Jump to content

හයිටි ඉතිහාසය

විකිපීඩියා වෙතින්

පූර්ව-කොලොම්බියානු යුගය

[සංස්කරණය]
ක්‍රිස්ටෝපර් කොලොම්බස් පැමිණෙන අවස්ථාවේ හිස්පැනියෝලා හි කැසික්ඩොම් පහ

හයිටියේ බටහිර අටෙන් තුනෙන් කොටසක් හිමි හිස්පැනියෝලා දූපත,[1][2] මධ්‍යම හෝ උතුරු දකුණු ඇමරිකාවෙන් පැමිණි බවට සැලකෙන ස්වදේශික ඇමරිකානුවන් විසින් වසර 6,000 කට පමණ පෙර සිට ජනාවාස වී ඇත. මෙම පුරාණ යුගයේ ජනයා බොහෝ දුරට දඩයම්කරුවන් එකතු කරන්නන් ලෙස සැලකේ. ක්‍රි.පූ. 1 වන සහස්‍රය තුළ, ටයිනෝ ජනයාගේ අරවාකන් භාෂාව කතා කරන මුතුන් මිත්තන් කැරිබියන් වෙත සංක්‍රමණය වීමට පටන් ගත්හ. පුරාණ ජනයා මෙන් නොව, ඔවුන් මැටි භාණ්ඩ නිෂ්පාදනය සහ කෘෂිකර්මාන්තය දැඩි ලෙස සිදු කළහ. හිස්පැනියෝලා හි ටයිනෝ ජනයාගේ මුතුන් මිත්තන් පිළිබඳ පැරණිතම සාක්ෂිය වන්නේ ක්‍රි.ව. 600 පමණ දක්වා දිවෙන ඔස්ටියොනොයිඩ් සංස්කෘතියයි.[3]

ටයිනෝ සමාජයේ දේශපාලන සංවිධානයේ විශාලතම ඒකකය මෙහෙයවනු ලැබුවේ යුරෝපීයයන් තේරුම් ගත් පරිදි කැසික් හෙවත් ප්‍රධානියෙකු විසිනි. යුරෝපීය සම්බන්ධතා අවධියේදී, හිස්පැනියෝලා දූපත 'කැසික්ඩොම්' පහකට බෙදා තිබුණි: ඊසාන දෙසින් මැගුවා, වයඹ දෙසින් මැරියන්, නිරිත දෙසින් ජරගුවා, සිබාඕ මධ්‍යම ප්‍රදේශවල මැගුවානා සහ ගිනිකොන දෙසින් හිගුයි.[4][5]

ටයිනෝ සංස්කෘතික කෞතුක වස්තු අතර රටේ ස්ථාන කිහිපයක ගුහා සිතුවම් ඇතුළත් වේ. මේවා හයිටියේ සහ සංචාරක ආකර්ෂණයන්හි ජාතික සංකේත බවට පත්ව ඇත. නිරිත දෙසින් ප්‍රංශ යටත් විජිත නගරයක් ලෙස ආරම්භ වූ නූතන ලියෝගීන්, සරාගුවා හි කැසික්ඩොම් හි පැරණි අගනුවර අසල පිහිටා ඇත.[6]

යටත් විජිත යුගය

[සංස්කරණය]

ස්පාඤ්ඤ පාලනය (1492–1625)

[සංස්කරණය]
ක්‍රිස්ටෝපර් කොලොම්බස් හිස්පැනියෝලාවට ගොඩබසින ආකාරය පිළිබඳ කලාකරුවාගේ හැඟීම, තියඩෝර් ඩි බ්‍රයි විසින් කැටයම් කරන ලදී.

නාවික ක්‍රිස්ටෝපර් කොලොම්බස් 1492 දෙසැම්බර් 6 වන දින හයිටියට ගොඩ බැස්සේ, ඔහු මෝල්-සෙන්ට්-නිකොලස් ලෙස නම් කළ ප්‍රදේශයකට ය,[7] සහ කැස්ටිල් කිරුළ සඳහා දිවයිනට හිමිකම් කීවේය. දින දහනවයකට පසු, ඔහුගේ සැන්ටා මාරියා නෞකාව වර්තමාන කැප්-හයිටියන් ස්ථානය අසලදී ගොඩ බැස්සේය. කොලොම්බස් දූපතේ මිනිසුන් 39 දෙනෙකු ඉතිරි කළ අතර, ඔවුන් 1492 දෙසැම්බර් 25 වන දින ලා නවිඩාඩ් ජනාවාසය ආරම්භ කළහ.[8] මුලින් හොඳ තත්ත්වයේ පැවති ස්වදේශික ජනතාව සමඟ සබඳතා බිඳ වැටුණු අතර, පසුව පදිංචිකරුවන් ටයිනෝ විසින් මරා දමන ලදී.[9]

නාවිකයින් ආවේණික යුරේසියානු බෝවන රෝග ගෙන ගිය අතර, එමඟින් ස්වදේශික ජනතාව විශාල සංඛ්‍යාවක් මිය ගිය වසංගත ඇති විය.[10][11] ඇමරිකාවේ වාර්තාගත පළමු වසූරිය වසංගතය 1507 දී හිස්පැනියෝලා හි පුපුරා ගියේය.[12] ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් ස්වදේශිකයන්ට රන් පතල් සහ වතුකරයේ වැඩ කිරීමට බල කළ එන්කොමියෙන්ඩා ක්‍රමයේ දැඩි බව නිසා ඔවුන්ගේ සංඛ්‍යාව තවදුරටත් අඩු විය.[13][9]

ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් බර්ගෝස් නීති (1512–1513) සම්මත කළ අතර, එය ස්වදේශිකයන්ට හිරිහැර කිරීම තහනම් කළ අතර, ඔවුන් කතෝලික ආගමට හැරීම අනුමත කළේය,[14] සහ එන්කොමියෙන්ඩාවන්ට නීතිමය රාමුවක් ලබා දුන්නේය. නිශ්චිත වතුකරයේ හෝ කර්මාන්තවල වැඩ කිරීම සඳහා ස්වදේශිකයන් මෙම ස්ථානවලට ගෙන එන ලදී.[15]

ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් මධ්‍යම සහ දකුණු ඇමරිකාවේ විශාල ධනය කෙරෙහි ඔවුන්ගේ යටත් විජිතකරණ උත්සාහයන් නැවත යොමු කළ විට, හිස්පැනියෝලා බොහෝ දුරට වෙළඳ හා ඉන්ධන පිරවුම් ස්ථානයක් බවට පත් විය. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මුහුදු කොල්ලකෑම් පුළුල් විය, එය ප්‍රංශය (ඉලේ ඩි ලා ටෝර්ටූ මත පදනම් වූ) සහ එංගලන්තය වැනි ස්පාඤ්ඤයට සතුරු යුරෝපීය බලවතුන් විසින් දිරිමත් කරන ලදී.[9] ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් බොහෝ දුරට දිවයිනේ බටහිර තුනෙන් කොටසක් අතහැර දැමූ අතර, ඔවුන්ගේ යටත් විජිතකරණ උත්සාහය නැගෙනහිර තුනෙන් දෙකක් කෙරෙහි අවධානය යොමු කළහ.[16][8] මේ අනුව දිවයිනේ බටහිර කොටස ක්‍රමයෙන් ප්‍රංශ බුකනියර්වරුන් විසින් පදිංචි කරන ලදී; ඔවුන් අතර දුම්කොළ වගා කිරීමට සමත් වූ අතර මාටිනික් සහ ග්වාඩලූප් වලින් බොහෝ ප්‍රංශ යටත් විජිත පවුල් බඳවා ගත් බර්ට්‍රන්ඩ් ඩි'ඔගෙරොන් ද විය.[17] 1697 දී ප්‍රංශය සහ ස්පාඤ්ඤය 1697 දී රයිස්වික් ගිවිසුම මගින් දිවයිනේ ඔවුන්ගේ සතුරුකම් විසඳා ගත් අතර එය හිස්පැනියෝලා ඔවුන් අතර බෙදා ගත්තේය.[18][8]

ප්‍රංශ පාලනය (1625–1804)

[සංස්කරණය]

ප්‍රංශයට බටහිර තෙවන ස්ථානය ලැබුණු අතර පසුව එය ශාන්ත-ඩොමින්ගු ලෙස නම් කරන ලදී. එය හිස්පැනියෝලා හි ස්පාඤ්ඤ යටත් විජිතයක් වූ සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝ හි ප්‍රංශ සමාන පදයකි.[19] ප්‍රංශ ජාතිකයන් සීනි සහ කෝපි වගාවන් නිර්මාණය කිරීමට පටන් ගත් අතර, අප්‍රිකාවෙන් ආනයනය කරන ලද වහලුන් විශාල සංඛ්‍යාවක් විසින් වැඩ කරන ලද අතර, ශාන්ත-ඩොමින්ගු ඔවුන්ගේ ධනවත්ම යටත් විජිත සන්තකය බවට පත් විය,[18][8] ප්‍රංශයේ විදේශ වෙළඳාමෙන් 40% ක් ජනනය කරමින් සහ එංගලන්තයේ සියලුම යටත් විජිතවල ධනය උත්පාදනය දෙගුණ කරමින් ඒකාබද්ධ විය.[20]

ප්‍රංශ පදිංචිකරුවන් වහල්භාවයට පත් පුද්ගලයින්ගෙන් 10 සිට 1 දක්වා ආසන්න සංඛ්‍යාවකින් වැඩි විය.[18] 1788 සංගණනයට අනුව, හයිටියේ ජනගහනය යුරෝපීයයන් 25,000 කට ආසන්න සංඛ්‍යාවකින්, නිදහස් වර්ණ 22,000 කින් සහ වහල්භාවයේ සිටින අප්‍රිකානුවන් 700,000 කින් සමන්විත විය.[21] ඊට වෙනස්ව, 1763 වන විට ප්‍රංශ කැනඩාවේ සුදු ජනගහනය 65,000 ක් පමණක් විය.[22] දිවයිනේ උතුරේ, වහලුන් ලෙස සිටි අයට අප්‍රිකානු සංස්කෘතීන්, ආගම සහ භාෂාව සමඟ බොහෝ සබඳතා රඳවා ගැනීමට හැකි විය; අලුතින් ආනයනය කරන ලද අප්‍රිකානුවන් විසින් මෙම සබඳතා නිරන්තරයෙන් අලුත් කරන ලදී. වහල්භාවයේ සිටි සමහර බටහිර අප්‍රිකානුවන් කතෝලික ධර්මය සමඟ රහසිගතව සමමුහුර්ත කිරීමෙන් ඔවුන්ගේ සාම්ප්‍රදායික වොඩෝ විශ්වාසයන් රඳවා ගත්හ.[8]

ප්‍රංශ ජාතිකයන් ජීන්-බැප්ටිස්ට් කොල්බට් විසින් සකස් කරන ලද සහ XIV වන ලුවී විසින් අනුමත කරන ලද, වහල් ප්‍රතිකාර සහ අවසර ලත් නිදහස පිළිබඳ නීති ස්ථාපිත කරන ලද නොයාර් කේතය ("කළු කේතය") ක්‍රියාත්මක කළහ.[23] ශාන්ත-ඩොමින්ගු වඩාත් කුරිරු ලෙස කාර්යක්ෂම වහල් යටත් විජිතවලින් එකක් ලෙස විස්තර කර ඇත; දහඅටවන සියවස අවසානයේ එය යුරෝපයේ නිවර්තන නිෂ්පාදනවලින් තුනෙන් දෙකක් සපයන අතර අලුතින් ආනයනය කරන ලද අප්‍රිකානුවන්ගෙන් තුනෙන් එකක් වසර කිහිපයක් ඇතුළත මිය ගියේය.[24] බොහෝ වහලුන් වසූරිය සහ ටයිපොයිඩ් උණ වැනි රෝගවලින් මිය ගියහ.[25] ඔවුන්ට අඩු උපත් අනුපාත තිබුණි,[26] සමහර කාන්තාවන් වහල්භාවයේ බැඳීම් තුළ දරුවන් බිහි කිරීමට වඩා කලලරූප ගබ්සා කළ බවට සාක්ෂි තිබේ.[27] වතු වගාවන් සඳහා ඉඩ සැලසීම සඳහා වනාන්තර එළි පෙහෙළි කර, ප්‍රංශ වතු හිමියන්ට උපරිම ලාභයක් ලබා ගැනීම සඳහා භූමිය අධික ලෙස වගා කිරීම නිසා යටත් විජිතයේ පරිසරය ද දුක් වින්දා.[8]

1791 දී ශාන්ත-ඩොමින්ගු වහල් කැරැල්ල

ලුසියානා ජනපදයේ මෙන්, ප්‍රංශ යටත් විජිත රජය යුරෝපීය පිරිමි යටත් විජිතවාදීන්ගෙන් සහ අප්‍රිකානු වහල් කාන්තාවන්ගෙන් (සහ පසුව මිශ්‍ර-ජාතියේ කාන්තාවන්) මිශ්‍ර-ජාතියේ පැවත එන්නන් වන වර්ණ (gens de couleur) නිදහස් කිරීමට යම් අයිතිවාසිකම් ලබා දුන්නේය.[18] කාලයත් සමඟ බොහෝ දෙනෙකු වහල්භාවයෙන් නිදහස් කරන ලද අතර ඔවුන් වෙනම සමාජ පන්තියක් ස්ථාපිත කළහ. සුදු ප්‍රංශ ක්‍රියෝල් පියවරුන් ඔවුන්ගේ මිශ්‍ර-ජාතියේ පුතුන් ඔවුන්ගේ අධ්‍යාපනය සඳහා නිතර ප්‍රංශයට යවන ලදී. සමහර වර්ණ පිරිමින් හමුදාවට ඇතුළත් කරන ලදී. වර්ණ සහිත නිදහස් ජනතාවගෙන් වැඩි දෙනෙක් දිවයිනේ දකුණේ, පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් අසල ජීවත් වූ අතර, බොහෝ දෙනෙක් ඔවුන්ගේ ප්‍රජාව තුළ අන්තර් විවාහ වූහ.[18] ඔවුන් නිතරම ශිල්පීන් සහ වෙළඳුන් ලෙස සේවය කළ අතර, ඔවුන්ගේම වහල්භාවයේ සිටින පුද්ගලයින් ඇතුළු යම් දේපළක් හිමි කර ගැනීමට පටන් ගත්හ.[8][18] වර්ණ සහිත නිදහස් ජනතාව ඔවුන්ගේ අයිතිවාසිකම් පුළුල් කරන ලෙස යටත් විජිත රජයට පෙත්සමක් ඉදිරිපත් කළහ.[18]

වහල් ජීවිතයේ කෲරත්වය නිසා වහල්භාවයේ සිටි බොහෝ දෙනෙකු කඳුකර ප්‍රදේශවලට පලා ගිය අතර, එහිදී ඔවුන් තමන්ගේම ස්වාධීන ප්‍රජාවන් පිහිටුවා ගත් අතර ඔවුන් මෙරූන් ලෙස ප්‍රසිද්ධ විය.[8] මෙරූන් නායකයෙකු වූ ෆ්‍රැන්කොයිස් මැකන්ඩාල් 1750 ගණන්වල කැරැල්ලක් මෙහෙයවීය; කෙසේ වෙතත්, පසුව ඔහු ප්‍රංශ ජාතිකයන් විසින් අල්ලාගෙන මරණ දඬුවම නියම කරන ලදී.[18]

හයිටි විප්ලවය (1791–1804)

[සංස්කරණය]
ජෙනරාල් ටූසෙන්ට් ලුවර්චර්

1789 ප්‍රංශ විප්ලවයෙන් සහ මිනිසාගේ අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ මූලධර්මවලින් ආභාෂය ලැබූ ප්‍රංශ පදිංචිකරුවන් සහ නිදහස් වර්ණ ජනතාව වැඩි දේශපාලන නිදහසක් සහ වැඩි සිවිල් අයිතිවාසිකම් සඳහා බලපෑම් කළහ.[23] මෙම කණ්ඩායම් දෙක අතර ආතතීන් ගැටුමකට තුඩු දුන් අතර, 1790 දී වින්සන්ට් ඕගේ විසින් නිදහස් වර්ණ සහිත මිලීෂියාවක් පිහිටුවන ලද අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ඔහු අල්ලා ගැනීම, වධහිංසා පැමිණවීම සහ මරණ දඬුවම නියම කරන ලදී.[8] අවස්ථාවක් දැනගත් 1791 අගෝස්තු මාසයේදී, වොඩූ හූන්ගන් (පූජක) බුක්මන්ගේ ආනුභාවයෙන් සහ සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝ හි ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන්ගේ සහාය ඇතිව ටූසෙන්ට් ලූවර්චර්ගේ නායකත්වය යටතේ උතුරු හයිටියේ පළමු වහල් හමුදාවන් පිහිටුවන ලදී - ඉක්මනින්ම මුළු යටත් විජිතය පුරාම පූර්ණ වහල් කැරැල්ලක් ඇති විය.[8]

1792 දී, ප්‍රංශ රජය පාලනය නැවත ස්ථාපිත කිරීම සඳහා හමුදා සමඟ කොමසාරිස්වරුන් තිදෙනෙකු යැවීය; කුලියර් පරම්පරාව සහ වහල්භාවයට පත් පුද්ගලයින් සමඟ සන්ධානයක් ගොඩනඟා ගැනීම සඳහා කොමසාරිස්වරුන් වන ලෙගර්-ෆෙලිසිට් සොන්තොනැක්ස් සහ එටියන් පොල්වරෙල් යටත් විජිතයේ වහල්භාවය අහෝසි කළහ.[23] මාස හයකට පසු, මැක්සිමිලියන් ඩි රොබෙස්පියර් සහ ජැකොබින්වරුන්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් ජාතික සමුළුව, අහෝසි කිරීම අනුමත කළ අතර එය සියලුම ප්‍රංශ යටත් විජිතවලට ව්‍යාප්ත කළේය.[28]

නව ජනරජයක් වූ එක්සත් ජනපදය, ටූසෙන්ට් ලූවර්චර් සහ නැගී එන හයිටි රටට සහාය දීම හෝ නොකිරීම අතර දෝලනය වූයේ එක්සත් ජනපදයේ ජනාධිපති කවුද යන්න මත ය. වහල් හිමියෙකු සහ හුදකලාවාදියෙකු වූ වොෂින්ටනය, එක්සත් ජනපදය මධ්‍යස්ථව තබා ගත්තේය, නමුත් සමහර විට පුද්ගලික එක්සත් ජනපද පුරවැසියන් කැරැල්ල මැඩපැවැත්වීමට උත්සාහ කරන ප්‍රංශ වැවිලිකරුවන්ට ආධාර ලබා දුන්නේය. වහල්භාවයේ හඬ නඟන විරුද්ධවාදියෙකු වූ ජෝන් ඇඩම්ස්, 1798 සිට රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික පිළිගැනීම, මූල්‍ය ආධාර, යුධෝපකරණ සහ යුධ නැව් (USS ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ඇතුළුව) ලබා දීමෙන් වහල් කැරැල්ලට සම්පූර්ණයෙන්ම සහාය දුන්නේය. 1801 දී තවත් වහල් හිමි ජනාධිපතිවරයෙකු වූ ජෙෆර්සන් බලයට පත් වී එක්සත් ජනපද නාවික හමුදාව නැවත කැඳවූ විට මෙම සහයෝගය අවසන් විය.[29][30][31]

වහල්භාවය අහෝසි කිරීමත් සමඟ, ටූසෙන්ට් ලුවර්චර් ප්‍රංශයට පක්ෂපාතී වන බවට ප්‍රතිඥා දුන් අතර, එම තත්වයෙන් ප්‍රයෝජන ගෙන ශාන්ත-ඩොමින්ගු ආක්‍රමණය කළ බ්‍රිතාන්‍ය සහ ස්පාඤ්ඤ හමුදා සමඟ සටන් කළ ඔහු[32][33] පසුව ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයින්ට 1795 දී බාසල් සාමයේ කොන්දේසි යටතේ දිවයිනේ ඔවුන්ගේ කොටස ප්‍රංශයට පවරා දීමට සිදු වූ අතර, එමඟින් දිවයින එක් රජයක් යටතේ එක්සත් කළේය. කෙසේ වෙතත්, නැගෙනහිරින් ප්‍රංශ පාලනයට එරෙහිව කැරැල්ලක් ඇති වූ අතර, බටහිරින් පිහි යුද්ධයේදී (1799–1800) ලුවර්චර්ගේ හමුදා සහ ඇන්ඩ්‍රේ රිගාඩ් විසින් නායකත්වය දුන් නිදහස් වර්ණ ජනතාව අතර සටන් ඇති විය.[34][35] යුද්ධයේදී කළු ජාතිකයින්ට එක්සත් ජනපදය දුන් සහයෝගය මුලටෝවරුන්ට එරෙහි ජයග්‍රහණයට දායක විය.[36] සුදු ජාතිකයින් සහ නිදහස් කළු ජාතිකයින් 25,000 කට වැඩි පිරිසක් සරණාගතයින් ලෙස දිවයිනෙන් පිටව ගියහ.

ප්‍රංශ සේවයේ යෙදී සිටි පෝලන්ත හමුදා සහ හයිටි කැරලිකරුවන් අතර සටන. පෝලන්ත සොල්දාදුවන්ගෙන් බහුතරය අවසානයේ ප්‍රංශ හමුදාව අතහැර හයිටි ජාතිකයන් සමඟ සටන් කළහ.

ලූවර්චර් බෙදුම්වාදී ව්‍යවස්ථාවක් නිර්මාණය කර ජීවිතාන්තය දක්වා ආණ්ඩුකාර ජෙනරාල් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කිරීමෙන් පසු, 1802 දී නැපෝලියන් බොනපාට්, ප්‍රංශ පාලනය නැවත තහවුරු කිරීම සඳහා සොල්දාදුවන් 20,000 ක් සහ ඒ හා සමාන නාවිකයින් සංඛ්‍යාවක් [37] ඔහුගේ මස්සිනා වන චාල්ස් ලෙක්ලර්ක්ගේ අණ යටතේ යැවීය. ප්‍රංශ ජාතිකයින් යම් ජයග්‍රහණ ලබා ගත් නමුත් මාස කිහිපයක් ඇතුළත ඔවුන්ගේ හමුදාවෙන් වැඩි දෙනෙක් කහ උණ ​​රෝගයෙන් මිය ගොස් තිබුණි.[38] අවසානයේ යටත් විජිතය නැවත අත්පත් කර ගැනීමේ උත්සාහයකදී ප්‍රංශ හමුදා භටයින් 50,000 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගිය අතර, ඒ අතර ජෙනරාල්වරුන් 18 දෙනෙක් ද වූහ.[39] ලූවර්චර් අල්ලා ගැනීමට ප්‍රංශ ජාතිකයින් සමත් වූ අතර, නඩු විභාගය සඳහා ඔහුව ප්‍රංශයට ප්‍රවාහනය කළහ. ඔහු ෆෝට් ඩි ජූක්ස් හි සිරගත කරන ලද අතර, එහිදී ඔහු 1803 දී නිරාවරණයෙන් සහ සමහර විට ක්ෂය රෝගයෙන් මිය ගියේය.[24][40]

හයිටි ජාතිකයන් ප්‍රංශ සොල්දාදුවන් එල්ලා මරා දමති.

වහල්භාවයට පත් පුද්ගලයින්, නිදහස් පරම්පරාවේ ඩි කූලියර් සහ සහචරයින් සමඟ, ජෙනරාල්වරුන් වන ජීන්-ජැක් ඩෙසලින්ස්, ඇලෙක්සැන්ඩ්‍රේ පෙෂන් සහ හෙන්රි ක්‍රිස්ටෝෆ්ගේ නායකත්වයෙන් නිදහස සඳහා වූ ඔවුන්ගේ සටන දිගටම කරගෙන ගියේය.[40] 1803 නොවැම්බර් 18 වන දින පැවති වර්ටියර්ස් සටනේදී ප්‍රංශ හමුදා තීරණාත්මක ලෙස පරාජය කිරීමට කැරලිකරුවන් සමත් වූ අතර, වහල් කැරැල්ලක් හරහා සාර්ථකව නිදහස ලබා ගත් පළමු රාජ්‍යය ස්ථාපිත කළහ.[41] ඩෙසලීන්ස්ගේ සමස්ත අණ යටතේ, හයිටි හමුදා විවෘත සටනක් වළක්වා, ඒ වෙනුවට නැපෝලියන් හමුදාවන්ට එරෙහිව සාර්ථක ගරිල්ලා ව්‍යාපාරයක් පැවැත්වූ අතර, ප්‍රංශ සොල්දාදුවන්ගේ සංඛ්‍යාව අඩු කිරීම සඳහා කහ උණ ​​වැනි රෝග සමඟ කටයුතු කළහ.[42] එම වසරේ අගභාගයේදී ප්‍රංශය දිවයිනෙන් ඉතිරිව සිටි භටයින් 7,000 ඉවත් කර ගත් අතර නැපෝලියන් උතුරු ඇමරිකානු අධිරාජ්‍යයක් නැවත ස්ථාපිත කිරීමේ අදහස අත්හැර, ලුසියානා (නව ප්‍රංශය) එක්සත් ජනපදයට විකුණා, ලුසියානා මිලදී ගැනීමේදී අත්හැරියේය. [40]

විප්ලවය පුරාම, ඇස්තමේන්තුගත ප්‍රංශ සොල්දාදුවන් 20,000 ක් කහ උණ ​​රෝගයට ගොදුරු වූ අතර, තවත් 37,000 ක් ක්‍රියාකාරීව මිය ගිය අතර,[43] ඇල්ජීරියාව, මෙක්සිකෝව, ඉන්දුචීනය, ටියුනීසියාව සහ බටහිර අප්‍රිකාවේ විවිධ යටත් විජිත ව්‍යාපාර හරහා ක්‍රියාමාර්ගවලදී මියගිය මුළු ප්‍රංශ සොල්දාදුවන් ප්‍රමාණය ඉක්මවා ගිය අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ආසන්න වශයෙන් ප්‍රංශ සොල්දාදුවන් 10,000 ක් ක්‍රියාකාරීව මිය ගියහ.[44] බ්‍රිතාන්‍යයන් 45,000 ක් මිය ගියහ.[45] ඊට අමතරව, හිටපු වහල් හයිටි ජාතිකයන් 350,000 ක් මිය ගියහ.[46] මෙම ක්‍රියාවලියේදී, ඩෙසලීන්ස් නැපෝලියන් ප්‍රංශයට එරෙහි අරගලයේ වඩාත්ම සාර්ථක හමුදා අණ දෙන නිලධාරියා බවට පත්විය.[47]

ස්වාධීන හයිටිය

[සංස්කරණය]

පළමු අධිරාජ්‍යය (1804–1806)

[සංස්කරණය]
දෙවියන් වහන්සේ ඉදිරියේ එකිනෙකාට පක්ෂපාතී බවට දිවුරුම් දෙන පෙටියන් සහ ඩෙසලයින්; ගිලන්-ලෙතියර්ගේ සිතුවමක්

1804 ජනවාරි 1 වන දින ගෝනයිව්ස් හි ජීන්-ජැක් ඩෙසලීන්ස් විසින් 'හයිටි' යන ස්වදේශීය නාමය යටතේ ශාන්ත-ඩොමින්ගු හි නිදහස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී[48][49] සහ ඔහුගේ හමුදා විසින් ඔහු "ජීවිතයේ අධිරාජ්‍යයා" ලෙස I වන ජැක් අධිරාජ්‍යයා ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[50] ඩෙසලීන් මුලින් සුදු වැවිලිකරුවන්ට සහ අනෙකුත් අයට ආරක්ෂාව ලබා දුන්නේය.[51] කෙසේ වෙතත්, බලයට පත්වීමෙන් පසු, ඔහු ඉතිරි සුදු ජාතිකයින් සියල්ලම පාහේ සමූල ඝාතනය කිරීමට නියෝග කළේය; 1804 ජනවාරි සහ අප්‍රේල් අතර කාලය තුළ, කළු ජනගහනයට මිත්‍රශීලී සහ අනුකම්පා කළ අය ඇතුළුව සුදු ජාතිකයින් 3,000 සිට 5,000 දක්වා සංඛ්‍යාවක් මරා දමන ලදී.[52] ව්‍යතිරේක ලෙස සුදු ජාතිකයින් කාණ්ඩ තුනක් පමණක් තෝරාගෙන ඉතිරි කරන ලදී: පෝලන්ත සොල්දාදුවන්, ඔවුන්ගෙන් බහුතරයක් ප්‍රංශ හමුදාවෙන් පලා ගොස් හයිටි කැරලිකරුවන් සමඟ සටන් කළ අය; වයඹ දිග කලාපයට ආරාධනා කරන ලද ජර්මානු යටත් විජිතවාදීන්ගේ කුඩා කණ්ඩායම; සහ වෛද්‍යවරුන් සහ වෘත්තිකයන් කණ්ඩායමක්.[53] වාර්තා වන පරිදි, හයිටි හමුදාවේ නිලධාරීන් සමඟ සම්බන්ධතා ඇති පුද්ගලයින් මෙන්ම සුදු නොවන පිරිමින් සමඟ විවාහ වීමට එකඟ වූ කාන්තාවන් ද ඉතිරි කරන ලදී.[54]

වහල් රාජ්‍යයන් තුළ වහල් කැරැල්ලට ඇති කළ හැකි බලපෑම ගැන බියෙන්, එක්සත් ජනපද ජනාධිපති තෝමස් ජෙෆර්සන් නව ජනරජය පිළිගැනීම ප්‍රතික්ෂේප කළේය. ඇමරිකානු කොංග්‍රසයේ බලගතු ඡන්දදායක කණ්ඩායමක් වූ දකුණු දේශපාලනඥයන්, 1861 දී කොන්ෆෙඩරසි පිහිටුවීම සඳහා ඉවත් වන තෙක් දශක ගණනාවක් තිස්සේ එක්සත් ජනපද පිළිගැනීම වැළැක්වූහ.[55]

විප්ලවය සංක්‍රමණ රැල්ලකට තුඩු දුන්නේය.[56] 1809 දී, සුදු වැවිලිකරුවන් සහ වර්ණයෙන් යුත් ජනතාව යන දෙඅංශයෙන්ම ශාන්ත-ඩොමින්ගු වෙතින් පැමිණි සරණාගතයින් 9,000 ක් නිව් ඕර්ලියන්ස් හි සමූහ වශයෙන් පදිංචි වූ අතර, ස්පාඤ්ඤ බලධාරීන් විසින් කියුබාවේ ඔවුන්ගේ මුල් රැකවරණයෙන් නෙරපා හරින ලද නගරයේ ජනගහනය දෙගුණ කළේය.[57] ඊට අමතරව, අලුතින් පැමිණි වහල්භාවයට පත් පුද්ගලයින් නගරයේ අප්‍රිකානු ජනගහනයට එකතු විය.[58]

වැටුප් සඳහා වුවද, වතු ක්‍රමය හයිටියේ නැවත ස්ථාපිත කරන ලදී; කෙසේ වෙතත්, බොහෝ හයිටි ජාතිකයන් කොන් කරන ලද අතර නව ජාතියේ දේශපාලනය තුළ මෙය බලාත්මක කරන ලද දැඩි ආකාරය ගැන ඔවුන් අමනාප විය.[40] කැරලිකාර ව්‍යාපාරය දෙකඩ වූ අතර, 1806 ඔක්තෝබර් 17 වන දින ඩෙසලින්ස් ප්‍රතිවාදීන් විසින් ඝාතනය කරන ලදී.[59][නිශ්චිත පිටුවට සම්බන්ධ කරන්න][40]

හයිටි රාජ්‍යය, හයිටි රාජධානිය සහ ජනරජය (1806–1820)

[සංස්කරණය]
1805–1822 දී ඉදිකරන ලද සිටඩෙල් ලැෆෙරියර්, ඇමරිකාවේ විශාලතම බලකොටුව වන අතර එය ලෝකයේ අටවන පුදුමය ලෙස දේශීයව සැලකේ.[60]

ඩෙසලීන්ස්ගේ මරණයෙන් පසු හයිටි දෙකට බෙදී ගියේය. පසුව ඔහු I වන හෙන්රි ලෙස ප්‍රකාශ කළ හෙන්රි ක්‍රිස්ටෝෆ් විසින් මෙහෙයවන ලද උතුරේ හයිටි රාජධානිය සහ කූලියර් කෙනෙකු වන ඇලෙක්සැන්ඩ්‍රේ පෙෂන් විසින් මෙහෙයවන ලද පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් කේන්ද්‍ර කරගත් දකුණේ ජනරජයක් ද විය.[61][62][63][64] පෙෂන්ගේ ජනරජය නිරපේක්ෂත්වයෙන් අඩු වූ අතර, ඔහු ගොවි පන්තියට ප්‍රතිලාභ ලබා දෙන ඉඩම් ප්‍රතිසංස්කරණ මාලාවක් ආරම්භ කළේය.[40] ජනාධිපති පෙෂන් ද විප්ලවවාදී නායක සයිමන් බොලිවර්ට හමුදා සහ මූල්‍ය ආධාර ලබා දුන් අතර, ඒවා නිව් ග්‍රැනඩාවේ උපරාජය මුදා ගැනීමට ඔහුට හැකිවීමේදී තීරණාත්මක විය.[65] මේ අතර, නැගෙනහිර හිස්පැනියෝලාවේ අස්ථිර පාලනයක් පවත්වා ගැනීමට සමත් වූ ප්‍රංශ ජාතිකයින්, ජුවාන් සැන්චෙස් රාමිරෙස්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් කැරලිකරුවන් විසින් පරාජය කරන ලද අතර, 1809 දී පාලෝ හින්කාඩෝ සටනින් පසු එම ප්‍රදේශය නැවත ස්පාඤ්ඤ පාලනයට නතු විය.

හිස්පැනියෝලා එක්සත් කිරීම (1821–1844)

[සංස්කරණය]
ජීන්-පියරේ බෝයර්, හයිටියේ පාලකයා 1818–1843

1821 සිට, ජනාධිපති ජීන්-පියරේ බෝයර්, පේෂන්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයා සහ හෝම් ඩි කූලර් කෙනෙකු වූ අතර, හෙන්රි ක්‍රිස්ටෝෆ්ගේ සියදිවි නසාගැනීමෙන් පසු දිවයින නැවත එක්සත් කළේය.[8][66] 1821 නොවැම්බර් 30 වන දින සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝ ස්පාඤ්ඤයෙන් නිදහස ප්‍රකාශ කිරීමෙන් පසු, බෝයර් ආක්‍රමණය කළේ බලහත්කාරයෙන් මුළු දිවයිනම එක්සත් කිරීමට සහ සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝහි වහල්භාවය අවසන් කිරීමට උත්සාහ කරමිනි.[67]

වෙළඳ භෝග නිෂ්පාදනය කිරීම සඳහා කෘෂිකාර්මික ආර්ථිකය පුනර්ජීවනය කිරීමට අරගල කරමින්, බෝයර් ග්‍රාමීය නීති සංග්‍රහය සම්මත කළ අතර, එමඟින් ගොවි කම්කරුවන්ට භූමියෙන් ඉවත් වීමට, නගරවලට ඇතුළු වීමට හෝ තමන්ගේම ගොවිපලවල් හෝ සාප්පු ආරම්භ කිරීමට ඇති අයිතිය ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී. බොහෝ ගොවීන් වතුකරයේ වැඩ කිරීමට වඩා තමන්ගේම ගොවිපලවල් ඇති කර ගැනීමට කැමති වූ බැවින් එය බොහෝ අමනාපයක් ඇති කළේය.[68][69]

1824 සැප්තැම්බර් මාසයේ සිට, අප්‍රිකානු ඇමරිකානුවන් 6,000 කට වැඩි පිරිසක් හයිටියට සංක්‍රමණය වූ අතර, ප්‍රවාහනය ඇමරිකානු යටත් විජිතකරණ සංගමයට සහ ලයිබීරියාවේ එහි උත්සාහයන්ට සමාන ක්‍රියාකාරීත්වයකින් යුත් ඇමරිකානු දානපති කණ්ඩායමක් විසින් ගෙවන ලදී.[70] බොහෝ දෙනෙකුට කොන්දේසි ඉතා කටුක බව හැඟී එක්සත් ජනපදයට ආපසු යාමට සිදු විය.[තහවුරු කර නොමැත]

1825 ජූලි මාසයේදී, ප්‍රංශ රාජාණ්ඩුව ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කරන ලද කාල පරිච්ඡේදයකදී, ප්‍රංශයේ X වන චාල්ස් රජු, හයිටි නැවත අත්පත් කර ගැනීම සඳහා බලඇණියක් යැවීය. පීඩනය යටතේ, ජනාධිපති බෝයර් ෆ්‍රෑන්ක් මිලියන 150 ක ගෙවීමක් සඳහා ප්‍රංශය නිල වශයෙන් රාජ්‍යයේ ස්වාධීනත්වය පිළිගත් ගිවිසුමකට එකඟ විය.[8] 1826 අප්‍රේල් 17 වන දින නියෝගයක් මගින්, ප්‍රංශයේ රජු තම ස්වෛරීභාවය පිළිබඳ අයිතිවාසිකම් අත්හැර හයිටියේ ස්වාධීනත්වය විධිමත් ලෙස පිළිගත්තේය.[71][72][73] ප්‍රංශයට බලහත්කාරයෙන් කරන ලද ගෙවීම් වසර ගණනාවක් හයිටියේ ආර්ථික වර්ධනයට බාධාවක් වූ අතර, බොහෝ බටහිර රාජ්‍යයන් හයිටියට විධිමත් රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික පිළිගැනීම ප්‍රතික්ෂේප කිරීම නිසා එය තවත් උග්‍ර විය; බ්‍රිතාන්‍යය 1833 දී හයිටියේ නිදහස පිළිගත් අතර එක්සත් ජනපදය 1862 වන තෙක් එය පිළිගත්තේ නැත.[8] හයිටි ණය ආපසු ගෙවීම සඳහා අතිශයින් ඉහළ පොලී අනුපාත යටතේ බටහිර බැංකුවලින් විශාල වශයෙන් ණයට ගත්තේය. 1838 දී වන්දි මුදල මිලියන 90 දක්වා අඩු කළද, 1900 වන විට හයිටියේ රජයේ වියදම්වලින් 80% ක් ණය ආපසු ගෙවීමක් වූ අතර 1947 වන තෙක් රට එය ආපසු ගෙවීම අවසන් කළේ නැත.[74][40]

දිවයිනේ ස්පාඤ්ඤ කොටස අහිමි වීම

[සංස්කරණය]

හයිටියේ ප්‍රභූ පැලැන්තියේ සහයෝගය අහිමි වීමෙන් පසු, 1843 දී බෝයර් බලයෙන් පහ කරන ලද අතර, චාල්ස් රිවියර්-හෙරාඩ් ඔහු වෙනුවට ජනාධිපති ධුරයට පත් කරන ලදී.[8] ජුවාන් පැබ්ලෝ ඩුආර්ටේගේ නායකත්වයෙන් යුත් නැගෙනහිර හිස්පැනියෝලාවේ ජාතිකවාදී ඩොමිනිකන් හමුදා 1844 පෙබරවාරි 27 වන දින සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝහි පාලනය අත්පත් කර ගත්හ.[8] සැලකිය යුතු නැගිටීමකට සූදානම් නොවූ හයිටි හමුදා කැරලිකරුවන්ට යටත් වූ අතර, නැගෙනහිර හිස්පැනියෝලාහි හයිටි පාලනය ඵලදායී ලෙස අවසන් කළේය. මාර්තු මාසයේදී රිවියර්-හෙරාඩ් ඔහුගේ අධිකාරිය නැවත ස්ථාපිත කිරීමට උත්සාහ කළ නමුත් ඩොමිනිකන්වරු දැඩි පාඩු සිදු කළහ.[75] මුලටෝ ධූරාවලිය විසින් රිවියර්-හෙරාඩ් ධුරයෙන් ඉවත් කර 1844 මැයි 3 වන දින ජනාධිපති ධුරයට පත් වූ වයස්ගත ජෙනරාල් පිලිප් ගුරියර් පත් කරන ලදී.[තහවුරු කර නොමැත]

ගුරියර් 1845 අප්‍රේල් මාසයේදී මිය ගිය අතර, ඔහුගෙන් පසු ජෙනරාල් ජීන්-ලුවී පියරොට් පත් විය. නව ජනාධිපතිවරයා ලෙස පියරොට්ගේ වඩාත්ම හදිසි රාජකාරිය වූයේ හයිටි හමුදාවන්ට හිරිහැර කරන ඩොමිනිකන්වරුන්ගේ ආක්‍රමණ පරීක්ෂා කිරීමයි.[76] ඩොමිනිකන් තුවක්කු බෝට්ටු ද හයිටි වෙරළ තීරයේ කොල්ලකෑම් සිදු කරමින් සිටියේය.[76] ජනාධිපති පියරොට් ඩොමිනිකන්වරුන්ට එරෙහිව මෙහෙයුමක් ආරම්භ කිරීමට තීරණය කළ අතර, ඔවුන් හුදෙක් කැරලිකරුවන් ලෙස ඔහු සැලකුවේය; කෙසේ වෙතත්, 1845 හයිටි ප්‍රහාරය දේශසීමාවේදී නතර කරන ලදී.[75]

1846 ජනවාරි 1 වන දින පියරොට් නැගෙනහිර හිස්පැනියෝලාව මත හයිටි ආධිපත්‍යය නැවත පැනවීම සඳහා නව ව්‍යාපාරයක් නිවේදනය කළේය, නමුත් ඔහුගේ නිලධාරීන් සහ මිනිසුන් මෙම නව කැඳවීම අවඥාවෙන් පිළිගත්තේය.[75] මේ අනුව, මාසයකට පසු - 1846 පෙබරවාරි - පියරොට් තම හමුදාවන්ට ඩොමිනිකන්වරුන්ට එරෙහිව ගමන් කරන ලෙස නියෝග කළ විට, හයිටි හමුදාව කැරලි ගැසූ අතර, එහි සොල්දාදුවන් ජනරජයේ ජනාධිපති ලෙස ඔහු බලයෙන් පහ කිරීම ප්‍රකාශ කළේය.[75] ඩොමිනිකන්වරුන්ට එරෙහි යුද්ධය හයිටියේ ඉතා ජනප්‍රිය නොවීමත් සමඟ, නව ජනාධිපති ජෙනරාල් ජීන්-බැප්ටිස්ට් රිචේට තවත් ආක්‍රමණයක් සිදු කිරීමට බලයෙන් ඔබ්බට ගියේය.[75]

දෙවන අධිරාජ්‍යය (1849–1859)

[සංස්කරණය]
I වන ෆවුස්ටින්, 1856 පෙබරවාරි 16 වන දින ද ඉලස්ට්‍රේටඩ් ලන්ඩන් නිවුස් වෙතින්

1847 පෙබරවාරි 27 වන දින, ජනාධිපති රිචේ බලයේ සිට වසරක් පමණක් ගත වූ පසු මිය ගිය අතර ඔහු වෙනුවට අප්‍රකට නිලධාරියෙකු වූ ජෙනරාල් ෆවුස්ටින් සොලූක් පත් කරන ලදී.[8] සොලූක්ගේ පරිපාලනයේ පළමු වසර දෙක තුළ බලය රඳවා ගැනීම සඳහා ඔහු මුහුණ දුන් කුමන්ත්‍රණ සහ විරුද්ධත්වය කෙතරම් විවිධාකාරද යත්, ඩොමිනිකන්වරුන්ට ඔවුන්ගේ ස්වාධීනත්වය තහවුරු කර ගැනීම සඳහා තවත් හුස්ම ගැනීමේ ඉඩක් ලබා දෙන ලදී.[75] නමුත්, 1848 දී ප්‍රංශය අවසානයේ ඩොමිනිකන් ජනරජය නිදහස් හා ස්වාධීන රාජ්‍යයක් ලෙස පිළිගෙන තාවකාලිකව සාමය, මිත්‍රත්වය, වාණිජ්‍යය සහ නාවික ගිවිසුමක් අත්සන් කළ විට, හයිටි වහාම විරෝධය පළ කළේ ගිවිසුම තමන්ගේම ආරක්ෂාවට එල්ල වූ ප්‍රහාරයක් බව පවසමිනි.[75] ප්‍රංශ රජයට ගිවිසුම අනුමත කිරීමට පෙර සොලූක් නව ජනරජය ආක්‍රමණය කිරීමට තීරණය කළේය.[75]

1849 මාර්තු 21 වන දින, හයිටි සොල්දාදුවන් ලාස් මාටාස් හි ඩොමිනිකන් බලකොටුවට පහර දුන්හ. අධෛර්යයට පත් ආරක්ෂකයින් තම ආයුධ අතහැර දැමීමට පෙර කිසිදු ප්‍රතිරෝධයක් නොදැක්වූහ. සොලූක් සැන් ජුවාන් අල්ලා ගනිමින් ඉදිරියට ගියේය. මෙය හයිටි හමුදාව සහ අගනුවර අතර ඉතිරි ඩොමිනිකන් බලකොටුව ලෙස අසුවා නගරය පමණක් ඉතිරි කළේය. අප්‍රේල් 6 වන දින, අසුවා 18,000 කින් යුත් හයිටි හමුදාවට යටත් වූ අතර, 5,000 කින් යුත් ඩොමිනිකන් ප්‍රතිප්‍රහාරයක් ඔවුන් පලවා හැරීමට අසමත් විය.[32] සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝ වෙත යන මාර්ගය දැන් පැහැදිලි විය. නමුත් පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි පැවති අතෘප්තිය පිළිබඳ පුවත, සොලූක් වෙත ළඟා වූ අතර, ඔහුගේ තවදුරටත් ප්‍රගතිය නතර කළ අතර ඔහු හමුදාව සමඟ ඔහුගේ අගනුවරට ආපසු යාමට හේතු විය.

හයිටි හමුදාවේ හදිසි පසුබැසීමෙන් ධෛර්යමත් වූ ඩොමිනිකන්වරු ප්‍රතිප්‍රහාර එල්ල කළහ. ඔවුන්ගේ බලඇණිය හයිටියේ බටහිර වෙරළ තීරයේ ඩේම්-මාරි දක්වා ගොස්, එය කොල්ලකා ගිනි තැබූහ. 1855 දී තවත් හයිටි ව්‍යාපාරයකින් පසුව, බ්‍රිතාන්‍යය සහ ප්‍රංශය මැදිහත් වී ඩොමිනිකන් ජනරජය ලෙස නිදහස ප්‍රකාශ කළ ඩොමිනිකන්වරුන් වෙනුවෙන් සටන් විරාමයක් ලබා ගත්හ.

1855 ව්‍යාපාරයේදී සොල්දාදුවන් විඳදරාගත් දුක් වේදනා සහ කිසිදු වන්දියක් හෝ කිසිදු ප්‍රායෝගික ප්‍රතිඵලයක් ලබා නොදී රටට සිදු කළ පාඩු සහ කැපකිරීම් මහත් අතෘප්තියට හේතු විය. 1858 දී ටබාරා ආදිපාදවරයා වූ ජෙනරාල් ෆැබ්‍රේ ජෙෆ්රාඩ්ගේ නායකත්වයෙන් විප්ලවයක් ආරම්භ විය. එම වසරේ දෙසැම්බර් මාසයේදී ජෙෆ්රාඩ් අධිරාජ්‍ය හමුදාව පරාජය කර රටේ වැඩි කොටසක පාලනය අත්පත් කර ගත්තේය.[8] එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, 1859 ජනවාරි 15 ​​දින අධිරාජ්‍යයා සිය සිංහාසනය අත්හළේය. ෆවුස්ටින් පිටුවහල් කරන ලද අතර ඔහුගෙන් පසු ජෙනරාල් ජෙෆ්‍රාඩ් ජනාධිපති ලෙස පත් විය.[තහවුරු කර නොමැත]

19 වන සියවසේ අගභාගය–20 වන සියවසේ මුල් භාගය

[සංස්කරණය]
1897 දෙසැම්බර් 6 වන දින ලූඩර්ස් සිද්ධිය අතරතුර චාලට් නෞකාවේ ජර්මානු කපිතාන් තීල් ජර්මානු අවසාන නිවේදනය භාර දෙයි.

සොලූක් බලයෙන් පහ කිරීමෙන් පසු සියවස ආරම්භය දක්වා කාලය හයිටියට කැලඹිලි සහිත එකක් වූ අතර, නැවත නැවතත් දේශපාලන අස්ථාවරත්වයක් ඇති විය. 1867 දී කුමන්ත්‍රණයකින් ජනාධිපති ජෙෆ්රාඩ් බලයෙන් පහ කරන ලද අතර,[77] ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ සිල්වේන් සල්නේව් ද 1869 දී බලයෙන් පහ කරන ලදී. මයිකල් ඩොමින්ගුගේ (1874–76) ජනාධිපති ධුරය යටතේ, දෙපාර්ශ්වයම අනෙකාගේ ස්වාධීනත්වය පිළිගත් ගිවිසුමක් අත්සන් කිරීමෙන් ඩොමිනිකන් ජනරජය සමඟ සබඳතා නාටකාකාර ලෙස වැඩිදියුණු විය. මෙම කාලය තුළ ආර්ථිකයේ සහ යටිතල පහසුකම්වල යම් නවීකරණයක් ද සිදු විය, විශේෂයෙන් ලයිසියස් සලමොන් (1879–1888) සහ ෆ්ලෝවිල් හිපොලයිට් (1889–1896) ජනාධිපති ධුරයන් යටතේ.[78]

බාහිර බලවතුන් සමඟ හයිටියේ සබඳතා බොහෝ විට පළුදු විය. 1889 දී එක්සත් ජනපදය හයිටියට මෝල් සෙන්ට්-නිකොලස් හි නාවික කඳවුරක් ගොඩනැගීමට අවසර දෙන ලෙස බල කිරීමට උත්සාහ කළ අතර, එයට ජනාධිපති හිපොලයිට් විසින් දැඩි ලෙස විරුද්ධ විය. 1892 දී ජර්මානු රජය ඇන්ටෙනෝර් ෆර්මින්ගේ ප්‍රතිසංස්කරණ ව්‍යාපාරය මර්දනය කිරීමට සහාය දුන් අතර, 1897 දී, ලූඩර්ස් සිද්ධිය අතරතුර ජනාධිපති ටිරේසියස් සයිමන් සෑම් (1896–1902) ගේ හයිටි රජය බිය ගැන්වීමට සහ පසුව අවමානයට ලක් කිරීමට ජර්මානුවන් තුවක්කු බෝට්ටු රාජ්‍ය තාන්ත්‍රිකභාවය භාවිතා කළහ.[79]

20 වන සියවසේ මුල් දශකවලදී, හයිටි රාජ්‍යය විශාල දේශපාලන අස්ථාවරත්වයක් අත්විඳින අතර ප්‍රංශයට, ජර්මනියට සහ එක්සත් ජනපදයට දැඩි ලෙස ණය වී සිටියේය. කෙටි කාලීන ජනාධිපති ධුර මාලාවක් පැමිණ ගියේය: 1908 දී ජනාධිපති පියරේ නෝර්ඩ් ඇලෙක්සිස් බලයෙන් පහ කරන ලදී,[80][81] 1911 දී ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තික ෆ්‍රැන්කොයිස් සී. ඇන්ටොයින් සයිමන් ද;[82] ජාතික මාළිගාවේ (සමහර විට හිතාමතාම) පිපිරීමකින් ජනාධිපති සින්සිනාටස් ලෙකොන්ටේ (1911–12) මිය ගියේය;[83] මයිකල් ඔරෙස්ටේ (1913–14) කුමන්ත්‍රණයකින් බලයෙන් පහ කරන ලද අතර 1914 දී ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තික ඔරෙස්ටේ සැමෝර් ද බලයෙන් පහ කරන ලදී.[84]

එක්සත් ජනපද වාඩිලා ගැනීම (1915–1934)

[සංස්කරණය]
1919 දී හයිටියේ එක්සත් ජනපද ආක්‍රමණයට එරෙහිව හයිටි කැකෝස් සටන්කරුවන් සොයා යන එක්සත් ජනපද මැරීන් භටයින් සහ මාර්ගෝපදේශකයා.

මෙම කාලය තුළ ජර්මනිය හයිටියේ සිය බලපෑම වැඩි කළ අතර, ජර්මානු පදිංචිකරුවන්ගේ කුඩා ප්‍රජාවක් හයිටියේ ආර්ථිකය තුළ අසමානුපාතික බලපෑමක් ඇති කළේය.[85][86] ජර්මානු බලපෑම එක්සත් ජනපදය තුළ කනස්සල්ලට හේතු වූ අතර, ඔවුන් ද රට තුළ විශාල වශයෙන් ආයෝජනය කර ඇති අතර, මොන්රෝ මූලධර්මය යටතේ ඇමරිකාවේ විදේශ මැදිහත්වීම්වලට විරුද්ධ වීමට ඔවුන්ගේ අයිතිය ආරක්ෂා කළේ ඔවුන්ගේ රජය විසිනි.[8][86] 1914 දෙසැම්බර් මාසයේදී, ඇමරිකානුවන් හයිටි ජාතික බැංකුවෙන් ඩොලර් 500,000 ක් ඉවත් කළ නමුත්, ණය ගෙවීමට උපකාර කිරීම සඳහා එය අල්ලා ගැනීම වෙනුවට, එය නිව්යෝර්ක් හි ආරක්ෂිතව තබා ගැනීම සඳහා ඉවත් කරන ලද අතර, එමඟින් එක්සත් ජනපදයට බැංකුවේ පාලනය ලබා දුන් අතර අනෙකුත් බලවතුන් එසේ කිරීමෙන් වළක්වන ලදී. මෙය ආර්ථිකය ගොඩනැගීමට සහ ණය ආපසු ගෙවීමට හැකි වන පරිදි ස්ථාවර මූල්‍ය පදනමක් ලබා දුන්නේය.[87]

1915 දී, හයිටියේ නව ජනාධිපති විල්බ්‍රන් ගුයිලූම් සෑම් දේශපාලන සිරකරුවන් 167 දෙනෙකු සමූහ වශයෙන් ඝාතනය කිරීමෙන් ඔහුගේ දුර්වල පාලනය ශක්තිමත් කිරීමට උත්සාහ කළේය. ඝාතනවලට එරෙහි කෝපය කෝලාහලවලට තුඩු දුන් අතර, සෑම් අල්ලාගෙන ලින්ච් පිරිසක් විසින් මරා දමන ලදී.[86][88] සිදුවිය හැකි විදේශීය මැදිහත්වීමක් හෝ ඇමරිකානු විරෝධී හයිටි දේශපාලනඥයෙකු වූ රොසාල්වෝ බොබෝගේ නායකත්වයෙන් යුත් නව රජයක් බිහිවනු ඇතැයි බියෙන්, ජනාධිපති වුඩ්රෝ විල්සන් 1915 ජූලි මාසයේදී හයිටියට එක්සත් ජනපද මැරීන් භටයින් යැවීය. රියර් අද්මිරාල් කැපර්ටන් යටතේ යූඑස්එස් වොෂින්ටන් නෞකාව, එක්සත් ජනපද අවශ්‍යතා ආරක්ෂා කිරීමට සහ සාමය යථා තත්ත්වයට පත් කිරීමට උත්සාහ කරමින් පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් වෙත පැමිණියේය. දින කිහිපයක් ඇතුළත, මැරීන් භටයින් අගනුවර සහ එහි බැංකු සහ රේගු නිවස පාලනය කර තිබුණි. මැරීන් භටයින් යුද නීතිය ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර මාධ්‍ය දැඩි ලෙස වාරණය කළේය. සති කිහිපයක් ඇතුළත, නව එක්සත් ජනපද ගැති හයිටි ජනාධිපතිවරයෙකු වන පිලිප් සුද්‍රේ ඩාර්ටිගුනේව් පත් කරන ලද අතර එක්සත් ජනපදයේ අවශ්‍යතාවලට හිතකර නව ව්‍යවස්ථාවක් ලියා ඇත. (අනාගත එක්සත් ජනපද ජනාධිපති ෆ්‍රෑන්ක්ලින් ඩී. රූස්වෙල්ට් විසින් ලියන ලද) ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ, පළමු වරට හයිටියේ ඉඩම්වල විදේශීය අයිතියට ඉඩ සලසන වගන්තියක් ඇතුළත් වූ අතර, එය හයිටි ව්‍යවස්ථාදායකය සහ පුරවැසියන් විසින් දැඩි ලෙස විරුද්ධ විය.[86][89]

ඇමරිකානු හමුදා විසින් ඝාතනය කිරීමෙන් පසු ප්‍රදර්ශනයට තබා ඇති කැකෝ නායක චාර්ලිමේන් පෙරල්ට්ගේ දේහය; මෙම රූපය ප්‍රතිපලදායක නොවූ අතර, ජේසුස් වහන්සේ පෙරල්ට් ජාතික ප්‍රාණ පරිත්‍යාගියෙකුගේ තත්ත්වය ලබා ගත් ආකාරය තැන්පත් කිරීමට සමානකමක් දැක්වීය.

මෙම අත්පත් කර ගැනීම හයිටියේ යටිතල පහසුකම් සහ පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි මධ්‍යගත බලය වැඩිදියුණු කළේය.[86] කිලෝමීටර් 1700 ක මාර්ග භාවිතයට සුදුසු බවට පත් කරන ලදී, පාලම් 189 ක් ඉදිකරන ලදී, බොහෝ වාරිමාර්ග ඇළ මාර්ග පුනරුත්ථාපනය කරන ලදී, රෝහල්, පාසල් සහ පොදු ගොඩනැගිලි ඉදිකරන ලදී, සහ ප්‍රධාන නගර වෙත පානීය ජලය ගෙන එන ලදී.[තහවුරු කර නොමැත] කෘෂිකාර්මික අධ්‍යාපනය සංවිධානය කරන ලද අතර, කෘෂිකර්මාන්තය පිළිබඳ මධ්‍යම පාසලක් සහ රටේ ගොවිපල 69 ක් ඇත.[90] කෙසේ වෙතත්, බොහෝ යටිතල පහසුකම් ව්‍යාපෘති ඉදිකරන ලද්දේ රජයට/වාඩිලාගෙන සිටින හමුදාවන්ට අවශ්‍ය නම් තුවක්කු පෙන්වා ඔවුන්ගේ නිවෙස්වලින් සහ ගොවිපලවලින් මිනිසුන් බලහත්කාරයෙන් රැගෙන යාමට ඉඩ සලසන කෝර්වී ක්‍රමය භාවිතා කරමිනි. මෙම ක්‍රියාවලිය සාමාන්‍ය හයිටි ජාතිකයන් විසින් දැඩි ලෙස ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී.[91][86] සිසාල් ද හයිටියට හඳුන්වා දෙන ලද අතර, උක් සහ කපු සැලකිය යුතු අපනයන බවට පත් වූ අතර එය සමෘද්ධිය වැඩි කළේය.[92] ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල පදිංචි හයිටි සම්ප්‍රදායිකවාදීන් එක්සත් ජනපදයේ පිටුබලය ලත් වෙනස්කම්වලට බෙහෙවින් ප්‍රතිරෝධී වූ අතර, නාගරික ප්‍රභූන්, සාමාන්‍යයෙන් මිශ්‍ර-ජාතිය, වර්ධනය වන ආර්ථිකය පිළිගත් නමුත් වැඩි දේශපාලන පාලනයක් අවශ්‍ය විය.[8] ඔවුන් එක්ව 1934 දී ස්ටෙනියෝ වින්සන්ට්ගේ (1930–1941) ජනාධිපති ධුරය යටතේ වාඩිලෑම අවසන් කිරීමට උදව් කළහ.[8][93] වැඩිවන සමෘද්ධිය හේතුවෙන් ණය අඩු වුවද, තවමත් නොගෙවූ අතර, එක්සත් ජනපද මූල්‍ය උපදේශක-ජනරාල්වරයා අයවැය හසුරුවන ලදී.[94][8]

එක්සත් ජනපද මැරීන් භටයින්ට හයිටි ජාතිකයන් කෙරෙහි විශේෂ පීතෘත්වයේ වෙළඳ නාමයක් ඇති කරන ලදී, එය "පියෙකු තම දරුවන් සමඟ ඇති සම්බන්ධතාවයේ රූපකයෙන් ප්‍රකාශ වේ."[95] එක්සත් ජනපද පැවැත්මට සන්නද්ධ විරෝධය චාර්ලිමේන් පෙරල්ටේගේ අණ යටතේ කැකෝස් විසින් මෙහෙයවන ලදී; 1919 දී ඔහුව අල්ලා ගැනීම සහ ක්‍රියාත්මක කිරීම ඔහුට ජාතික ප්‍රාණ පරිත්‍යාගියෙකුගේ තත්ත්වය ලබා දුන්නේය.[96][8][86] 1921 සෙනෙට් සභා නඩු විභාග අතරතුර, මැරීන් බළකායේ අණදෙන නිලධාරියා වාර්තා කළේ, මාස 20 ක ක්‍රියාකාරී නොසන්සුන්තාවයෙන් හයිටි ජාතිකයන් 2,250 ක් මිය ගොස් ඇති බවයි. කෙසේ වෙතත්, නාවික ලේකම්වරයාට ඉදිරිපත් කළ වාර්තාවක, ඔහු මරණ සංඛ්‍යාව 3,250 ක් ලෙස වාර්තා කළේය.[97] හයිටි ඉතිහාසඥයින් සත්‍ය සංඛ්‍යාව බෙහෙවින් වැඩි බව ප්‍රකාශ කර ඇත, නමුත් හයිටියෙන් පිටත බොහෝ ඉතිහාසඥයින් මෙය අනුමත නොකරයි.[98]

පශ්චාත්-අල්ලා ගැනීමේ යුගය (1934–1957)

[සංස්කරණය]

1934 දී එක්සත් ජනපද හමුදා ඉවත්ව ගිය පසු, ඩොමිනිකන් ඒකාධිපති රෆායෙල් ටෘජිලෝ ජාතිකවාදී මෙවලමක් ලෙස හයිටි විරෝධී හැඟීම් භාවිතා කළේය. පාර්ස්ලි සංහාරය ලෙස ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ සිදුවීමකදී, ඔහු තම හමුදාවට ඩොමිනිකන් දේශසීමාවේ ජීවත් වන හයිටි ජාතිකයන් මරා දැමීමට නියෝග කළේය.[99][100] උණ්ඩ කිහිපයක් භාවිතා කරන ලදී; ඒ වෙනුවට, හයිටි ජාතිකයන් 20,000–30,000 ක් මරා දමා බයිනෙත්තු ගසා මුහුදට රංචු ගැසූ අතර, එහිදී ටෘජිලෝ ආරම්භ කළ දේ මෝරුන් අවසන් කළේය.[101] දින පහක කාලයක් තුළ අවිචාරවත් සංහාරය සිදු විය.

හයිටි ජනාධිපති වින්සන්ට් වඩ වඩාත් ඒකාධිපතියෙකු බවට පත් වූ විට, 1941 දී එක්සත් ජනපද පීඩනය යටතේ ඔහු ඉල්ලා අස්විය, එලී ලෙස්කොට් (1941–46) විසින් ප්‍රතිස්ථාපනය කරන ලදී.[102] 1941 දී, දෙවන ලෝක යුද්ධ සමයේදී, ලෙස්කොට් ජපානයට (දෙසැම්බර් 8), ජර්මනියට (දෙසැම්බර් 12), ඉතාලියට (දෙසැම්බර් 12), බල්ගේරියාවට (දෙසැම්බර් 24), හංගේරියාවට (දෙසැම්බර් 24) සහ රුමේනියාවට (දෙසැම්බර් 24) එරෙහිව යුද්ධ ප්‍රකාශ කළේය.[103] මෙම අක්ෂ රටවල් හය අතුරින්, රුමේනියාව පමණක් ප්‍රතිප්‍රහාර එල්ල කළ අතර, එම දිනයේම (1941 දෙසැම්බර් 24) හයිටියට එරෙහිව යුද්ධ ප්‍රකාශ කළේය.[104] 1945 සැප්තැම්බර් 27 වන දින,[105] හයිටි එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ ආරම්භක සාමාජිකයෙකු බවට පත්විය (ජාතීන්ගේ සංගමයේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ අතර, එහි හයිටි ද ආරම්භක සාමාජිකයෙකු විය).[106][107]

1946 දී ලෙස්කොට් හමුදාව විසින් බලයෙන් පහ කරන ලද අතර, පසුව ඩුමාර්සායිස් එස්ටිමේ නව ජනාධිපති බවට පත්විය (1946–50).[8] ඔහු ආර්ථිකය සහ අධ්‍යාපනය වැඩිදියුණු කිරීමට සහ කළු හයිටි ජාතිකයන්ගේ භූමිකාව වැඩි දියුණු කිරීමට උත්සාහ කළේය; කෙසේ වෙතත්, ඔහු තම පාලනය තහවුරු කර ගැනීමට උත්සාහ කරන විට, ඔහු ද ජනාධිපති ධුරයට පත් කරන ලද පෝල් මැග්ලොයර්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් කුමන්ත්‍රණයකින් බලයෙන් පහ කරන ලදී (1950–56).[8][108] දැඩි කොමියුනිස්ට් විරෝධී වූ ඔහුට එක්සත් ජනපදයේ සහාය ලැබුණි; වැඩි දේශපාලන ස්ථාවරත්වයක් සමඟ සංචාරකයින් හයිටියට පැමිණීමට පටන් ගත්හ.[109] පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි වෙරළබඩ ප්‍රදේශය කෲස් නැව් මගීන්ට සංස්කෘතික ආකර්ෂණීය ස්ථාන වෙත ඇවිදීමට ඉඩ සැලසෙන පරිදි නැවත සංවර්ධනය කරන ලදී.

ඩුවාලියර් රාජවංශය (1957–1986)

[සංස්කරණය]
1968 දී "පැපා ඩොක්" ඩුවාලියර්

1956–57 දී හයිටි දැඩි දේශපාලන කැලඹීමකට ලක් විය; 1956 දී මැග්ලොයර්ට ඉල්ලා අස්වී රට හැර යාමට සිදු වූ අතර ඔහුගෙන් පසු කෙටි කාලීන ජනාධිපති ධුර හතරක් පත් විය.[8] 1957 සැප්තැම්බර් මැතිවරණයේදී ෆ්‍රැන්කොයිස් ඩුවාලියර් හයිටියේ ජනාධිපතිවරයා ලෙස තේරී පත් විය. 'පැපා ඩොක්' ලෙස හැඳින්වෙන සහ මුලින් ජනප්‍රිය වූ ඩුවාලියර් 1971 දී මිය යන තෙක් ජනාධිපති ධුරයේ රැඳී සිටියේය.[110] ඔහු රාජ්‍ය අංශයේ කළු ජාතික අවශ්‍යතා ඉදිරියට ගෙන ගිය අතර, කාලයත් සමඟ උගත් නාගරික ප්‍රභූව ලෙස වර්ණ ගැන්වූ පුද්ගලයින් ප්‍රමුඛ විය.[8][111] හමුදාව කෙරෙහි විශ්වාසය නොතබමින්, පක්ෂපාතී නොවන නිලධාරීන් නිතර නිතර පවිත්‍ර කළද, ඩුවාලියර් ටොන්ටන්ස් මැකූට්ස් ("බෝගේමන්") ලෙස හැඳින්වෙන පුද්ගලික මිලීෂියාවක් නිර්මාණය කළ අතර, එය ජනතාව සහ දේශපාලන විරුද්ධවාදීන් භීතියට පත් කරමින් පිළිවෙල පවත්වා ගෙන ගියේය.[110][112] 1964 දී ඩුවාලියර් තමා 'ජීවිතයේ ජනාධිපති' ලෙස ප්‍රකාශ කළේය; එම වසරේ ජෙරෙමි හි ඔහුගේ පාලනයට එරෙහිව ඇති වූ නැගිටීමක් ප්‍රචණ්ඩ ලෙස මර්දනය කරන ලද අතර, නායකයින් ප්‍රසිද්ධියේ ඝාතනය කරන ලද අතර නගරයේ මිශ්‍ර-ජාතික පුරවැසියන් සිය ගණනක් මරා දමන ලදී.[110] උගත් හා වෘත්තීය පන්තියේ බහුතරයක් රට හැර යාමට පටන් ගත් අතර දූෂණය පුළුල් විය.[8][110] ඩුවාලියර් පෞරුෂ සංස්කෘතියක් නිර්මාණය කිරීමට උත්සාහ කළ අතර, හයිටි වොඩූ හි ලෝවා (හෝ ල්වා) හෝ ආත්මයන්ගෙන් කෙනෙකු වන බැරන් සමෙඩි සමඟ තමාව හඳුනා ගත්තේය. ඔහුගේ පාලනය යටතේ හොඳින් ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ අපයෝජන නොතකා, ඩුවාලියර්ගේ දැඩි කොමියුනිස්ට් විරෝධය ඔහුට ඇමරිකානුවන්ගේ සහයෝගය ලබා දුන් අතර, ඔවුන් රටට ආධාර ලබා දුන්හ.[110][113]

1971 දී, ඩුවාලියර් මිය ගිය අතර, ඔහුගෙන් පසු ඔහුගේ පුත් ජීන්-ක්ලෝඩ් ඩුවාලියර්, 'බේබි ඩොක්' යන අන්වර්ථ නාමයෙන් හඳුන්වනු ලැබූ අතර, ඔහු 1986 දක්වා පාලනය කළේය.[114][110] ඔහු බොහෝ දුරට තම පියාගේ ප්‍රතිපත්ති දිගටම කරගෙන ගිය අතර, ජාත්‍යන්තර ගෞරවනීයභාවය දිනා ගැනීම සඳහා නරකම අතිරික්තයන් කිහිපයක් මැඩපැවැත්වීය.[8] පැපා ඩොක්ගේ කාලයේ දී නාසයෙන් ගිලී ගිය සංචාරක ව්‍යාපාරය නැවතත් වර්ධනය වන කර්මාන්තයක් බවට පත්විය.[115] කෙසේ වෙතත්, ආර්ථිකය අඛණ්ඩව පහත වැටෙද්දී, බේබි ඩොක්ගේ බලය පිළිබඳ ග්‍රහණය දුර්වල වීමට පටන් ගත්තේය. 1970 ගණන්වල අගභාගයේදී සූකර උණ පැතිරීමත් සමඟ හයිටියේ ඌරු ගහනය මරා දමන ලද අතර, එය ආයෝජනයක් ලෙස භාවිතා කළ ග්‍රාමීය ප්‍රජාවන්ට දුෂ්කරතා ඇති කළේය.[8][116] 1983 දී දෙවන ජෝන් පෝල් පාප්තුමා විසින් එරටට කරන ලද සංචාරයකින් පසු විපක්ෂය වඩාත් හඬ නඟා, ජනාධිපතිවරයාට ප්‍රසිද්ධියේ බැණ වැදුණි.[117] 1985 දී ගොනයිව්ස් හි විරෝධතා ඇති වූ අතර එය පසුව රට පුරා ව්‍යාප්ත විය; එක්සත් ජනපදයේ පීඩනය යටතේ, ඩුවාලියර් 1986 පෙබරවාරි මාසයේදී රටින් පිටව ගොස් ප්‍රංශය බලා ගියේය.[තහවුරු කර නොමැත]

සමස්තයක් වශයෙන්, ඩුවාලියර්වරුන්ගේ පාලන සමයේදී හයිටි ජාතිකයන් 40,000 ත් 60,000 ත් අතර සංඛ්‍යාවක් ඝාතනය කර ඇති බවට ගණන් බලා ඇත.[118] ඔහුගේ බිය ගැන්වීමේ උපක්‍රම සහ මරණ දණ්ඩනය භාවිතා කිරීම හරහා, බොහෝ බුද්ධිමතුන් හයිටි ජාතිකයන් පලා ගොස් ඇති අතර, එමඟින් රට තවමත් යථා තත්ත්වයට පත් වී නොමැති දැවැන්ත මොළ කාන්දුවක් ඇති විය.[119]

පශ්චාත්-ඩුවාලියර් යුගය (1986–2004)

[සංස්කරණය]
1991 හයිටි කුමන්ත්‍රණය මගින් ස්ථාපිත කරන ලද පාලන තන්ත්‍රය ඉවත් කිරීම සඳහා නිර්මාණය කරන ලද 1994 දී එක්සත් ජනපදය ප්‍රමුඛ ආක්‍රමණයෙන් පසු ජීන්-බර්ට්‍රන්ඩ් ඇරිස්ටයිඩ් හයිටියට නැවත පැමිණේ.

ඩුවාලියර්ගේ නික්ම යාමෙන් පසු, හමුදා නායක ජෙනරාල් හෙන්රි නැම්ෆි නව ජාතික පාලක සභාවකට නායකත්වය දුන්නේය.[8] 1987 නොවැම්බර් මාසයේදී පැවැත්වීමට නියමිතව තිබූ මැතිවරණ, සොල්දාදුවන් සහ ටොන්ටන්ස් මැකූට්ස් විසින් අගනුවර වැසියන් දුසිම් ගනනකට වෙඩි තැබීමෙන් පසුව අවලංගු කරන ලදී.[120][8] 1988 දී වංචාකාරී මැතිවරණ පැවැත්වූ අතර, එහිදී පුරවැසියන්ගෙන් 4% ක් පමණක් ඡන්දය ප්‍රකාශ කළහ.[121][8] පසුව අලුතින් තේරී පත් වූ ජනාධිපති ලෙස්ලි මැනිගට් මාස කිහිපයකට පසු 1988 ජුනි මාසයේ හයිටි කුමන්ත්‍රණයේදී බලයෙන් පහ කරන ලදී.[8][122]

1988 සැප්තැම්බර් මාසයේදී තවත් කුමන්ත්‍රණයක් සිදු විය, එහිදී ප්‍රමුඛ රජයේ විචාරකයෙකු සහ කතෝලික පූජක ජීන්-බර්ට්‍රන්ඩ් ඇරිස්ටයිඩ් විසින් මෙහෙයවන ලද පූජාවකට සහභාගී වූ ආසන්න වශයෙන් 13 සිට 50 දක්වා පිරිසක් මිය ගිය ශාන්ත ජීන් බොස්කෝ සංහාරයෙන් පසුව.[122][123] ජෙනරාල් ප්‍රොස්පර් අව්රිල් පසුව 1990 මාර්තු දක්වා හමුදා පාලනයක් මෙහෙයවීය.[8][124][125]

1990 මාර්තු 10 වන දින අව්රිල් හමුදා මාණ්ඩලික ප්‍රධානී ජෙනරාල් හෙරාඩ් ඒබ්‍රහම් වෙත බලය පැවරීය. දින තුනකට පසු ඒබ්‍රහම් බලය අත්හැර දැමූ අතර, විසිවන සියවස තුළ හයිටියේ ස්වේච්ඡාවෙන් බලය අත්හැරිය එකම හමුදා නායකයා බවට පත්විය. පසුව 1990–91 හයිටි මහ මැතිවරණය සුරක්ෂිත කිරීමට ඒබ්‍රහම් උදව් කළේය.[තහවුරු කර නොමැත]

1990 දෙසැම්බර් මාසයේදී, ජීන්-බර්ට්‍රන්ඩ් ඇරිස්ටයිඩ් හයිටි මහ මැතිවරණයෙන් ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය. කෙසේ වෙතත්, ඔහුගේ අභිලාෂකාමී ප්‍රතිසංස්කරණවාදී න්‍යාය පත්‍රය ප්‍රභූන් කනස්සල්ලට පත් කළ අතර, ඊළඟ වසරේ සැප්තැම්බර් මාසයේදී 1991 හයිටි කුමන්ත්‍රණයේදී රාවුල් සෙඩ්‍රාස්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් හමුදාව විසින් ඔහු බලයෙන් පහ කරන ලදී.[8][126] අඛණ්ඩ කැලඹීම් මධ්‍යයේ බොහෝ හයිටි ජාතිකයන් රටින් පලා යාමට උත්සාහ කළහ.[110][8]

1994 සැප්තැම්බර් මාසයේදී, එක්සත් ජනපදය හයිටියේ හමුදා නායකයින්ගේ පිටවීම සහ ඔපල්ඩ් ඩිමොක්‍රසි මෙහෙයුම යටතේ එක්සත් ජනපද හමුදා භටයින් 20,000 ක් සාමකාමීව ඇතුළුවීම පිළිබඳව සාකච්ඡා කළේය.[110] මෙමගින් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදීව තේරී පත් වූ ජීන්-බර්ට්‍රන්ඩ් ඇරිස්ටයිඩ් ජනාධිපති ධුරයට නැවත පත් කිරීමට හැකි වූ අතර, ඔහු ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී හයිටියට නැවත පැමිණියේ ඔහුගේ ධුර කාලය සම්පූර්ණ කිරීම සඳහා ය.[127][128] ගිවිසුමේ කොටසක් ලෙස, ඇරිස්ටයිඩ්ට හයිටි ආර්ථිකය වැඩිදියුණු කිරීමේ උත්සාහයක් ලෙස නිදහස් වෙළඳපොල ප්‍රතිසංස්කරණ ක්‍රියාත්මක කිරීමට සිදු වූ අතර, මිශ්‍ර ප්‍රතිඵල සමඟින්.[129][8] 1994 නොවැම්බර් මාසයේදී, ගෝර්ඩන් සුළි කුණාටුව හයිටියට පහර දුන් අතර, එය අධික වර්ෂාවක් ඇති කළ අතර මඩ නායයෑම් ඇති කළ හදිසි ගංවතුරක් ඇති කළේය. ගෝර්ඩන් ඇස්තමේන්තුගත පුද්ගලයින් 1,122 ක් මිය ගිය නමුත්, සමහර ඇස්තමේන්තු 2,200 ක් දක්වා ඉහළ යයි.[130][131]

1995 දී මැතිවරණ පවත්වන ලද අතර, එය රෙනේ ප්‍රෙවාල් විසින් ජයග්‍රහණය කරන ලද අතර, අඩු ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් වුවද, ජනප්‍රිය ඡන්දවලින් 88% ක් ලබා ගත්තේය.[132][133][8] පසුව ඇරිස්ටයිඩ් තමාගේම පක්ෂයක් වන ෆැන්මි ලවාලස් පිහිටුවා ගත් අතර දේශපාලන අවුල් සහගත තත්වයක් ඇති විය; 2000 නොවැම්බර් මැතිවරණයෙන් ඇරිස්ටයිඩ් 92% ක ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් ලබා ගනිමින් ජනාධිපති ධුරයට පත් විය.[134] මැයි මාසයේ පැවති ව්‍යවස්ථාදායක මැතිවරණයේ ඇති වූ ආරවුලක් හේතුවෙන් මැතිවරණය විපක්ෂය විසින් වර්ජනය කරන ලද අතර පසුව අභිසාරී ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂය ලෙස සංවිධානය කරන ලදී. පසුකාලීන වසරවලදී, ප්‍රතිවාදී දේශපාලන කණ්ඩායම් අතර ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ මානව හිමිකම් උල්ලංඝනයන් වැඩි විය.[135][136] නව මැතිවරණ සඳහා අභිසාරී ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂය සමඟ සාකච්ඡා කිරීම සඳහා ඇරිස්ටයිඩ් වසර ගණනාවක් ගත කළ නමුත්, ප්‍රමාණවත් මැතිවරණ පදනමක් වර්ධනය කර ගැනීමට අභිසාරී පක්ෂයට නොහැකි වීම නිසා මැතිවරණ ආකර්ශනීය නොවීය.[තහවුරු කර නොමැත]

2004 දී උතුරු හයිටියේ ඇරිස්ටයිඩ් විරෝධී කැරැල්ලක් ආරම්භ විය. කැරැල්ල අවසානයේ අගනුවරට ළඟා වූ අතර, ඇරිස්ටයිඩ්ට පිටුවහල් කිරීමට සිදුවිය.[135][8] සිදුවීම්වල නිශ්චිත ස්වභාවය පිළිබඳව මතභේද පවතී; ඇරිස්ටයිඩ් සහ ඔහුගේ ආරක්ෂකයා වන ෆ්‍රාන්ස් ගේබ්‍රියෙල් ඇතුළු සමහරු ප්‍රකාශ කළේ ඔහු එක්සත් ජනපද හමුදා විසින් "නව කුමන්ත්‍රණයක හෝ නූතන පැහැරගැනීමක" ගොදුරක් බවයි.[135][137][138] මෙම චෝදනා එක්සත් ජනපද රජය විසින් ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී.[139][135] දේශපාලන ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ අපරාධ අඛණ්ඩව වර්ධනය වන විට, සාමය පවත්වා ගැනීම සඳහා එක්සත් ජාතීන්ගේ ස්ථායිකරණ මෙහෙයුමක් (MINUSTAH) ගෙන එන ලදී.[140] කෙසේ වෙතත්, නීතිය හා සාමය පවත්වා ගැනීම සඳහා ඔවුන්ගේ වරින් වර දැඩි ප්‍රවේශය සහ සිවිල් වැසියන්ට ලිංගික අපයෝජන චෝදනා ඇතුළු අපයෝජන අවස්ථා කිහිපයක් සාමාන්‍ය හයිටි ජාතිකයන් අතර අමනාපය සහ අවිශ්වාසය ඇති කළ බැවින්, මිනුස්ටා මතභේදාත්මක බව ඔප්පු විය.[141][142][8]

බොනිෆස් ඇලෙක්සැන්ඩ්‍රේ 2006 දී මැතිවරණයෙන් පසු රෙනේ ප්‍රෙවාල් නැවත ජනාධිපති ධුරයට පත් වන තෙක් අන්තර්කාලීන අධිකාරිය භාර ගත්තේය.[140][8][143]

පශ්චාත්-ඇරිස්ටයිඩ් යුගය (2004–වර්තමානය)

[සංස්කරණය]

අඛණ්ඩ දේශපාලන අවුල් සහගත තත්ත්වය මධ්‍යයේ, ස්වාභාවික විපත් මාලාවක් හයිටියට බලපෑවේය. 2004 දී, ජීන් නිවර්තන කුණාටුව උතුරු වෙරළ තීරයට කඩා වැදුණු අතර, ගංවතුර සහ මඩ නායයෑම් හේතුවෙන් පුද්ගලයින් 3,006 දෙනෙකු මිය ගිය අතර, බොහෝ දුරට ගොනයිව්ස් නගරයේ.[144] 2008 දී, හයිටි නැවතත් නිවර්තන කුණාටුවලට ගොදුරු විය; නිවර්තන කුණාටුව ෆේ, ගුස්ටාව් සුළි කුණාටුව, හැනා සුළි කුණාටුව සහ අයික් සුළි කුණාටුව යන සියල්ලම තද සුළං සහ වර්ෂාව ඇති කළ අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස 331 දෙනෙකු මිය ගිය අතර 800,000 ක් පමණ මානුෂීය ආධාර අවශ්‍ය විය.[145] මෙම කුණාටු නිසා ඇති වූ තත්ත්වය 2008 අප්‍රේල් මාසයේදී ආහාර අර්බුදයක් සහ දේශපාලන නොසන්සුන්තාවයක් ඇති කළ දැනටමත් ඉහළ ආහාර සහ ඉන්ධන මිල ගණන් මගින් තීව්‍ර විය.[146][147][8]

හයිටියේ පෝර්ට්-ඕ-ප්‍රින්ස් හි පිහිටි හයිටි ජාතික මාළිගාව 2010 භූමිකම්පාවෙන් පසු දැඩි ලෙස හානි විය. මෙය මුලින් දෙමහල් ව්‍යුහයක් වූ අතර දෙවන මහල සම්පූර්ණයෙන්ම කඩා වැටුණි.

2010 ජනවාරි 12 වන දින, දේශීය වේලාවෙන් සවස 4:53 ට, හයිටියට රික්ටර් මාපකයේ 7.0 ක භූමිකම්පාවක් ඇති විය. මෙය වසර 200 කට වැඩි කාලයක් තුළ රටේ ඇති වූ දරුණුතම භූමිකම්පාවයි.[148] භූමිකම්පාවෙන් 160,000 ත් 300,000 ත් අතර පිරිසක් මිය ගිය බවත් මිලියන 1.6 ක් දක්වා නිවාස අහිමි වූ බවත් වාර්තා වූ අතර, එය මෙතෙක් වාර්තා වූ මාරාන්තික ස්වාභාවික විපත් වලින් එකක් බවට පත් විය.[149][150] එය මෙතෙක් වාර්තා වූ මාරාන්තික භූමිකම්පා වලින් එකකි.[151] එක්සත් ජාතීන්ගේ සාම සාධක මධ්‍යස්ථානයකින් කොලරාව ආසාදිත අපද්‍රව්‍ය රටේ ප්‍රධාන ගංගාව වන ආටිබොනයිට් දූෂණය කළ විට ඇති වූ දැවැන්ත කොලරාව පැතිරීම හේතුවෙන් තත්වය තවත් උග්‍ර විය.[140][152][153] 2017 දී, හයිටි ජාතිකයන් 10,000 ක් පමණ මිය ගොස් මිලියනයකට ආසන්න සංඛ්‍යාවක් රෝගාතුර වූ බව වාර්තා විය. වසර ගණනාවක් ප්‍රතික්ෂේප කිරීමෙන් පසු, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය 2016 දී සමාව අයැද සිටියේය, නමුත් 2017 වන විට, ඔවුන් වරද පිළිගැනීම ප්‍රතික්ෂේප කර ඇති අතර එමඟින් මූල්‍ය වගකීම මග හැර ඇත.[154]

2010 ජනවාරි මාසයේදී මහ මැතිවරණය පැවැත්වීමට සැලසුම් කර තිබූ නමුත් භූමිකම්පාව හේතුවෙන් කල් දමන ලදී.[8] 2010 නොවැම්බර් 28 වන දින සෙනෙට් සභාව, පාර්ලිමේන්තුව සහ ජනාධිපතිවරණ පළමු වටය සඳහා මැතිවරණ පැවැත්විණි. මයිකල් මාර්ටෙලි සහ මිර්ලන්ඩේ මැනිගට් අතර දෙවන වටය 2011 මාර්තු 20 වන දින සිදු වූ අතර, අප්‍රේල් 4 වන දින නිකුත් කරන ලද මූලික ප්‍රතිඵලවලින් මයිකල් මාර්ටෙලි ජයග්‍රාහකයා ලෙස නම් කරන ලදී.[155][156] 2011 දී, හිටපු ඒකාධිපති ජීන්-ක්ලෝඩ් ඩුවාලියර් සහ ජීන්-බර්ට්‍රන්ඩ් ඇරිස්ටයිඩ් යන දෙදෙනාම හයිටියට ආපසු ගියහ; 2014 දී ඔහුගේ මරණයෙන් පසු, ඔහුගේ පාලනය යටතේ සිදු වූ අපරාධ සම්බන්ධයෙන් ඩුවාලියර්ට නඩු පැවරීමට ගත් උත්සාහයන් අත්හිටුවන ලදී.[157][158][155] 2013 දී, හයිටි රජය යුරෝපීය රජයන්ගෙන් වහල්භාවය සඳහා වන්දි ගෙවන ලෙසත්, අතීත වැරදි විසඳීම සඳහා නිල කොමිසමක් පිහිටුවන ලෙසත් ඉල්ලා සිටියේය.[159][160] මේ අතර, විපක්ෂය සමඟ දේශපාලන ගැටුම් සහ මැතිවරණ වංචා චෝදනාවලින් පසුව, අනුප්‍රාප්තිකයෙකු නොමැතිව 2016 දී ඉල්ලා අස්වීමට මාර්ටෙලි එකඟ විය.[155][161] විනාශකාරී සුළි කුණාටුවේ බලපෑම් හේතුවෙන්, බොහෝ කල් දැමීම් වලින් පසුව, 2016 නොවැම්බර් මාසයේදී මැතිවරණය පැවැත්විණි.[162][163] හයිටි ටෙට් කේල් පක්ෂයේ ජයග්‍රාහක ජොවෙනෙල් මොයිස් 2017 දී ජනාධිපති ලෙස දිවුරුම් දුන්නේය.[164][165] ඉන්ධන මිල ඉහළ යාමට ප්‍රතිචාර වශයෙන් 2018 ජූලි 7 වන දින විරෝධතා ආරම්භ විය. කාලයත් සමඟ මෙම විරෝධතා ජනාධිපති මොයිස්ගේ ඉල්ලා අස්වීමේ ඉල්ලීම් බවට පරිණාමය විය.[166]

2021 ජූලි 7 වන දින, ජනාධිපති මොයිස් ඔහුගේ පෞද්ගලික නිවසට එල්ල වූ ප්‍රහාරයකින් ඝාතනය කරන ලද අතර, ජනාධිපති ආර්යාව මාටින් මොයිස් රෝහල් ගත කරන ලදී.[167] දේශපාලන අර්බුදය මධ්‍යයේ, හයිටි රජය 2021 ජූලි 20 වන දින වැඩබලන අගමැතිනිය ලෙස ඒරියල් හෙන්රි පත් කළේය.[168][169] 2021 අගෝස්තු 14 වන දින, හයිටියට තවත් විශාල භූමිකම්පාවක් ඇති වූ අතර, බොහෝ ජීවිත හානි සිදුවිය.[170] භූමිකම්පාව හයිටියේ ආර්ථික තත්ත්වයන්ට ද හානි කර ඇති අතර කල්ලි ප්‍රචණ්ඩත්වය ඉහළ යාමට හේතු වී ඇති අතර එය 2021 සැප්තැම්බර් වන විට දීර්ඝ කාලයක් පවතින පූර්ණ කල්ලි යුද්ධයක් සහ රට තුළ අනෙකුත් ප්‍රචණ්ඩ අපරාධ දක්වා වර්ධනය විය.[171][172] 2022 මාර්තු වන විට, හයිටියේ තවමත් ජනාධිපතිවරයෙකු, පාර්ලිමේන්තු ගණපූර්ණයක් සහ විනිසුරුවන් නොමැතිකම හේතුවෙන් අක්‍රිය මහාධිකරණයක් නොතිබුණි.[168] 2022 දී, රජයට එරෙහි විරෝධතා සහ ඉන්ධන මිල ඉහළ යාම තීව්‍ර විය.[173][174]

2023 දී, පැහැරගැනීම් පෙර වසරේ පළමු කාර්තුවට වඩා 72% කින් ඉහළ ගියේය.[175] වෛද්‍යවරුන්, නීතිඥයින් සහ සමාජයේ අනෙකුත් ධනවත් සාමාජිකයින් පැහැරගෙන ගොස් කප්පම් සඳහා රඳවා තබා ගන්නා ලදී.[176] කප්පම් ඉල්ලීම් ඉටු නොවූ විට බොහෝ වින්දිතයින් මරා දමන ලද අතර, එසේ කිරීමට මාර්ගයක් ඇති අය රටින් පලා යාමට හේතු වූ අතර, රට අර්බුදයෙන් ගොඩ ගැනීමට දරන උත්සාහයන්ට තවදුරටත් බාධා එල්ල විය.[176] අර්බුදය මධ්‍යයේ 2023 අවසානය වන විට සුදුසුකම් ලත් වෛද්‍ය කාර්ය මණ්ඩලයෙන් 20% ක් දක්වා හයිටියෙන් පිටව ගොස් ඇති බවට ගණන් බලා ඇත.[177]

2024 මාර්තු මාසයේදී, කෙන්යාවේ සංචාරයකින් පසු, හයිටියට නැවත පැමිණීම කල්ලි විසින් ඒරියල් හෙන්රි වලක්වන ලදී.[178] සංක්‍රාන්ති රජයක් පිහිටුවීමෙන් පසු හෙන්රි ඉල්ලා අස්වීමට එකඟ විය. එම මාසය වන විට, ලෝක ආහාර වැඩසටහනට අනුව, හයිටියේ ජනගහනයෙන් අඩකට ආසන්න ප්‍රමාණයක් දැඩි ආහාර අනාරක්ෂිතභාවයකින් ජීවත් වෙමින් සිටියහ.[179] 2024 අප්‍රේල් 25 වන දින, සංක්‍රාන්ති ජනාධිපති කවුන්සිලය හයිටියේ පාලනය භාර ගත් අතර 2026 දක්වා බලයේ සිටීමට නියමිතය.[180] මයිකල් පැට්‍රික් බොයිස්වර්ට් අන්තර්කාලීන අගමැති ලෙස නම් කරන ලදී.[180] 2024 ජුනි 3 වන දින, කවුන්සිලය ගැරී කොනිල් වැඩබලන අගමැති ලෙස දිවුරුම් දුන්නේය.[181] 2024 නොවැම්බර් 10 වන දින, ඇලික්ස් ඩිඩියර් ෆිල්ස්-අයිමේ කොනිල් වැඩබලන අගමැති ලෙස පත් කළේය.[182]

යොමු කිරීම්

[සංස්කරණය]
  1. ^ Dardik, Alan, ed. (2016). Vascular Surgery: A Global Perspective. Springer. p. 341. ISBN 978-3-319-33745-6. සම්ප්‍රවේශය 8 May 2017.
  2. ^ Josh, Jagran, ed. (2016). "Current Affairs November 2016 eBook". p. 93. සම්ප්‍රවේශය 8 May 2017.
  3. ^ Fernandes, Daniel M.; Sirak, Kendra A.; Ringbauer, Harald; Sedig, Jakob; Rohland, Nadin; Cheronet, Olivia; Mah, Matthew; Mallick, Swapan; Olalde, Iñigo; Culleton, Brendan J.; Adamski, Nicole; Bernardos, Rebecca; Bravo, Guillermo; Broomandkhoshbacht, Nasreen; Callan, Kimberly (2021-02-04). "A genetic history of the pre-contact Caribbean". Nature (ඉංග්‍රීසි බසින්). 590 (7844): 103–110. Bibcode:2021Natur.590..103F. doi:10.1038/s41586-020-03053-2. ISSN 0028-0836. PMC 7864882. PMID 33361817.
  4. ^ Cassá, Roberto (1992). Los Indios de Las Antillas. Editorial Abya Yala. pp. 126–. ISBN 978-84-7100-375-1. 11 January 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2015.
  5. ^ Wilson, Samuel M. (1990). Hispaniola: Caribbean Chiefdoms in the Age of Columbus. University of Alabama Press. p. 110. ISBN 978-0-8173-0462-1.
  6. ^ Royal, Robert (Spring 1992). "1492 and Multiculturalism". The Intercollegiate Review. 27 (2): 3–10. 16 February 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  7. ^ Ober, Frederick Albion, ed. (1906). Columbus the Discoverer. Harper & Brothers Publishers New York and London. p. 96. සම්ප්‍රවේශය 2 December 2015.
  8. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ""Haiti"". 15 September 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 September 2019.
  9. ^ a b c Clammer, Paul (2016), Bradt Travel Guide – Haiti, p. 10.
  10. ^ "What Became of the Taíno?". Smithsonian. October 2011. 7 December 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 October 2013.
  11. ^ Koplow, David A. (2004). Smallpox: The Fight to Eradicate a Global Scourge. University of California Press. ISBN 978-0-520-24220-3.
  12. ^ "History of Smallpox – Smallpox Through the Ages". Texas Department of State Health Services. 24 September 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  13. ^ Graves, Kerry A. (2002). Haiti. Capstone. p. 22. ISBN 978-0-7368-1078-4.
  14. ^ "Laws of Burgos, 1512–1513". Faculty.smu.edu. 6 June 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  15. ^ "Encomienda (Spanish policy)". Britannica.com. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/186567/encomienda. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 24 July 2013. 
  16. ^ Knight, Franklin, The Caribbean: The Genesis of a Fragmented Nationalism, 3rd edn, p. 54, New York, Oxford University Press 1990.
  17. ^ Ducoin, Jacques (2013). Bertrand d'Ogeron, 1613–1676 : fondateur de la colonie de Saint-Domingue et gouverneur des flibustiers. Brest: Télégramme. ISBN 978-2-84833-294-9. OCLC 849870919.
  18. ^ a b c d e f g h Clammer, Paul (2016), Bradt Travel Guide – Haiti, p. 11.
  19. ^ "Dominican Republic – The first colony". Country Studies. Library of Congress; Federal Research Division. 13 December 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 June 2006.
  20. ^ Walter E. Kretchik (2016). "1. Haitian Culture and Military Power". Eyewitness to Chaos: Personal Accounts of the Intervention in Haiti, 1994 (ඉංග්‍රීසි බසින්). University of Nebraska Press. p. 6. the French colony's seven thousand plantations to produce 40 percent of France's foreign trade, nearly double the production of all British colonies combined
  21. ^ Coupeau, Steeve (2008). The History of Haiti. Greenwood Publishing Group. p. 18. ISBN 978-0-313-34089-5. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 January 2018.
  22. ^ "Immigration History of Canada". Faculty.marianopolis.edu. 16 December 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  23. ^ a b c Clammer, Paul (2016), Bradt Travel Guide – Haiti, p. 12.
  24. ^ a b Farmer, Paul (15 April 2004). "Who removed Aristide?". 8 June 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 19 February 2010.
  25. ^ Kiple, Kenneth F. (2002). The Caribbean Slave: A Biological History. Cambridge University Press. p. 145. ISBN 978-0-521-52470-4. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2015.
  26. ^ Stinchcombe, Arthur L. (11 December 1995). Sugar Island Slavery in the Age of Enlightenment: The Political Economy of the Caribbean World (ඉංග්‍රීසි බසින්). Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-2200-3. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 March 2018.
  27. ^ Journal of Haitian Studies (ඉංග්‍රීසි බසින්). Haitian Studies Association. 2001. p. 67. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 March 2018.
  28. ^ "Decree of the National Convention of 4 February 1794, Abolishing Slavery in all the Colonies". Chnm.gmu.edu. 3 June 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  29. ^ "1784–1800 – The United States and the Haitian Revolution". History.state.gov. 20 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  30. ^ Joseph, Raymond A. (22 March 1987). "Poles in Haiti". The New York Times. 14 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  31. ^ "John Adams Supports Toussaint Louverture, Horrifies Jefferson". 29 March 2017. 21 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 November 2021.
  32. ^ a b Scheina, Robert L. (2003). Latin America's Wars: Volume 1. Potomac Books.
  33. ^ Avengers of the New World: The Story of the Haitian Revolution. Harvard University Press. 2009. p. 182.
  34. ^ Corbett, Bob. "The Haitian Revolution of 1791–1803". Webster University. 10 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 October 2013.
  35. ^ Smucker, Glenn R. (December 1989). Richard A. Haggerty (ed.). A Country Study: Haiti. Library of Congress Federal Research Division. Toussaint Louverture. 2 May 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2 November 2007.
  36. ^ "Haitian Revolution: A YPT Guide". Young Pioneer Tours. 7 March 2020. 3 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 July 2023.
  37. ^ Frasier, Flora (2009). Venus of Empire:The Life of Pauline Bonaparte. John Murray.
  38. ^ "The Haitian Debacle: Yellow Fever and the Fate of the French". Montana State University. 7 December 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  39. ^ Adam Hochschild (30 May 2004). "Birth of a Nation / Has the bloody 200-year history of Haiti doomed it to more violence?". San Francisco Chronicle. 4 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  40. ^ a b c d e f g Clammer, Paul (2016), Bradt Travel Guide – Haiti, p. 13.
  41. ^ Jackson, Maurice; Bacon, Jacqueline (2010). "Fever and Fret: The Haitian Revolution and African American Responses". In Jackson, Maurice; Bacon, Jacqueline (eds.). African Americans and the Haitian Revolution: Selected Essays and Historical Documents. Routledge. ISBN 978-1-134-72613-4. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 October 2018. ...the momentous struggle that began in 1791 and yielded the first post-colonial independent black nation and the only nation to gain independence through slave rebellion.
  42. ^ C.L.R. James, Black Jacobins (London: Seckur & Warburg, 1938)
  43. ^ "The Haitian Revolution and the Louisiana Purchase". The Gazette. 10 June 2021. 3 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 July 2023.
  44. ^ Clodfelter, Micheal (23 May 2017). Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492–2015, 4th ed. McFarland. ISBN 9780786474707. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 August 2023. French losses from 1830–51 were 3,336 killed in battle and 92,329 died of wounds or from all other causes. Between 1830 and 1870, 411 French officers were killed and 1,360 were wounded. The toll for the ranks was an estimated 10,000 killed and 35,000 wounded in all French colonial campaigns. A few thousand from this number died in Mexico or Indochina, but the great bulk met their deaths in Algeria. Disease took an even greater toll. One estimate puts total French and Foreign Legion deaths from battle and disease for the entire century at 110,000.
  45. ^ Scheina. Latin America's Wars. Potomac Books. p. 1772.
  46. ^ Wilson, Colin; Wilson, Damon (2015). An End To Murder: Human beings have always been cruel, savage and murderous. Is all that about to change?.
  47. ^ Christer Petley, White Fury: A Jamaican Slaveholder and the Age of REvolution (Oxford: Oxford University Press, 2018), p. 182.
  48. ^ ""A Brief History of Dessalines", 1825 Missionary Journal". Webster University. 28 December 2005 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  49. ^ Clammer, Paul (2016), Bradt Travel Guide – Haiti, p. 209.
  50. ^ Constitution of Haiti [ [sic]] New-York Evening Post 15 July 1805.
  51. ^ Monthly Magazine and British Register. Vol. XLVIII. R. Phillips. 1819. p. 335. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2015.
  52. ^ Boyce Davies, Carole (2008). Encyclopedia of the African Diaspora: Origins, Experiences, and Culture. A-C. Volume 1. ABC-CLIO. p. 380. ISBN 978-1-85109-700-5.
  53. ^ Popkin, Jeremy D. (15 February 2010). Facing Racial Revolution: Eyewitness Accounts of the Haitian Insurrection. University of Chicago Press. p. 137. ISBN 978-0-226-67585-5. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2017.
  54. ^ Popkin, Jeremy D. (11 February 2011). The Slaves Who Defeated Napoleon: Toussaint Louverture and the Haitian War of Independence, 1801–1804. University of Alabama Press. p. 322. ISBN 978-0-8173-1732-4. සම්ප්‍රවේශය 20 June 2017.
  55. ^ "The United States and the Haitian Revolution, 1791–1804". history.state.gov (ඉංග්‍රීසි බසින්). 20 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 February 2017.
  56. ^ "From Saint-Domingue to Louisiana, The African-American Migration Experience". Inmotionaame.org. 25 February 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  57. ^ "In Congo Square: Colonial New Orleans". Thenation.com. 10 December 2008. 14 September 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  58. ^ "Haitians". Center for Cultural & Eco-Tourism, University of Louisiana. 25 July 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  59. ^ Sontag, Deborah. "News about Haiti, including commentary and archival articles published in The New York Times". The New York Times. 19 February 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2015.
  60. ^ "Haiti's Citadelle Described As 8th Wonder of the World". United Press International. 29 January 1978. p. 40. සම්ප්‍රවේශය 21 October 2014 – via Reading Eagle.
  61. ^ Bell, Madison Smartt (10 June 2009). Toussaint L'Ouverture: A Biography. New York: Pantheon, 2007 (Vintage Books, 2008). ISBN 978-1-4000-7935-3.
  62. ^ Sutherland, Claudia E. (16 July 2007). Haitian Revolution (1791–1804). 15 December 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 September 2014.
  63. ^ Peguero, Valentina (Nov 1998). "Teaching the Haitian Revolution: Its Place in Western and Modern World History". The History Teacher. 32 (1): 33–41. doi:10.2307/494418. JSTOR 494418. S2CID 141205471.
  64. ^ Thompson, Krista A (Fall 2007). "Preoccupied with Haiti: The Dream of Diaspora in African American Art, 1915–1942". American Art. 21 (3): 74–97. doi:10.1086/526481. JSTOR 10.1086/526481. S2CID 161805052.
  65. ^ Bushnell, David; Lester Langley, eds. (2008). Simón Bolívar: essays on the life and legacy of the liberator. Rowman & Littlefield. p. 5. ISBN 978-0-7425-5619-5.
  66. ^ Sagás, Ernesto (14 October 1994). "An apparent contradiction? Popular perceptions of Haiti and the foreign policy of the Dominican Republic". Sixth Annual Conference of the Haitian Studies Association. 29 September 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 August 2007.
  67. ^ "Dominican Republic – History". Britannica.com. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/168728/Dominican-Republic/129491/History. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 24 July 2013. 
  68. ^ "Jean-Pierre Boyer (President of Haiti)". Britannica.com. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/76479/Jean-Pierre-Boyer?anchor=ref126082. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 24 July 2013. 
  69. ^ Corbett, Bob (July 1995). "1820 – 1843: The rule of Jean-Pierre Boyer". Webster University. 21 December 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  70. ^ Firire, Girard Alphonse (27 August 1999). "Haiti And Its Diaspora: New Historical, Cultural And Economic Frontiers, reprint from US Gazette Philadelphia, 1824". Webster.edu. 10 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  71. ^ "La première ambassade française en Haïti". Menu Contenu Plan du siteAmbassade de France à Port-au-Prince (ප්‍රංශ බසින්). Government of France. 8 April 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 October 2017.
  72. ^ M. Degros, Création des postes diplomatiques et consulaires, Revue d'histoire diplomatique, 1986; in French
  73. ^ J-F. Brière, Haïti et la France, 1804–1848 : le rêve brisé, Paris, Karthala 2008; in French
  74. ^ Henley, Jon (14 January 2010). "Haiti: a long descent to hell". The Guardian (ඉංග්‍රීසි බසින්). 15 July 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 October 2018.
  75. ^ a b c d e f g h Bethell, Leslie (1984). The Cambridge History of Latin America: Volume 3. Cambridge University Press. pp. 267–69.
  76. ^ a b උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික <ref> ටැගය; leger197 නමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි
  77. ^ Rogozinski, Jan (1999). A Brief History of the Caribbean (Revised ed.). New York: Facts on File, Inc. p. 220. ISBN 0-8160-3811-2.
  78. ^ Haiti: Her History and Her Detractors by Jacques Nicolas Léger, University of Michigan, 2006, 235–236
  79. ^ Jacques Nicolas Léger (1907). Haiti, Her History and Her Detractors. New York: Neale Publishing Company. p. 249.
  80. ^ "Hurry Election Of Simon In Haiti; Followers Fear Delay May Cause Disorders And Invite Intervention From United States" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 මාර්තු 2021 at the Wayback Machine New York Times 8 December 1908
  81. ^ "Simon Elected President; Following Action by Haitian Congress, He Is Recognized By The United States" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 9 මාර්තු 2021 at the Wayback Machine, The New York Times 18 December 1908
  82. ^ "Leconte in Haiti's Capital; Revolutionary Leader Takes Possession of National Palace" (PDF). The New York Times. 8 August 1911. p. 4. 4 March 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 13 January 2010.
  83. ^ Hayes, Carlton H.; Edward M. Sait (December 1912). "Record of Political Events". Political Science Quarterly. 27 (4): 752. doi:10.2307/2141264. JSTOR 2141264.
  84. ^ Kaplan, U.S. Imperialism in Latin America, p. 61.
  85. ^ Occupation of Haiti, 1915–34 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 දෙසැම්බර් 2021 at the Wayback Machine, US Department of State
  86. ^ a b c d e f g Clammer, Paul (2016), Bradt Travel Guide – Haiti, p. 15.
  87. ^ Office of the Historian, U.S. Government. U.S. Invasion and Occupation of Haiti, 1915–34 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 ජනවාරි 2016 at the Wayback Machine
  88. ^ Millett, Allan Reed (1991). Semper Fidelis: The History of the United States Marine Corps. New York: Simon and Schuster. p. 185. ISBN 9780029215968. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 September 2019.
  89. ^ Schmidt, Hans (1971). The United States Occupation of Haiti, 1915–1934. Rutgers University Press. p. 99. ISBN 9780813522036.
  90. ^ Heinl 1996, පිටු අංක: 454–455.
  91. ^ Danticat, Edwidge (28 July 2015), New Yorker Magazine.
  92. ^ Henl, pp. 454–455.
  93. ^ Angulo, A. J. (2010). "Education During the American Occupation of Haiti, 1915–1934". Historical Studies in Education. 22 (2): 1–17. 22 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  94. ^ Munro, Dana G. (1969). "The American Withdrawal from Haiti, 1929–1934". The Hispanic American Historical Review. 49 (1): 1–26. doi:10.2307/2511314. JSTOR 2511314.
  95. ^ Renda, Mary (2001). Taking Haiti: Military Occupation and the Culture of U.S. Imperialism 1915–1940. Chapel Hill and London: University of North Carolina Press. pp. 15.
  96. ^ "An Iconic Image of Haitian Liberty". The New Yorker. 28 July 2015. 22 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2017.
  97. ^ Schmidt 1971, p. 102
  98. ^ Farmer, Paul (2003). The Uses of Haiti. Common Courage Press. p. 98.
  99. ^ Farmer, Paul (2006). AIDS and Accusation: Haiti and the Geography of Blame. California University Press. pp. 180–181. ISBN 978-0-520-24839-7.
  100. ^ Wucker, Michele. "Why the Cocks Fight: Dominicans, Haitians and the Struggle for Hispaniola". Windows on Haiti. 31 August 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 December 2007.
  101. ^ Malone, David (1998). Decision-making in the UN Security Council: The Case of Haiti, 1990–1997. Clarendon Press. ISBN 978-0-19-829483-2. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 February 2018.
  102. ^ "Antoine Louis Leocardie Elie Lescot" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 24 May 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2023.
  103. ^ Dr Erik Goldstein, Routledge, 2005, Wars and Peace Treaties: 1816 to 1991, p. 217.
  104. ^ Dr Erik Goldstein, Routledge, 2005, Wars and Peace Treaties: 1816 to 1991, p. 218.
  105. ^ "Founding Member States". United Nations. 21 November 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 June 2017.
  106. ^ "League of Nations Photo Archive – First Assembly, Geneva, November 15- December 18, 1920". indiana.edu. 6 April 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2017.
  107. ^ Hall, Michael R., ed. (2012). Historical Dictionary of Haiti. Scarecrow Press. p. 255. ISBN 978-0-8108-7810-5. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2017.
  108. ^ Clammer, Paul, ed. (2016). Haiti. Bradt Travel Guides. p. 16. ISBN 9781841629230. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 September 2019.
  109. ^ Raymond, Prospery (26 July 2013). "Tourism can help Haiti return to its halcyon days". guardian.co.uk. London. 23 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2013.
  110. ^ a b c d e f g h Clammer, Paul (2016), Bradt Travel Guide – Haiti, p. 17.
  111. ^ Bryan, Patrick E. (1984). The Haitian Revolution and Its Effects. Heinemann. ISBN 978-0-435-98301-7. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2015.
  112. ^ "François Duvalier". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/174718/François-Duvalier. 
  113. ^ Štraus, Stane, Biographies: François Duvalier (1907–1971), http://www.polymernotes.org/biographies/HTI_bio_duvalier.htm 
  114. ^ Shaw, Karl (2005) [2004]. Power Mad! [Šílenství mocných] (චෙක් බසින්). Praha: Metafora. p. 52. ISBN 978-80-7359-002-4.
  115. ^ Clammer, Paul (1 February 2014). "Is Haiti The Caribbean's Best New Destination?". The Huffington Post. 3 November 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 November 2014.
  116. ^ Abrams, Elliott (November 2014). "Getting Rid of Baby Doc". Commentary. 138: 27–30. ISSN 0010-2601. 11 August 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 September 2019.
  117. ^ "'Things in Haiti must change,' pope tells Duvalier". The Spokesman-Review. Spokane, Washington. Associated Press. 10 March 1983. p. 15. ISSN 1064-7317. 20 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 September 2019. The Roman Catholic pontiff responded with a stern lecture to the island country's tiny moneyed elite, telling the 31-year-old president-for-life of the Western Hemisphere's poorest country, 'Things must change in Haiti.' ... 'I call on all those who have power, riches and culture so that they can understand the serious and urgent responsibility to help their brothers and sisters,' [Pope John Paul II] said.
  118. ^ "Valbrun, Marjorie (28 January 2011). "'Baby Doc' Duvalier missed Haiti. That's why he came back". The Washington Post. 20 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 December 2017.
  119. ^ Wilentz, Amy, ed. (2013). Farewell, Fred Voodoo: A Letter from Haiti. Simon and Schuster. p. 13. ISBN 9781451643978. සම්ප්‍රවේශය 24 May 2020.
  120. ^ Whitney, Kathleen Marie (1996), "Sin, Fraph, and the CIA: U.S. Covert Action in Haiti", Southwestern Journal of Law and Trade in the Americas, Vol. 3, Issue 2 (1996), pp. 303–32, esp. p. 319.
  121. ^ Carter, Jimmy (30 September 1990). "Haiti's Election Needs Help". Carter Center. 20 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2019.
  122. ^ a b IACHR, Report on the Situation of Human Tights in Haiti සංරක්ෂණය කළ පිටපත 28 ජූලි 2020 at the Wayback Machine, OEA/Ser.L/V/II.74 doc. 9 rev. 1, 7 September 1988
  123. ^ Americas Watch Committee (U.S.), National Coalition for Haitian Refugees, Caribbean Rights (Organization). The More things change-- human rights in Haiti සංරක්ෂණය කළ පිටපත 28 ජූනි 2024 at the Wayback Machine, Human Rights Watch, 1989. pp. 96–8.
  124. ^ Rohter, Larry, ed. (15 November 1991). "Ex-Ruler of Haiti Faces Human Rights Suit in U.S." The New York Times. 6 February 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2019.
  125. ^ Anthony Payne and Paul K. Sutton (1993), Modern Caribbean politics. JHU Press, 1993. p90
  126. ^ Collins, Edward Jr., Cole, Timothy M. (1996), "Regime Legitimation in Instances of Coup-Caused Governments-in-Exile: The Cases of Presidents Makarios and Aristide", Journal of International Law & Practice 5(2), p 220.
  127. ^ "Activities by Country: Haiti". The Carter Center. 20 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 February 2010.
  128. ^ Manegol, Catherine S. (16 October 1994). "For Aristide's Followers, Every Step Is a Dance, Every Cheer a Song". The New York Times. 22 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  129. ^ Bell, Beverly (2013). Fault Lines: Views across Haiti's Divide. Ithaca, NY: Cornell University Press. pp. 30–38. ISBN 978-0-8014-7769-0.
  130. ^ "Hurricane Gordon 1994". Hurricane Central. 22 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 October 2016.
  131. ^ "Hurricane Gordon 1994". NOAA. 7 October 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 4 October 2016.
  132. ^ Haiti: Elections held in 1995 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 මාර්තු 2016 at the Wayback Machine Inter-Parliamentary Union
  133. ^ Nohlen, D (2005) Elections in the Americas: A data handbook, Volume I, p392 ISBN 978-0-19-928357-6
  134. ^ Hallward, P. (2007). Damming the Flood:Haiti, Aristide, and the Politics of containment. London, UK: Verso Books. pp. xiii, 78–79.
  135. ^ a b c d Clammer, Paul (2016), Bradt Travel Guide – Haiti, p. 19.
  136. ^ Buss, Terry F.; Gardner, Adam (2009). Haiti in the Balance: Why Foreign Aid Has Failed and What We Can Do about It. Brookings Institution Press. ISBN 978-0-8157-0164-4.
  137. ^ "Aristide Kidnapped by US Forces?". Globalpolicy.org. 1 March 2004. 7 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  138. ^ "Exclusive: Aristide and His Bodyguard Describe the U.S. Role In His Ouster". Democracynow.org. 16 March 2004. 22 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  139. ^ Buschschluter, Vanessa (16 January 2010). "The long history of troubled ties between Haiti and the US". BBC News. 1 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  140. ^ a b c Clammer, Paul (2016), Bradt Travel Guide – Haiti, p. 20.
  141. ^ Varner, Bill (25 August 2005). "Haitian Gangs Seek Truce That Would Ease Elections". Bloomberg.com. 16 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  142. ^ Klarreich, Kathie (13 June 2012). "Will the United Nations' legacy in Haiti be all about scandal?". The Christian Science Monitor. 21 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2013.
  143. ^ Thompson, Ginger (10 February 2006). "Candidate of Haiti's Poor Leads in Early Tally With 61% of Vote". The New York Times. 24 April 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  144. ^ "Photo Gallery: Jeanne hits Haiti". Orlando Sentinel. 5 May 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 February 2010.
  145. ^ "UN seeks almost US$108 million for Haiti floods". USA Today. 10 September 2008. 15 October 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  146. ^ "Preval declared Haiti poll winner". BBC News. 16 February 2006. 25 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 May 2010.
  147. ^ "Haiti's government falls after food riots". Reuters. 12 April 2008. 20 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 February 2010.
  148. ^ "Magnitude 7.0 – Haiti Region". 15 January 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 12 January 2010.
  149. ^ "Haiti Earthquake Fast Facts". CNN. 12 December 2013. 25 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 January 2018.
  150. ^ Archibold, Randal C. (13 January 2011). "Haiti: Quake's Toll Rises to 316,000". The New York Times. 2 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 March 2012.
  151. ^ Ritchie, Hannah; Roser, Max (2 February 2024). "What were the world's deadliest earthquakes?". Our World in Data. 10 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 April 2023.
  152. ^ Sontag, Deborah. "In Haiti, Global Failures on a Cholera Epidemic". 2 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2015.
  153. ^ "A year of indecision leaves Haiti recovery at a standstill". Oxfam.org. 6 January 2011. 2 November 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  154. ^ Gladstone, Rick (27 June 2017). "U.N. Brought Cholera to Haiti. Now It Is Fumbling Its Effort to Atone". The New York Times. 2 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 January 2018.
  155. ^ a b c Clammer, Paul (2016), Bradt Travel Guide – Haiti, p. 21.
  156. ^ "Haiti – Inauguration : Michel Martelly, 56th President of Haiti". Haitilibre.com. 14 May 2011. 22 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 July 2013.
  157. ^ Ginger Thompson (19 January 2011). "Aristide Says He Is Ready to Follow Duvalier Back to Haiti". The New York Times. 2 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  158. ^ Kushner, Jacob (17 January 2011). "Haiti's 'Baby Doc' in surprise return from exile". Salon. Associated Press. 27 May 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
  159. ^ Gifford, Lord Anthony (2012). "Formulating the Case for Reparations". Colonialism, Slavery, Reparations and Trade: Remedying The 'Past'?. Routledge. p. 96. ISBN 978-1-136-59792-3. 28 June 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2018.
  160. ^ "Slavery reparations: Blood money". The Economist. 5 October 2013. 4 December 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2017.
  161. ^ Robles, Frances (7 February 2016). "Michel Martelly, Haiti's President, Departs Without a Successor". The New York Times. 2 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 February 2016.
  162. ^ Guyler Delva, Joseph (25 April 2016). "Haiti says election could drag on for months, protests grow". Reuters. 21 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 April 2016.
  163. ^ "Haiti – FLASH : The elections of October 9 postponed". Haiti Libre. 5 October 2016. 22 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 October 2016.
  164. ^ @cep_haiti (28 November 2016). "Résultats préliminaires des élections présidentielles du 20 Novembre 2016 pic.twitter.com/i9GsrkkU8p" (Tweet) – via Twitter.
  165. ^ Brice, Makini (29 November 2016). "Businessman Moise wins Haiti election in first round – provisional results". Reuters. Port-au-Prince. 7 August 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 November 2017.
  166. ^ "Haiti: Thousands protest against corruption". Deutsche Welle (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 8 February 2019. 9 September 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 November 2019.
  167. ^ "Official: Haiti President Jovenel Moïse assassinated at home". AP NEWS (ඉංග්‍රීසි බසින්). 7 July 2021. 22 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 July 2021.
  168. ^ a b "Haiti – Background". The World Factbook. CIA. 15 June 2022. 9 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 June 2022.
  169. ^ Hu, Caitlin; Gallón, Natalie; Rivers, Matt; Dupain, Etant (19 July 2021). "Haiti's acting prime minister Claude Joseph to step down amid power struggle after president's assassination". CNN. 19 July 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 July 2021.
  170. ^ "Haiti struck by deadly 7.2-magnitude earthquake". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 14 August 2021. 14 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 August 2021.
  171. ^ Cavallo, Eduardo; Laura Giles Álvarez; Andrew Powell (28 September 2021). "Estimating the Potential Economic Impact of Haiti's 2021 Earthquake". IDB. 21 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 January 2022.
  172. ^ "Haiti facing stalled elections, kidnapping surge, rampant insecurity". UN News. United Nations. 4 October 2021. 21 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 January 2022.
  173. ^ "Haiti suffers deadly demonstrations against rise in fuel prices". Le Monde. 17 September 2022. 8 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 October 2022.
  174. ^ "Haiti reaches a breaking point as the economy tanks and violence soars". PBS. 4 October 2022. 8 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 October 2022.
  175. ^ Phillips, Tom (21 March 2023). "UN calls for foreign intervention in Haiti as violence surges". The Guardian. 28 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 April 2023.
  176. ^ a b Wilentz, Amy (17 April 2023). "Haiti, April 2023: Soon There Will Be No One Left to Kidnap". The Nation. 26 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 April 2023.
  177. ^ David C., Adams; Robles, Frances (2024-03-17). "Haiti's Hospitals Survived Cholera and Covid. Gangs Are Closing Them". New York Times. 17 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 March 2024.
  178. ^ "Haiti's prime minister is locked out of his country and faces pressure to resign". Associated Press News. 6 March 2024. 6 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 March 2024.
  179. ^ "Haïti histoire – 7 Bord de Mer de Limonade". Nilstremmel.com. 22 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 July 2014.
  180. ^ a b Robenson, Geffrard (25 April 2024). "Les membres du Conseil présidentiel de transition ont prêté serment, tôt jeudi 25 avril 2024, au Palais national". Le Nouvelliste (ප්‍රංශ බසින්). 26 April 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 May 2024.
  181. ^ "New Haitian Prime Minister Sworn In". Barron's. Agence France Presse. 3 June 2024. සම්ප්‍රවේශය 29 November 2024.
  182. ^ "Le nouveau Premier ministre haïtien Alix Didier Fils-Aimé a prêté serment". Radio France Internationale (ප්‍රංශ බසින්). 11 November 2024. සම්ප්‍රවේශය 29 November 2024.
"https://si.wikipedia.org/w/index.php?title=හයිටි_ඉතිහාසය&oldid=733850" වෙතින් සම්ප්‍රවේශනය කෙරිණි