්. ඒ කියන්නේ මේ ඇලිලය තියෙන කෙනෙකුට අනිවාර්යයෙන්ම රෝගය එනවා. හැබැයි රෝග ලක්ෂණ වෙනස් වෙන්න පුළුවන්.
ගොඩක් වෙලාවට මේ රෝගය ඇතිවෙන්නේ ශුක්‍රාණු (Gametes - ප්‍රජනක සෛල) වල වෙනසක් නිසා. FOP තියෙන ගොඩක් අයට දරුවෝ හදන්න බැහැ, නැත්නම් එයාලා දරුවෝ හදන්න කැමති නැහැ. තන්තුමය ඩිස්ප්ලාසියාව (Fibrous dysplasia) කියන්නෙත් මේ වගේම රෝගයක්. ඒත් ඒක එච්චර දරුණු නැහැ. ඒක ඇතිවෙන්නේ සයිගොටික් විකෘතියක් (Post-zygotic mutation) නිසා. (සයිගොටික් විකෘතියක් කියන්නේ සංසේචනය වුනාට පස්සේ ඇතිවෙන වෙනසක්).
ACVR1 (activin-like kinase 2 (ALK2) ලෙසද හඳුන්වන) ජානයේ සිදුවන විකෘතියක් මෙම රෝගයට හේතු වේ.[1] ACVR1 මඟින් activin ප්‍රතිග්‍රාහක වර්ගය-1 කේතනය කරන අතර එය BMP වර්ගයේ-1 ප්‍රතිග්‍රාහකයකි. මෙම විකෘතිය හේතුවෙන් ACVR1 ප්‍රෝටීනයේ ඇමයිනෝ අම්ලයක් වන ආර්ජිනින් (arginine) වෙනුවට හිස්ටයිඩින් (histidine) නම් ඇමයිනෝ අම්ලය ආදේශ වේ.[2][3] මෙම ආදේශනය ACVR1 අසාමාන්‍ය ලෙස සක්‍රිය වීමට හේතු වන අතර එමඟින් සම්බන්ධක පටක සහ මාංශ පේශි ද්විතියික ඇටසැකිල්ලක් බවට පරිවර්තනය වේ. මෙහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස අන්තරාසර්ග සෛල (endothelial cells) මධ්‍යස්ථ මූල සෛල (mesenchymal stem cells) බවටත් පසුව අස්ථි බවටත් පරිවර්තනය වේ.[4] සාමාන්‍යයෙන් ACVR1 ජානය මඟින් activin ප්‍රතිග්‍රාහක වර්ගය-1 ට්‍රාන්ස්මෙම්බ්‍රේන් කයිනාස් (kinase) කේතනය කරන අතර එමඟින් කොන්ඩ්‍රොජෙනිසිස් (chondrogenesis) සංඥා සඳහා BMP ප්‍රතිග්‍රාහක (I වර්ගයේ BMPR සහ II වර්ගයේ BMPR) බන්ධනය කරයි. BMPs යනු ට්‍රාන්ස්ෆෝමිං වර්ධන සාධක-බීටා (TGF-β) ප්‍රෝටීන ලෙස හඳුන්වන ප්‍රෝටීන වල සුපිරි පවුලකට අයත් වේ. ACVR1 ප්‍රෝටීනය BMP ප්‍රතිග්‍රාහක වලට බන්ධනය වීම සංඥා දාමයක් ආරම්භ කරන අතර එය වර්ධනය අතරතුර අස්ථි සෑදීම මෙන්ම ඇටසැකිලි සහ පටක හෝමියස්ටැසිස් (homeostasis) පවත්වා ගැනීමට අත්‍යවශ්‍ය වේ.[5]
FOP යනු ස්වයංක්‍රීය ආධිපත්‍යය සහිත ආබාධයකි (Autosomal dominant disorder). මේ අනුව, බලපෑමට ලක්වූ විෂමයුග්මක (heterozygous) දෙමව්පියෙකුගෙන් සහ බලපෑමට ලක් නොවූ දෙමව්පියෙකුගෙන් දරුවෙකුට රෝගය වැළඳීමේ සම්භාවිතාව 50% කි. බලපෑමට ලක්වූ පුද්ගලයන් දෙදෙනෙකුට බලපෑමට ලක් නොවූ දරුවන් බිහි කිරීමට හැකියාව ඇත. බලපෑමට ලක් නොවූ පුද්ගලයන් දෙදෙනෙකුට ජානයේ විකෘතියක් හේතුවෙන් බලපෑමට ලක්වූ දරුවෙකු බිහි කිරීමට හැකියාව ඇත. සමයුග්මක ආධිපත්‍යය සහිත ස්වරූපය (Homozygous dominant form) විෂමයුග්මක ස්වරූපයට වඩා (Heterozygous form) දරුණු වේ.[1]
සාමාන්‍යයෙන් කලලයක ගර්භාෂයේ අස්ථි සෑදීමෙන් පසු අස්ථිභවනය ඇති කරන ප්‍රෝටීනය නිෂේධනීය ප්‍රෝටීනයක් මගින් අක්‍රිය කරනු ලැබේ. නමුත් FOP රෝගීන් තුළ එම ප්‍රෝටීනය දිගටම ක්‍රියාත්මක වේ. FOP රෝගීන් තුළ අසාමාන්‍ය අස්ථි සෑදීම සිදුවන්නේ තුවාල වූ ස්ථානවල හෝ වර්ධන ස්ථානවලදී තුවාල වූ සම්බන්ධක පටක හෝ මාංශ පේශි සෛල මගින් ඇපොප්ටෝසිස් (Apoptosis - ස්වයංක්‍රීයව සිදුවන සෛල මරණය) වලදී අස්ථි අලුත්වැඩියාව සඳහා අවශ්‍ය එන්සයිමයක් වැරදි ලෙස ප්‍රකාශ කිරීම හේතුවෙනි. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ප්‍රතිශක්තිකරණ පද්ධතියේ ප්‍රතිචාරය අතරතුර අස්ථි රූපජනක ප්‍රෝටීන් 4 (Bone morphogenetic protein 4 - BMP4) අඩංගු ලිම්ෆොසයිට් නිපදවේ. මෙහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස සෑදෙන අස්ථිය සාමාන්‍ය ඇටසැකිල්ලෙන් ස්වාධීනව සිදුවන අතර, එහිම වෙනම ඇටසැකිලි කොටස් සාදයි. කෙසේ වෙතත් මෙම කොටස් සාමාන්‍ය ඇටසැකිලි අස්ථි සමඟ ඒකාබද්ධ විය හැක.[1] ප්‍රාචීරය (Diaphragm), දිව සහ අක්ෂි මාංශ පේශී මෙන්ම හෘද සහ සිනිඳු මාංශ පේශී (Smooth muscle) මෙම ක්‍රියාවලියෙන් ඉතිරි වේ.[2] ප්‍රතිශක්තිකරණ ප්‍රතිචාරය තුළ වැරදි එන්සයිමය නොවිසඳී පවතින බැවින් ශරීරය වැරදි BMP4 අඩංගු ලිම්ෆොසයිට් සැපයීම දිගටම සිදු කරයි. BMP4 යනු සාමාන්‍ය කලලයක ඇටසැකිල්ල වර්ධනයට දායක වන නිෂ්පාදනයකි.[3]
ACVR1 ජානය අස්ථි රූපජනක ප්‍රෝටීනයක් (Bone morphogenic protein - BMP) නිපදවන අතර මෙම ජානය FOP රෝගීන්ගේ විකෘති වී ඇත. එය අස්ථි හා මාංශ පේශිවල වර්ධනයට හා සංවර්ධනයට වගකිව යුතුය. සාමාන්‍ය විකෘතිය වන R202H හේතුවෙන් නිෂේධකය (Inhibitor) වන FKBP1A, සක්‍රියකරණ GS-loop එකට තදින් බන්ධනය වීම අඩු කරයි.[1] එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ACVR1 ජානය ඵලදායී ලෙස ක්‍රියා විරහිත නොවන අතර අස්ථි හා කාටිලේජ අධික ලෙස වර්ධනය වීම සහ සන්ධි එකට බැඳීම සිදුවේ.[2] අනෙකුත් අවශේෂ සම්බන්ධ අසාමාන්‍ය විකෘති ද මේ හා සමානවම ක්‍රියා කරයි. සමහර අවස්ථාවලදී ප්‍රතිග්‍රාහකය සක්‍රිය කරන ලයිගන්ඩයකට (Ligand) සම්බන්ධ නොවී සක්‍රිය බවට සංඥා කිරීමක් සිදුවිය හැක.[3]
බොහෝ FOP රෝගීන් හට රෝගය වැළඳී ඇත්තේ නව ජාන විකෘතියක් හේතුවෙනි. ඔවුන්ගේ පවුල්වල මෙම රෝගය වැළඳී තිබූ ඉතිහාසයක් නොමැත. නමුත් ඇතැම් අවස්ථා වලදී එක් දෙමව්පියෙකුගෙන් දරුවාට මෙම විකෘතිය උරුම විය හැක.[1]
රෝග විනිශ්චය
[සංස්කරණය]සාමාන්‍යයෙන්, විකිරණවේදය (Radiographs) මගින් FOP රෝගය හඳුනාගත හැක. ජෛව පරීක්ෂණ (Biopsies) වැනි අනවශ්‍ය ආක්‍රමණශීලී පරීක්ෂණ මඟහරවා ගැනීම සඳහා විකිරණවේදය මගින් මෙම ආබාධය මුල් අවධියේදීම හඳුනා ගැනීම ඉතා වැදගත් වේ. සුළු තුවාලයක් හෝ අභ්‍යන්තර මාංශ පේශි එන්නත් (Intramuscular injections) මගින් දැවිල්ල ඇතිවීම හේතුවෙන් රෝගය උත්සන්න විය හැකි බැවින් විකිරණවේදය මගින් රෝගය හඳුනා ගැනීම වඩාත් සුදුසු වේ. මෙම රෝගය දුර්ලභ බැවින් වෛද්‍යවරුන් ඒ පිළිබඳව දැනුවත් විය යුතුය. මන්ද එය පිළිකාවක් හෝ ආසාදනයක් වැනි වෙනත් හානිකර නොවන රෝග ලෙස වරදවා වටහා ගැනීමට ඉඩ ඇති අතර එමගින් ජෛව පරීක්ෂණ සිදුකිරීම රෝගය තවදුරත් උත්සන්න කිරීමට හේතු විය හැක.[1]
රෝගය උත්සන්න වන අවස්ථා වලදී ක්ෂාරීය පොස්පේටේස් (Alkaline phosphatase) සහ අස්ථි-විශේෂිත ක්ෂාරීය පොස්පේටේස් (Bone-specific alkaline phosphatase) මට්ටම් සායනිකව මැනීමෙන් හඳුනාගත හැකිය.[1] FOP රෝගයේ තවත් ප්‍රධාන රෝග ලක්ෂණයක් වන්නේ විකෘති වූ දුරස්ථ පළමු පාදස්ථ අස්ථියක් (Distal first metatarsal) සහ අතුරුදහන් වූ හෝ අසාමාන්‍ය පළමු ෆැලන්ක්ස් (First phalanx) සහ/හෝ අන්තර් ෆැලන්ජියල් සන්ධියක් (Interphalangeal joint) සහිත කෙටි වූ මහපට ඇඟිල්ලකි.[2]
ප්රතිකාර
[සංස්කරණය]FOP සඳහා තවමත් සුවයක් නොමැති වුවද සොහොනොස් (පැලෝවරොටීන්) නමින් අනුමත කරන ලද ප්‍රතිකාරයක් මඟින් යම් දියුණුවක් ලබාගත හැකි බවට බලාපොරොත්තු තැබිය හැකිය.[1] විශේෂයෙන්ම FOP රෝගියෙකුගේ අස්ථි ශල්‍යකර්ම මගින් ඉවත් කිරීමට කරන උත්සාහයන් නව අස්ථි වේගයෙන් වර්ධනය වීමට හේතු විය හැක.[2] නිර්වින්දනය කරන අවස්ථාවලදී FOP රෝගීන් හට ශ්වාස නාලිකාවට බටයක් ඇතුළු කිරීමේ අපහසුතා, සීමාකාරී පුඵ්ඵුසීය රෝග (Restrictive pulmonary disease) සහ හෘදයේ විද්‍යුත් සන්නායක පද්ධතියේ වෙනස්වීම් වලට මුහුණ දීමට සිදුවිය හැක.[3] වැටීමට හෝ මෘදු පටක තුවාල වීමට හේතු විය හැකි ක්‍රියාකාරකම් වලින් වැළකී සිටිය යුතුය. මන්ද සුළු තුවාලයක් පවා විෂමස්ථානික අස්ථිභවනයට (Heterotopic ossification) හේතු විය හැක.[4] එන්නත් ඇතුළු අභ්‍යන්තර මාංශ පේශි එන්නත් (Intramuscular injections) FOP රෝගීන් සඳහා නිර්දේශ කරන්නේ නැත. මන්ද ඒවා මගින් අස්ථි සෑදීම උත්තේජනය කළ හැකි බැවිනි.[5]
මෙම රෝගය සුව කිරීමට ස්ථිරසාර ප්රතිකාර නොමැති වුවද උත්සන්නවීම් හෝ මාංශ පේශිවලට හානි වීම නිසා ඇතිවන ප්‍රදාහ මැඩපැවැත්වීමට ප්‍රති-ප්‍රදාහ නාශක ඖෂධ (Anti-inflammatory drugs) වැනි අතරමැදි ප්රතිකාර ඇත. දැනට FOP රෝගීන් සඳහා ශල්‍යකර්ම සාමාන්‍යයෙන් නිර්දේශ කරන්නේ නැත. මන්ද එය කැපුම් තුවාල ඇති ස්ථානවල හෝ මාංශ පේශි හෝ සම්බන්ධක පටක වලට මැහුම් දැමූ ස්ථානවල වේගවත් අස්ථි සෑදීමක් ඇති කළ හැකි බැවිනි. ජීවිතය බේරා ගැනීම සඳහා ශල්‍යකර්මයක් සලකා බැලිය හැකි නමුත් FOP රෝග විශේෂඥ වෛද්‍යවරයෙකුගේ උපදෙස් ලබාගෙන ශල්‍ය සැලැස්මක් සකස් කිරීම වඩාත් සුදුසු වේ. සන්ධි හැකිලීම ශල්‍යකර්ම මගින් මුදා හැරීම සාමාන්‍යයෙන් අසාර්ථක වන අතර නව තුවාල ඇතිවී විෂමස්ථානික අස්ථිභවනය (Heterotopic ossification) ඇතිවීමේ අවදානමක් පවතී.[1]
Antisense-mediated චිකිත්සාව, විශේෂයෙන් ඇලිල-වරණීය LNA ගැප්මර් (Allele-selective LNA gapmers) භාවිතය FOP සඳහා බලාපොරොත්තු සහගත උපාය මාර්ගයක් ලෙස මතුවී ඇත.[1] මෙම ප්‍රවේශය විකෘති වූ ACVR1 ජානය ඉලක්ක කරයි. එමගින් ඇක්ටිවින් A ට අසාමාන්‍ය ලෙස ප්‍රතිචාර දැක්වීම හේතුවෙන් විෂමස්ථානික අස්ථිභවනය ඇති කරයි. මෑතකාලීන අධ්‍යයනවලින් හෙළි වී ඇත්තේ LNA ගැප්මර් මගින් wild-type ACVR1 ජානයට හානියක් නොකර රෝගකාරක ACVR1R206H පිටපතෙහි ප්‍රකාශනය ඵලදායී ලෙස අඩු කරන බවයි. එමගින් FOP හා සම්බන්ධ ඔස්ටියෝජනික් ප්‍රභේදනය තෝරා බේරා මර්දනය කරයි. මෙම නව Antisense ප්‍රවේශය FOP රෝගයට ප්රතිකාර කිරීමේදී චිකිත්සක යෙදුමක් සඳහා විභවයක් ලබා දෙන අතරම ජානමය ප්රතිකාර සඳහා ඉදිරි පියවරක් නියෝජනය කරයි. තවද අනෙකුත් ස්වයංක්‍රීය ආධිපත්‍යය සහිත ආබාධ සඳහාද මෙය අත්වැලක් වනු ඇත.
වසංගතවේදය
[සංස්කරණය]2017 වර්ෂය වන විට ලොව පුරා FOP රෝගීන් 800ක් පමණ හඳුනාගෙන ඇති අතර එම නිසා FOP යනු දැනට පවතින දුර්ලභම රෝගයක් ලෙස සැලකේ.[1] FOP රෝගයේ ඇස්තමේන්තුගත වාර්ෂිකව මිලියනයකට 0.5 කට බලපාන අතර එය සියලුම ජනවාර්ගිකයන්ට බලපෑම් ඇති කරයි.[1]
FOP රෝගයෙන් පෙළෙන පුද්ගලයින් පිළිබඳ වෛද්‍ය වාර්තා 1692 දී වෛද්‍ය ගයි පැටින් (Dr. Guy Patin) දක්වා දිව යයි.[1] මුලදී FOP රෝගය මයෝසයිටිස් ඔසිෆිකන්ස් ප්‍රොග්‍රෙසිවා (myositis ossificans progressiva) ලෙස හැඳින්වූ අතර එය මාංශ පේශිවල ප්‍රදාහය (මයෝසයිටිස්) නිසා අස්ථි සෑදීමක් ඇති කරන බවට විශ්වාස කෙරිණි.[1] 1970 දී වික්ටර් ඒ. මැක්කුසික් (Victor A. McKusick) විසින් මාංශ පේශි හැර අනෙකුත් මෘදු පටකවලටද (උදා: බන්ධනීයන්) මෙම රෝගී ක්‍රියාවලිය බලපාන බව සොයා ගැනීමෙන් පසුව මෙම රෝගය නැවත නම් කරන ලදී.[1]
FOP රෝගය සඳහා හොඳම උදාහරණය වන්නේ හැරී ඊස්ට්ලැක්ගේ (Harry Eastlack - 1933–1973) කතාවයි. ඔහුට මෙම රෝගී තත්ත්වය වයස අවුරුදු දහයේදී පමණ ආරම්භ වූ අතර 1973 නොවැම්බර් මාසයේදී ඔහුගේ 40 වන උපන්දිනයට දින හයකට පෙර නියුමෝනියාව (pneumonia) හේතුවෙන් මිය යන විට ඔහුගේ මුළු සිරුරම සම්පූර්ණයෙන්ම අස්ථිභවනය වී තිබූ අතර ඔහුට චලනය කිරීමට හැකිවූයේ ඔහුගේ තොල් පමණි. ඊස්ට්ලැක් සිය ජීවිත කාලය තුළ FOP රෝගයෙන් පෙළෙන වෙනත් කිසිම පුද්ගලයෙකු හමුවී නැත.[1]
ඊස්ට්ලැක් ඔහුගේ සිරුර විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ සඳහා පරිත්‍යාග කළ අතර ඔහුගේ ඇටසැකිල්ල දැන් පිලඩෙල්ෆියා හි (Philadelphia) පිහිටි මියුටර් කෞතුකාගාරයේ (Mütter Museum) තැන්පත් කර ඇති අතර FOP රෝගය පිළිබඳ අධ්‍යයනය සඳහා එය ඉතා වටිනා තොරතුරු මූලාශ්‍රයක් බව ඔප්පු වී ඇත. FOP රෝගයෙන් පෙළුණු තවත් කාන්තාවක් වන කැරොල් ඕර්සෙල් (Carol Orzel - අප්‍රේල් 20, 1959 - පෙබරවාරි 2018) ද සිය සිරුර මෙම කෞතුකාගාරයට පරිත්‍යාග කළ අතර ඇයගේ ඇටසැකිල්ල 2019 පෙබරවාරි මාසයේදී ඊස්ට්ලැක්ගේ ඇටසැකිල්ලට යාබදව ප්‍රදර්ශනයට තබා ඇත.[1][2]
පර්යේෂණ
[සංස්කරණය]| වර්ගීකරණය |
|---|
Isotretinoin, මුඛ කෝටිකොස්ටෙරොයිඩ් (oral corticosteroids) සමඟ Etidronate සහ Perhexiline maleate භාවිතයෙන් සිදුකල සායනික පරීක්ෂණ වලදී රෝගයට එරෙහිව සාර්ථක ප්‍රතිඵල ලබා ගැනීමට අපොහොසත් වී ඇත. රෝගයේ විචල්‍ය ක්‍රියාකාරිත්වය සහ කුඩා ව්‍යාප්තිය අවිනිශ්චිතතාවයක් ඇති කරයි.[1]
දුර්ලභ රෝග කෙරෙහි අවධානය යොමු කර ඇති ඖෂධ සමාගම් කිහිපයක් දැනට FOP සඳහා විවිධ චිකිත්සක ප්‍රවේශයන් පිළිබඳව විවිධ පර්යේෂණ මට්ටම්වල නිරතව සිටී.
2015 අගෝස්තු මාසයේදී, එක්සත් ජනපද ආහාර හා ඖෂධ පරිපාලනයෙහි (Food and Drug Administration - FDA) අනාථ නිෂ්පාදන සංවර්ධන කාර්යාලය (Office of Orphan Products Development) La Jolla Pharmaceuticals සමාගමට FOP සඳහා නව සංයෝග දෙකක් සඳහා අනාථ ඖෂධ (Orphan drug) නම් කිරීම ප්‍රදානය කරන ලදී. මෙම සංයෝග කුඩා අණුක ප්‍රෝටීන් කයිනේස් නිෂේධක (small-molecule protein kinase inhibitors) වන අතර ඒවා ACVR1 (ALK2) තෝරා බේරා අවහිර කිරීම සඳහා නිර්මාණය කර ඇත.[1]
2015 අගෝස්තු මාසයේදී Clementia Pharmaceuticals සමාගම FOP රෝගයට ප්රතිකාර කිරීම සඳහා palovarotene පිළිබඳ පරීක්ෂණයක් වන II වන අදියරේ සායනික පරීක්ෂණයට ළමුන් (වයස අවුරුදු 6 සහ ඊට වැඩි) ඇතුළත් කිරීම ආරම්භ කරන ලදී.[1] පූර්ව සායනික (Preclinical) අධ්‍යයනවලින් හෙළි වූයේ retinoic acid receptor gamma agonist සංයෝගයක් වන palovarotene මගින් සත්ව ආකෘතිවල (Animal models) ද්විතියික පණිවුඩකාරක පද්ධති (Secondary messenger systems) තුළ BMP ක්‍රියාමාර්ගය අවහිර කිරීම මගින් අසාමාන්‍ය අස්ථි සෑදීම වළක්වන බවයි.[2] මීට පෙර සෞඛ්‍ය සම්පන්න ස්වේච්ඡා සේවකයන් (Healthy volunteers) සහ නිදන්ගත (Chronic) බාධාකාරී පුඵ්ඵුසීය රෝගවලින් පෙළෙන රෝගීන් ඇතුළු පුද්ගලයින් 800 කට වැඩි පිරිසකගේ palovarotene ඇගයීමට ලක් කරමින් Clementia සමාගම Roche Pharmaceuticals වෙතින් බලපත්‍ර ලබාගෙන ඇත. Palovarotene හට FDA වෙතින් Fast Track designation එකක් සහ FOP රෝගයට ප්රතිකාර කිරීම සඳහා FDA සහ යුරෝපීය ඖෂධ ඒජන්සියෙන්ද (European Medicines Agency - EMA) අනුමැතිය හිමි විය.[1]
2015 සැප්තැම්බර් මාසයේදී Regeneron සමාගම, activin A මගින් ACVR1 ප්‍රතිග්‍රාහකය සක්‍රිය කිරීම සම්බන්ධ රෝගයේ යාන්ත්‍රණය පිළිබඳ නව තීක්ෂ්ණ බුද්ධියක් (Insight) හෙළි කළේය. 2016 වසරේදී එම සමාගම නිරෝගී ස්වේච්ඡා සේවකයන් යොදා ගනිමින් activin ප්‍රතිදේහයක් (Antibody) වන REGN 2477 හි 1 වන අදියරේ (Phase 1) පරීක්ෂණයක් ආරම්භ කළ අතර FOP රෝගීන් යොදා ගනිමින් 2 වන අදියරේ (Phase 2) පරීක්ෂණයක් 2017 වසරේදී සිදු කරන ලදී.[1]
තවත් විභව චිකිත්සක ප්‍රවේශයක් වන්නේ ඇලිල-විශේෂිත RNA (Allele-specific RNA) වලට බලපෑම් කරමින් විකෘති වූ mRNA ඉලක්ක කර සාමාන්‍ය ACVR1 ජාන ප්‍රකාශනය ආරක්ෂා කර ගැනීමයි. [1]
FOP හි විෂමස්ථානික අස්ථි සෑදීමේ යාන්ත්‍රණයන් පිළිබඳ වැඩිදුර පරීක්ෂණ අස්ථිවලින් පිටත අස්ථි සෑදීම සම්බන්ධ අනෙකුත් ආබාධ සඳහා ප්රතිකාර ක්‍රම සංවර්ධනය කිරීමට උපකාරී විය හැක.
ෆයිබ්‍රො / ඇඩිපොජනික් ප්‍රොජෙනිටර් (Fibro/adipogenic progenitors - FAPs) යනු FOP ඇති කරන ACVR1 (R206H) විකෘතිය සහිත මීයන්ගේ මාංශ පේශි සහ කණ්ඩරාවල ඇක්ටිවින් A මත යැපෙන ectopic අස්ථි සෑදීමට හේතු වන රෝගකාරක සෛල වර්ගය විය හැකිය. [1]
2019 දෙසැම්බර් මාසයේදී, වර්ධන තහඩු (Growth plates) ඉක්මනින් ඒකාබද්ධ වීම හේතුවෙන් Ipsen සමාගම වයස අවුරුදු 14 ට අඩු පුද්ගලයින් සඳහා සායනික අත්හිටුවීමක් (Clinical hold) නිකුත් කරන ලදී.
මෑතකදී එනම් 2021 වන විට saracatinib නම් චිකිත්සක අපේක්ෂකයා Wild-type සහ ACVR1 විකෘති මීයන්ගේ ප්‍රබල විෂමස්ථානික අස්ථිභවන නිෂේධකයක් (Heterotopic ossification inhibitor) ලෙස III වන අදියරේ සායනික පරීක්ෂණ වලට භාජනය වෙමින් පවතී. [1]
මෙයද බලන්න
[සංස්කරණය]- International FOP Association
- Osteogenesis imperfecta, a condition characterized by bones breaking unusually easily, caused by mutations in genes related to those responsible for FOP
- Progressive osseous heteroplasia
- FOP Friends
ආශ්රිත
[සංස්කරණය]| අධිකාරී පාලනය: ජාතික |
|---|
| අධිකාරී පාලනය: ජාතික |
|---|