වනුආටු

වනුආටු ජනරජය
*Ripablik blong Vanuatu* (Bislama)
*République de Vanuatu* (ප්‍රංශ)
වනුආටු ජනරජය Ripablik blong Vanuatu (Bislama); République de Vanuatu (ප්‍රංශ);
	ධජය ලාංඡනය
	උද්යෝග පාඨය: "Long God yumi stanap" (Bislama); Nous nous tenons devant Dieu (ප්‍රංශ); "දෙවියන් වහන්සේ සමඟ අපි නැගී සිටිමු"
	ජාතික ගීය: "Yumi, Yumi, Yumi" (Bislama); "අපි, අපි, අපි";
අගනුවර සහ විශාලතම නගරය	පෝර්ට් විලා; 17°S 168°E / 17°S 168°E
නිල භාෂා(ව)	බිස්ලාමා; ඉංග්‍රීසි; ප්‍රංශ;
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2020)	98.5% නි-වනුආටු; 1.5% වෙනත් අය;
ආගම (2020)	93.4% ක්‍රිස්තියානි 75.1% ප්‍රොතෙස්තන්ත; 13.5% කතෝලික; 4.8% වෙනත් ක්‍රිස්තියානි; ; ; 4.6% වනුවාටුහි සාම්ප්‍රදායික ආගම්; 1.4% බහායි ඇදහිල්ල; 0.6% වෙනත් / අනාගමික;
ජාති නාම(ය)	නි-වනුආටු (හෝ කලාතුරකින්: වනුවාටුවාන්)
රජය	ඒකීය පාර්ලිමේන්තු ජනරජය
• ජනාධිපති	නිකෙනයික් වියුරොබොරාවු
• අගමැති	ජෝතම් නපාට්
ව්‍යවස්ථාදායකය	පාර්ලිමේන්තුව
ස්වාධීනත්වය
• එක්සත් රාජධානිය සහ ප්‍රංශය වෙතින්	1980 ජූලි 30
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ	12,189 km2 (4,706 sq mi) (157 වෙනි)
ජනගහණය
• 2023 ඇස්තමේන්තුව	335,908 (182 වෙනි)
• 2020 ජන සංගණනය	300,019
• ජන ඝණත්වය	27.6/km2 (71.5/sq mi) (188th)
දදේනි (ක්‍රශසා)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඩොලර් බිලියන 1.002
• ඒක පුද්ගල	ඩොලර් 3,001
දදේනි (නාමික)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඩොලර් බිලියන 1.064
• ඒක පුද්ගල	ඩොලර් 3,188
ගිනි (2019)	32.3; මධ්‍යම
මාසද (2023)	0.621; මධ්‍යම · 146 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදල	වනුආටු වටු (VUV)
වේලා කලාපය	UTC+11 (VUT (වනුආටු වේලාව))
රිය ධාවන මං තීරුව	දකුණ
ඇමතුම් කේතය	+678
ISO 3166 code	VU
අන්තර්ජාල TLD	.vu

වනුආටු (ඉංග්‍රීසිⁱ/ˌvɑːnuˈɑːtuː/ VAH-noo-AH-too or /vænˈwɑːtuː/ van-WAH-too; Bislama and French pronunciation [vanuatu]), නිල වශයෙන් වනුආටු ජනරජය: (ප්‍රංශ: République de Vanuatu; Bislama: Ripablik blong Vanuatu), දකුණු පැසිෆික් සාගරයේ පිහිටා ඇති මෙලනීසියාවේ දූපත් රටකි. ගිනිකඳු සම්භවයක් ඇති දූපත් සමූහය, උතුරු ඕස්ට්‍රේලියාවට කිලෝමීටර 1,750 ක් නැගෙනහිරින්, නිව් කැලිඩෝනියාවට කිලෝමීටර 540 ඊසාන දෙසින්, නව ගිනියාවට නැගෙනහිරින්, සොලමන් දූපත් වලට ගිනිකොන දෙසින් සහ ෆීජි වලට බටහිරින් පිහිටා ඇත.

වනුආටු මුලින්ම ජනාවාස වූයේ මෙලනේසියානු ජනතාව විසිනි. මෙම දූපත් නැරඹීමට පැමිණි පළමු යුරෝපීයයන් වූයේ පෘතුගීසි නාවිකයා වන ෆර්නැන්ඩස් ඩි ක්වේරෝස් විසින් මෙහෙයවන ලද ස්පාඤ්ඤ ගවේෂණයකි. ඔහු 1606 දී විශාලතම දූපත වන එස්පිරිටු සැන්ටෝ වෙත පැමිණියේය. යටත් විජිත ස්පාඤ්ඤ නැගෙනහිර ඉන්දීය කොදෙව්වල කොටසක් ලෙස ස්පාඤ්ඤය සඳහා ක්වේරෝස් දූපත් සමූහයට හිමිකම් කියමින් එය ලා ඔස්ට්‍රියාවේ ඩෙල් එස්පිරිටු සැන්ටෝ ලෙස නම් කළේය.

1880 ගණන්වලදී, ප්‍රංශ ජනරජය සහ එක්සත් රාජධානිය දූපත් සමූහයේ කොටස්වලට හිමිකම් කී අතර, 1906 දී, ඇන්ග්ලෝ-ප්‍රංශ සහාධිපත්‍යයක් හරහා නිව් හෙබ්‍රයිඩීස් ලෙස දූපත් සමූහය ඒකාබද්ධව කළමනාකරණය කිරීම සඳහා රාමුවක් පිළිබඳව ඔවුන් එකඟ විය.

1970 ගණන්වල නිදහස් ව්‍යාපාරයක් ඇති වූ අතර, 1980 දී වනුආටු ජනරජය ආරම්භ කරන ලදී. නිදහස ලැබීමෙන් පසු, රට එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ජාතීන්ගේ සංවිධානය, ජාත්‍යන්තර ෆ්‍රැන්කෝෆෝනි සංවිධානය සහ පැසිෆික් දූපත් සංසදයේ සාමාජිකයෙකු බවට පත්ව ඇත.

නිරුක්තිය

වනුවාටු යන නම සෑදී ඇත්තේ වනුවා ('භූමිය' හෝ 'නිවස') යන වචනයෙනි.^[9] එහි සමාන පද ඔස්ට්‍රොනීසියානු භාෂා කිහිපයකින් දක්නට ලැබේ.^[a] 'නැගී සිටීම' යන අර්ථය ඇති ටූ යන වචනය සමඟ ඒකාබද්ධ වේ (from Proto-Oceanic *tuqur).^[10] මෙම වචන දෙක එක්ව රටේ ස්වාධීන තත්ත්වය ප්‍රකාශ කරයි.^[11]

ඉතිහාසය

ප්‍රාග් ඉතිහාසය

යුරෝපීය යටත් විජිතකරණයට පෙර වනුවාටු ඉතිහාසය බොහෝ දුරට අපැහැදිලි වන්නේ, යුරෝපීය සම්බන්ධතා වලට පෙර ලිඛිත මූලාශ්‍ර නොමැතිකම සහ සීමිත පුරාවිද්‍යාත්මක කටයුතු පමණක් සිදු කර ඇති බැවිනි; වනුවාටු හි අස්ථාවර භූ විද්‍යාව සහ දේශගුණය ද බොහෝ ප්‍රාග් ඓතිහාසික ස්ථාන විනාශ කර හෝ සැඟවීමට ඉඩ ඇත.^[12] 1980 ගණන්වල සිට රැස් කරන ලද පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂි, වනුවාටු දූපත් ප්‍රථම වරට වසර 3,000 කට පමණ පෙර, දළ වශයෙන් ක්‍රි.පූ. 1100 සහ ක්‍රි.පූ. 700 අතර කාලය තුළ ජනාවාස වූ බවට වන න්‍යායට සහාය වේ.^[12]^[13] මොවුන් නිසැකවම ලපිටා සංස්කෘතියේ ජනතාව විය. මෙම සංස්කෘතියෙන් වනුවාටු සුළු වශයෙන් පමණක් බලපෑමට ලක් වී ඇති බවට කලින් පැතිර තිබූ අදහස, උතුරේ බැංකු දූපත් වල සිට දකුණේ ඇනිටියම් දක්වා දූපත් සමූහයේ බොහෝ දූපත් වල බොහෝ ස්ථානවල මෑත දශක කිහිපය තුළ අනාවරණය වූ සාක්ෂි මගින් යල් පැන ගියේය.^[12]

කැපී පෙනෙන ලපිටා ස්ථාන අතරට එෆාටේ හි ටියෝමා, උරිපිව් සහ මලකුල වෙරළට ඔබ්බෙන් වූ වාඕ සහ ඕරේ හි මකුවේ ඇතුළත් වේ. පුරාණ සුසාන භූමි කිහිපයක් කැණීම් කර ඇත, විශේෂයෙන් එෆාටේ හි ටියෝමා, එහි පුද්ගලයින් 94 දෙනෙකුගේ දේහය අඩංගු විශාල පුරාණ සුසාන භූමියක් ඇත.^[12] එෆාටේ සහ යාබද ලෙලෙපා සහ එරෙටෝකා දූපත් වල - 16-17 වන සියවසේ ප්‍රධානියා හෝ රෝයි මාතා ලෙස හැඳින්වෙන ප්‍රධානීන් සමඟ සම්බන්ධ ස්ථාන ද ඇත. (මෙය පරම්පරා ගණනාවක් පුරා විවිධ පිරිමින් විසින් දරනු ලබන මාතෘකාවක් විය හැකිය.) රෝයි මාතා දේශීය වංශ එක්සත් කර සාම යුගයක් ස්ථාපිත කර එහි නායකත්වය දැරූ බව කියනු ලැබේ.^[14]^[15]

රෝයි මාතා පිළිබඳ කථා දේශීය වාචික සම්ප්‍රදායෙන් පැමිණෙන අතර පුරාවිද්‍යාත්මක ස්ථානවලින් සොයාගත් සියවස් ගණනාවක් පැරණි සාක්ෂි සමඟ අනුකූල වේ.^[15] ලපිටා ස්ථාන 2008 දී වනුවාටු හි පළමු යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම අඩවිය බවට පත්විය.^[16]^[17]

ලපිටාගේ ආසන්නතම සම්භවය වයඹ දෙසින්, සොලමන් දූපත් දූපත් සමූහයේ සහ පැපුවා නිව්ගිනියාවේ බිස්මාර්ක් දූපත් සමූහයේ පිහිටා ඇත,^[12] 2016 දී පෝට් විලා අසලින් සොයාගත් වසර 3,000 ක් පැරණි ඇටසැකිල්ලක DNA අධ්‍යයනවලින් පෙනී යන්නේ සමහරක් පිලිපීනයෙන් හෝ තායිවානයෙන් සෘජුවම පැමිණ ඇති බවත්, අතරමගදී කෙටි කාලයක් පමණක් නතර කළ බවත්ය.^[18] ඔවුන් අල, තාරෝ සහ කෙසෙල් වැනි භෝග මෙන්ම ඌරන් සහ කුකුළන් වැනි ගෘහාශ්‍රිත සතුන් ද රැගෙන ආහ.^[12] ඔවුන්ගේ පැමිණීම ගොඩබිම් කිඹුලා (මෙකොසුචස් කල්පොකාසි), ගොඩබිම් කැස්බෑවා (මෙයෝලානියා ඩැමෙලිපි) සහ විවිධ පියාසර රහිත පක්ෂි විශේෂ වැනි විශේෂ කිහිපයක් වඳ වී යාමත් සමඟ සමපාත වේ.^[12] ලපිටා ජනාවාස ටොංගා සහ සැමෝවා දක්වා නැගෙනහිරට ඔවුන්ගේ උපරිම දුරින් ළඟා විය.^[12]

කාලයත් සමඟ, ලපිටා සංස්කෘතිය එහි මුල් එකමුතුවෙන් වැඩි කොටසක් අහිමි විය; එබැවින්, එය වඩ වඩාත් ඛණ්ඩනය විය, එයට නිශ්චිත හේතු පැහැදිලි නැත. සියවස් ගණනාවක් පුරා, වනුවාටු හි මැටි භාණ්ඩ, ජනාවාස සහ භූමදාන පිළිවෙත් සියල්ල වඩාත් දේශීයකරණය වූ දිශාවකට පරිණාමය වූ අතර, දිගු දුර වෙළඳාම සහ සංක්‍රමණ රටා හැකිලී ගියේය.^[12] කෙසේ වෙතත්, සීමිත දිගු දුර වෙළඳාම දිගටම පැවතුනි, සමාන සංස්කෘතික භාවිතයන් සහ ප්‍රමාද වූ අයිතම ෆීජි, නිව් කැලිඩෝනියාව, බිස්මාර්ක් සහ සොලමන් දූපත් වලින් ද හමු විය.^[12] මධ්‍යම සහ දකුණු වනුවාටු වල සොයාගැනීම්, සුවිශේෂී ඇඩ්ස් වැනි, නැගෙනහිරට පොලිනීසියානු ජනයා සමඟ වෙළඳ සම්බන්ධතා සහ සමහර විට ජනගහන සංක්‍රමණයන් ද පෙන්නුම් කරයි.^[12]^[14]

කාලයත් සමඟ, ලපිටා බිස්මාර්ක්වරුන්ගෙන් සහ මෙලනීසියාවේ වෙනත් තැන්වල සිට පැමිණෙන සංක්‍රමණිකයන් සමඟ මිශ්‍ර වී හෝ පුරෝගාමීන් ලෙස ක්‍රියා කළ බවත්, අවසානයේ නූතන නි-වනුආටු හි සාමාන්‍ය අඳුරු සමක් ඇති භෞතික විද්‍යාව නිපදවූ බවත් සැලකේ.^[19]^[20] භාෂාමය වශයෙන්, ලපිටා ජනයාගේ ඔස්ට්‍රෝනීසියානු භාෂා පවත්වා ගෙන ගිය අතර, වනුවාටු හි 100+ ස්වයංක්‍රීය භාෂා සියල්ලම ඔස්ට්‍රෝනීසියානු භාෂා පවුලේ සාගර ශාඛාවට අයත් ලෙස වර්ගීකරණය කර ඇත.^[21]

මෙම භාෂාමය අධිවිවිධත්වයට හේතු වූයේ සාධක ගණනාවකි: අඛණ්ඩ සංක්‍රමණ රළ, විමධ්‍යගත සහ සාමාන්‍යයෙන් ස්වයංපෝෂිත ප්‍රජාවන් රාශියක පැවැත්ම, අනෙක් කිසිවෙකුට ආධිපත්‍යය දැරීමට නොහැකි වූ ජන කණ්ඩායම් අතර සතුරුකම් සහ අන්තර් සහ අභ්‍යන්තර දූපත් සංචාර සහ සන්නිවේදනයට බාධා කළ වනුවාටුහි දුෂ්කර භූගෝල විද්‍යාව.^[22] භූ විද්‍යාත්මක වාර්තාවෙන් පෙන්නුම් කරන්නේ ක්‍රි.ව. 200 හි ඇම්බ්‍රිම් හි දැවැන්ත ගිනිකඳු පිපිරීමක් සිදු වූ බවත්, එය දේශීය ජනගහනය විනාශ කිරීමට සහ තවදුරටත් ජනගහන සංචලනයන්ට හේතු වීමට ඉඩ ඇති බවත්ය.^[12]^[14]^[23] වනුවාටු හි සමහර ප්‍රදේශවල මානව මිනීමැරුම් බහුලව දක්නට ලැබුණි.^[24]

යුරෝපීයයන්ගේ පැමිණීම (1606–1906)

ස්පාඤ්ඤ කිරීටය සඳහා යාත්‍රා කරමින් සිටි පෘතුගීසි ගවේෂක පෙඩ්‍රෝ ෆර්නැන්ඩස් ඩි ක්වේරෝස්, එල් කැලාඕ වෙතින් පිටත් වී,^[25] බෑන්ක්ස් දූපත් වලින් යාත්‍රා කර, ගෝවා (ඔහු එය සැන්ටා මරියා ලෙස හැඳින්වූ) වෙත කෙටියෙන් ගොඩ බැස්ස විට, වනුවාටු දූපත් ප්‍රථම වරට යුරෝපීයයන් සමඟ සම්බන්ධතා ඇති කර ගත්තේ 1606 අප්‍රේල් මාසයේදීය.^[14]^[26] තවත් දකුණට ගමන් කරමින්, ක්වේරෝස් විශාලතම දූපතට පැමිණි අතර, එය ලා ඔස්ට්‍රියාවේ ඩෙල් එස්පිරිටු සැන්ටෝ හෝ "ශුද්ධාත්මයාණන්ගේ දකුණු දේශය" ලෙස නම් කළේය. ඔහු ටෙරා ඔස්ට්‍රේලියා (ඕස්ට්‍රේලියාව) වෙත පැමිණි බව විශ්වාස කළේය.^[12]^[27] ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් දිවයිනේ උතුරු පැත්තේ බිග් බොක්කෙහි නුවෙවා ජෙරුසලම නමින් ජනාවාසයක් ස්ථාපිත කළ නමුත් එය කෙටි කාලීන උත්සාහයක් විය.^[14]^[26]

ක්වේරෝස්ගේ අභිප්‍රාය කුමක් වුවත්, නි-වනුආටු සමඟ සබඳතා දින කිහිපයක් ඇතුළත ප්‍රචණ්ඩකාරී විය. පසුව සම්බන්ධතා ඇති කර ගැනීමට ගත් උත්සාහයන්ට දූපත් වැසියන් පලා යාම හෝ ගවේෂකයන් සැඟවී සිටීමකට යොමු කිරීම හේතුවෙන් ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් මුහුණ දුන්හ.^[14] ක්වේරෝස් ඇතුළු කාර්ය මණ්ඩලයේ බොහෝ දෙනෙකු ද අසනීප තත්ත්වයෙන් පෙළෙමින් සිටි අතර, ක්වේරෝස්ගේ මානසික තත්ත්වය ද පිරිහී ගියේය.^[14]^[26] මාසයකට පසු කඳවුර අතහැර දමන ලද අතර, ක්වේරෝස් දකුණු මහාද්වීපය සඳහා ඔහුගේ සෙවීම දිගටම කරගෙන ගියේය.^[14]

1768 දී ප්‍රංශ ගවේෂක ලුවී ඇන්ටොයින් ද බුගන්විල් මැයි 22 වන දින දූපත් අසලින් යාත්‍රා කර මහා සයික්ලේඩ්ස් ලෙස නම් කරන තෙක් යුරෝපීයයන් ආපසු පැමිණියේ නැත.^[28]^[12] බුගන්විල් නිර්මාණය කරන ලද විවිධ ප්‍රංශ ස්ථාන නාම වලින්, පෙන්තකොස්ත දූපත පමණක් රැඳී තිබේ.^[26]

ප්‍රංශ ජාතිකයන් අම්බායි වෙත ගොඩ බැස්සේ, ස්වදේශික ජනතාව සමඟ සාමකාමී ආකාරයකින් වෙළඳාම් කළ නමුත්, පසුව ඔවුන්ට පහර දුන් බව බුගන්විල් ප්‍රකාශ කළ අතර, ඔහුගේ කාර්ය මණ්ඩලය පිටත්ව ගොස් ඔවුන්ගේ ගමන දිගටම කරගෙන යාමට පෙර ඔහුගේ මස්කට් සමඟ අනතුරු ඇඟවීමේ වෙඩි තැබීමට ඔහුට සිදු විය.^[26] 1774 ජූලි-සැප්තැම්බර් මාසවලදී, බ්‍රිතාන්‍ය ගවේෂක කපිතාන් ජේම්ස් කුක් විසින් මෙම දූපත් පුළුල් ලෙස ගවේෂණය කරන ලද අතර, ඔහු ඒවා නව හෙබ්‍රයිඩ්ස් ලෙස නම් කළේය, ස්කොට්ලන්තයේ බටහිර වෙරළට ඔබ්බෙන් වූ හෙබ්‍රයිඩ්ස් අනුව, 1980 දී නිදහස දක්වා පැවතුනි.^[29]^[12]^[26] කුක් නි-වනුවාටු සමඟ සාමාන්‍යයෙන් සුහද සබඳතා පවත්වා ගැනීමට සමත් වූයේ ඔවුන්ට තෑගි ලබා දීමෙන් සහ ප්‍රචණ්ඩත්වයෙන් වැළකී සිටීමෙනි.^[14]^[26]

1789 දී, විලියම් බ්ලයි සහ ඔහුගේ කාර්ය මණ්ඩලයේ ඉතිරි පිරිස බවුන්ටි හි කැරැල්ලෙන් පසු ටිමෝරයට ආපසු යන ගමනේදී බෑන්ක්ස් දූපත් හරහා යාත්‍රා කළහ; බ්ලයි පසුව දූපත් වෙත ආපසු ගොස්, ඔහුගේ දානපති ජෝසප් බෑන්ක්ස් නමින් ඒවා නම් කළේය.^[30]

මෙම දූපත් සමූහයට පැමිණි පළමු නිතිපතා අමුත්තන් අතර තල්මසුන් නැව් ද විය. පළමු වාර්තාගත සංචාරය 1804 පෙබරවාරි මාසයේදී රෝස් විසින් සිදු කරන ලද අතර, 1887 දී නිව් බෙඩ්ෆර්ඩ් නෞකාව වන ජෝන් සහ වින්ත්‍රොප් විසින් කරන ලද අවසාන දන්නා සංචාරය විය.^[31] 1825 දී, පීටර් ඩිලන් නම් වෙළෙන්දා විසින් චීනයේ සුවඳ ද්‍රව්‍යයක් ලෙස තේ සඳහා වෙළඳාම් කළ හැකි සඳුන් දැව සොයා ගැනීමත් සමඟ ආදායම්ලාභීන්ගේ හදිසි වැඩිවීමක් ඇති වූ අතර, එය 1830 දී සංක්‍රමණික පොලිනීසියානු කම්කරුවන් සහ ස්වදේශික නි-වනුවාටු අතර ගැටුමකින් පසුව අවසන් විය.^[12]^[32]^[33]^[34] එෆේට්, එස්පිරිටු සැන්ටෝ සහ ඇනෙයිටියම් යන ප්‍රදේශවල තවත් සඳුන් ගස් හමු වූ අතර, එමඟින් 1860 ගණන්වල මැද භාගය වන විට සැපයුම් අත්‍යවශ්‍යයෙන්ම අවසන් වූ අතර වෙළඳාම බොහෝ දුරට නතර විය.^[32]^[34]

1860 ගණන්වලදී, ඕස්ට්‍රේලියාවේ, ෆීජි, නිව් කැලිඩෝනියාවේ සහ සැමෝවා දූපත්වල වැවිලිකරුවන් කම්කරුවන්ගේ අවශ්‍යතාවය මත, "කළු කුරුල්ලා" ලෙස හැඳින්වෙන දිගුකාලීන ගිවිසුම්ගත ශ්‍රම වෙළඳාමක් දිරිමත් කළහ.^[34] ශ්‍රම වෙළඳාමේ උච්චතම අවස්ථාවේදී, දූපත් කිහිපයක වැඩිහිටි පිරිමි ජනගහනයෙන් අඩකට වඩා විදේශයන්හි සේවය කළහ. මේ නිසාත්, කම්කරුවන් බොහෝ විට මුහුණ දෙන දුර්වල තත්වයන් සහ අපයෝජන නිසාත්, ස්වදේශික නි-වනුආටු වැසියන්ට ප්‍රතිශක්තියක් නොතිබූ පොදු රෝග හඳුන්වාදීම නිසාත්, වනුවාටු ජනගහනය දැඩි ලෙස පහත වැටුණු අතර, පූර්ව සම්බන්ධතා කාලයට සාපේක්ෂව වත්මන් ජනගහනය බෙහෙවින් අඩු විය.^[35]^[12]^[34] වෙළඳාම පිළිබඳ වැඩි අධීක්ෂණයක් හේතුවෙන් එය ක්‍රමයෙන් අඩු විය. 1906 දී ඕස්ට්‍රේලියාව තවදුරටත් 'කළු කුරුළු' කම්කරුවන් තහනම් කළ අතර, පසුව 1910 සහ 1913 දී ෆීජි සහ සැමෝවා පිළිවෙලින්.^[34]

1839 සිට, රෝමානු කතෝලික සහ රෙපරමාදු යන දෙඅංශයෙන්ම මිෂනාරිවරු දූපත් වෙත පැමිණියහ.^[14]^[34] මුලදී, ඔවුන්ට සතුරුකම්වලට මුහුණ දීමට සිදු විය, විශේෂයෙන් 1839 දී එරොමැන්ගෝ හි ලන්ඩන් මිෂනාරි සංගමයේ ජෝන් විලියම්ස් සහ ජේම්ස් හැරිස් ඝාතනය කිරීමත් සමඟ.^[14]^[36] මෙය නොතකා, ඔවුන් ඉදිරියට ගිය අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස බොහෝ ආගම් මාරුවීම් සිදුවිය. යුරෝපීයයන්ගේ කම්පනයට හේතු වෙමින්, නි-වනුආටු ක්‍රිස්තියානි ධර්මය සාම්ප්‍රදායික කස්ටොම් විශ්වාසයන් සමඟ සමමුහුර්ත කළේය.^[34] ඇංග්ලිකන් මෙලනේසියානු මෙහෙවර නවසීලන්තයේ සහ නොර්ෆොක් දූපතේ වැඩිදුර පුහුණුව සඳහා තරුණ ආගමට හැරුණු අය ද රැගෙන ගියේය.^[14] ඇනෙයිටියම් හි ප්‍රෙස්බිටේරියන් මිෂනාරිවරුන් විශේෂයෙන් සාර්ථක වූ අතර, ටන්නා හි එතරම් සාර්ථක නොවූවත්, 1840-60 ගණන්වල ප්‍රදේශවාසීන් විසින් මිෂනාරිවරුන් නැවත නැවතත් දිවයිනෙන් පලවා හරින ලදී.^[14] මිෂනාරිවරුන් ඔවුන් සමඟ ගෙන ආ රෝගාබාධ සහ මරණ රළ, සතුරු ප්‍රතිචාරයට අර්ධ වශයෙන් වගකිව යුතු විය හැකිය.^[14]^[34]

කපු වගාවන් සඳහා ඉඩම් සොයමින් අනෙකුත් යුරෝපීය පදිංචිකරුවන් ද පැමිණි අතර, ඉන් පළමුවැන්නා වූයේ 1865 දී ටන්නා හි හෙන්රි රොස් ලෙවින් ය (පසුව ඔහු එය අතහැර දැමීය).^[37] ඇමරිකානු සිවිල් යුද්ධය අවසන් වීමෙන් පසු ජාත්‍යන්තර කපු මිල පහත වැටුණු විට, ඔවුන් කෝපි, කොකෝවා, කෙසෙල් සහ වඩාත් සාර්ථකව පොල් වලට මාරු විය. මුලදී ඕස්ට්‍රේලියාවෙන් පැමිණි බ්‍රිතාන්‍ය යටත්වැසියන් බහුතරයක් පදිංචිකරුවන් වූ නමුත් බ්‍රිතාන්‍ය රජයේ සුළු සහයෝගයක් නොමැතිව ඔවුන් නිතරම තම ජනාවාස සාර්ථක කර ගැනීමට අරගල කළහ.^[34]

ප්‍රංශ වැවිලිකරුවන් ද පැමිණීමට පටන් ගත් අතර, 1880 දී එෆේට් හි ෆර්ඩිනන්ඩ් චෙවිලාර්ඩ්ගෙන් ආරම්භ වූ අතර පසුව ජෝන් හිගින්සන් (ප්‍රංශ ගැති අයර්ලන්ත ජාතිකයෙකු වන) විසින් 1882 දී කොම්පැග්නි කැලිඩෝනියන් ඩෙස් නූවෙල්ස්-හෙබ්‍රයිඩ්ස් (CCNH) I. නිර්මාණය කිරීමෙන් පසුව විශාල සංඛ්‍යාවක් පැමිණියහ. එය ඉක්මනින්ම ප්‍රංශ යටත්වැසියන්ට පක්ෂව ශේෂය ඉහළ නැංවීය.^[38]^[39] ප්‍රංශ රජය 1894 දී CCNH අත්පත් කර ගත් අතර ප්‍රංශ ජනාවාසකරණය සක්‍රීයව දිරිමත් කළේය.^[34] 1906 වන විට, ප්‍රංශ පදිංචිකරුවන් (401 දී) බ්‍රිතාන්‍යයන්ට වඩා (228) වැඩි විය, එනම් දෙකට එකක් පමණ විය.^[35]^[34]

යටත් විජිත යුගය (1906–1980)

දූපත් වල ප්‍රංශ සහ බ්‍රිතාන්‍ය අවශ්‍යතා අවුල් වීම සහ එහි පැවති අනීතිකභාවය හේතුවෙන්, භූමිය ඈඳා ගැනීම සඳහා බලතල දෙකෙන් එකක් හෝ දෙකම සඳහා පෙත්සම් ඉදිරිපත් විය.^[34] 1887 ඔක්තෝබර් 16 වන දින පැවති සම්මුතිය මගින්, අභ්‍යන්තර ස්වදේශික කටයුතු පිළිබඳ අධිකරණ බලයට හිමිකම් පෑමක් නොමැතිව, ප්‍රංශ සහ බ්‍රිතාන්‍ය පුරවැසියන් ආරක්ෂා කිරීමේ එකම අරමුණ සඳහා ඇන්ග්ලෝ-ප්‍රංශ ඒකාබද්ධ නාවික කොමිසම ස්ථාපිත කරන ලදී. මෙම කොමිසම 1887–1889 කාලය තුළ සහ නැවතත් 1890–1906 කාලය තුළ පාලනය විය.^[14]^[40] 1889 සිට 1890 දක්වා කෙටි කාලයක් සඳහා, වර්තමාන පෝර්ට් විලා අවට ප්‍රදේශයක් වූ ෆ්‍රාන්ස්විල්, තේරී පත් වූ නගරාධිපති/ජනාධිපති ෆර්ඩිනන්ඩ් චෙවිලාර්ඩ්ගේ නායකත්වය යටතේ ස්වාධීන කොමියුනයක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කළේය.^[41]

පදිංචිකරුවන් සහ නි-වනුආටු අතර සතුරුකම් සාමාන්‍ය දෙයක් වූ අතර, බොහෝ විට සැක සහිත තත්වයන් යටතේ මිලදී ගත් ඉඩම් පිළිබඳ ආරවුල් මත කේන්ද්‍රගත විය.^[34] නිව් කැලිඩෝනියාවේ ප්‍රංශ පදිංචිකරුවන්ගෙන් දූපත් ඈඳා ගැනීමට බලපෑම් එල්ල වූ නමුත්, බ්‍රිතාන්‍යය ඔවුන්ගේ බලපෑම සම්පූර්ණයෙන්ම අත්හැරීමට අකමැති විය.^[14]

මුල් කාලය (1906–1945)

එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, 1906 දී, ප්‍රංශය සහ එක්සත් රාජධානිය දූපත් ඒකාබද්ධව පරිපාලනය කිරීමට එකඟ විය; නව හෙබ්‍රයිඩීස් හි ඇන්ග්ලෝ-ප්‍රංශ සහාධිපත්‍යය (ප්‍රංශ: Condominium des Nouvelles-Hébrides) ලෙස හැඳින්වූ එය, ඒකාබද්ධ අධිකරණයකින් පමණක් එකට එකතු වූ වෙනම රාජ්‍ය, නීතිමය, අධිකරණ සහ මූල්‍ය පද්ධති දෙකක් සහිත අද්විතීය රජයක් විය.^[34]^[42] වතුකරයේ නි-වනුආටු කම්කරුවන්ගේ ඉඩම් අත්පත් කර ගැනීම සහ සූරාකෑම වේගයෙන් සිදු විය.^[34] නරකම අපයෝජන මැඩපැවැත්වීමේ උත්සාහයක් ලෙස සහ මිෂනාරිවරුන්ගේ සහාය ඇතිව, 1914 ඇන්ග්ලෝ-ප්‍රංශ ප්‍රොටෝකෝලය හරහා සහාධිපත්‍යයේ අධිකාරිය දීර්ඝ කරන ලදී, නමුත් මෙය 1922 වන තෙක් විධිමත් ලෙස අනුමත කර නොතිබුණි.^[34] මෙය යම් දියුණුවක් ඇති කළද, කම්කරු අපයෝජන දිගටම සිදු වූ අතර, නි-වනුආටු හට නිල වශයෙන් රාජ්‍යයක් නොමැති බැවින්, ඕනෑම බලවතෙකුගේ පුරවැසිභාවය ලබා ගැනීම තහනම් කරන ලදී.^[35]^[34] අරමුදල් නොමැති කොන්ඩෝමිනියම් රජය අක්‍රිය බව ඔප්පු වූ අතර, පරිපාලන අනුපිටපත් කිරීම ඵලදායී පාලනය දුෂ්කර හා කාලය ගතවන සුළු විය.^[34] අධ්‍යාපනය, සෞඛ්‍ය සේවා සහ එවැනි අනෙකුත් සේවාවන් මිෂනාරිවරුන්ගේ අතේ ඉතිරි විය.^[34]

1920-1930 ගණන් වලදී, වියට්නාමයෙන් (එවකට ප්‍රංශ ඉන්දුචීනයේ කොටසක්) ගිවිසුම්ගත සේවකයින් නිව් හෙබ්‍රයිඩ්ස් හි වතුකරයේ වැඩ කිරීමට පැමිණියහ.^[43] 1929 වන විට, නිව් හෙබ්‍රයිඩ්ස් හි වියට්නාම ජාතිකයින් 6,000 ක් පමණ සිටියහ.^[34]^[43] 1940 ගණන්වලදී ඔවුන් අතර යම් සමාජීය හා දේශපාලනික නොසන්සුන්තාවයක් ඇති විය. දුර්වල සේවා කොන්දේසි සහ මිත්‍ර පාක්ෂික හමුදාවල සමාජීය බලපෑම් හේතුවෙන් ඔවුන් අතර යම් සමාජීය හා දේශපාලනික නොසන්සුන්තාවයක් ඇති විය. ඔවුන් සාමාන්‍යයෙන් වැවිලිකරුවන්ට වඩා ඔවුන්ගේ දුක්ඛිත තත්වයට අනුකම්පා කළහ.^[44] බොහෝ වියට්නාම ජාතිකයන් 1946 සහ 1963 දී නැවත සියරට ගෙන යන ලදී. නමුත් අද වන විට කුඩා වියට්නාම ප්‍රජාවක් වනුවාටු හි පවතී.^[45]

දෙවන ලෝක යුද්ධය මෙම දූපත් සමූහයට දැවැන්ත වෙනසක් ගෙන ආවේය. 1940 දී ප්‍රංශය නාසි ජර්මනියට යටත් වීමත් සමඟ බ්‍රිතාන්‍යයට දූපත් වල වැඩි බලයක් ලබා ගැනීමට හැකි විය.^[42] ජපන් ආක්‍රමණයකින් ඕස්ට්‍රේලියාව ආරක්ෂා කිරීම සඳහා ඕස්ට්‍රේලියානු හමුදාව මලකුලා හි 2,000 කින් යුත් හමුදාවක් ස්ථානගත කළේය.^[42] 1941 දෙසැම්බර් 7 වන දින පර්ල් වරායට ජපන් ප්‍රහාරයක් එල්ල කිරීමෙන් පසුව, එක්සත් ජනපදය මිත්‍ර පාක්ෂික පාර්ශවයෙන් යුද්ධයට එක් විය. ජපානය ඉක්මනින්ම මෙලනීසියාව පුරා වේගයෙන් ඉදිරියට ගිය අතර 1942 අප්‍රේල් වන විට දැන් පැපුවා නිව්ගිනියාව සහ සොලමන් දූපත් ලෙස හඳුන්වන බොහෝ ප්‍රදේශ අත්පත් කර ගත් අතර, නිව් හෙබ්‍රයිඩීස් තවදුරටත් ඉදිරියට යාමේ පෙරමුණේ තැබීය.^[42] මෙය වළක්වා ගැනීම සඳහා, 1942 මැයි මාසයේ සිට එක්සත් ජනපද හමුදා දූපත් වල ස්ථානගත කර තිබූ අතර, එහිදී ඔවුන් එෆේට් සහ එස්පිරිටු සැන්ටෝ හි ගුවන් පථ, මාර්ග, හමුදා කඳවුරු සහ අනෙකුත් ආධාරක යටිතල පහසුකම් මාලාවක් ඉදි කළහ.^[46]

යෙදවීමේ උච්චතම අවස්ථාවේදී, ඇමරිකානුවන් 50,000 ක් පමණ හමුදා කඳවුරු දෙකෙහි ස්ථානගත කර ඇති අතර, එය දළ වශයෙන් 40,000 ක් වූ ස්වදේශික ජනගහනය ඉක්මවා ගිය අතර, යම් අවස්ථාවක දී තවත් දහස් ගණනක් මිත්‍ර හමුදා දූපත් හරහා ගමන් කළහ.^[46] ඇමරිකානුවන්ට සහාය වීම සඳහා මිනිසුන් 200 ක් පමණගෙන් යුත් කුඩා නි-වනුආටු බලකායක් (නිව් හෙබ්‍රයිඩ්ස් ආරක්ෂක බලකාය) පිහිටුවන ලද අතර, තවත් දහස් ගණනක් වනුආටු කම්කරු බලකායේ කොටසක් ලෙස ඉදිකිරීම් සහ නඩත්තු කටයුතුවල නිරත වූහ.[35] ඇමරිකානු පැමිණීම ඇන්ග්ලෝ-ප්‍රංශ බලධාරීන් ඔවුන්ගේ රැඳී සිටින කාලය සඳහා ඵලදායී ලෙස පසෙකට දැමීය, ඇමරිකානුවන් නි-වනුආටු කෙරෙහි දක්වන වඩාත් ඉවසිලිවන්ත සහ මිත්‍රශීලී ආකල්පය, අවිධිමත් පුරුදු, සාපේක්ෂ ධනය සහ අප්‍රිකානු ඇමරිකානු හමුදා යම් මට්ටමක සමානාත්මතාවයකින් (වෙන් කරන ලද හමුදාවක වුවද) සේවය කිරීම යටත් විජිත උසස් බවේ යටින් පවතින ආචාර ධර්ම බරපතල ලෙස අඩපණ කළේය.^[46]

ජේම්ස් මිචනර්ගේ "දකුණු පැසිෆික් කතා" නවකතාව සඳහා යුද කාලීන වනුආටු පසුබිම විය.

1943 දී සොලමන්වරුන්ගේ සාර්ථක නැවත අත්පත් කර ගැනීමත් සමඟ නිව් හෙබ්‍රයිඩීස් ඔවුන්ගේ උපායමාර්ගික වැදගත්කම නැති කර ගත් අතර, ඇමරිකානුවන් 1945 දී ඉවත් වූ අතර, ඔවුන්ගේ උපකරණ බොහොමයක් කේවල් මිලට විකුණා ඉතිරිය එස්පිරිටු සැන්ටෝ හි මිලියන් ඩොලර් පොයින්ට් ලෙස හැඳින්වෙන ස්ථානයකට මුහුදට දැමූහ.^[34] වේගවත් ඇමරිකානු යෙදවීම සහ ඉවත් වීම 'භාණ්ඩ නිකායන්' වර්ධනයට හේතු විය, විශේෂයෙන් ජෝන් ෆ්‍රම්ගේ, එමඟින් නි-වනුආටු බලාපොරොත්තු වූයේ ඇමරිකානු පැවැත්මේ අංග අනුකරණය කරමින් සාම්ප්‍රදායික වටිනාකම් වෙත නැවත පැමිණීමෙන් 'භාණ්ඩ' (එනම් විශාල ප්‍රමාණයේ ඇමරිකානු භාණ්ඩ) ඔවුන්ට ලබා දෙනු ඇතැයි කියාය.^[47]^[48] මේ අතර, කොන්ඩෝමිනියම් රජය ආපසු පැමිණියේය, කාර්ය මණ්ඩලයේ හිඟකම සහ අරමුදල් නොමැති වුවද, එහි අධිකාරිය නැවත තහවුරු කිරීමට එය අරගල කළේය.^[34]

නිදහසට පෙර කාලය (1945–1980)

යුද්ධයෙන් පසු යටත් විජිතකරණය යුරෝපීය අධිරාජ්‍යයන් අතුගා දැමීමට පටන් ගත් අතර, 1950 ගණන්වල සිට කොන්ඩෝමිනියම් රජය නවීකරණය සහ ආර්ථික සංවර්ධනය පිළිබඳ තරමක් ප්‍රමාද වූ ව්‍යාපාරයක් ආරම්භ කළේය.^[34] රෝහල් ඉදිකරන ලදී, වෛද්‍යවරුන් පුහුණු කරන ලදී සහ ප්‍රතිශක්තිකරණ ව්‍යාපාර ක්‍රියාත්මක කරන ලදී.^[34] ප්‍රමාණවත් මෙහෙවරක් මගින් පවත්වාගෙන යනු ලබන පාසල් පද්ධතිය අත්පත් කර ගෙන වැඩිදියුණු කරන ලද අතර, 1970 වන විට ප්‍රාථමික ඇතුළත් කිරීම් බොහෝ සෙයින් විශ්වීය මට්ටමට ළඟා විය.^[34] වතුකරයේ වැඩි අධීක්ෂණයක් සිදු වූ අතර, සේවක සූරාකෑම මැඩපැවැත්වීම සහ නි-වනුආටු ඉහළ වැටුප් ගෙවන ලදී.^[34]

ගව පාලනය, වාණිජ මසුන් ඇල්ලීම සහ මැංගනීස් කැණීම වැනි නව කර්මාන්ත ස්ථාපිත කරන ලදී.^[34] නි-වනුආටු ක්‍රමයෙන් ආර්ථිකය සහ පල්ලිය තුළ වැඩි බලයක් සහ බලපෑමක් ඇති තනතුරු අත්පත් කර ගැනීමට පටන් ගත්තේය.^[34] එසේ තිබියදීත්, බ්‍රිතාන්‍ය සහ ප්‍රංශ තවමත් යටත් විජිතයේ දේශපාලනය ආධිපත්‍යය දැරූ අතර, 1957 දී උපදේශක සභාවක් පිහිටුවන ලද අතර, එහි අඩංගු වූයේ සුළු බලයක් ඇති නි-වනුආටු නියෝජනයකි.^[34]

ආර්ථික සංවර්ධනය අනපේක්ෂිත ප්‍රතිවිපාක ඇති කළේය. 1960 ගණන්වලදී, බොහෝ වැවිලිකරුවන් ගව පාලනය සඳහා විශාල පඳුරු ප්‍රදේශ වැට බැඳ ඉවත් කිරීමට පටන් ගත් අතර, ඒවා බොහෝ විට නි-වනුආටු විසින් පොදු වශයෙන් අත්පත් කරගත් කස්ටොම් ඉඩම් ලෙස සැලකේ.^[34] එස්පිරිටු සැන්ටෝ හි, නාග්‍රියමෙල් ව්‍යාපාරය 1966 දී ප්‍රධාන බුලුක් සහ ජිමී ස්ටීවන්ස් විසින් ආරම්භ කරන ලද්දේ තවදුරටත් ඉඩම් නිදහස් කිරීම් සහ ක්‍රමානුකූලව නි-වනුආටු-නායකත්වය දරන ආර්ථික සංවර්ධනයට විරුද්ධ වීමේ වේදිකාවක් මත ය.^[34]^[49] මෙම ව්‍යාපාරයට විශාල අනුගාමිකයින් පිරිසක් ලැබුණු අතර, බලධාරීන් විසින් මර්දනය කිරීමට හේතු වූ අතර, 1967 දී බුලුක් සහ ස්ටීවන්ස් අත්අඩංගුවට ගන්නා ලදී.^[34] ඔවුන් නිදහස් වූ පසු, ඔවුන් සම්පූර්ණ නිදහස සඳහා බලපෑම් කිරීමට පටන් ගත්හ.^[34] 1971 දී, වෝල්ටර් ලිනි පියතුමා තවත් පක්ෂයක් ස්ථාපිත කළේය: නිව් හෙබ්‍රයිඩ්ස් සංස්කෘතික සංගමය, පසුව නිව් හෙබ්‍රයිඩ්ස් ජාතික පක්ෂය (NHNP) ලෙස නම් කරන ලදී, එය නිදහස ලබා ගැනීම සහ ඉඩම් අත්පත් කර ගැනීමට විරුද්ධ වීම කෙරෙහි ද අවධානය යොමු කළේය.^[34] විදේශීය ජාතිකයන් විසින් ඉඩම් සමපේක්ෂනයකට ලක් කිරීමෙන් පසු කොන්ඩෝමිනියම් රජයට මැදිහත් වීමට බල කෙරුණු 1971 දී NNDP ප්‍රථම වරට ප්‍රමුඛත්වයට පැමිණියේය.^[34]

මේ අතර, ප්‍රංශ පදිංචිකරුවන් සහ ෆ්‍රැන්කෝෆෝන් සහ මිශ්‍ර-ජාතික නි-වනුආටු, වඩාත් ක්‍රමානුකූල දේශපාලන සංවර්ධනයේ වේදිකාවක් මත වෙනම පක්ෂ දෙකක් පිහිටුවා ගත්හ - එස්පිරිටු සැන්ටෝ මත පදනම් වූ මූව්මන්ට් ඔටෝනොමිස්ට් ඩෙස් නූවෙල්ස්-හෙබ්‍රයිඩ්ස් (MANH) සහ එෆේට් හි යුනියන් ඩෙස් කොමියුනෝටෙස් ඩෙස් නූවෙල්ස්-හෙබ්‍රයිඩ්ස් (UCNH).^[34] භාෂාමය සහ ආගමික රේඛා මත පෙළ ගැසුණු පක්ෂ: NHNP ඉංග්‍රීසි කතා කරන රෙපරමාදු භක්තිකයන්ගේ පක්ෂයක් ලෙස සලකනු ලැබූ අතර, යටත් විජිතයෙන් සම්පූර්ණයෙන්ම ඉවත් වීමට කැමති බ්‍රිතාන්‍යයන්ගේ සහාය ඔවුන්ට ලැබුණු අතර, MANH, UCNH, නාග්‍රියමෙල් සහ අනෙකුත් අය (සාමූහිකව 'මධ්‍යස්ථ' ලෙස හැඳින්වේ) කතෝලික ෆ්‍රැන්කෝෆෝන් අවශ්‍යතා සහ නිදහස සඳහා වඩාත් ක්‍රමයෙන් මාර්ගයක් නියෝජනය කළහ.^[34] කලාපය තුළ ඔවුන්ගේ බලපෑම පවත්වා ගැනීමට ඔවුන් උනන්දු වූ බැවින්, විශේෂයෙන් ඔවුන්ගේ ඛනිජ පොහොසත් යටත් විජිතයක් වන නිව් කැලිඩෝනියාවේ, ඔවුන් නිදහස් ව්‍යාපාරයක් මර්දනය කිරීමට උත්සාහ කරමින් සිටියහ.^[34]^[50]

මේ අතර, ආර්ථික සංවර්ධනය අඛණ්ඩව සිදු වූ අතර, 1970 දශකයේ මුල් භාගයේදී භූමියේ බදු පාරාදීස තත්ත්වයෙන් ප්‍රයෝජන ගැනීම සඳහා බැංකු සහ මූල්‍ය මධ්‍යස්ථාන ගණනාවක් විවෘත විය.^[34] පෝර්ට් විලා හි කුඩා ගොඩනැගිලි උත්පාතයක් ආරම්භ වූ අතර, ගැඹුරු මුහුදේ තොටුපළක් ඉදිකිරීමෙන් පසු, කෲස් නැව් සංචාරක ව්‍යාපාරය වේගයෙන් වර්ධනය වූ අතර, 1977 වන විට වාර්ෂික පැමිණීම් 40,000 දක්වා ළඟා විය.^[34] මෙම උත්පාතය නාගරීකරණය වැඩි කිරීමට දිරිගැන්වූ අතර පෝර්ට් විලා සහ ලුගන්විල් හි ජනගහනය වේගයෙන් වර්ධනය විය.^[34]

1974 නොවැම්බර් මාසයේදී, බ්‍රිතාන්‍ය සහ ප්‍රංශ ජාතිකයින් රැස්වී යටත් විජිතයේ නව හෙබ්‍රයිඩ්ස් නියෝජිත සභාවක් නිර්මාණය කිරීමට එකඟ වූ අතර, එය අර්ධ වශයෙන් විශ්වීය ඡන්ද අයිතිය සහ අර්ධ වශයෙන් විවිධ උනන්දුවක් දක්වන කණ්ඩායම් නියෝජනය කරන පත් කරන ලද පුද්ගලයින් මත පදනම් විය.^[34] පළමු මැතිවරණය 1975 නොවැම්බර් මාසයේදී සිදු වූ අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස NHNP සඳහා සමස්ත ජයග්‍රහණයක් ලැබුණි.^[34] මධ්‍යස්ථවාදීන් ප්‍රතිඵල විවාද කළ අතර, ජිමී ස්ටීවන්ස් වෙන් වී නිදහස ප්‍රකාශ කරන බවට තර්ජනය කළේය.^[34] සහාධිපත්‍යයේ නේවාසික කොමසාරිස්වරු සභාව විවෘත කිරීම කල් දැමීමට තීරණය කළ නමුත්, දෙපාර්ශ්වයටම විසඳුමක් සඳහා එකඟ වීමට නොහැකි වූ බව ඔප්පු වූ අතර, විරෝධතා සහ ප්‍රති-විරෝධතා ඇති වූ අතර, ඒවායින් සමහරක් ප්‍රචණ්ඩකාරී විය.^[34]^[51]^[52] සාකච්ඡා සහ මතභේදාත්මක ප්‍රදේශවල නැවුම් මැතිවරණ කිහිපයකින් පසුව, සභාව අවසානයේ 1976 නොවැම්බර් මාසයේදී රැස්විය.^[34]^[53]^[54] NHNP 1977 දී වනුආකු පටි (VP) ලෙස නම් කරන ලද අතර, දැන් ශක්තිමත් මධ්‍යම රජයක් යටතේ ක්ෂණික නිදහසක් සහ දූපත් ඉංග්‍රීසිකරණයක් සඳහා සහාය විය. මේ අතර, මධ්‍යස්ථවාදීන් නිදහසට වඩාත් ක්‍රමයෙන් සංක්‍රමණය වීමට සහ ෆෙඩරල් ක්‍රමයට සහ ප්‍රංශ භාෂාව නිල භාෂාවක් ලෙස පවත්වා ගැනීමට සහාය දැක්වූහ.^[34]

1977 මාර්තු මාසයේදී, ඉංග්‍රීසි-ප්‍රංශ සහ නි-වනුආටු ඒකාබද්ධ සමුළුවක් ලන්ඩනයේදී පවත්වන ලද අතර, එහිදී 1980 දී නව සභා මැතිවරණයක් සහ පසුව නිදහස් ජනමත විචාරණයක් පැවැත්වීමට එකඟ විය; උප ජනාධිපතිවරයා සමුළුව සහ පසුව නොවැම්බර් මාසයේදී මැතිවරණය වර්ජනය කළේය.^[34]^[55] ඔවුන් සමාන්තර 'මහජන තාවකාලික රජයක්' පිහිටුවා ගත් අතර, එය බොහෝ ප්‍රදේශවල සැබෑ පාලනය ලබා ගත් අතර, මධ්‍යස්ථවාදීන් සහ සහාධිපත්‍ය රජය සමඟ ප්‍රචණ්ඩ ගැටුම් ඇති කළේය.^[34]^[56]^[57]

අවසානයේ සම්මුතියක් ඇති කර ගත් අතර, නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් යටතේ ජාතික එක්සත් රජයක් පිහිටුවන ලද අතර, 1979 නොවැම්බර් මාසයේදී නව මැතිවරණයක් පවත්වන ලද අතර, එය උප ජනාධිපතිවරයා සුවපහසු බහුතරයකින් ජයග්‍රහණය කළේය. නිදහස දැන් 1980 ජූලි 30 වන දිනට නියමිතව තිබුණි.^[34] අපේක්ෂා කළ ප්‍රමාණයට වඩා අඩුවෙන් ක්‍රියා කළ මධ්‍යස්ථවාදීන් ප්‍රතිඵල පිළිබඳව විවාද කළහ.^[34]^[58]

1980 පුරාම ආතතීන් පැවතුනි. දූපත් කිහිපයක උප ජනාධිපතිවරයා සහ මධ්‍යස්ථ ආධාරකරුවන් අතර ප්‍රචණ්ඩ ගැටුම් ඇති විය.^[34] ඇමරිකානු නිදහස් මතධාරී සංවිධානයක් වන ෆීනික්ස් පදනමේ අරමුදල් යටතේ ජිමී ස්ටීවන්ස් යටතේ එස්පිරිටු සැන්ටෝ නාග්‍රියමෙල් සහ මධ්‍යස්ථ ක්‍රියාකාරීන් ජනවාරි මාසයේදී දිවයිනේ රජය අත්පත් කරගෙන ස්වාධීන වේමරානා ජනරජය ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර, උප විපක්ෂ ආධාරකරුවන් පලා යාමට සහ මධ්‍යම රජය අවහිරයක් ඇති කිරීමට පෙළඹුණි.^[34]^[59] මැයි මාසයේදී, ටන්නාහි අසාර්ථක මධ්‍යස්ථ කැරැල්ලක් ඇති වූ අතර, එහි දී ඔවුන්ගේ නායකයෙකු වෙඩි තබා මරා දමන ලදී.^[34] වෙමරානා බෙදුම්වාදීන් වැළැක්වීම සඳහා බ්‍රිතාන්‍ය සහ ප්‍රංශ ජූලි මාසයේදී හමුදා යැවීය. නිදහස පිළිබඳව තවමත් දෙගිඩියාවෙන් සිටි ප්‍රංශ ජාතිකයින් ඵලදායී ලෙස හමුදාව උදාසීන කළ අතර, එස්පිරිටු සැන්ටෝහි නීතිය හා සාමය බිඳ වැටීමට හේතු වූ අතර එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මහා පරිමාණ කොල්ලකෑම් සිදුවිය.^[34]

නිදහස (1980–වර්තමානය)

නිව් හෙබ්‍රයිඩ්ස්, දැන් වනුවාටු ලෙස නම් කර ඇති අතර, 1980 ජූලි 30 වන දින අගමැති වෝල්ටර් ලිනි යටතේ සැලසුම් කළ පරිදි නිදහස ලබා ගත් අතර, නේවාසික කොමසාරිස්වරුන් වෙනුවට චාරිත්‍රානුකූල ජනාධිපතිවරයෙකු පත් කරන ලදී.^[34]^[60]^[61] අගෝස්තු මාසයේදී ඉංග්‍රීසි-ප්‍රංශ හමුදා ඉවත් වූ අතර, ලිනි පැපුවා නිව්ගිනියාවෙන් හමුදා කැඳවූ අතර, ජිමී ස්ටීවන්ස්ගේ වේමරාන බෙදුම්වාදීන්ට එරෙහිව කෙටි 'පොල් යුද්ධය' ඇති කළේය.^[34]^[62] පීඑන්ජී හමුදා ඉක්මනින් වේමරාන කැරැල්ල මැඩපැවැත්වූ අතර ස්ටීවන්ස් සැප්තැම්බර් 1 වන දින යටත් විය; පසුව ඔහු සිරගත කරන ලදී.^[34]^[63]^[64] ලිනි 1991 දක්වා ධුරයේ රැඳී සිටි අතර, ඉංග්‍රීසි භාෂාව කතා කරන ආධිපත්‍යය දරන රජයක් පවත්වාගෙන ගිය අතර 1983 සහ 1987 මැතිවරණ දෙකම ජයග්‍රහණය කළේය.^[65]^[66]

විදේශ කටයුතුවලදී, ලිනි නොබැඳි ජාතීන්ගේ ව්‍යාපාරයට සම්බන්ධ වූ අතර, දකුණු අප්‍රිකාවේ වර්ණභේදවාදයට සහ සියලු ආකාරයේ යටත් විජිතවාදයට විරුද්ධ විය, ලිබියාව සහ කියුබාව සමඟ සබඳතා ගොඩනඟා ගත් අතර, නිව් කැලිඩෝනියාවේ ප්‍රංශ පැවැත්මට සහ ප්‍රංශ පොලිනීසියාවේ ඔවුන්ගේ න්‍යෂ්ටික අත්හදා බැලීම්වලට විරුද්ධ විය.^[67]^[68] ලිනිගේ බලය පිළිබඳ දැඩි ග්‍රහණයට සහ 1987 දී, එක්සත් ජනපදයේ සංචාරයක යෙදී සිටියදී ඔහු ආඝාතයකට ලක් වූ පසු, බරක් සෝපේ යටතේ වනුආකු පැටි (උප) කොටසක් නව පක්ෂයක් (මෙලනීසියානු ප්‍රගතිශීලී පක්ෂය, MPP) පිහිටුවීමට බිඳී ගිය අතර, ජනාධිපති ආටි ජෝර්ජ් සොකොමානු විසින් ලිනි බලයෙන් පහ කිරීමට උත්සාහයක් ගන්නා ලදී.^[62] මෙය අසාර්ථක වූ අතර, ලිනි තම උප සභාපති සගයන් කෙරෙහි වැඩි වැඩියෙන් අවිශ්වාසයක් ඇති කර ගත් අතර, ඔහු පක්ෂපාතී නොවන බව සැලකූ ඕනෑම අයෙකු සේවයෙන් පහ කළේය.^[66]

එවැනි එක් පුද්ගලයෙකු වන ඩොනල්ඩ් කල්පොකාස්, පසුව තමා උප සභාපති ලෙස ප්‍රකාශ කළ අතර, පක්ෂය දෙකට බෙදුවේය.^[66] 1991 සැප්තැම්බර් 6 වන දින විශ්වාසභංග යෝජනාවකින් ලිනි බලයෙන් පහ කරන ලදී;^[66] කල්පොකාස් අගමැති ධුරයට පත් වූ අතර, ලිනි නව පක්ෂයක්, ජාතික එක්සත් පක්ෂය (NUP) පිහිටුවා ගත්තේය.^[66]^[62] මේ අතර, කොමියුනිස්ට් රාජ්‍යයන් සමඟ ලිනිගේ ආලවන්ත හැඟීම් පෑම සහ දේශපාලන කැලඹීම හේතුවෙන් සංචාරක සංඛ්‍යාව පහත වැටීම හේතුවෙන් විදේශ ආයෝජකයින් සහ විදේශ ආධාර ප්‍රමාද වීමත් සමඟ ආර්ථිකය පසුබෑමකට ලක් විය. වනුවාටු හි ප්‍රධාන අපනයනය වන කොප්පරා මිල පහත වැටීමත් සමඟ එය උග්‍ර විය.^[66] එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, මධ්‍යස්ථ පක්ෂවල ෆ්‍රැන්කෝෆෝන් සංගමය (UMP) 1991 මැතිවරණය ජයග්‍රහණය කළ නමුත් බහුතරයක් පිහිටුවීමට ප්‍රමාණවත් ආසන නොලැබුණි. මේ අනුව, ලිනිගේ NUP සමඟ සන්ධානයක් පිහිටුවන ලද අතර, UMP හි මැක්සිම් කාලොට් කෝර්මන් අගමැති ධුරයට පත්විය.^[66]

1991 මහ මැතිවරණයේ සිට, භේදකාරී සන්ධාන ආණ්ඩු මාලාවක් සහ අගමැතිවරුන්ගේ නිතර නිතර වෙනස්කම් හේතුවෙන් වනුවාටු දේශපාලනය අස්ථාවර වී ඇත. සමස්තයක් ලෙස ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ක්‍රමය පවත්වා ගෙන යන අතර වනුවාටු සාමකාමී සහ සාධාරණ ලෙස සමෘද්ධිමත් රාජ්‍යයක් ලෙස පවතී. 1990 දශකයේ වැඩි කාලයක් UMP බලයේ සිටි අතර, අගමැති ධුරය UMP ප්‍රතිවාදීන් වන කෝර්මන් සහ සර්ජ් වෝහෝර් අතර මාරු වූ අතර, UMP ආර්ථිකයට වඩාත් නිදහස් වෙළඳපල ප්‍රවේශයක් ස්ථාපිත කළේය, රාජ්‍ය අංශය කපා හැරියේය, ෆ්‍රැන්කෝෆෝන් නි-වනුආටු සඳහා අවස්ථා වැඩිදියුණු කළේය සහ ප්‍රංශය සමඟ සබඳතා අලුත් කළේය.^[66]^[69] 1993-1994 දී ඔවුන්ගේ NUP සන්ධාන හවුල්කරුවාගේ භේද සහ සිවිල් සේවය තුළ වැඩ වර්ජන මාලාවක් සමඟ රජය අරගල කළේය, දෙවැන්න වෙඩි තැබීම් රැල්ලකින් විසඳුණි.^[66] මූල්‍ය අපකීර්තිය කෝර්මන් සහ වෝහෝර් යන දෙදෙනාම අල්ලා ගත් අතර, දෙවැන්න වනුවාටු විදේශ ගමන් බලපත්‍ර විදේශිකයන්ට විකිණීමේ යෝජනා ක්‍රමයකට සම්බන්ධ විය.^[70]^[71]

1996 දී, වෝහෝර් සහ ජනාධිපති ජීන්-මාරි ලේයි වැටුප් ආරවුලක් මත වෝහෝර් ජංගම බලකාය විසින් කෙටි කලකට පැහැරගෙන ගොස් පසුව නිරුපද්‍රිතව නිදහස් කරන ලදී.^[72]^[62] 1998 දී පෝර්ට් විලා හි කෝලාහලයක් ඇති වූ අතර, මූල්‍ය අක්‍රමිකතා චෝදනා මත ඉතිරි කරන්නන් වනුවාටු ජාතික අර්ථසාධක අරමුදලෙන් අරමුදල් ආපසු ගැනීමට උත්සාහ කළ අතර, එමඟින් රජය කෙටි හදිසි තත්වයක් ප්‍රකාශයට පත් කිරීමට පෙළඹුණි.^[62]^[71] ආර්ථික ක්‍රියාකාරිත්වය වැඩිදියුණු කිරීම සහ රජයේ දූෂණය මැඩපැවැත්වීමේ අරමුණින් 1998 දී පුළුල් ප්‍රතිසංස්කරණ වැඩසටහනක් ක්‍රියාත්මක කරන ලදී.^[71] 1998 වනුවාටු මහ මැතිවරණයේදී ඩොනල්ඩ් කල්පොකාස් යටතේ උප ජනාධිපතිවරයා විසින් යූඑම්පී බලයෙන් පහ කරන ලදී.^[62]^[73]^[74] ඔහු වසරක් පමණක් බලයේ සිටියේය. විශ්වාසභංග යෝජනාවකින් තර්ජනය කළ විට ඉල්ලා අස්වූ අතර, 1999 දී එම්පීපී හි බරක් සෝපේ විසින් ආදේශ කරන ලදී. 2001 දී විශ්වාසභංග යෝජනාවකින් ඔහුම ධුරයෙන් පහ කරන ලදී.^[75]^[71] දේශපාලන අවිනිශ්චිතතාවය තිබියදීත්, මෙම කාලය තුළ වනුවාටු හි ආර්ථිකය අඛණ්ඩව වර්ධනය විය, වනුවාටු හරක් මස් සඳහා ඇති ඉහළ ඉල්ලුම, සංචාරක ව්‍යාපාරය, විදේශීය සේවකයින්ගෙන් ලැබෙන ප්‍රේෂණ සහ ආසියානු සංවර්ධන බැංකුවෙන් (1997 දී) සහ එක්සත් ජනපද මිලේනියම් අභියෝග අරමුදලෙන් (2005 දී) විශාල ආධාර පැකේජ මගින් එය පෝෂණය විය.^[76] 2003 දී 'සහයෝගී නොවන බදු පාරාදීස' ලැයිස්තුවෙන් වනුවාටු ඉවත් කර 2011 දී ලෝක වෙළඳ සංවිධානයට එක් විය.^[76]^[77]

උප පක්ෂයේ එඩ්වඩ් නටාපෙයි 2001 දී අගමැති ධුරයට පත් වූ අතර 2002 වනුවාටු මහ මැතිවරණය ජයග්‍රහණය කළේය.^[78] 2004 වනුවාටු මහ මැතිවරණයේදී වොහෝර් සහ යූඑම්පී නැවත බලයට පත්විය. චීන-තායිවාන ආරවුලේදී තායිවානය පිළිගැනීමේ රහස් ගිවිසුමක් හේතුවෙන් ඔහුට බොහෝ සහයෝගය අහිමි වූ අතර බලයට පත්වී මාස පහකටත් අඩු කාලයකදී විශ්වාසභංග යෝජනාවකින් ඔහු ධුරයෙන් පහ කරන ලද අතර, ඔහු වෙනුවට හැම් ලිනි පත් කරන ලදී.^[79]^[80] ලිනි මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව වෙත පිළිගැනීම නැවත ලබා දුන් අතර, PRC වනුවාටු රජයට ප්‍රධාන ආධාර දායකයෙකු ලෙස පවතී.^[81]^[82] 2007 දී, ටන්නා සහ ඇම්බ්‍රිම් සිට පැමිණි සංක්‍රමණිකයන් අතර පෝර්ට් විලා හි ප්‍රචණ්ඩ ගැටුම් ඇති වූ අතර, එහිදී දෙදෙනෙකු මිය ගියහ.^[83]^[77] 2008 වනුවාටු මහ මැතිවරණයෙන් ලිනි පරාජයට පත් වූ අතර, වනුවාටු දේශපාලනය කැලඹිලි සහිත කාල පරිච්ඡේදයකට අවතීර්ණ වීමත් සමඟ නටපේයි නැවත බලයට පත්විය. විශ්වාසභංග ඡන්ද භාවිතා කරමින් නටපේයි බලයෙන් පහ කිරීමට විපක්ෂය විසින් නිතර උත්සාහ කරන ලදී - අසාර්ථක වුවද, 2009 නොවැම්බර් මාසයේදී ක්‍රියා පටිපාටික තාක්ෂණික කරුණක් මත ඔහුව කෙටියෙන් ඉවත් කරන ලදී, පසුව එම ක්‍රියාව අගවිනිසුරුවරයා විසින් අවලංගු කරන ලදී.^[84]^[85] මහජන ප්‍රගතිශීලී පක්ෂයේ (PPP) සැටෝ කිල්මන් 2010 දෙසැම්බර් මාසයේදී තවත් විශ්වාසභංග ඡන්දයකින් නටපේයි නෙරපා හරින ලදී. 2011 අප්‍රේල් මාසයේදී වෝහෝර්ගේ UMP විසින් ඔහුව එලෙසම ඉවත් කරන ලදී. තාක්ෂණික කරුණක් මත මෙය අවලංගු කරන ලද අතර ඔහු අගමැති ලෙස නැවත පැමිණියේය. පසුව අගවිනිසුරුවරයා ඔහුගේ ජයග්‍රහණය අවලංගු කළේය. පාර්ලිමේන්තුව නැවතත් කිල්මන්හි ඡන්දය ප්‍රකාශ කරන තෙක් නටපේයි දින දහයක් බලයට පත් විය.^[86] 2013 මාර්තු මාසයේදී බලයෙන් පහ කිරීමට පෙර කිල්මන් වසර දෙකක් ධුරයේ රැඳී සිටීමට සමත් විය.^[87]

හරිත සම්මේලනය බලයේ සිටි පළමු අවස්ථාව නව රජය වූ අතර, නව අගමැති මෝනා කාර්කසස් කලෝසිල්, එම තනතුර දැරූ පළමු නි-වනුවාටු නොවන පුද්ගලයා විය (කලෝසිල් මිශ්‍ර ප්‍රංශ-ටහිටියානු සම්භවයක් ඇති සහ ස්වභාවිකකරණය වූ වනුවාටු පුරවැසියෙකි). තම රටේ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික විදේශ ගමන් බලපත්‍ර අලෙවිය පිළිබඳ සමාලෝචනයක් ආරම්භ කිරීමට කලෝසිල් පියවර ගත්තේය. ඔහු බටහිර පැපුවා නිදහස් ව්‍යාපාරයට ද සහාය පළ කළේය. මෙම පියවර සඳහා සහාය හිටපු අගමැතිවරුන් වන කිල්මන් සහ කාලට් කෝර්මන් විසින් ද ප්‍රකාශ කරන ලදී.^[88]^[89]^[90]^[91] 2014 දී තවත් විශ්වාසභංග ඡන්දයකින් කලෝසිල් නෙරපා හරින ලද අතර, ඊළඟ වසරේ කිල්මන්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් විශ්වාසභංග ඡන්දයකින් ඔහුම බලයෙන් පහ කරන ලදී. මේ අතර, 2015 දී පැම් සුළි කුණාටුවෙන් රට විනාශ වූ අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මරණ 16 ක් සහ දැවැන්ත විනාශයක් සිදුවිය.^[92]

2015 දී සිදු කරන ලද දූෂණ විමර්ශනයක ප්‍රතිඵලයක් ලෙස කිල්මන්ගේ රජයේ මන්ත්‍රීවරුන් ගණනාවක් අල්ලස් සම්බන්ධයෙන් වරදකරුවන් බවට පත් කරන ලදී. ඒ අතර හිටපු අගමැති මෝනා මළකුණු කලෝසිල් ද විය.^[93]^[94] ඔහුගේ අධිකාරිය දැඩි ලෙස දුර්වල වූ අතර, කිල්මන් 2016 වනුවාටු මහ මැතිවරණයෙන් චාලට් සල්වායිගේ වෙනසක් සඳහා වූ නැවත එක්වීමේ ව්‍යාපාරය (RMC) හමුවේ පරාජයට පත් විය. බොරු සාක්ෂි දීමේ චෝදනා මධ්‍යයේ සල්වායි 2020 වනුවාටු මහ මැතිවරණයෙන් පරාජයට පත් වූ අතර, හැරල්ඩ් සුළි කුණාටුවෙන් සහ ගෝලීය COVID-19 වසංගතයෙන් පසු රට කටයුතු කරන විට බොබ් ලෝෆ්මන් යටතේ උප ජනාධිපතිවරයා නැවත පත් කරන ලදී.^[95]^[96] කොරෝනා වයිරස් වසංගතයකට ගොදුරු වූ පෘථිවියේ අවසාන ස්ථානවලින් එකක් වන වනුවාටු වන අතර, 2020 නොවැම්බර් මාසයේදී එහි පළමු COVID-19 නඩුව වාර්තා විය.^[97] 2023 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී, ගැබ්ගෙල පිළිකා තුරන් කළ පළමු පැසිෆික් රට වීම වනුවාටු ඉලක්ක කර ගත්තේය.^[98]

2024 දෙසැම්බර් මාසයේදී, 7.3 ක ප්‍රබල භූමිකම්පාවක් වාර්තා වූයේ, අගනුවර වන පෝර්ට් විලා පිහිටා ඇති එෆේට් හි සෑම නිවසකටම පාහේ හානි සිදු වූ අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස 19 දෙනෙකු මිය ගිය බවයි.^[99] එක්සත් ජාතීන්ගේ මානුෂීය කටයුතු සම්බන්ධීකරණ කාර්යාලය ඇස්තමේන්තු කර ඇත්තේ භූමිකම්පාවෙන් පුද්ගලයින් 116,000 ක් සෘජුවම පීඩාවට පත් වී ඇති බවයි,^[100] එය වනුවාටු ජනගහනයෙන් තුනෙන් එකකට සමාන වේ.^[101]

භූගෝලය

වනුවාටු යනු Y-හැඩැති දූපත් සමූහයක් වන අතර එය ගිනිකඳු සම්භවයක් ඇති සාපේක්ෂව කුඩා, භූ විද්‍යාත්මකව නව දූපත් 83 කින් පමණ සමන්විත වේ (ඒවායින් 65 ක් ජනාවාස වී ඇත), උතුරු හා දකුණු දූපත් අතර කිලෝමීටර 1,300 ක් (සැතපුම් 810) පමණ ඇත.^[102]^[103] මෙම දූපත් දෙකක් (මැතිව් සහ හන්ටර්) ප්‍රංශයේ නිව් කැලිඩෝනියාවේ සාමූහිකයේ කොටසක් ලෙස ප්‍රංශය විසින් හිමිකම් කියනු ලබන අතර පාලනය කරනු ලැබේ. රට 13°S සහ 21°S අක්ෂාංශ සහ 166°E සහ 171°E දේශාංශ අතර පිහිටා ඇත.

වර්ග කිලෝමීටර 100 (වර්ග සැතපුම් 39) ට වඩා වැඩි මතුපිට වර්ගඵලයක් ඇති වනුවාටු දූපත් දාහතර, විශාලතම සිට කුඩාම දක්වා: එස්පිරිටු සැන්ටෝ, මලකුල, එෆේට්, එරොමැන්ගෝ, ඇම්බ්‍රිම්, ටන්නා, පෙන්තකොස්ත, එපි, අම්බේ හෝ අඕබා, ගවු, වනුවා ලාවා, මේවෝ, මාලෝ සහ ඇනෙයිටියම් හෝ ඇනටොම්. ජාතියේ විශාලතම නගර වන්නේ එෆේට් හි අගනුවර වන පෝර්ට් විලා සහ එස්පිරිටු සැන්ටෝ හි ලුගන්විල් ය.^[104] වනුවාටු හි උසම ස්ථානය වන්නේ එස්පිරිටු සැන්ටෝ දූපතේ මීටර් 1,879 (අඩි 6,165) ක උසකින් යුත් ටැබ්වෙමසාන කන්දයි.

වනුවාටුහි මුළු භූමි ප්‍රමාණය දළ වශයෙන් වර්ග කිලෝමීටර 12,274 (වර්ග සැතපුම් 4,739) වන අතර,^[105] එහි භූමි ප්‍රමාණය ඉතා සීමිතය (දළ වශයෙන් වර්ග කිලෝමීටර 4,700 (වර්ග සැතපුම් 1,800)). බොහෝ දූපත් බෑවුම් සහිත වන අතර, අස්ථායී පස් සහ ස්ථිර මිරිදිය ජලය ස්වල්පයක් ඇත.^[103] 2005 දී කරන ලද එක් ඇස්තමේන්තුවකට අනුව, භූමියෙන් 9% ක් පමණක් කෘෂිකර්මාන්තය සඳහා භාවිතා වේ (7% ස්ථිර භෝග සමඟ, ඊට අමතරව 2% ක් වගා කළ හැකි යැයි සැලකේ).^[106] වෙරළ තීරය බොහෝ දුරට පාෂාණමය වන අතර, දාර සහිත ගල්පර සහ මහාද්වීපික රාක්කයක් නොමැති අතර, සාගර ගැඹුරට වේගයෙන් බැස යයි.^[103]

ලෝපෙවි, යසුර් කන්ද සහ දිය යට ගිනි කඳු කිහිපයක් ඇතුළුව වනුවාටු හි ක්‍රියාකාරී ගිනි කඳු කිහිපයක් තිබේ. ගිනිකඳු ක්‍රියාකාරකම් බහුලව දක්නට ලැබෙන අතර, ප්‍රධාන පිපිරීමක අවදානමක් පවතී; 2008 නොවැම්බර් මාසයේදී රික්ටර් මාපකයේ 6.4 ක ආසන්න මුහුද යට පිපිරීමක් සිදු වූ අතර කිසිදු ජීවිත හානියක් සිදු නොවූ අතර 1945 දී පිපිරීමක් සිදු විය.^[107] වනුවාටු යනු සුවිශේෂී භූමිෂ්ඨ පරිසර කලාපයක් ලෙස පිළිගැනෙන අතර එය වනුවාටු වැසි වනාන්තර ලෙස හැඳින්වේ.^[108] එය ඕස්ට්‍රේලියානු රාජධානියේ කොටසක් වන අතර එයට නිව් කැලිඩෝනියාව, සොලමන් දූපත්, ඕස්ට්‍රේලියාව, නිව්ගිනියාව සහ නවසීලන්තය ඇතුළත් වේ.

වනුවාටු හි ජනගහනය (2008 දී වාර්ෂිකව 2.4% කින් වර්ධනය වන බව ඇස්තමේන්තු කර ඇත)^[109] කෘෂිකර්මාන්තය, තෘණ කිරීම, දඩයම් කිරීම සහ මසුන් ඇල්ලීම සඳහා ඉඩම් සහ සම්පත් මත වැඩි පීඩනයක් එල්ල කරයි. වනුවාටු නිවාසවලින් 90% ක් මසුන් ඇල්ලීම සහ මාළු පරිභෝජනය කිරීම, ගම්මාන අසල දැඩි මසුන් ඇල්ලීමේ පීඩනයක් සහ වෙරළට ආසන්න මත්ස්‍ය විශේෂ ක්ෂය වීමට හේතු වී තිබේ. හොඳින් ශාකමය වුවද, බොහෝ දූපත් වනාන්තර විනාශයේ සලකුණු පෙන්නුම් කරයි. දූපත් විශේෂයෙන් ඉහළ වටිනාකමක් ඇති දැව කපා දමා, පුළුල් පරිමාණයේ කප්පාදු කර පුළුස්සා දැමූ කෘෂිකර්මාන්තයට යටත් කර, පොල් වගාවන් සහ ගව ගොවිපලවල් බවට පරිවර්තනය කර ඇති අතර, දැන් වැඩි පාංශු ඛාදනය සහ නායයෑම් පිළිබඳ සාක්ෂි පෙන්නුම් කරයි.^[103]

බොහෝ උඩරට ජල පෝෂක ප්‍රදේශ වනාන්තර විනාශ කර හායනය වෙමින් පවතින අතර, මිරිදිය ජලය වඩ වඩාත් හිඟ වෙමින් පවතී. නිසි අපද්‍රව්‍ය බැහැර කිරීම මෙන්ම ජලය සහ වායු දූෂණය නාගරික ප්‍රදේශ සහ විශාල ගම්මාන වටා කරදරකාරී ගැටළු බවට පත්වෙමින් තිබේ. ඊට අමතරව, කර්මාන්තවල රැකියා අවස්ථා නොමැතිකම සහ වෙළඳපොළට ප්‍රවේශ වීමට නොහැකි වීම ග්‍රාමීය පවුල් යැපුම් හෝ ස්වයං-විශ්වාසනීය මාදිලියකට කොටු කිරීමට ඒකාබද්ධ වී ඇති අතර, එමඟින් දේශීය පරිසර පද්ධති මත දැවැන්ත පීඩනයක් එල්ල වේ.^[103] 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ සාමාන්‍ය ලකුණු 8.82/10 ක් රට සතුව තිබූ අතර, එය රටවල් 172 න් ගෝලීය වශයෙන් 18 වන ස්ථානයට පත්විය.^[110]

වෘක්ෂලතා සහ සත්ත්ව විශේෂ

එහි නිවර්තන වනාන්තර තිබියදීත්, වනුවාටුහි සාපේක්ෂව ස්වල්ප භූමිෂ්ඨ ශාක හා සත්ව විශේෂ ඇත. එහි දේශීය පියාඹන නරියා වන ටෙරොපස් ඇනෙටියානස් ඇත. පියාඹන හිවලුන් වැදගත් වැසි වනාන්තර සහ දැව පුනර්ජනනකාරක වේ. ඔවුන් විවිධ ස්වදේශික ගස් වලින් බීජ පරාගණය කර විසුරුවා හරියි. ඔවුන්ගේ ආහාරය මල් පැණි, පරාග සහ පලතුරු වන අතර ඔවුන් සාමාන්‍යයෙන් "පළතුරු වවුලන්" ලෙස හැඳින්වේ. ඔවුන්ගේ දකුණු පැසිෆික් පරාසය පුරා ඔවුන් පරිහානියට පත්ව ඇත.

ආවේණික උරග විශේෂ 8 ක් ඇත.^[111] ෆීජි පටි සහිත ඉගුවානා (බ්‍රැචිලෝෆස් ෆැසියාටස්) 1960 ගණන්වලදී වල් සතෙකු ලෙස හඳුන්වා දෙන ලදී..^[112]^[113] වවුලන් විශේෂ එකොළහක් (වනුවාටු වලට අනන්‍ය වූ තුනක්) සහ ගොඩබිම සහ ජල පක්ෂීන් විශේෂ හැට එකක් ඇත. කුඩා පොලිනීසියානු මීයා ආවේණික යැයි සැලකුවද, විශාල විශේෂ යුරෝපීයයන් සමඟ පැමිණි අතර, ගෘහාශ්‍රිත ඌරන්, බල්ලන් සහ ගවයන් ද පැමිණියහ. වනුවාටු දූපත් කිහිපයක කුහුඹු විශේෂ E. O. විල්සන් විසින් ලැයිස්තුගත කරන ලදී.^[114]

මෙම කලාපයේ සමුද්‍ර මොලුස්කාවන් විශේෂ 4,000 කට වඩා සහ සමුද්‍ර මත්ස්‍යයන්ගේ විශාල විවිධත්වයක් ඇත. කේතු ගොළුබෙල්ලන් සහ ගල් මාළු මිනිසුන්ට මාරාන්තික විෂ රැගෙන යයි. යෝධ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ගොඩ ගොළුබෙල්ලා 1970 ගණන්වල පමණක් පැමිණි නමුත් දැනටමත් පෝර්ට් විලා කලාපයේ සිට ලුගන්විල් දක්වා ව්‍යාප්ත වී ඇත. වනුවාටු කඩොලානවල ජීවත් වන වැඩිහිටි ලුණු වතුර කිඹුලන් තුනක් හෝ හතරක් සිටින අතර වර්තමාන අභිජනන ජනගහනයක් නොමැත.^[113] කිඹුලන් බහුලව දක්නට ලැබෙන සොලමන් දූපත් සහ නිව් ගිනියාවට දූපත් දාමය සමීප වීම නිසා, සුළි සුළංවලින් පසු කිඹුලන් දූපත් වල උතුරු කොටසට ළඟා වූ බව කියනු ලැබේ.^[115]

දේශගුණය

දේශගුණය නිවර්තන කලාපීය වන අතර, මාස නවයක් පමණ උණුසුම් සිට උණුසුම් වැසි සහිත කාලගුණයක් සහ සුළි සුළං ඇතිවීමේ හැකියාව සහ ගිනිකොන දෙසින් එන සුළං මගින් සංලක්ෂිත සිසිල්, වියළි කාලගුණයක් සහිත මාස තුනක් හෝ හතරක් පවතී. ජල උෂ්ණත්වය ශීත ඍතුවේ දී 22 °C (72 °F) සිට ගිම්හානයේදී 28 °C (82 °F) දක්වා පරාසයක පවතී. අප්‍රේල් සහ සැප්තැම්බර් අතර සිසිල් වන අතර, ඔක්තෝබර් මාසයේ සිට දින උණුසුම් හා තෙතමනය වැඩි වේ. දෛනික උෂ්ණත්වය 20–32 °C (68–90 °F) දක්වා පරාසයක පවතී. ගිනිකොනදිග වෙළඳ සුළං මැයි සිට ඔක්තෝබර් දක්වා ඇති වේ.^[103]

වනුවාටු හි දිගු වැසි සමයක් ඇති අතර, සෑම මසකම පාහේ සැලකිය යුතු වර්ෂාපතනයක් ලැබේ. වැසි සහිතම සහ උණුසුම්ම මාස දෙසැම්බර් සිට අප්‍රේල් දක්වා වන අතර එය සුළි සුළං සමය ද වේ. වියළිම මාස ජුනි සිට නොවැම්බර් දක්වා වේ.^[103] සාමාන්‍යයෙන් වසරකට මිලිමීටර් 2,360 (අඟල් 93) පමණ වර්ෂාපතනයක් ලැබෙන නමුත් උතුරු දූපත් වල මිලිමීටර් 4,000 (අඟල් 160) දක්වා ඉහළ යා හැක.^[106] 2021 ලෝක අවදානම් දර්ශකයට අනුව, ලොව පුරා වැඩිම ආපදා අවදානමක් ඇති රටවල් අතර වනුවාටු පළමු ස්ථානයට පත්ව ඇත.^[116]

2018 දී, වනුවාටු ප්ලාස්ටික් බෑග් සහ ප්ලාස්ටික් පිදුරු භාවිතය තහනම් කළ අතර, 2020 දී තවත් ප්ලාස්ටික් අයිතම තහනම් කිරීමට නියමිතයි.^[117] 2019 දී, වනුවාටු හි ප්ලාස්ටික් අපද්‍රව්‍ය බැහැර කිරීමේ අනුපාතය වසරකට ටොන් 2,000 ක් පමණ වූ අතර, වඩාත් සුලභ අයිතම වූයේ තනි භාවිත මෘදු ප්ලාස්ටික් ඇසුරුම්, පොලිඑතිලීන් ටෙරෙෆ්තලේට් ජල බෝතල් සහ ස්ටයිරෝෆෝම් ඇසුරුම් ය.^[118] 2020 දී, රජය විසින් තවත් 'වර්ග' හතක් තහනම් කරන ලදී, ඒවා හැඳි ගෑරුප්පු, තනි භාවිත තහඩු සහ කෘතිම මල් ආවරණය කරයි.^[119]

2023 දී, වනුවාටු සහ දේශගුණික විපර්යාසවලට ගොදුරු විය හැකි අනෙකුත් දූපත් (ෆීජි, නියු, සොලමන් දූපත්, ටොංගා සහ ටුවාලු) රජයන් "පොසිල ඉන්ධන රහිත පැසිෆික් කලාපයකට සාධාරණ සංක්‍රාන්තියක් සඳහා පෝර්ට් විලා ඇමතුම" දියත් කළ අතර, පොසිල ඉන්ධන ක්‍රමයෙන් ඉවත් කිරීම සහ පුනර්ජනනීය බලශක්තියට 'වේගවත් හා සාධාරණ සංක්‍රාන්තිය' සහ පරිසර විනාශය අපරාධකරණය හඳුන්වා දීම ඇතුළුව පාරිසරික නීතිය ශක්තිමත් කිරීම ඉල්ලා සිටියේය.^[120]^[121]^[122]

නිවර්තන සුළි සුළං

2015 මාර්තු මාසයේදී, පැම් සුළි කුණාටුව 5 වන කාණ්ඩයේ දරුණු නිවර්තන සුළි කුණාටුවක් ලෙස වනුවාටු ප්‍රදේශයේ බොහෝ ප්‍රදේශවලට බලපෑ අතර, එමඟින් සියලුම දූපත් වලට මරණ සහ පුළුල් හානියක් සිදු විය. 2015 වන විට එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය පැවසුවේ නිල මරණ සංඛ්‍යාව 11 ක් (එෆේට් වෙතින් හය දෙනෙකු සහ ටන්නා වෙතින් පස් දෙනෙකු) බවත්, තුවාල ලැබූ සංඛ්‍යාව 30 ක් බවත්ය; තවත් දුරස්ථ දූපත් නැවත වාර්තා වන විට මෙම සංඛ්‍යාව ඉහළ යනු ඇතැයි අපේක්ෂා කරන ලදී.^[123]^[124] වනුවාටු ඉඩම් අමාත්‍ය රැල්ෆ් රෙගන්වානු පැවසුවේ, "අප දන්නා පරිදි මෙය වනුවාටු වලට බලපෑ දරුණුතම ව්‍යසනයයි" යනුවෙනි.^[125]

2020 අප්‍රේල් මාසයේදී හැරල්ඩ් සුළි කුණාටුව ලුගන්විල් හි එස්පිරිටු සැන්ටෝ නගරය හරහා ගමන් කළ අතර, එහි සහ අවම වශයෙන් දූපත් හතරකට විශාල ද්‍රව්‍යමය හානියක් සිදු කළේය.^[126]

භූමිකම්පා

වනුවාටුහි සාපේක්ෂව නිතර භූමිකම්පා ඇති වේ. 1909 සහ 2001 අතර සිදු වූ M7 හෝ ඊට වැඩි සිදුවීම් 58 න්, අධ්‍යයනය කරන ලද්දේ ස්වල්පයක් පමණි. 1999 නොවැම්බර් මාසයේ ඇති වූ දරුණු භූමිකම්පාවක් සහ ඉන් පසුව ඇති වූ සුනාමියක් හේතුවෙන් උතුරු පෙන්තකොස්ත දූපතට විශාල හානියක් සිදු වූ අතර, දහස් ගණනක් නිවාස අහිමි විය. 2002 ජනවාරි මාසයේ සිදු වූ තවත් බලවත් භූමිකම්පාවක් පෝර්ට් විලා අගනුවර සහ අවට ප්‍රදේශවලට විශාල හානියක් සිදු කළ අතර, ඉන් පසුව සුනාමියක් ද ඇති විය. 2007 අගෝස්තු 2 වන දින 7.2 ක තවත් භූමිකම්පාවක් ඇති විය.^[127]

රජය

දේශපාලනය

වනුවාටු ජනරජය යනු ලිඛිත ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් සහිත පාර්ලිමේන්තු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයකි^[128] එහි සඳහන් වන්නේ "ජනරජයේ ප්‍රධානියා ජනාධිපතිවරයා ලෙස හැඳින්විය යුතු අතර ජාතියේ එකමුතුකම සංකේතවත් කළ යුතු" බවයි. මැතිවරණ විද්‍යාලයක තුනෙන් දෙකක ඡන්දයකින් වසර පහක කාලයක් සඳහා තේරී පත් වන වනුවාටු ජනාධිපතිවරයාගේ බලතල ප්‍රධාන වශයෙන් චාරිත්‍රානුකූල වේ.^[129] මැතිවරණ විද්‍යාලය පාර්ලිමේන්තු මන්ත්‍රීවරුන් සහ ප්‍රාදේශීය සභා සභාපතිවරුන්ගෙන් සමන්විත වේ. බරපතල විෂමාචාරයක් හෝ නොහැකියාවක් සඳහා මැතිවරණ විද්‍යාලය විසින් ජනාධිපතිවරයා ඉවත් කළ හැකිය.

රජයේ ප්‍රධානියා වන අගමැතිවරයා පාර්ලිමේන්තුවේ හතරෙන් තුනක ගණපූරණයක බහුතර ඡන්දයෙන් තේරී පත් වේ. අනෙක් අතට, අග්‍රාමාත්‍යවරයා අමාත්‍ය මණ්ඩලය පත් කරන අතර, ඔවුන්ගේ සංඛ්‍යාව පාර්ලිමේන්තු නියෝජිතයින් සංඛ්‍යාවෙන් හතරෙන් එකක් නොඉක්මවිය හැකිය. අග්‍රාමාත්‍යවරයා සහ අමාත්‍ය මණ්ඩලය විධායක රජය පිහිටුවා ඇත.

වනුවාටු පාර්ලිමේන්තුව ඒක මණ්ඩලීය වන අතර සාමාජිකයින් 52 දෙනෙකුගෙන් සමන්විත වන අතර,^[130] ඔවුන් සෑම වසර හතරකට වරක් මහජන ඡන්දයෙන් තේරී පත් වේ. ඔවුන් කලින් හතරෙන් තුනක ගණපූරණයක බහුතර ඡන්දයකින් හෝ අගමැතිගේ උපදෙස් මත ජනාධිපතිවරයාගේ නියෝගයකින් විසුරුවා හරිනු නොලැබේ. මෙම මන්ත්‍රීවරුන්ගෙන් හතළිස් හතර දෙනෙකු තනි මාරු කළ නොහැකි ඡන්දයකින් තේරී පත් වේ; අට දෙනෙකු තනි සාමාජික බහුත්වයකින් තේරී පත් වේ.

මල්වටු මෞරි ලෙස හඳුන්වන සහ දිස්ත්‍රික් ප්‍රධානීන්ගේ සභා මගින් තේරී පත් වූ ජාතික ප්‍රධානීන්ගේ සභාව, නි-වනුආටු සංස්කෘතිය සහ භාෂාව සම්බන්ධ සියලු කරුණු සම්බන්ධයෙන් රජයට උපදෙස් දෙයි. ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය අගවිනිසුරුවරයෙකුගෙන් සහ තවත් විනිසුරුවරුන් තිදෙනෙකුගෙන් සමන්විත වේ. මෙම අධිකරණයේ සාමාජිකයින් දෙදෙනෙකු හෝ වැඩි ගණනක් අභියාචනාධිකරණයක් සෑදිය හැකිය. මහේස්ත්‍රාත් අධිකරණ බොහෝ සාමාන්‍ය නීතිමය කටයුතු හසුරුවයි. නීති පද්ධතිය බ්‍රිතාන්‍ය පොදු නීතිය සහ ප්‍රංශ සිවිල් නීතිය මත පදනම් වේ. චාරිත්‍රානුකූල නීතියේ ප්‍රශ්න සම්බන්ධයෙන් කටයුතු කිරීම සඳහා ප්‍රධානීන් විසින් ප්‍රධානත්වය දරන ගම් හෝ දූපත් අධිකරණ පිහිටුවීම සඳහා ද ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවෙන් විධිවිධාන සලසා ඇත.^[131] ස්කොට් කිරීම සිදු වන අතර අහිතකර හිමිකාරිත්වයේ මූලධර්මය නොපවතී.^[132]

ජාතික බලධාරීන් සහ පුද්ගලයින්ට අමතරව, වනුවාටු හි ගම් මට්ටමින් ඉහළ තනතුරු දරන පුද්ගලයින් ද සිටිති. ප්‍රධානීන් ගම් මට්ටමින් ප්‍රමුඛ පුද්ගලයින් ලෙස දිගටම කටයුතු කරයි. දේශපාලනඥයන් පවා ඔවුන්ට බැඳී සිටිය යුතු බව වාර්තා වී ඇත.^[133] උතුරු වනුවාටු හි, මංගල්‍යයන් නිමන්කි ක්‍රමය හරහා ශ්‍රේණිගත කරනු ලැබේ.

2024 ජූලි මාසයේදී, චීනය විසින් ඉදිකරන ලද ඩොලර් මිලියන 21 ක නව ජනාධිපති මන්දිරය විවෘත කිරීමේ උත්සවයට අමාත්‍ය චාලට් සල්වායි සහභාගී විය. හූ චුන්හුවා "චීන ආධාර" වලින් සරසා ඇති විශාල ප්‍රමාණයේ නව්‍ය රන් යතුරක් වනුවාටු වෙත ප්‍රදානය කළේය. මකර නර්තන ශිල්පීන් සහ චාරිත්‍රානුකූල කාවා බීර උත්සවය සම්පූර්ණ කළේය.^[134]

ජාත්‍යන්තර IDEA හි ගෝලීය ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍ය (GSoD) දර්ශක සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ට්‍රැකර්ට අනුව, මූලික සුභසාධනය සහ ස්ත්‍රී පුරුෂ සමානාත්මතාවයේ විශේෂිත දුර්වලතා සහිතව, සමස්ත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පියවරයන් සම්බන්ධයෙන් වනුවාටු මධ්‍යම සිට ඉහළ පරාසයක රඟ දක්වයි.^[135]^[136]^[137]

විදේශ සබඳතා

වනාටු ආසියානු සංවර්ධන බැංකුව, ලෝක බැංකුව, ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල, ඒජන්ස් ඩි කෝපරේෂන් සංස්කෘතික හා තාක්ෂණික ආයතනය, ලා ෆ්‍රැන්කෝෆෝනි සහ පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ජාතීන්ගේ සංවිධානයට සම්බන්ධ වී ඇත. 1992 දී කණ්ඩායම ආරම්භ කළ දා සිට වනුවාටු කුඩා රාජ්‍ය සංසදයේ (FOSS) සාමාජිකයෙකි.^[138]

1980 සිට ඕස්ට්‍රේලියාව, එක්සත් රාජධානිය, ප්‍රංශය සහ නවසීලන්තය වනුවාටු හි සංවර්ධන ආධාරවලින් වැඩි ප්‍රමාණයක් ලබා දී ඇත. එක්සත් රාජධානිය තවදුරටත් පැසිෆික් කලාපය කෙරෙහි අවධානය යොමු නොකිරීමට තීරණය කිරීමෙන් පසු 2005 දී එක්සත් රාජධානියෙන් වනුවාටු වෙත සෘජු ආධාර නතර විය. මෑතකදී, එක්සත් ජනපදයේ සහ මහජන චීන සමූහාණ්ඩුවේ සහස්‍ර අභියෝගතා ගිණුම (MCA) වැනි නව පරිත්‍යාගශීලීන් ආධාර අරමුදල් සහ ණය වැඩි කරමින් සිටී. 2005 දී MCA නිවේදනය කළේ සහාය ලබා ගැනීම සඳහා තෝරාගත් ලොව පළමු රටවල් 15 අතරට වනුවාටු ඇතුළත් බවයි - පොදු යටිතල පහසුකම් සැපයීම සහ වැඩිදියුණු කිරීම සඳහා ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 65 ක මුදලක් ලබා දෙන ලදී.

2017 මාර්තු මාසයේදී, එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව හිමිකම් කවුන්සිලයේ 34 වන නිත්‍ය සැසිවාරයේදී, 1963 සිට ඉන්දුනීසියාවේ කොටසක් වන බටහිර නිව් ගිනියාවේ හෝ බටහිර පැපුවා කලාපයේ මානව හිමිකම් උල්ලංඝනයන් මතු කරමින් තවත් සමහර පැසිෆික් ජාතීන් වෙනුවෙන් වනුවාටු ඒකාබද්ධ ප්‍රකාශයක් නිකුත් කළ අතර,^[139] දශක ගණනාවක් පුරා පැවති පැපුවා ගැටුමේදී පැපුවා වැසියන් 100,000 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගොස් ඇති බව කියන බැවින් එක්සත් ජාතීන්ගේ මානව හිමිකම් මහ කොමසාරිස්වරයාගෙන් වාර්තාවක් ඉදිරිපත් කරන ලෙස ඉල්ලා සිටියේය.^[140]^[141]^[142] ඉන්දුනීසියාව වනුවාටුගේ චෝදනා ප්‍රතික්ෂේප කළේය.^[141] 2017 සැප්තැම්බර් මාසයේදී, එක්සත් ජාතීන්ගේ මහා මණ්ඩලයේ 72 වන සැසිවාරයේදී, වනුවාටු, ටුවාලු සහ සොලමන් දූපත් වල අග්‍රාමාත්‍යවරු නැවත වරක් බටහිර පැපුවා හි මානව හිමිකම් ගැටළු මතු කළහ.^[143]

2018 දී ඕස්ට්‍රේලියාවේ පුවත්පත් වාර්තා මගින්, වනුවාටු හි චීන ආයෝජන මට්ටම පිළිබඳව වැඩිවන කනස්සල්ලක් පෙන්නුම් කළ අතර, රටේ ණයෙන් ඩොලර් මිලියන 440 කට වඩා චීනයට ගෙවිය යුතුය.^[144] ලුගන්විල් වෝෆ් හි මහජන විමුක්ති හමුදා පැවැත්ම පාලනය කිරීම සඳහා කේවල් කිරීම සඳහා චීනය වනුවාටු හි ණය ආපසු ගෙවීමට ඇති හැකියාව උත්තේජනයක් ලෙස භාවිතා කරනු ඇතැයි යන හැකියාව කෙරෙහි අවධානය යොමු විය. නාවික යාත්‍රා නැව්ගත කිරීමේ හැකියාව සහිතව දැනටමත් ඉදිකර ඇති වෝෆ් හි ඩොලර් මිලියන 114 ක නැවත සංවර්ධනය කිරීම සඳහා චීනය ණය ලබා දී අරමුදල් සැපයීය.^[145] 2024 ජූලි මාසයේදී, චීනය වනුවාටු වෙත නොමිලේ පරිත්‍යාගයක් ලෙස සැලකෙන නව ජනාධිපති මන්දිරය ඇතුළු රජයේ ගොඩනැගිලි තුනක් ඉදි කළේය; මෙය වනුවාටු සහ අනෙකුත් පැසිෆික් රටවල් කෙරෙහි චීන බලධාරීන්ගේ විභව ඉක්මවා යාම පිළිබඳ ජාත්‍යන්තර කනස්සල්ල නැවත ඇති කර තිබේ.^[146]

වනුවාටු ඕස්ට්‍රේලියාව, යුරෝපීය සංගමය (විශේෂයෙන් ප්‍රංශය), එක්සත් රාජධානිය සහ නවසීලන්තය සමඟ ශක්තිමත් ආර්ථික හා සංස්කෘතික සබඳතා පවත්වා ගනී. ඕස්ට්‍රේලියාව දැන් බාහිර ආධාරවලින් වැඩි ප්‍රමාණයක් සපයයි, එයට පැරාමිලිටරි අංශයක් ඇති පොලිස් බලකාය ද ඇතුළත්ව.^[147]

පෝර්ට් විලා හි පිහිටා ඇති වනුවාටු සඳහා වන බ්‍රිතාන්‍ය මහ කොමසාරිස් කාර්යාලය, 2019 ගිම්හානයේදී එක්සත් රාජධානියේ රජයේ 'පැසිෆික් උත්ථාන' උපාය මාර්ගයේ කොටසක් ලෙස නැවත විවෘත කරන ලදී.^[148] ලන්ඩනයේ පිහිටි බ්‍රිතාන්‍ය මිතුරන්ගේ වනුවාටු,^[149] එක්සත් රාජධානියට පැමිණෙන වනුවාටු අමුත්තන්ට සහාය ලබා දෙන අතර, වනුවාටු පිළිබඳ තොරතුරු සොයන හෝ සංචාරය කිරීමට කැමති පුද්ගලයින්ට බොහෝ විට උපදෙස් සහ සම්බන්ධතා ලබා දිය හැකි අතර, නව සාමාජිකයින් (අනිවාර්යයෙන්ම එක්සත් රාජධානියේ පදිංචිකරුවන් නොවේ) පිළිගනී. සංගමයේ පුණ්‍යායතන භාරය අධ්‍යාපන හා පුහුණු අංශයේ කුඩා පරිමාණ ආධාර සඳහා අරමුදල් සපයයි.

සන්නද්ධ හමුදා

පොලිස් අංශ දෙකක් ඇත: වනුවාටු පොලිස් බලකාය (VPF) සහ පැරාමිලිටරි අංශය, වනුවාටු ජංගම බලකාය (VMF).^[150] සමස්තයක් වශයෙන් ප්‍රධාන පොලිස් අණපනත් දෙකකට සංවිධානය කරන ලද පොලිස් නිලධාරීන් 547 ක් සිටියහ: පෝර්ට් විලා හි එකක් සහ ලුගන්විල් හි එකක්.^[150] අණදෙන ස්ථාන දෙකට අමතරව ද්විතීයික පොලිස් ස්ථාන හතරක් සහ පොලිස් තනතුරු අටක් තිබුණි. මෙයින් අදහස් කරන්නේ පොලිස් නිලධාරීන් නොමැති දූපත් රාශියක් ඇති බවත්, පොලිස් මුරපොළකට යාමට දින කිහිපයක් ගත විය හැකි දූපත් බොහොමයක් ඇති බවත්ය.^[151]^[152] තනිකරම මිලිටරි වියදමක් නොමැත.^[153] 2017 දී, වනුවාටු න්‍යෂ්ටික අවි තහනම් කිරීම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ ගිවිසුමට අත්සන් තැබීය.^[154]^[155]

පරිපාලන අංශ

Malampa (Malakula, Ambrym, Paama)
Penama (Pentecost, Ambae, Maewo – in French: Pénama)
Sanma (Santo, Malo)
Shefa (Shepherds group, Efate – in French: Shéfa)
Tafea (Tanna, Aniwa, Futuna, Erromango, Aneityum – in French: Taféa)
Torba (Torres Islands, Banks Islands)

1994 සිට වනුවාටු පළාත් හයකට බෙදා ඇත.^[156]^[157] සියලුම පළාත්වල ඉංග්‍රීසි නම් ඒවායේ සංඝටක දූපත් වල මුල් අකුරු වලින් ව්‍යුත්පන්න වී ඇත:

මලම්පා (මලකුල, ඇම්බ්‍රිම්, පාමා)
පෙනමා (පෙන්තකොස්ත, අම්බායි, මේවෝ - ප්‍රංශ භාෂාවෙන්: පෙනාමා)
සන්මා (සැන්ටෝ, මාලෝ)
ෂෙෆා (එඬේරු කණ්ඩායම, එෆේට් - ප්‍රංශ භාෂාවෙන්: ෂෙෆා)
ටෆියා (ටැනා, අනිවා, ෆුටුනා, එරොමැන්ගෝ, ඇනෙයිටියම් - ප්‍රංශ භාෂාවෙන්: ටෆියා)
ටෝර්බා (ටොරස් දූපත්, බැංකු දූපත්)

පළාත් යනු නිල වශයෙන් පළාත් සභා ලෙස හඳුන්වන තමන්ගේම ජනප්‍රියව තේරී පත් වූ ප්‍රාදේශීය පාර්ලිමේන්තු සහිත ස්වාධීන ඒකක වේ.^[158]

පළාත් අනෙක් අතට, කවුන්සිලයක් සහ කවුන්සිලයේ සාමාජිකයින් අතරින් තේරී පත් වූ නගරාධිපතිවරයෙකු විසින් මෙහෙයවනු ලබන මහ නගර සභාවලට (සාමාන්‍යයෙන් තනි දූපතකින් සමන්විත) බෙදා ඇත.^[159]

ආර්ථිකය

2011 මාර්තු මාසයේ යුරෝමනි රට අවදානම් ශ්‍රේණිගත කිරීම්වලදී, වනුවාටු ලොව ආරක්ෂිතම ආයෝජන ගමනාන්තය ලෙස 173 වන ස්ථානයට පත් විය.^[160] 2015 දී, ද හෙරිටේජ් ෆවුන්ඩේෂන් සහ ද වෝල් ස්ට්‍රීට් ජර්නල් විසින් වනුවාටු 84 වන ආර්ථික වශයෙන් නිදහස් රට ලෙස ශ්‍රේණිගත කරන ලදී.^[161] 2000 දශකයේ මුල් භාගයේදී ආර්ථිකය 6% කින් පමණ වර්ධනය විය.^[162] මෙය 1990 දශකයට වඩා ඉහළ අගයකි, එහිදී දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය සාමාන්‍යයෙන් 3% ට වඩා අඩු විය. වනුවාටු හි ආර්ථිකය පිළිබඳ මැනිලා පදනම් කරගත් ආසියානු සංවර්ධන බැංකුවේ එක් වාර්තාවක් මිශ්‍ර සමාලෝචන ලබා දුන් අතර, 2003 සිට 2007 දක්වා ආර්ථිකය 5.9% අනුපාතයකින් වර්ධනය වූ බව සඳහන් කළේය.^[162]

2011 දෙසැම්බර් මාසයේදී වනුවාටු ලෝක බුද්ධිමය දේපළ සංවිධානයේ (WIPO) 185 වන සාමාජිකයා බවට පත් විය.^[163]

කෘෂිකර්මය

අපනයන අතර කොප්පරා, කාවා, හරක් මස්, කොකෝවා සහ දැව ඇතුළත් වන අතර; ආනයන අතර යන්ත්‍රෝපකරණ සහ උපකරණ, ආහාර ද්‍රව්‍ය සහ ඉන්ධන ඇතුළත් වේ. ඊට වෙනස්ව, පතල් කැණීම් කටයුතු ඉතා අඩුය. කෘෂිකර්මාන්තය ජනගහනයෙන් 65% කට ජීවනෝපාය සපයයි. විශේෂයෙන්, කොප්පරා සහ කාවා නිෂ්පාදනය සැලකිය යුතු ආදායමක් උපයා දෙයි. බොහෝ ගොවීන් ආහාර බෝග වගා කිරීම අතහැර දමා කාවා වගාවෙන් ලැබෙන ආදායම ආහාර මිලදී ගැනීමට භාවිතා කරයි.^[164] වංශ සහ ගම් අතර චාරිත්‍රානුකූල හුවමාරු සඳහා ද කාවා භාවිතා කර ඇත.^[165] විදේශ විනිමය සඳහා කොකෝවා ද වගා කෙරේ.^[166]

2007 දී, ධීවර කටයුතුවල නියැලී සිටින කුටුම්භ සංඛ්‍යාව 15,758 ක් වූ අතර, ප්‍රධාන වශයෙන් පරිභෝජනය සඳහා (99%), සහ සතියකට සාමාන්‍ය ධීවර චාරිකා සංඛ්‍යාව 3 ක් විය.^[167] නිවර්තන දේශගුණය නිසා කෙසෙල්, සුදුළූණු, ගෝවා, රටකජු, අන්නාසි, උක්, තාරෝ, අල, කොමඩු, කොළ කුළුබඩු, කැරට්, රාබු, වම්බටු, වැනිලා (කොළ සහ සුව කළ දෙකම), ගම්මිරිස්, පිපිඤ්ඤා සහ තවත් බොහෝ දේ ඇතුළු පුළුල් පරාසයක පලතුරු, එළවළු සහ කුළුබඩු වගා කිරීමට හැකි වේ.^[168] 2007 දී, කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන සඳහා වනුවාටු හි නිල මුදල් ඒකකය වන වාටු මිලියන ගණනක වටිනාකම විවිධ නිෂ්පාදන සඳහා ඇස්තමේන්තු කරන ලදී: කාවා (මිලියන 341 වත), කොප්පරා (195), ගවයන් (135), බෝග උද්‍යාන (93), කොකෝවා (59), වන වගාව (56), මසුන් ඇල්ලීම (24) සහ කෝපි (12).^[169]

ගවයන් ඇති කිරීම අපනයනය සඳහා හරක් මස් නිෂ්පාදනයට හේතු වේ. 2007 දී විකුණන ලද ගව හිස්වල මුළු වටිනාකම සඳහා ඇස්තමේන්තුවක් වූයේ වාටු මිලියන 135 කි; බ්‍රිතාන්‍ය වැවිලිකරුවෙකු වන ජේම්ස් පැඩන් විසින් ඕස්ට්‍රේලියාවේ සිට ප්‍රථම වරට ගවයන් ප්‍රදේශයට හඳුන්වා දෙන ලදී.^[170] සාමාන්‍යයෙන්, සෑම නිවසකම ඌරන් 5 ක් සහ කුකුළන් 16 ක් සිටින අතර, ගවයන් "වඩාත්ම වැදගත් පශු සම්පත්" වන අතර, ඌරන් සහ කුකුළන් යැපුම් කෘෂිකර්මාන්තය සඳහා වැදගත් වන අතර උත්සව සහ සිරිත් විරිත් (විශේෂයෙන් ඌරන්) තුළ සැලකිය යුතු කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි.^[171] වාණිජ ගොවිපල 30ක් (තනි හිමිකාරත්ව (37%), හවුල්කාරිත්ව (23%), සංස්ථා (17%)) ඇති අතර, 2007 දී ආදායම මිලියන 533ක් වන අතර වියදම් මිලියන 329ක් වේ.^[172]

වනුවාටු ජාතික සංඛ්‍යාලේඛන කාර්යාලය (VNSO) 2008 දී ඔවුන්ගේ 2007 කෘෂිකාර්මික සංගණනය නිකුත් කළේය. අධ්‍යයනයට අනුව, කෘෂිකාර්මික අපනයන සියලුම අපනයනවලින් හතරෙන් තුනක් (73%) පමණ වේ; ජනගහනයෙන් 80%ක් ජීවත් වන්නේ "කෘෂිකර්මාන්තය ඔවුන්ගේ ජීවනෝපාය සඳහා ප්‍රධාන මූලාශ්‍රය වන" ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල ය; සහ මෙම කුටුම්භවලින්, සියල්ලම පාහේ (99%) කෘෂිකර්මාන්තය, ධීවර කර්මාන්තය සහ වන වගාවේ නියැලී සිටිති.^[173] මුළු වාර්ෂික කුටුම්භ ආදායම මිලියන 1,803ක් විය. මෙම ආදායමෙන්, තමන්ගේම ගෘහ භාවිතය සඳහා වගා කරන ලද කෘෂිකර්මාන්තය මිලියන 683ක් වන අතර, විකිණීමට ඇති කෘෂිකර්මාන්තය 561ක් වන අතර, ලැබුණු තෑගි 38ක් වන අතර, අත්කම් භාණ්ඩ 33ක් වන අතර, ධීවර කර්මාන්තය (විකිණීමට ඇති) 18ක් වන බව තක්සේරු කරන ලදී.^[173]

පතල් කර්මාන්තය

1980 දී මැංගනීස් කැණීම නතර වුවද,^[174] 2006 දී දැනටමත් කැණීම් කරන ලද නමුත් තවමත් අපනයනය කර නොමැති මැංගනීස් අපනයනය කිරීමට ගිවිසුමක් ඇති විය.^[175] රට තුළ දන්නා ඛනිජ තෙල් නිධි නොමැත. කුඩා සැහැල්ලු කර්මාන්ත අංශයක් දේශීය වෙළඳපොළට සේවය කරයි. බදු ආදායම ප්‍රධාන වශයෙන් ආනයන බදු සහ භාණ්ඩ හා සේවා සඳහා 15% ක වැට් බද්දෙන් ලැබේ.^[176] සාපේක්ෂව සුළු භාණ්ඩ අපනයන මත යැපීම, ස්වාභාවික විපත් වලට ගොදුරු වීමේ අවදානම සහ සංඝටක දූපත් සහ ප්‍රධාන වෙළඳපොළවල් අතර දිගු දුර හේතුවෙන් රටේ ආර්ථික සංවර්ධනයට බාධා ඇති වී ඇති බවට සැක කෙරේ.^[177]

සංචාරක ව්‍යාපාරය

2019 වසරේ සංචාරක පැමිණීම් %^[178]

දකුණු පැසිෆික් කලාපයේ කොරල් පර ගවේෂණය කිරීමට කැමති ස්කූබා කිමිදුම්කරුවන් සඳහා වන ප්‍රමුඛතම නිවාඩු ගමනාන්තයක් වනුවාටු වේ. ස්කූබා කිමිදුම්කරුවන්ගේ තවත් ආකර්ෂණයක් වන්නේ එස්පිරිටු සැන්ටෝ දූපතේ එක්සත් ජනපද සාගර ලයිනර් සහ පරිවර්තනය කරන ලද හමුදා වාහක එස්එස් ජනාධිපති කූලිජ් නෞකාවේ සුන්බුන් ය. දෙවන ලෝක යුද්ධ සමයේදී ගිලී ගිය එය, විනෝදාත්මක කිමිදුම් සඳහා ප්‍රවේශ විය හැකි ලෝකයේ විශාලතම නැව් සුන්බුන් වලින් එකකි. 2007 සිට 2008 දක්වා කාලය තුළ සංචාරක ව්‍යාපාරය 17% කින් ඉහළ ගොස් 196,134 ක පැමිණීම් සංඛ්‍යාවක් දක්වා ඉහළ ගොස් ඇති බව එක් ඇස්තමේන්තුවකට අනුව පෙන්වා දී ඇත.^[179] 2008 මුළු පැමිණීම් 2000 ට වඩා තියුණු වැඩිවීමකි, එහිදී අමුත්තන් 57,000 ක් පමණක් සිටියහ (මෙයින් 37,000 ක් ඕස්ට්‍රේලියාවෙන්, 8,000 ක් නවසීලන්තයෙන්, 6,000 ක් නිව් කැලිඩෝනියාවෙන්, 3,000 ක් යුරෝපයෙන්, 1,000 ක් උතුරු ඇමරිකාවෙන් සහ 1,000 ක් ජපානයෙන්).^[180]

වනුවාටු පුරවැසිභාවය ඩොලර් 150,000 කට පමණ අලෙවි කරයි. චීන වෙළඳපොළෙන් ඉල්ලුම වේගයෙන් ඉහළ යාමත් සමඟ, විදේශ ගමන් බලපත්‍ර අලෙවිය දැන් රටේ ආදායමෙන් 30% කට වඩා වැඩි විය හැකිය.^[181] එවැනි යෝජනා ක්‍රම සදාචාරාත්මක ගැටළු මතු කරන බව පෙන්වා දී ඇති අතර,^[182] සමහර දේශපාලන අපකීර්තිවලට සම්බන්ධ වී ඇත.^[183]^[184] 2023 ජූලි 19 වන දින, ආයෝජන යෝජනා ක්‍රමය මගින් පුරවැසිභාවය ලබා ගැනීම පිළිබඳ ගැටළු හේතුවෙන් වනුවාටු රාජ්‍යයට එක්සත් රාජධානියේ වීසා රහිත ප්‍රවේශය අහිමි විය.^[185]

බදුකරණය

මූල්‍ය සේවා ආර්ථිකයේ වැදගත් කොටසකි. වනුවාටු යනු 2008 වන තෙක් අනෙකුත් රජයන්ට හෝ නීතිය ක්‍රියාත්මක කරන ආයතනවලට ගිණුම් තොරතුරු නිකුත් නොකළ බදු පාරාදීසයක් විය.^[186] ප්‍රධාන වශයෙන් ඕස්ට්‍රේලියාවෙන් එල්ල වන ජාත්‍යන්තර පීඩනය, විනිවිදභාවය වැඩි දියුණු කිරීම සඳහා ජාත්‍යන්තර සම්මතයන්ට අනුගත වීම ආරම්භ කිරීමට වනුවාටු රජයට බලපෑම් කළේය. වනුවාටු හි, ආදායම් බද්දක්, රඳවා ගැනීමේ බද්දක්, ප්‍රාග්ධන ලාභ බද්දක්, උරුම බද්දක් හෝ විනිමය පාලනයක් නොමැත.^[187] බදු ප්‍රතිලාභ සහ හිතකර කම්කරු නීති නිසා බොහෝ ජාත්‍යන්තර නැව් කළමනාකරණ සමාගම් තම නැව් වනුවාටු ධජය යටතේ සලකුණු කිරීමට තෝරා ගනී (වනුවාටු ජාත්‍යන්තර සමුද්‍රීය සංවිධානයේ පූර්ණ සාමාජිකයෙකු වන අතර එහි ජාත්‍යන්තර සම්මුතීන් අදාළ කරයි). වනුවාටු "පහසුව සඳහා ධජය" රටක් ලෙස පිළිගැනේ.^[188] ෂර්මන් නෙට්වර්ක්ස් හි KaZaA ජාලයේ සැපයුම්කරුවන් සහ WinMX හි සංවර්ධකයින් වැනි ගොනු බෙදාගැනීමේ කණ්ඩායම් කිහිපයක් නියාමනය සහ නීතිමය අභියෝග වළක්වා ගැනීම සඳහා වනුවාටු හි සංස්ථාගත කිරීමට තෝරාගෙන ඇත.^[189] විදේශීය ගැටළු වලට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, රජය එහි අක්වෙරළ මූල්‍ය මධ්‍යස්ථානයේ නියාමනය දැඩි කිරීමට පොරොන්දු වී ඇත. වනුවාටු ප්‍රධාන වශයෙන් ඕස්ට්‍රේලියාවෙන් සහ නවසීලන්තයෙන් විදේශ ආධාර ලබා ගනී.

වියදම්

ගෘහ ඒකක විසින් සිදු කරන ලද විශාලතම වියදම ආහාර (වාටු මිලියන 300), ඉන්පසු ගෘහ උපකරණ සහ අනෙකුත් අවශ්‍යතා (වාටු මිලියන 79), ප්‍රවාහනය (59), අධ්‍යාපනය සහ සේවා (56), නිවාස (50), මධ්‍යසාර සහ දුම්කොළ (39), ඇඳුම් පැළඳුම් සහ පාවහන් (17) විය.^[190] අපනයන වටිනාකම මිලියන 3,038 ක් වූ අතර එයට කොප්පරා (485), කාවා (442), කොකෝවා (221), හරක් මස් (නැවුම් සහ සිසිල් කළ) (180), දැව (80) සහ මාළු (සජීවී මාළු, මින්මැදුර, කටුව, බොත්තම) (28) ඇතුළත් විය.^[191]

මිලියන 20,472 ක මුළු ආනයන අතරට කාර්මික ද්‍රව්‍ය (4,261), ආහාර පාන (3,984), යන්ත්‍රෝපකරණ (3,087), පාරිභෝගික භාණ්ඩ (2,767), ප්‍රවාහන උපකරණ (2,125), ඉන්ධන සහ ලිහිසි තෙල් (187) සහ අනෙකුත් ආනයන (4,060) ඇතුළත් විය.^[192] සැලකිය යුතු බෝග උද්‍යාන සංඛ්‍යාවක් ඇත - 2007 දී 97,888 ක් - බොහෝ ඒවා පැතලි ඉඩම්වල (62%), තරමක් කඳු බෑවුම් සහිත (31%) සහ බෑවුම් සහිත බෑවුම්වල (7%) පිහිටා ඇත; අවම වශයෙන් එක් බෝග උද්‍යානයක් සහිත නිවාස 33,570 ක් සිටි අතර, මෙයින් නිවාස 10,788 ක් මාස දොළහක කාලයක් තුළ මෙම භෝග වලින් සමහරක් විකුණා ඇත.^[193]

සන්නිවේදනය

දූපත් වල ජංගම දුරකථන සේවාව Vodafone (කලින් TVL)^[194] සහ Digicel විසින් සපයනු ලැබේ. විවිධ සම්බන්ධතා තාක්ෂණයන් භාවිතා කරමින් Vodafone, Telsat Broadband, Digicel සහ Wantok විසින් අන්තර්ජාල ප්‍රවේශය සපයනු ලැබේ. සබ්මැරීන් ඔප්ටිකල් ෆයිබර් කේබලයක් දැන් වනුවාටු ෆීජි වෙත සම්බන්ධ කරයි.^[195]

ජන විකාශනය

2020 සංගණනයට අනුව, වනුවාටු හි ජනගහනය 300,019 කි. පිරිමින් කාන්තාවන්ට වඩා වැඩිය, 2020 දී ජනගහනය පිරිමින් 151,597 ක් සහ කාන්තාවන් 148,422 ක් විය. ජනගහනය ප්‍රධාන වශයෙන් ග්‍රාමීය වන නමුත් පෝර්ට් විලා සහ ලුගන්විල් හි පදිංචිකරුවන් දස දහස් ගණනක් සිටිති. ඉංග්‍රීසි වාසීහු වනුවාටු හි වැසියන් නි-වනුවාටු ලෙස හැඳින්වූහ. නි-වනුවාටු ප්‍රධාන වශයෙන් මෙලනීසියානු සම්භවයක් ඇති අය වන අතර ඉතිරි අය යුරෝපීයයන්, ආසියානුවන් සහ අනෙකුත් පැසිෆික් දූපත් වැසියන්ගේ මිශ්‍රණයකින් සමන්විත වේ. වනුවාටු හි වියට්නාම ප්‍රජාව රටේ ආසියානු ජනගහනයෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් සමන්විත වේ. 1929 දී වනුවාටු ජනගහනයෙන් 10% ක් වූ වියට්නාම ප්‍රජාව 2017 දී 0.3% (හෝ පුද්ගලයන් 1,000) දක්වා අඩු වී ඇත.^[196]

2006^[197] සහ 2024 දී,^[198] නිව් ඉකොනොමික්ස් පදනම සහ ෆ්‍රෙන්ඩ්ස් ඔෆ් ද අර්ත් පරිසරවේදී කණ්ඩායම විසින් හැපි ප්ලැනට් දර්ශකය ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද අතර, එය වාර්තා වූ සතුට, ආයු අපේක්ෂාව සහ පාරිසරික පියසටහන පිළිබඳ දත්ත විශ්ලේෂණය කළ අතර, ඔවුන් වනුවාටු දෙවන වරටත් ලොව පුරා අංක එකේ ස්ථානයට ශ්‍රේණිගත කළහ.

ආයෝජන සඳහා පුරවැසිභාවය වෙළඳාම මෑත වසරවලදී වනුවාටු සඳහා වැඩි වැඩියෙන් සැලකිය යුතු ආදායම් මාර්ගයක් වී ඇත. ප්‍රාග්ධන ආයෝජන සංක්‍රමණ සැලැස්ම සහ මෑතකදී සංවර්ධන සහාය සැලැස්ම යටතේ වනුවාටු හි "ගෞරවනීය පුරවැසිභාවය" ලෙස හඳුන්වන දේ විකිණීම වසර ගණනාවක් තිස්සේ ඉදිරිපත් කර ඇත. ගෞරවනීය පුරවැසිභාවය මිලදී ගත් අයගෙන් වැඩි දෙනෙක් චීන ප්‍රධාන භූමියේ ජනතාව වන අතර, ඔවුන්ට වනුවාටු විදේශ ගමන් බලපත්‍රයක් හිමි වේ.^[199]

භාෂා

වනුවාටු ජනරජයේ ජාතික භාෂාව බිස්ලාමා ය. නිල භාෂා බිස්ලාමා, ඉංග්‍රීසි සහ ප්‍රංශ ය. අධ්‍යාපනයේ ප්‍රධාන භාෂා ඉංග්‍රීසි සහ ප්‍රංශ ය. විධිමත් භාෂාව ලෙස ඉංග්‍රීසි හෝ ප්‍රංශ භාවිතය දේශපාලන රේඛා ඔස්සේ බෙදී ඇත.^[200]

බිස්ලාමා යනු නාගරික ප්‍රදේශවල ස්වදේශිකව කතා කරන ක්‍රියෝල් භාෂාවකි. සාමාන්‍ය මෙලනීසියානු ව්‍යාකරණ සහ ශබ්ද විද්‍යාව සම්පූර්ණයෙන්ම පාහේ ඉංග්‍රීසියෙන් ලබාගත් වචන මාලාවක් සමඟ ඒකාබද්ධ කරමින්, බිස්ලාමා යනු දූපත් සමූහයේ ප්‍රධාන භාෂාව වන අතර එය ජනගහනයෙන් බහුතරයක් දෙවන භාෂාවක් ලෙස භාවිතා කරයි. පළමු භාෂාවක් ලෙස බිස්ලාමා වර්ධනය වීම 1999 සහ 2009 අතර ජනගහනයෙන් 73.1% සිට 63.2% දක්වා පහත වැටුණු ස්වදේශීය භාෂාවන්ට සැලකිය යුතු ලෙස බලපෑම් කර ඇත.^[201]

ඊට අමතරව, බාහිර පොලිනීසියානු භාෂා තුනක් හැර අනෙකුත් සියලුම දකුණු සාගර භාෂා වන ස්වදේශික භාෂා 113 ක් වනුවාටු හි කතා කෙරේ.^[202] ඒක පුද්ගල භාෂා ඝනත්වය ලෝකයේ ඕනෑම ජාතියකට වඩා ඉහළම අගය වන අතර,^[203]^[204] සාමාන්‍යයෙන් භාෂාවකට කථිකයන් 2,000 ක් පමණි. වනුවාටු හි සියලුම ස්වදේශික භාෂා (එනම්, බිස්ලාමා හැර) ඔස්ට්‍රෝනියානු පවුලේ සාගර ශාඛාවට අයත් වේ.

ආගම

ක්‍රිස්තියානි ආගම යනු නිකායන් කිහිපයකින් සමන්විත වනුවාටු හි ප්‍රමුඛ ආගමයි. ජනගහනයෙන් තුනෙන් එකක් පමණ වනුවාටු හි ප්‍රෙස්බිටේරියන් පල්ලියට අයත් වන අතර,^[205] රෝමානු කතෝලික සහ ඇන්ග්ලිකන් යනු අනෙකුත් පොදු නිකායන් වන අතර, ඒ සෑම එකක්ම ජනගහනයෙන් 15% ක් පමණ හිමිකම් කියයි. එහි 2022 කරුණු සහ සංඛ්‍යාලේඛනවලට අනුව, ජනගහනයෙන් 3.6% ක් පසුකාලීන සාන්තුවරයන්ගේ ජේසුස් ක්‍රිස්තුස් වහන්සේගේ පල්ලියට අයත් වන අතර, රට පුරා සාමාජිකත්වය 11,000 කට වඩා වැඩිය.^[206] 2010 වන විට, වනුවාටු හි ජනතාවගෙන් 1.4% ක් බහායි ඇදහිල්ලේ සාමාජිකයින් වන අතර, වනුවාටු ලෝකයේ 6 වන වඩාත්ම බහායි රට බවට පත් කරයි.^[207] අඩු සැලකිය යුතු කණ්ඩායම් වන්නේ සෙවන්ත්-ඩේ ඇඩ්වෙන්ටිස්ට් පල්ලිය, ක්‍රිස්තුස් වහන්සේගේ පල්ලිය,^[208] නීල් තෝමස් අමාත්‍යාංශ (NTM), යෙහෝවාගේ සාක්ෂිකරුවන් සහ වෙනත් අයයි. 2007 දී, වනුවාටු හි ඉස්ලාමය ආගමට හැරුණු 200 ක් පමණ සිටින බවට ඇස්තමේන්තු කර ඇත.^[209]^[210]

දෙවන ලෝක යුද්ධයේදී හමුදාව දූපත් වෙත පැමිණි විට ඔවුන් සමඟ ගෙන ආ නවීන භාණ්ඩ නිසා, භාණ්ඩ ප්‍රවාහන නිකායන් කිහිපයක් වර්ධනය විය. බොහෝ දෙනෙක් මිය ගිය නමුත්, ටන්නාහි ජෝන් ෆ්‍රම් නිකාය තවමත් විශාලයි, එනම් ලමකාරා ගම්මානයේ, සහ පාර්ලිමේන්තුවේ අනුගාමිකයින් සිටී.^[211] ටන්නාහි එක්සත් රාජධානියේ පිලිප් කුමරුට ගරු කරන ප්‍රින්ස් පිලිප් ව්‍යාපාරය ද ඇත.^[212] යාඕහ්නනන් ගෝත්‍රයේ ගම්වැසියන් කඳුකර ආත්මයක සුදුමැලි සමක් ඇති පුත්‍රයෙකු විවාහ වීමට බලවත් කාන්තාවක් සෙවීම සඳහා මුහුද හරහා ගමන් කිරීම පිළිබඳ පුරාණ කතාවක් විශ්වාස කළහ. පිලිප් කුමරු, ඔහුගේ නව බිරිඳ II වන එලිසබෙත් රැජින සමඟ දිවයිනට ගොස්, විස්තරයට හරියටම ගැලපෙන අතර එබැවින් ටන්නා දූපත වටා දෙවියෙකු ලෙස ගෞරවයට පාත්‍ර වේ.^[213] පිලිප් මිය ගිය පසු, කණ්ඩායම ගැන හුරුපුරුදු මානව විද්‍යාඥයෙක් පැවසුවේ, ඔවුන්ගේ ශෝක කාලයෙන් පසු, කණ්ඩායම බොහෝ විට 2018 දී වනුවාටු වෙත ගොස් ගෝත්‍රික නායකයින් කිහිප දෙනෙකු හමුවූ III වන චාල්ස් රජුට ඔවුන්ගේ ගෞරවය මාරු කරනු ඇති බවයි.^[214]

සෞඛ්‍යය

වනුවාටු හි නිවර්තන දේශගුණයක් පවතින අතර ජනගහනයෙන් 80% කට වඩා වැඩි පිරිසක් තමන්ගේම උද්‍යාන සහ ආහාර සැපයුම් සඳහා ප්‍රවේශය ඇති ග්‍රාමීය, හුදකලා ගම්මානවල ජීවත් වෙති.

නිල සංඛ්‍යාලේඛනවලට අනුව, විසිවන සියවසේ අවසාන භාගයේදී ළදරු මරණ අනුපාතය 1967 දී ජනගහනයෙන් 1,000 කට මරණ 123 සිට 1999 දී 1,000 කට මරණ 25 දක්වා අඩු වී ඇත.^[215] 2011 දී සජීවී දරු උපත් 1,000 කට ළදරු මරණ 46.85 ක් විය.^[216]

මානව හිමිකම් මිනුම් මුලපිරීම^[217] සෞඛ්‍ය අයිතිය සඳහා වනුවාටු එහි ආදායම් මට්ටමින් කළ හැකි දේවලින් 84.4% ක් කරන බව සොයා ගනී.^[218] HRMI සොයා ගන්නේ දරුවාට සහ වැඩිහිටියන්ට සෞඛ්‍ය අයිතිය 99.1% සහ 98.4% කින් තරමක් ඉහළ මට්ටමක පවතින අතර, වනුවාටු ප්‍රජනක සෞඛ්‍ය අයිතිය සැලකිය යුතු ලෙස අඩු වී ඇති අතර එය 55.6% ක ලකුණු ලබා ඇත.^[218] වනුවාටු හි මානව හිමිකම් විශේෂඥයින් සඳහන් කර ඇත්තේ ආබාධ සහිත පුද්ගලයින්, මහලු පුද්ගලයින්, දේශගුණික විපර්යාසවලින් පීඩාවට පත් පුද්ගලයින් සහ තනි මාපිය පවුල් වැනි ඇතැම් ජන කණ්ඩායම් ඔවුන්ගේ සෞඛ්‍ය අයිතිය උල්ලංඝනය වීමේ අවදානමට විශේෂයෙන් ලක්ව ඇති බවයි.^[218]

අධ්‍යාපනය

යුනෙස්කෝ සංඛ්‍යාලේඛනවලට අනුව වයස අවුරුදු 15-24 අතර පුද්ගලයින්ගේ ඇස්තමේන්තුගත සාක්ෂරතා අනුපාතය 74% ක් පමණ වේ.^[219] ප්‍රාථමික පාසල් ඇතුළත් වීමේ අනුපාතය 1989 දී 74.5% සිට 1999 දී 78.2% දක්වාත් පසුව 2004 දී 93.0% දක්වාත් ඉහළ ගිය නමුත් පසුව 2007 දී 85.4% දක්වා පහත වැටුණි. ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය සම්පූර්ණ කරන සිසුන්ගේ අනුපාතය 1991 දී 90% සිට 2004 දී 72% දක්වාත්^[220] 2012 දී 78% දක්වාත් පහත වැටුණි.

පෝර්ට් විලා සහ තවත් මධ්‍යස්ථාන තුනක දකුණු පැසිෆික් විශ්ව විද්‍යාලයේ මණ්ඩප ඇත, එය පැසිෆික් රටවල් දොළහක් විසින් සම-හිමිකම් කියනු ලබන අධ්‍යාපන ආයතනයකි. ඇමලස් මණ්ඩපය ලෙස හැඳින්වෙන පෝර්ට් විලා හි මණ්ඩපයේ විශ්ව විද්‍යාලයේ නීති විද්‍යාලය පිහිටා ඇත.

සංස්කෘතිය

වනුවාටු සංස්කෘතිය ප්‍රධාන සංස්කෘතික කලාප තුනකට බෙදිය හැකිය. උතුරේ, ධනය ස්ථාපිත වන්නේ ශ්‍රේණිගත කිරීමේ ක්‍රමයක් හරහා කෙනෙකුට කොපමණ මුදලක් පරිත්‍යාග කළ හැකිද යන්න මතය. විශේෂයෙන් වක්‍ර වූ ඇත්දළ ඇති ඌරන්, වනුවාටු පුරා ධනයේ සංකේතයක් ලෙස සැලකේ. මධ්‍යයේ, වඩාත් සාම්ප්‍රදායික මෙලනීසියානු සංස්කෘතික පද්ධති ආධිපත්‍යය දරයි. දකුණේ, ආශ්‍රිත වරප්‍රසාද සහිත හිමිකම් ප්‍රදානයන් ඇතුළත් ක්‍රමයක් වර්ධනය වී ඇත.^[221] තරුණ පිරිමින් සාමාන්‍යයෙන් චර්මච්ඡේදනය ඇතුළුව විවිධ උත්සවවලට භාජනය වේ.^[221]^[222]

බොහෝ ගම්මානවල නකමල් හෝ ගමේ සමාජ ශාලාවක් ඇති අතර, එය පිරිමින් සඳහා රැස්වීම් ස්ථානයක් සහ කාවා පානය කිරීමට ස්ථානයක් ලෙස සේවය කරයි. ගම්මානවල පිරිමි සහ ගැහැණු අයට පමණක් වෙන් වූ කොටස් ද ඇත. මෙම කොටස් ගම්මාන පුරා පිහිටා ඇත; නකමල් වල, කාන්තාවන් ඔවුන්ගේ ඔසප් කාලය තුළ සිටින විට ඔවුන් සඳහා විශේෂ ඉඩක් ලබා දෙනු ලැබේ.^[221]

කැපී පෙනෙන නි-වනුවාටු කතුවරුන් ස්වල්ප දෙනෙක් සිටිති. 2002 දී මියගිය කාන්තා අයිතිවාසිකම් ක්‍රියාකාරිනියක වන ග්‍රේස් මේරා මොලිසා විස්තරාත්මක කිවිඳියකි.

සංගීතය

A women's dance from Vanuatu, using bamboo stamping tubes. — උණ මුද්‍රා තැබීමේ නල භාවිතා කරමින් වනුවාටු වලින් කාන්තා නර්තනයක්.

වනුවාටු හි සාම්ප්‍රදායික සංගීතය තවමත් වනුවාටු හි ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල පවතී.^[223] සංගීත භාණ්ඩ බොහෝ දුරට අයිඩියෝෆෝන් වලින් සමන්විත වේ: විවිධ හැඩයන් සහ ප්‍රමාණයන්ගෙන් යුත් බෙර, ස්ලිට් ගොං (slit gong), මුද්‍රා තැබීමේ නල සහ රැට්ල්ස් යනාදිය. 20 වන සියවසේදී වනුවාටු හි සියලුම ප්‍රදේශවල පුළුල් ලෙස ජනප්‍රිය වී ඇති තවත් සංගීත ප්‍රභේදයක් වන්නේ නූල් බෑන්ඩ් (string band) සංගීතයයි. එය ගිටාර්, උකුලේලේ සහ ජනප්‍රිය ගීත ඒකාබද්ධ කරයි.

මෑතකදී, වනුවාටු හි සංගීතය කර්මාන්තයක් ලෙස 1990 ගණන්වල වේගයෙන් වර්ධනය වූ අතර, නි-වනුවාටු අනන්‍යතාවයක් සහිත සංගීත කණ්ඩායම් කිහිපයක් මතු වී තිබේ.^[224] නූතන වාණිජ සංගීතයේ ජනප්‍රිය ප්‍රභේදවලට සූක් සංගීතය සහ රෙගේටන් ඇතුළත් වේ.

ආහාර පිසීම

වනුවාටු (ඒලන් කකා) හි ආහාරවල මාළු, තාරෝ සහ අල වැනි මුල් එළවළු, පලතුරු සහ එළවළු ඇතුළත් වේ. බොහෝ දූපත් පවුල් ඔවුන්ගේ උද්‍යානවල ආහාර වගා කරන අතර ආහාර හිඟය දුර්ලභ ය. පැපොල්, අන්නාසි, අඹ, කෙසෙල් සහ බතල වසරේ වැඩි කාලයක් පුරා බහුලව දක්නට ලැබේ. පොල් කිරි සහ පොල් ක්‍රීම් බොහෝ කෑම වර්ග රස ගැන්වීමට යොදා ගනී. බොහෝ ආහාර උණුසුම් ගල් භාවිතයෙන් හෝ තම්බා තැම්බීමෙන් පිසිනු ලැබේ; ඉතා සුළු ආහාර බැදීම සිදු වේ.^[225]

වනුවාටු ජාතික ආහාරය ලැප්ලැප් වේ.^[226]

ක්‍රීඩා

වනුවාටු හි වැඩිපුරම ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාව පාපන්දු ය. ඉහළම පෙළේ ලීගය වන්නේ VFF ජාතික සුපර් ලීගයයි. පෝර්ට් විලා පාපන්දු ලීගය තවත් තරඟයකි.

උත්සව

පෙන්තකොස්ත දූපත දේශීයව ගෝල් ලෙස හඳුන්වන ගොඩබිම් කිමිදුම් සම්ප්‍රදාය සඳහා ප්‍රසිද්ධය. මෙම චාරිත්‍රයේදී වාර්ෂික අල අස්වැන්න නෙළීමේ උත්සවයේ කොටසක් ලෙස අඩි 98 ක් උස ලී කුළුණකින් වළලුකර වැල්වලට බැඳ ඇති පිරිමින් ගොඩබිම් කිමිදීම සිදු කරයි.^[227]^[228]

සටහන්

^ Vanua in turns comes from the Proto-Austronesian *banua – see Reuter 2002, p. 29; and Reuter 2006, p. 326

යොමු කිරීම්

^ Selmen, Harrison (17 July 2011). "Santo chiefs concerned over slow pace of development in Sanma". Vanuatu Daily Post. 25 January 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2011.
^ Lynch & Pat 1996, පිටු අංකය: 319.
^ "National Profiles – Religious demographics (Vanuatu)". The Association of Religion Data Archives. 15 May 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2023.
^ "Vanuatu Population (2023)". worldometers.info. 2016-02-02 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-09-05.
^ "2020 National Population and Housing Census" (PDF). Vanuatu National Statistics Office. 2021-11-17. 2023-09-05 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2023-09-05.
^ ^a ^b ^c ^d "World Economic Outlook Database, April 2023". International Monetary Fund. 20 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 April 2023.
^ "Gini Index coefficient". The World Factbook. සම්ප්‍රවේශය 24 September 2024.
^ Human Development Report 2025 - A matter of choice: People and possibilities in the age of AI. United Nations Development Programme. 6 May 2025. 6 May 2025 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 May 2025.
^ Hess 2009, පිටු අංකය: 115.
^ See Entry *tuqu සංරක්ෂණය කළ පිටපත 24 ඔක්තෝබර් 2020 at the Wayback Machine in the Polynesian Lexicon Project.
^ Crowley 2004, පිටු අංකය: 3.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Spriggs, Matthew; Bedford, Stuart. "The Archaeology of Vanuatu: 3,000 Years of History across Islands of Ash and Coral". Oxford Handbooks Online. Oxford University Press. 6 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 August 2020.
^ Bedford & Spriggs 2008.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p Flexner, James; Spriggs, Matthew; Bedford, Stuart. "Beginning Historical Archaeology in Vanuatu: Recent Projects on the Archaeology of Spanish, French, and Anglophone Colonialism". Research Gate. Springer. සම්ප්‍රවේශය 22 August 2020.
^ ^a ^b Chief Roi Mata's Domain – Challenges facing a World Heritage-nominated property in Vanuatu. ICOMOS. S2CID 55627858.
^ "Chief Roi Mata's Domain" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 නොවැම්බර් 2021 at the Wayback Machine, UNESCO
^ "World Heritage Status set to ensure protection of Vanuatu's Roi Mata domain". Radio New Zealand International. 9 July 2008. 7 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 November 2011.
^ "Origins of Vanuatu and Tonga's first people revealed". Australian National University. 4 October 2016. 6 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 August 2020.
^ "Study of ancient skulls from Vanuatu cemetery sheds light on Polynesian migration, scientists say". ABC Radio Canberra. 29 December 2015. 6 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2020.
^ "Scientists Reveal the Genetic Timeline of Ancient Vanuatu People". SciTech Daily. 9 March 2018. 6 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2020.
^ "Languages of Vanuatu" – 2013 archive from Ethnologue.
^ "The exceptional linguistic diversity of Vanuatu". Sorosoro. 9 June 2011. 6 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2020.
^ Gao, Chaochao; Robock, Alan; Self, Stephen; Witter, Jeffrey B.; J. P. Steffenson; Henrik Brink Clausen; Marie-Louise Siggaard-Andersen; Sigfus Johnsen; Paul A. Mayewski; Caspar Ammann (2006). "The 1452 or 1453 A.D. Kuwae eruption signal derived from multiple ice core records: Greatest volcanic sulfate event of the past 700 years" (PDF). Journal of Geophysical Research. 111 (D12107): 11. Bibcode:2006JGRD..11112107G. doi:10.1029/2005JD006710. 28 September 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.
^ Knauft, Bruce M. (1999). From Primitive to Postcolonial in Melanesia and Anthropology. University of Michigan Press. p. 103. ISBN 978-0-472-06687-2. 1 January 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 October 2015 – via Google Books.
^ Rogers Kotlowski, Elizabeth. "Southland of the Holy Spirit". CHR. 24 December 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 August 2021. In 1605 [...] Quiros sailed west from Callao, Peru
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g සැකිල්ල:Cite CiteSeerX
^ Vanuatu and New Caledonia. Lonely Planet. 2009. p. 29. ISBN 978-1-74104-792-9. සම්ප්‍රවේශය 15 December 2017.
^ Salmond, Anne (2010). Aphrodite's Island. Berkeley: University of California Press. p. 113. ISBN 978-0-520-26114-3.
^ "Background Note: Vanuatu". Bureau of East Asian and Pacific Affairs. U.S. Department of State. 2016-03-09. 2017-01-22 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2025-07-04.
^ Wahlroos, Sven. "Mutiny and Romance in the South Seas: A Companion to the Bounty Adventure". Pitcairn Islands Study Centre. 1 October 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2020.
^ Langdon, Robert (1984). Where the whalers went; an index to the Pacific ports and islands visited by American whalers (and some other ships) in the 19th century. Canberra: Pacific Manuscripts Bureau. pp. 190–191. ISBN 0-86784-471-X.
^ ^a ^b Bule, Leonard; Daruhi, Godfrey. "Status of Sandalwood Resources in Vanuatu" (PDF). US Forest Service. 20 March 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 23 August 2020.
^ Van Trease 1987, පිටු අංකය: 12-14.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj ^ak ^al ^am ^an ^ao ^ap ^aq ^ar ^as ^at ^au ^av ^aw ^ax ^ay ^az ^ba ^bb ^bc ^bd ^be ^bf MacClancy, Jeremy (January 1981). "To Kill a Bird with Two Stones – A Short History of Vanuatu". Vanuatu Cultural Centre. 24 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 August 2020 – via Academia.edu.
^ ^a ^b ^c "Background Note: Vanuatu". US Department of State. 4 June 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 May 2019.
^ Van Trease 1987, පිටු අංකය: 15.
^ Van Trease 1987, පිටු අංකය: 19.
^ Vanuatu Country Study Guide. International Business Publications. 30 March 2009. p. 26. ISBN 978-1-4387-5649-3. 29 July 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 December 2017.
^ Van Trease 1987, පිටු අංකය: 26-7.
^ Bresnihan, Brian J.; Woodward, Keith (2002). Tufala Gavman: Reminiscences from the Anglo-French Condominium of the New Hebrides. editorips@usp.ac.fj. p. 423. ISBN 978-982-02-0342-6. 22 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 December 2017.
^ Pelatan, Louis (1889). Lettres calédoniennes. Impr. du Colon. p. 73.
^ ^a ^b ^c ^d "A Short History Of Vanuatu". South Pacific WWII Museum. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 August 2020.
^ ^a ^b Calnitsky, Naomi Alisa. "The Tonkinese Labour Traffic to the Colonial New Hebrides: The Role of French Inter-Colonial Webs". Academia.edu. Indian Ocean World Centre, McGill University. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 August 2020.
^ Robequain, Charles (1950). "Les Nouvelles-Hébrides et l'immigration annamite". Annales de Géographie (ප්‍රංශ බසින්). 59 (317): 391–392. 9 December 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Buckley, Joe (8 October 2017). "In My Words Vietnamese surprises in Vanuatu". VN Express. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 August 2020.
^ ^a ^b ^c Lindstrom, Lamont. "The Vanuatu Labor Corps Experience" (PDF). Scholar Space. University of Hawaii. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 24 August 2020.
^ Guiart, Jean (March 1952). "John Frum Movement in Tanna" (PDF). Oceania. 22 (3): 165–177. doi:10.1002/j.1834-4461.1952.tb00558.x. 16 February 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 7 March 2020.
^ "Western Oceanian Religions: Jon Frum Movement". University of Cumbria. 16 October 2003 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ ""Chief President Moses": Man with a message for 10,000 New Hebrideans". Pacific Islands Monthly. July 1969. pp. 23–25. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Bombs, bribery and ballots in New Hebrides". Pacific Islands Monthly. January 1976. p. 8. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "The Ghost Assembly". Pacific Islands Monthly. June 1976. p. 10. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Splinters flying in N. Hebrides". Pacific Islands Monthly. May 1976. p. 11. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "New Hebrides Assembly meets – but what's new?". Pacific Islands Monthly. February 1977. pp. 17–18. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "New Hebrides Assembly meets". Pacific Islands Monthly. August 1976. p. 18. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "New Hebrides' new era". Pacific Islands Monthly. March 1978. p. 28. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Van Trease, Howard (9 August 2006). "The Operation of the single non-transferable vote system in Vanuatu". Commonwealth & Comparative Politics. 43 (3): 296–332. doi:10.1080/14662040500304833. S2CID 153565206.
^ "Turmoil in New Hebrides". Pacific Islands Monthly. January 1978. p. 5. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "New Hebrides: High hopes haunted by high danger". Pacific Islands Monthly. January 1980. pp. 13–14. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Parsons, Mike (July 1981). "Phoenix: ashes to ashes". New Internationalist. 11 May 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Shears 1980.
^ "Independence". Vanuatu.travel – Vanuatu Islands. 17 September 2009. 18 April 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 September 2009.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f "Vanuatu (1980–present)". University of Central Arkansas. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.
^ "New Hebrides Rebel Urges Peace; Willing to Fight British and French One British Officer Injured". The New York Times. 9 June 1980. 31 May 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 September 2009.
^ Bain, Kenneth (4 March 1994). "Obituary: Jimmy Stevens". The Independent. 16 November 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 August 2020.
^ Miles, William F. S. (1998). Bridging Mental Boundaries in a Postcolonial Microcosm: Identity and Development in Vanuatu. Honolulu: University of Hawaii Press. p. 24. ISBN 0-8248-2048-7.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Steeves, Jeffrey; Premdas, Ralph (1995). "Politics in Vanuatu: the 1991 Elections". Journal de la Société des Océanistes. 100 (1): 221–234. doi:10.3406/jso.1995.1965. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2020.
^ Zinn, Christopher (25 February 1999). "Walter Lini obituary". The Guardian. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 August 2020.
^ Huffer, Elise (1993). Grands hommes et petites îles: La politique extérieure de Fidji, de Tonga et du Vanuatu. Paris: Orstom. pp. 272–282. ISBN 2-7099-1125-6.
^ Miles, William F. S. (1998). Bridging Mental Boundaries in a Postcolonial Microcosm: Identity and Development in Vanuatu. Honolulu: University of Hawaii Press. pp. 25–7. ISBN 0-8248-2048-7.
^ Hill, Edward R. (3 December 1997), "Public Report on Resort Las Vegas and granting of illegal passports", Digested Reports of the Vanuatu Office of the Ombudsman 97 (15), http://www.vanuatu.usp.ac.fj/library/Online/ombudsman/Vanuatu/Digest/digest_97-15.html, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය May 23, 2022
^ ^a ^b ^c ^d "Freedom in the World 1999 – Vanuatu". Freedom House. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2020.
^ Miles, William F. S. (1998). Bridging Mental Boundaries in a Postcolonial Microcosm: Identity and Development in Vanuatu. Honolulu: University of Hawaii Press. p. 26. ISBN 0-8248-2048-7.
^ Miles, William F. S. (1998). Bridging Mental Boundaries in a Postcolonial Microcosm: Identity and Development in Vanuatu. Honolulu: University of Hawaii Press. p. 27. ISBN 0-8248-2048-7.
^ Nohlen, Dieter; Grotz, Florian; Hartmann, Christof (2001). Elections in Asia: A data handbook, Volume II. OUP Oxford. p. 843. ISBN 0-19-924959-8.
^ "The 5th Prime Minister". The Daily Post. 30 July 2020. 31 March 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2020.
^ ^a ^b "History in Vanuatu". Lonely Planet. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.
^ ^a ^b "Vanuatu – timeline". BBC. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.
^ "Vanuatu: Elections held in 2002". Inter-Parliamentary Union. 10 June 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Vanuatu court rules in favor of Parliament; Vohor appeals". Taiwan News (news.vu). 8 December 2004. 27 September 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Vanuatu tosses out the Vohor Government". Radio New Zealand International. 10 December 2004. 2 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 November 2011.
^ Wroe, David (9 April 2018). "China eyes Vanuatu military base in plan with global ramifications". The Sydney Morning Herald. 11 April 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 April 2018.
^ "Vanuatu lawmakers elect Natapei as prime minister". International Herald Tribune. Associated Press. 22 September 2008. 26 September 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 September 2008.
^ "State of emergency declared in Vanuatu's capital after two deaths". Radio New Zealand International. 4 March 2007. 22 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 September 2008.
^ "Govt numbers remain intact". Vanuatu Daily Post. 1 June 2010.^{[භින්න වූ සබැඳිය]}
^ "PM Natapei defeats motion with 36 MPs". Vanuatu Daily Post. 11 December 2009.^{[භින්න වූ සබැඳිය]}
^ "Kilman elected Vanuatu PM – ten days after ouster by court". Radio New Zealand International. 26 June 2011. 19 January 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Vanuatu Prime Minister, facing no confidence vote, resigns". Radio New Zealand International. 21 March 2013. 23 December 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Vanuatu's Parliament Pass Bill in Support for West Papua". Government of Vanuatu. 24 July 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Vanuatu to seek observer status for West Papua at MSG and PIF leaders summits". Pacific Scoop. 22 June 2010. 3 June 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Prime Minister Carcasses' dilemma at the helm". Vanuatu Daily Post. 28 March 2013. 22 April 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2021.
^ "Watchdog applauds clean-out of Vanuatu's diplomatic sector". Radio New Zealand International. 13 June 2013. 28 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "Tropical Cyclone Pam: Vanuatu death toll rises to 16 as relief effort continues". Australian Broadcasting Corporation. 21 March 2015. 10 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 March 2015.
^ "Calls for Vanuatu PM to step down in wake of MPs' jailing". Radio New Zealand. 22 October 2015. 20 November 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2016.
^ "Vanuatu Opposition ready to assist President". Radio New Zealand. 13 October 2015. 17 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2016.
^ "Vanuatu elects new prime minister as country reels from devastating cyclone". The Guardian. 20 April 2020. 11 December 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Wasuka, Evan (18 March 2020). "Supreme Court to hear 'abuse of process' application in PM's alleged bribery case". Australian Broadcasting Corporation. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2020.
^ "Asia Today: Hong Kong, Singapore OK quarantine-free travel". AP News. Associated Press. 11 November 2020. 11 November 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ Bamford, Luci (4 October 2023). "Vanuatu becomes first in the Pacific to set a path towards cervical cancer elimination". Kirby Institute. 24 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 December 2023.
^ "Live: Rescue efforts continue in Vanuatu, international assistance begins to arrive". Radio New Zealand. 18 December 2024. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2024.
^ "Buildings 'pancaked' in Vanuatu as 7.4 magnitude earthquake rocks Pacific nation". South China Morning Post. 17 December 2024. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2024.
^ "Vanuatu earthquake death toll rises to 14 as rescuers search for survivors". Al Jazeera. 18 December 2024. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2024.
^ "Facts & Figures". independence.gov.vu. 26 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 July 2020.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g "The Peace Corps Welcomes You to Vanuatu" (PDF). Peace Corps. May 2007. 10 September 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
^ "Background Note: Vanuatu". Bureau of East Asian and Pacific Affairs. U.S. Department of State. 2016-03-09. 2017-01-22 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2025-07-04.
^ "Oceania – Vanuatu Summary". SEDAC Socioeconomic Data and Applications Centre. 2000. 23 June 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2009.
^ ^a ^b "Water, Sanitation and Hygiene (Pacific Islands Applied Geoscience Commission)". SOPAC. 1 August 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2009.
^ "Major Earthquake Jolts Island Nation Vanuatu". indiaserver.com. 11 July 2008. 13 July 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2009.
^ Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
^ Asia Development Bank Vanuatu Economic Report 2009
^ Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
^ "Retiles of Vanuatu". Repfocus. සම්ප්‍රවේශය 14 August 2025.
^ Sprackland 1992.
^ ^a ^b Harewood, Jocelyn (2009). Vanuatu and New Caledonia. Lonely Planet. p. 47. ISBN 978-0-86622-634-9.
^ Wilson 1994.
^ Bennett, Michelle; Jocelyn Harewood (2003). Vanuatu. Lonely Planet. p. 19. ISBN 978-1-74059-239-0.
^ "WorldRiskReport 2021". Bündnis Entwicklung Hilft / IFHV. 19 January 2022. 1 September 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
^ "What happened after this nation banned plastic?". BBC Reel. 16 August 2019. 7 November 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 October 2020.
^ "Synthesis of Plastic Pollution Policies" (PDF). International Union for Conservation of Nature. 2021.
^ Srinivasan, Prianka (2024-06-20). "How the small Pacific island nation of Vanuatu drastically cut plastic pollution". The Guardian (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0261-3077. සම්ප්‍රවේශය 2024-11-18.
^ "Six Island Nations Commit to 'Fossil Fuel-Free Pacific,' Demand Global Just Transition". www.commondreams.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). 16 June 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-01.
^ "Port Vila call to phase out fossil fuels". RNZ (New Zealand English බසින්). 2023-03-22. 1 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-01.
^ Ligaiula, Pita (2023-03-17). "Port Vila call for a just transition to a fossil fuel free Pacific". Pacific Islands News Association (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2024-04-27.
^ Coates, Stephen (17 March 2015). "Rescue teams reach cyclone-hit Vanuatu islands, official toll lowered". Reuters. 17 March 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 March 2015.
^ "Cyclone devastates South Pacific islands of Vanuatu". BBC News. 14 March 2015. 14 March 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2015.
^ Joshua Robertson (15 March 2015). "Cyclone Pam: Vanuatu awaits first wave of relief and news from worst-hit islands". The Guardian. 8 January 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 March 2015.
^ Ives, Mike (7 April 2020). "Powerful Cyclone Rips Through Vanuatu, Cutting Communications". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. 2020-04-07 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 August 2020.
^ "Magnitude 7.2 – Vanuatu". USGS Earthquake Hazards Program. 10 August 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 August 2007.
^ Veenendaal, Wouter (21 March 2021). "How instability creates stability: the survival of democracy in Vanuatu". Third World Quarterly. 42 (6): 1330–1346. doi:10.1080/01436597.2021.1890577. hdl:1887/3249953. ISSN 0143-6597.
^ "Constitution of the Republic of Vanuatu". Government of the Republic of Vanuatu. 1983. 30 April 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2009.
^ Representation of the People (Parliamentary Constituencies and Seats) සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 පෙබරවාරි 2021 at the Wayback Machine.
^ Forsyth, Miranda. "Beyond Case Law: Kastom and Courts in Vanuatu" (PDF). Kastom and Courts in Vanuatu: 431. Article 52 states that Parliament is to provide for the establishment of Island Courts with jurisdiction over customary and other matters and shall provide for the role of chiefs in such Courts.
^ "Housing land and property law in Vanuatu" (PDF). International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies. 17 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 16 March 2021.
^ Lonely Planet:Vanuatu
^ "China builds Vanuatu presidential palace". The Manila Times. July 3, 2024. සම්ප්‍රවේශය July 3, 2024.
^ "Vanuatu | The Global State of Democracy". www.idea.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2025-09-29.
^ "Global State of Democracy Indices | The Global State of Democracy". www.idea.int. සම්ප්‍රවේශය 2025-09-29.
^ "Home | The Global State of Democracy". www.idea.int. සම්ප්‍රවේශය 2025-09-29.
^ 50 Years of Singapore and the United Nations. World Scientific. 2015. ISBN 978-981-4713-03-0..
^ "Freedom of the press in Indonesian-occupied West Papua". The Guardian. 22 July 2019. 25 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2019.
^ Fox, Liam (2 March 2017). "Pacific nations call for UN investigations into alleged Indonesian rights abuses in West Papua". ABC News. 31 October 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2019.
^ ^a ^b "Pacific nations want UN to investigate Indonesia on West Papua". SBS News. 7 March 2017. 7 November 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2019.
^ "Goodbye Indonesia". Al Jazeera. 31 January 2013. 30 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2019.
^ "Fiery debate over West Papua at UN General Assembly". Radio New Zealand 2017. 27 September 2017. 1 October 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2017.
^ Wroe, David (10 April 2018). "On the ground in Vanuatu, monuments to China's growing influence are everywhere". The Age (ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 April 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 April 2018.
^ Wroe, David (9 April 2018). "China eyes Vanuatu military base in plan with global ramifications". The Sydney Morning Herald. 11 April 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 April 2018.
^ "China gifts South Pacific nation Vanuatu new presidential palace in move likely to ignite concerns over Beijing's reach". Hong Kong Free Press. 2 July 2024.
^ "Military statistics – How Vanuatu ranks". NationMaster. 10 May 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 May 2012.
^ "Change of British High Commissioner to Vanuatu – Summer 2019". UK Government. 3 June 2019. 24 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 October 2019.
^ The British Friends of Vanuatu සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 ජූලි 2011 at the Wayback Machine website
^ ^a ^b The Vanuatu Police Force සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 අප්‍රේල් 2012 at the Wayback Machine. Epress.anu.edu.au. Retrieved 17 April 2012.
^ Vanuatu Military 2012 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 6 මැයි 2012 at the Wayback Machine. theodora.com
^ "Armed forces (Vanuatu) – Sentinel Security Assessment – Oceania". Articles.janes.com. 3 November 2011. 13 July 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 May 2012.
^ Vanuatu Military Profile 2012 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 අගෝස්තු 2012 at the Wayback Machine. Indexmundi.com (12 July 2011). Retrieved 17 April 2012.
^ "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017. 6 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 August 2019.
^ "Vanuatu wants total ban on nuclear weapons". Dailypost.vu. 5 June 2018. 19 December 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 August 2019.
^ "Vanuatu". Statoids. 9 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2024.
^ "Profile – Vanuatu". CIA. 9 January 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.
^ "The Local Government System in Vanuatu" (PDF). 27 February 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 17 June 2022.
^ "Vanuatu Councils". Statoids. 25 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.
^ "Euromoney Country Risk". Euromoney Institutional Investor PLC. Archived from the original on 30 July 2011. සම්ප්‍රවේශය 15 August 2011.{{cite web}}: CS1 maint: unfit URL (link)
^ "Country Rankings". heritage.org. The Heritage Foundation. Archived from the original on 16 September 2017. සම්ප්‍රවේශය 20 January 2016.{{cite web}}: CS1 maint: unfit URL (link)
^ ^a ^b "Asian Development Bank & Vanuatu – Fact Sheet – Operational Challenges (pdf file)" (PDF). Asian Development Bank. 2008-12-31. 31 October 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2009-07-26.
^ Garae, Len (22 December 2011). "Vanuatu is 185th member of WIPO". Vanuatu Daily Post. 28 March 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2012.
^ Lonely Planet:Vanuatu
^ Census of Agriculture 2007 (page 33 – 5.2)
^ Census of Agriculture 2007 (page 49 – 7.2)
^ Census of Agriculture 2007 (page 77 – 13.1)
^ Census of Agriculture 2007 (page 114 – table 4.17)
^ Census of Agriculture 2007 (various pages)
^ Census of Agriculture 2007 (page 67 – 11.1)
^ Census of Agriculture 2007 (page 73 – 12.1)
^ Census of Agriculture 2007 (page 97 – 15.1)
^ ^a ^b Census of Agriculture 2007 (page 18)
^ Mourgues, Adrien (February 2005). "State of Environment Report" (PDF). Pacific R2R. Port Vila, Vanuatu.
^ "Vanuatu says manganese exports a breakthrough for mining". RNZ (New Zealand English බසින්). 2006-03-06. සම්ප්‍රවේශය 2024-11-18.
^ "Introduction to VAT Value Added Tax" (PDF). Customs and Inland Revenue. Port Vila, Vanuatu.
^ "Vanuatu". Moody's Analytics. Economy; Economic Indicators. සම්ප්‍රවේශය 2024-11-18.
^ "UN Tourism Data Dashboard". www.unwto.org. සම්ප්‍රවේශය 2025-08-05.
^ උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික <ref> ටැගය; වනුආටු හි ආර්ථිකය Asian Development Bank2 නමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි
^ "Tourism and Migration Statistics – Visitor Arrivals by Usual Country of Residence (1995–2001)". Vanuatu Statistics Office. 2001. 29 April 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2009.
^ Nunis, Sarah Treanor and Vivienne (10 October 2019). "How selling citizenship is now big business". BBC. 11 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 October 2020.
^ "Vanuatu warned about citizenship sale flaw". RNZ (New Zealand English බසින්). 18 September 2020. 30 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 October 2020.
^ Hill, Edward R. (3 December 1997), "Public Report on Resort Las Vegas and granting of illegal passports", Digested Reports of the Vanuatu Office of the Ombudsman 97 (15), http://www.vanuatu.usp.ac.fj/library/Online/ombudsman/Vanuatu/Digest/digest_97-15.html, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය May 23, 2022
^ Neate, Rupert (12 February 2022). "Bitcoin paradise? Briton creates 'crypto utopia' in South Pacific". The Guardian. සම්ප්‍රවේශය 12 February 2022.
^ Cobham, Tara (22 July 2023). "UK imposes visa requirements on five nations citing 'abuse' of migration system". The Independent. 29 August 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2023.
^ Murphy, Richard. "Another one bites the dust: Vanuatu gives up being a tax haven". Funding the Future (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-11-18.
^ Schlegelmilch, Kai (April 2010). "Country case study Vanuatu" (PDF). Options for Promoting Environmental Fiscal Reform in EC Development Cooperation.
^ "International Transport Workers' Federation: FOC Countries". Itfglobal.org. 6 June 2005. 18 July 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2011.
^ admin (2017-05-03). "Offshore banking in Vanuatu". Global Finances (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-11-18.
^ Census of Agriculture 2007 (page 19 table 2.5)
^ Census of Agriculture 2007 (page 19 – table 2.6)
^ Census of Agriculture 2007 (page 20 – Table 2.7)
^ Census of Agriculture 2007 (page 27 – Table 4.1)
^ Massing, Adorina (1 April 2020). "Vodafone Vanuatu Launched". Vanuatu Daily Post. 19 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2024.
^ "Submarine Cable Map". TeleGeography Submarine Cable Map. 17 October 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2024.
^ "Vietnamese surprises in Vanuatu". VnExpress International (ඉංග්‍රීසි බසින්). 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-02.
^ "Happiness doesn't cost the Earth". BBC News. 12 July 2006. 6 March 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 July 2007.
^ "Vanuatu ranked as the world's most efficient country in delivering well-being outcomes". Australian Broadcasting Corporation (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2024-05-07. සම්ප්‍රවේශය 2024-11-19.
^ "Vanuatu warned about citizenship sale flaw". RNZ (New Zealand English බසින්). 18 September 2020. 30 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 October 2020.
^ Miles, William F. S. (June 1994). "Francophonie in Post-Colonial Vanuatu". The Journal of Pacific History. 29 (1): 49–65. doi:10.1080/00223349408572758. JSTOR 25169202.
^ François 2012, පිටු අංකය: 104.
^ "Culture of Vanuatu". Vanuatu Tourism Office. 20 May 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 July 2007.
^ Crowley 2000.
^ François et al. 2015.
^ "Vanuatu". 7 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 December 2023.
^ "LDS Facts and Statistics 2022" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-04-11.
^ "Most Baha'i Nations (2010) | QuickLists | The Association of Religion Data Archives". www.thearda.com. 2 March 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-06.
^ "World Convention " Vanuatu". 20 May 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 June 2012.
^ "Vanuatu – Island Dress". Australian Broadcasting Corporation. 15 February 2005. 25 May 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 February 2017.
^ "Heeding the call to prayer in a region that reveres the pig". The Sydney Morning Herald. 8 September 2007. 20 February 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 February 2017.
^ Mercer, Phil (2007-02-15). "Vanuatu cargo cult marks 50 years". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 22 February 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2024-04-27.
^ Fifty facts about the Duke of Edinburgh. royal.gov.uk (25 January 2002)
^ Squires, Nick (27 February 2007). "South Sea tribe prepares birthday feast for their favourite god, Prince Philip". The Daily Telegraph. London. 17 December 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 31 August 2019.
^ Squires, Nick (9 April 2021). "Spiritual succession: Vanuatu tribe who worshipped Prince Philip as a god will now deify Charles". The Daily Telegraph. 11 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
^ "Population Statistics – Vanuatu Population Summary – Vital Statistics 1967–1999". Vanuatu Statistics Office. 1999. 30 April 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2009.
^ "Vanuatu". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 9 January 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2010.
^ "Human Rights Measurement Initiative – The first global initiative to track the human rights performance of countries". humanrightsmeasurement.org. සම්ප්‍රවේශය 2022-03-19.
^ ^a ^b ^c "Vanuatu - HRMI Rights Tracker". rightstracker.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2022-03-24 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2022-03-19.
^ "Vanuatu Literacy Education Programme (VANLEP)". UNESCO Institute for Lifelong Learning. July 2016. 9 August 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 August 2017.
^ "Vanuatu economic report 2009: accelerating reform" (PDF). Asian Development Bank. 2009. pp. 21–22. 16 June 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 16 June 2019.
^ ^a ^b ^c "Culture of Vanuatu". Vanuatu Tourism Office. 20 May 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 July 2007.
^ Morris, Brian J.; Wamai, Richard G.; Henebeng, Esther B.; Tobian, Aaron A. R.; Klausner, Jeffrey D.; Banerjee, Joya; Hankins, Catherine A. (2016-04-04). "Erratum to: Estimation of country-specific and global prevalence of male circumcision". Population Health Metrics (ඉංග්‍රීසි බසින්). 14: 11. doi:10.1186/s12963-016-0080-6. PMC 4820865. PMID 27051352.
^ See the CD "Music of Vanuatu: Celebrations and mysteries", and its e-book (François & Stern 2013).
^ Stern, Monika (2007). "Les identités musicales multiples au Vanuatu". Identités musicales. Cahiers d'ethnomusicologie. Vol. 20. Genève: Adem. pp. 165–190. 6 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 March 2021..
^ "The Peace Corps Welcomes You to Vanuatu" (PDF). Peace Corps. May 2007. 10 September 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
^ Ritchie, Kerri (29 March 2009). "Correspondents Report – The secrets of Vanuatu's national dish, the Lap Lap". ABC News. 8 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 September 2021.
^ "Yam Festival Tanna". Vanuatu Travel (ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 April 2018. 8 December 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 8 December 2019.
^ "The 5 Coolest Countries You Haven't Heard Of". The Discoverer (ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 November 2019. 8 December 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 December 2019.

ඕෂනියාවේ ස්වෛරී රාජ්‍යයන් සහ පරායත්ත භූමි ප්‍රදේශ ලැයිස්තුව

[10] Vanua in turns comes from the Proto-Austronesian *banua – see Reuter 2002, p. 29; and Reuter 2006, p. 326

[1] Selmen, Harrison (17 July 2011). "Santo chiefs concerned over slow pace of development in Sanma". Vanuatu Daily Post. 25 January 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2011.

[FOOTNOTELynchPat1996319-2] Lynch & Pat 1996, පිටු අංකය: 319.

[3] "National Profiles – Religious demographics (Vanuatu)". The Association of Religion Data Archives. 15 May 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2023.

[4] "Vanuatu Population (2023)". worldometers.info. 2016-02-02 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-09-05.

[:0-5] "2020 National Population and Housing Census" (PDF). Vanuatu National Statistics Office. 2021-11-17. 2023-09-05 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 2023-09-05.

[imf2-6] "World Economic Outlook Database, April 2023". International Monetary Fund. 20 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 April 2023.

[7] "Gini Index coefficient". The World Factbook. සම්ප්‍රවේශය 24 September 2024.

[8] Human Development Report 2025 - A matter of choice: People and possibilities in the age of AI. United Nations Development Programme. 6 May 2025. 6 May 2025 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 May 2025.

[FOOTNOTEHess2009115-9] Hess 2009, පිටු අංකය: 115.

[11] See Entry *tuqu සංරක්ෂණය කළ පිටපත 24 ඔක්තෝබර් 2020 at the Wayback Machine in the Polynesian Lexicon Project.

[FOOTNOTECrowley20043-12] Crowley 2004, පිටු අංකය: 3.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_Archaeology-13] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Spriggs, Matthew; Bedford, Stuart. "The Archaeology of Vanuatu: 3,000 Years of History across Islands of Ash and Coral". Oxford Handbooks Online. Oxford University Press. 6 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 August 2020.

[FOOTNOTEBedfordSpriggs2008-14] Bedford & Spriggs 2008.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_Beginning-15] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p Flexner, James; Spriggs, Matthew; Bedford, Stuart. "Beginning Historical Archaeology in Vanuatu: Recent Projects on the Archaeology of Spanish, French, and Anglophone Colonialism". Research Gate. Springer. සම්ප්‍රවේශය 22 August 2020.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_Challenges-16] Chief Roi Mata's Domain – Challenges facing a World Heritage-nominated property in Vanuatu. ICOMOS. S2CID 55627858.

[17] "Chief Roi Mata's Domain" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 නොවැම්බර් 2021 at the Wayback Machine, UNESCO

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_RNZI_40819-18] "World Heritage Status set to ensure protection of Vanuatu's Roi Mata domain". Radio New Zealand International. 9 July 2008. 7 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 November 2011.

[19] "Origins of Vanuatu and Tonga's first people revealed". Australian National University. 4 October 2016. 6 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 August 2020.

[20] "Study of ancient skulls from Vanuatu cemetery sheds light on Polynesian migration, scientists say". ABC Radio Canberra. 29 December 2015. 6 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2020.

[21] "Scientists Reveal the Genetic Timeline of Ancient Vanuatu People". SciTech Daily. 9 March 2018. 6 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2020.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_eth-22] "Languages of Vanuatu" – 2013 archive from Ethnologue.

[23] "The exceptional linguistic diversity of Vanuatu". Sorosoro. 9 June 2011. 6 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2020.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_kuwae2006-24] Gao, Chaochao; Robock, Alan; Self, Stephen; Witter, Jeffrey B.; J. P. Steffenson; Henrik Brink Clausen; Marie-Louise Siggaard-Andersen; Sigfus Johnsen; Paul A. Mayewski; Caspar Ammann (2006). "The 1452 or 1453 A.D. Kuwae eruption signal derived from multiple ice core records: Greatest volcanic sulfate event of the past 700 years" (PDF). Journal of Geophysical Research. 111 (D12107): 11. Bibcode:2006JGRD..11112107G. doi:10.1029/2005JD006710. 28 September 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.

[25] Knauft, Bruce M. (1999). From Primitive to Postcolonial in Melanesia and Anthropology. University of Michigan Press. p. 103. ISBN 978-0-472-06687-2. 1 January 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 October 2015 – via Google Books.

[26] Rogers Kotlowski, Elizabeth. "Southland of the Holy Spirit". CHR. 24 December 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 August 2021. In 1605 [...] Quiros sailed west from Callao, Peru

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_Jolly-27] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g සැකිල්ල:Cite CiteSeerX

[28] Vanuatu and New Caledonia. Lonely Planet. 2009. p. 29. ISBN 978-1-74104-792-9. සම්ප්‍රවේශය 15 December 2017.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_Anne-29] Salmond, Anne (2010). Aphrodite's Island. Berkeley: University of California Press. p. 113. ISBN 978-0-520-26114-3.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_State-30] "Background Note: Vanuatu". Bureau of East Asian and Pacific Affairs. U.S. Department of State. 2016-03-09. 2017-01-22 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2025-07-04.

[31] Wahlroos, Sven. "Mutiny and Romance in the South Seas: A Companion to the Bounty Adventure". Pitcairn Islands Study Centre. 1 October 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2020.

[32] Langdon, Robert (1984). Where the whalers went; an index to the Pacific ports and islands visited by American whalers (and some other ships) in the 19th century. Canberra: Pacific Manuscripts Bureau. pp. 190–191. ISBN 0-86784-471-X.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_Sandalwood-33] Bule, Leonard; Daruhi, Godfrey. "Status of Sandalwood Resources in Vanuatu" (PDF). US Forest Service. 20 March 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 23 August 2020.

[FOOTNOTEVan_Trease198712-14-34] Van Trease 1987, පිටු අංකය: 12-14.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_JM-35] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj ^ak ^al ^am ^an ^ao ^ap ^aq ^ar ^as ^at ^au ^av ^aw ^ax ^ay ^az ^ba ^bb ^bc ^bd ^be ^bf MacClancy, Jeremy (January 1981). "To Kill a Bird with Two Stones – A Short History of Vanuatu". Vanuatu Cultural Centre. 24 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 August 2020 – via Academia.edu.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_cp-36] "Background Note: Vanuatu". US Department of State. 4 June 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 May 2019.

[FOOTNOTEVan_Trease198715-37] Van Trease 1987, පිටු අංකය: 15.

[FOOTNOTEVan_Trease198719-38] Van Trease 1987, පිටු අංකය: 19.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_UsaUSA2009-39] Vanuatu Country Study Guide. International Business Publications. 30 March 2009. p. 26. ISBN 978-1-4387-5649-3. 29 July 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 December 2017.

[FOOTNOTEVan_Trease198726-7-40] Van Trease 1987, පිටු අංකය: 26-7.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_BresnihanWoodward2002-41] Bresnihan, Brian J.; Woodward, Keith (2002). Tufala Gavman: Reminiscences from the Anglo-French Condominium of the New Hebrides. editorips@usp.ac.fj. p. 423. ISBN 978-982-02-0342-6. 22 May 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 December 2017.

[42] Pelatan, Louis (1889). Lettres calédoniennes. Impr. du Colon. p. 73.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_Museum-43] "A Short History Of Vanuatu". South Pacific WWII Museum. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 August 2020.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_Calnitsky-44] Calnitsky, Naomi Alisa. "The Tonkinese Labour Traffic to the Colonial New Hebrides: The Role of French Inter-Colonial Webs". Academia.edu. Indian Ocean World Centre, McGill University. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 August 2020.

[45] Robequain, Charles (1950). "Les Nouvelles-Hébrides et l'immigration annamite". Annales de Géographie (ප්‍රංශ බසින්). 59 (317): 391–392. 9 December 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[46] Buckley, Joe (8 October 2017). "In My Words Vietnamese surprises in Vanuatu". VN Express. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 August 2020.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_LL-47] Lindstrom, Lamont. "The Vanuatu Labor Corps Experience" (PDF). Scholar Space. University of Hawaii. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 24 August 2020.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_Guiart-48] Guiart, Jean (March 1952). "John Frum Movement in Tanna" (PDF). Oceania. 22 (3): 165–177. doi:10.1002/j.1834-4461.1952.tb00558.x. 16 February 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 7 March 2020.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_westoc-49] "Western Oceanian Religions: Jon Frum Movement". University of Cumbria. 16 October 2003 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[50] ""Chief President Moses": Man with a message for 10,000 New Hebrideans". Pacific Islands Monthly. July 1969. pp. 23–25. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_PIM2-51] "Bombs, bribery and ballots in New Hebrides". Pacific Islands Monthly. January 1976. p. 8. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[52] "The Ghost Assembly". Pacific Islands Monthly. June 1976. p. 10. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[53] "Splinters flying in N. Hebrides". Pacific Islands Monthly. May 1976. p. 11. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_PIM5-54] "New Hebrides Assembly meets – but what's new?". Pacific Islands Monthly. February 1977. pp. 17–18. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[55] "New Hebrides Assembly meets". Pacific Islands Monthly. August 1976. p. 18. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_PIM-56] "New Hebrides' new era". Pacific Islands Monthly. March 1978. p. 28. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_VT-57] Van Trease, Howard (9 August 2006). "The Operation of the single non-transferable vote system in Vanuatu". Commonwealth & Comparative Politics. 43 (3): 296–332. doi:10.1080/14662040500304833. S2CID 153565206.

[58] "Turmoil in New Hebrides". Pacific Islands Monthly. January 1978. p. 5. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_PIM3-59] "New Hebrides: High hopes haunted by high danger". Pacific Islands Monthly. January 1980. pp. 13–14. 23 October 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[60] Parsons, Mike (July 1981). "Phoenix: ashes to ashes". New Internationalist. 11 May 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[FOOTNOTEShears1980-61] Shears 1980.

[62] "Independence". Vanuatu.travel – Vanuatu Islands. 17 September 2009. 18 April 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 September 2009.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_UCA-63] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f "Vanuatu (1980–present)". University of Central Arkansas. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.

[64] "New Hebrides Rebel Urges Peace; Willing to Fight British and French One British Officer Injured". The New York Times. 9 June 1980. 31 May 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 September 2009.

[65] Bain, Kenneth (4 March 1994). "Obituary: Jimmy Stevens". The Independent. 16 November 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 August 2020.

[66] Miles, William F. S. (1998). Bridging Mental Boundaries in a Postcolonial Microcosm: Identity and Development in Vanuatu. Honolulu: University of Hawaii Press. p. 24. ISBN 0-8248-2048-7.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_Steeves-67] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Steeves, Jeffrey; Premdas, Ralph (1995). "Politics in Vanuatu: the 1991 Elections". Journal de la Société des Océanistes. 100 (1): 221–234. doi:10.3406/jso.1995.1965. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2020.

[68] Zinn, Christopher (25 February 1999). "Walter Lini obituary". The Guardian. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 August 2020.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_HUFFER,_Elise_1993,_pp._272–282-69] Huffer, Elise (1993). Grands hommes et petites îles: La politique extérieure de Fidji, de Tonga et du Vanuatu. Paris: Orstom. pp. 272–282. ISBN 2-7099-1125-6.

[70] Miles, William F. S. (1998). Bridging Mental Boundaries in a Postcolonial Microcosm: Identity and Development in Vanuatu. Honolulu: University of Hawaii Press. pp. 25–7. ISBN 0-8248-2048-7.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_lasvegas-71] Hill, Edward R. (3 December 1997), "Public Report on Resort Las Vegas and granting of illegal passports", Digested Reports of the Vanuatu Office of the Ombudsman 97 (15), http://www.vanuatu.usp.ac.fj/library/Online/ombudsman/Vanuatu/Digest/digest_97-15.html, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය May 23, 2022

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_FH-72] "Freedom in the World 1999 – Vanuatu". Freedom House. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2020.

[73] Miles, William F. S. (1998). Bridging Mental Boundaries in a Postcolonial Microcosm: Identity and Development in Vanuatu. Honolulu: University of Hawaii Press. p. 26. ISBN 0-8248-2048-7.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_M-74] Miles, William F. S. (1998). Bridging Mental Boundaries in a Postcolonial Microcosm: Identity and Development in Vanuatu. Honolulu: University of Hawaii Press. p. 27. ISBN 0-8248-2048-7.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_N-75] Nohlen, Dieter; Grotz, Florian; Hartmann, Christof (2001). Elections in Asia: A data handbook, Volume II. OUP Oxford. p. 843. ISBN 0-19-924959-8.

[76] "The 5th Prime Minister". The Daily Post. 30 July 2020. 31 March 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2020.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_LP-77] "History in Vanuatu". Lonely Planet. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_BBC-78] "Vanuatu – timeline". BBC. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.

[79] "Vanuatu: Elections held in 2002". Inter-Parliamentary Union. 10 June 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_Appeal-80] "Vanuatu court rules in favor of Parliament; Vohor appeals". Taiwan News (news.vu). 8 December 2004. 27 September 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[81] "Vanuatu tosses out the Vohor Government". Radio New Zealand International. 10 December 2004. 2 October 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 November 2011.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_smh-82] Wroe, David (9 April 2018). "China eyes Vanuatu military base in plan with global ramifications". The Sydney Morning Herald. 11 April 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 April 2018.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_iht-83] "Vanuatu lawmakers elect Natapei as prime minister". International Herald Tribune. Associated Press. 22 September 2008. 26 September 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 September 2008.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_rnzi-84] "State of emergency declared in Vanuatu's capital after two deaths". Radio New Zealand International. 4 March 2007. 22 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 September 2008.

[85] "Govt numbers remain intact". Vanuatu Daily Post. 1 June 2010.^{[භින්න වූ සබැඳිය]}

[86] "PM Natapei defeats motion with 36 MPs". Vanuatu Daily Post. 11 December 2009.^{[භින්න වූ සබැඳිය]}

[87] "Kilman elected Vanuatu PM – ten days after ouster by court". Radio New Zealand International. 26 June 2011. 19 January 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[88] "Vanuatu Prime Minister, facing no confidence vote, resigns". Radio New Zealand International. 21 March 2013. 23 December 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[89] "Vanuatu's Parliament Pass Bill in Support for West Papua". Government of Vanuatu. 24 July 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[90] "Vanuatu to seek observer status for West Papua at MSG and PIF leaders summits". Pacific Scoop. 22 June 2010. 3 June 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[91] "Prime Minister Carcasses' dilemma at the helm". Vanuatu Daily Post. 28 March 2013. 22 April 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 January 2021.

[92] "Watchdog applauds clean-out of Vanuatu's diplomatic sector". Radio New Zealand International. 13 June 2013. 28 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_16Deaths-93] "Tropical Cyclone Pam: Vanuatu death toll rises to 16 as relief effort continues". Australian Broadcasting Corporation. 21 March 2015. 10 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 March 2015.

[94] "Calls for Vanuatu PM to step down in wake of MPs' jailing". Radio New Zealand. 22 October 2015. 20 November 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2016.

[95] "Vanuatu Opposition ready to assist President". Radio New Zealand. 13 October 2015. 17 January 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2016.

[වනුආටු_හි_ඉතිහාසය_2020Guardian-96] "Vanuatu elects new prime minister as country reels from devastating cyclone". The Guardian. 20 April 2020. 11 December 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[97] Wasuka, Evan (18 March 2020). "Supreme Court to hear 'abuse of process' application in PM's alleged bribery case". Australian Broadcasting Corporation. 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2020.

[98] "Asia Today: Hong Kong, Singapore OK quarantine-free travel". AP News. Associated Press. 11 November 2020. 11 November 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[99] Bamford, Luci (4 October 2023). "Vanuatu becomes first in the Pacific to set a path towards cervical cancer elimination". Kirby Institute. 24 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 December 2023.

[100] "Live: Rescue efforts continue in Vanuatu, international assistance begins to arrive". Radio New Zealand. 18 December 2024. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2024.

[101] "Buildings 'pancaked' in Vanuatu as 7.4 magnitude earthquake rocks Pacific nation". South China Morning Post. 17 December 2024. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2024.

[102] "Vanuatu earthquake death toll rises to 14 as rescuers search for survivors". Al Jazeera. 18 December 2024. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2024.

[103] "Facts & Figures". independence.gov.vu. 26 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 July 2020.

[වනුආටු_හි_භූගෝලය_pc-104] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g "The Peace Corps Welcomes You to Vanuatu" (PDF). Peace Corps. May 2007. 10 September 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. This article incorporates text from this source, which is in the public domain.

[වනුආටු_හි_භූගෝලය_State-105] "Background Note: Vanuatu". Bureau of East Asian and Pacific Affairs. U.S. Department of State. 2016-03-09. 2017-01-22 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2025-07-04.

[106] "Oceania – Vanuatu Summary". SEDAC Socioeconomic Data and Applications Centre. 2000. 23 June 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2009.

[වනුආටු_හි_භූගෝලය_SOPAC-107] "Water, Sanitation and Hygiene (Pacific Islands Applied Geoscience Commission)". SOPAC. 1 August 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2009.

[108] "Major Earthquake Jolts Island Nation Vanuatu". indiaserver.com. 11 July 2008. 13 July 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2009.

[වනුආටු_හි_භූගෝලය_DinersteinOlson2017-109] Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.

[110] Asia Development Bank Vanuatu Economic Report 2009

[වනුආටු_හි_භූගෝලය_FLII-Supplementary-111] Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.

[112] "Retiles of Vanuatu". Repfocus. සම්ප්‍රවේශය 14 August 2025.

[FOOTNOTESprackland1992-113] Sprackland 1992.

[වනුආටු_හි_භූගෝලය_lp-114] Harewood, Jocelyn (2009). Vanuatu and New Caledonia. Lonely Planet. p. 47. ISBN 978-0-86622-634-9.

[FOOTNOTEWilson1994-115] Wilson 1994.

[116] Bennett, Michelle; Jocelyn Harewood (2003). Vanuatu. Lonely Planet. p. 19. ISBN 978-1-74059-239-0.

[117] "WorldRiskReport 2021". Bündnis Entwicklung Hilft / IFHV. 19 January 2022. 1 September 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.

[118] "What happened after this nation banned plastic?". BBC Reel. 16 August 2019. 7 November 2020 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 October 2020.

[119] "Synthesis of Plastic Pollution Policies" (PDF). International Union for Conservation of Nature. 2021.

[120] Srinivasan, Prianka (2024-06-20). "How the small Pacific island nation of Vanuatu drastically cut plastic pollution". The Guardian (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0261-3077. සම්ප්‍රවේශය 2024-11-18.

[121] "Six Island Nations Commit to 'Fossil Fuel-Free Pacific,' Demand Global Just Transition". www.commondreams.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). 16 June 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-01.

[122] "Port Vila call to phase out fossil fuels". RNZ (New Zealand English බසින්). 2023-03-22. 1 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-01.

[123] Ligaiula, Pita (2023-03-17). "Port Vila call for a just transition to a fossil fuel free Pacific". Pacific Islands News Association (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2024-04-27.

[124] Coates, Stephen (17 March 2015). "Rescue teams reach cyclone-hit Vanuatu islands, official toll lowered". Reuters. 17 March 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 March 2015.

[125] "Cyclone devastates South Pacific islands of Vanuatu". BBC News. 14 March 2015. 14 March 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2015.

[වනුආටු_හි_භූගෝලය_guardian-worst-126] Joshua Robertson (15 March 2015). "Cyclone Pam: Vanuatu awaits first wave of relief and news from worst-hit islands". The Guardian. 8 January 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 March 2015.

[127] Ives, Mike (7 April 2020). "Powerful Cyclone Rips Through Vanuatu, Cutting Communications". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. 2020-04-07 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 August 2020.

[වනුආටු_හි_භූගෝලය_USGS7.2-128] "Magnitude 7.2 – Vanuatu". USGS Earthquake Hazards Program. 10 August 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 August 2007.

[129] Veenendaal, Wouter (21 March 2021). "How instability creates stability: the survival of democracy in Vanuatu". Third World Quarterly. 42 (6): 1330–1346. doi:10.1080/01436597.2021.1890577. hdl:1887/3249953. ISSN 0143-6597.

[130] "Constitution of the Republic of Vanuatu". Government of the Republic of Vanuatu. 1983. 30 April 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2009.

[131] Representation of the People (Parliamentary Constituencies and Seats) සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 පෙබරවාරි 2021 at the Wayback Machine.

[132] Forsyth, Miranda. "Beyond Case Law: Kastom and Courts in Vanuatu" (PDF). Kastom and Courts in Vanuatu: 431. Article 52 states that Parliament is to provide for the establishment of Island Courts with jurisdiction over customary and other matters and shall provide for the role of chiefs in such Courts.

[වනුආටු_හි_රජය_RC-133] "Housing land and property law in Vanuatu" (PDF). International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies. 17 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 16 March 2021.

[වනුආටු_හි_රජය_Lonely_Planet:Vanuatu-134] Lonely Planet:Vanuatu

[135] "China builds Vanuatu presidential palace". The Manila Times. July 3, 2024. සම්ප්‍රවේශය July 3, 2024.

[136] "Vanuatu | The Global State of Democracy". www.idea.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2025-09-29.

[137] "Global State of Democracy Indices | The Global State of Democracy". www.idea.int. සම්ප්‍රවේශය 2025-09-29.

[138] "Home | The Global State of Democracy". www.idea.int. සම්ප්‍රවේශය 2025-09-29.

[වනුආටු_හි_රජය_singaporebook-139] 50 Years of Singapore and the United Nations. World Scientific. 2015. ISBN 978-981-4713-03-0..

[140] "Freedom of the press in Indonesian-occupied West Papua". The Guardian. 22 July 2019. 25 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2019.

[141] Fox, Liam (2 March 2017). "Pacific nations call for UN investigations into alleged Indonesian rights abuses in West Papua". ABC News. 31 October 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2019.

[වනුආටු_හි_රජය_SBSMar17-142] "Pacific nations want UN to investigate Indonesia on West Papua". SBS News. 7 March 2017. 7 November 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2019.

[143] "Goodbye Indonesia". Al Jazeera. 31 January 2013. 30 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2019.

[144] "Fiery debate over West Papua at UN General Assembly". Radio New Zealand 2017. 27 September 2017. 1 October 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 October 2017.

[145] Wroe, David (10 April 2018). "On the ground in Vanuatu, monuments to China's growing influence are everywhere". The Age (ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 April 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 April 2018.

[වනුආටු_හි_රජය_smh-146] Wroe, David (9 April 2018). "China eyes Vanuatu military base in plan with global ramifications". The Sydney Morning Herald. 11 April 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 April 2018.

[147] "China gifts South Pacific nation Vanuatu new presidential palace in move likely to ignite concerns over Beijing's reach". Hong Kong Free Press. 2 July 2024.

[148] "Military statistics – How Vanuatu ranks". NationMaster. 10 May 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 May 2012.

[149] "Change of British High Commissioner to Vanuatu – Summer 2019". UK Government. 3 June 2019. 24 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 October 2019.

[150] The British Friends of Vanuatu සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 ජූලි 2011 at the Wayback Machine website

[වනුආටු_හි_රජය_autogenerated3-151] The Vanuatu Police Force සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 අප්‍රේල් 2012 at the Wayback Machine. Epress.anu.edu.au. Retrieved 17 April 2012.

[152] Vanuatu Military 2012 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 6 මැයි 2012 at the Wayback Machine. theodora.com

[153] "Armed forces (Vanuatu) – Sentinel Security Assessment – Oceania". Articles.janes.com. 3 November 2011. 13 July 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 May 2012.

[154] Vanuatu Military Profile 2012 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 අගෝස්තු 2012 at the Wayback Machine. Indexmundi.com (12 July 2011). Retrieved 17 April 2012.

[155] "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017. 6 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 August 2019.

[156] "Vanuatu wants total ban on nuclear weapons". Dailypost.vu. 5 June 2018. 19 December 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 August 2019.

[157] "Vanuatu". Statoids. 9 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 May 2024.

[158] "Profile – Vanuatu". CIA. 9 January 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.

[159] "The Local Government System in Vanuatu" (PDF). 27 February 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 17 June 2022.

[160] "Vanuatu Councils". Statoids. 25 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 August 2020.

[161] "Euromoney Country Risk". Euromoney Institutional Investor PLC. Archived from the original on 30 July 2011. සම්ප්‍රවේශය 15 August 2011.{{cite web}}: CS1 maint: unfit URL (link)

[වනුආටු_හි_ආර්ථිකය_Economic_Freedom-162] "Country Rankings". heritage.org. The Heritage Foundation. Archived from the original on 16 September 2017. සම්ප්‍රවේශය 20 January 2016.{{cite web}}: CS1 maint: unfit URL (link)

[වනුආටු_හි_ආර්ථිකය_Asian_Development_Bank-163] "Asian Development Bank & Vanuatu – Fact Sheet – Operational Challenges (pdf file)" (PDF). Asian Development Bank. 2008-12-31. 31 October 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2009-07-26.

[164] Garae, Len (22 December 2011). "Vanuatu is 185th member of WIPO". Vanuatu Daily Post. 28 March 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2012.

[වනුආටු_හි_ආර්ථිකය_Lonely_Planet:Vanuatu-165] Lonely Planet:Vanuatu

[166] Census of Agriculture 2007 (page 33 – 5.2)

[167] Census of Agriculture 2007 (page 49 – 7.2)

[168] Census of Agriculture 2007 (page 77 – 13.1)

[169] Census of Agriculture 2007 (page 114 – table 4.17)

[170] Census of Agriculture 2007 (various pages)

[171] Census of Agriculture 2007 (page 67 – 11.1)

[172] Census of Agriculture 2007 (page 73 – 12.1)

[173] Census of Agriculture 2007 (page 97 – 15.1)

[වනුආටු_හි_ආර්ථිකය_spc.int-174] Census of Agriculture 2007 (page 18)

[175] Mourgues, Adrien (February 2005). "State of Environment Report" (PDF). Pacific R2R. Port Vila, Vanuatu.

[176] "Vanuatu says manganese exports a breakthrough for mining". RNZ (New Zealand English බසින්). 2006-03-06. සම්ප්‍රවේශය 2024-11-18.

[177] "Introduction to VAT Value Added Tax" (PDF). Customs and Inland Revenue. Port Vila, Vanuatu.

[178] "Vanuatu". Moody's Analytics. Economy; Economic Indicators. සම්ප්‍රවේශය 2024-11-18.

[179] "UN Tourism Data Dashboard". www.unwto.org. සම්ප්‍රවේශය 2025-08-05.

[වනුආටු_හි_ආර්ථිකය_Asian_Development_Bank2-180] උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික <ref> ටැගය; වනුආටු හි ආර්ථිකය Asian Development Bank2 නමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි

[181] "Tourism and Migration Statistics – Visitor Arrivals by Usual Country of Residence (1995–2001)". Vanuatu Statistics Office. 2001. 29 April 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2009.

[182] Nunis, Sarah Treanor and Vivienne (10 October 2019). "How selling citizenship is now big business". BBC. 11 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 October 2020.

[වනුආටු_හි_ආර්ථිකය_passports_RNZ-183] "Vanuatu warned about citizenship sale flaw". RNZ (New Zealand English බසින්). 18 September 2020. 30 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 October 2020.

[වනුආටු_හි_ආර්ථිකය_lasvegas-184] Hill, Edward R. (3 December 1997), "Public Report on Resort Las Vegas and granting of illegal passports", Digested Reports of the Vanuatu Office of the Ombudsman 97 (15), http://www.vanuatu.usp.ac.fj/library/Online/ombudsman/Vanuatu/Digest/digest_97-15.html, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය May 23, 2022

[185] Neate, Rupert (12 February 2022). "Bitcoin paradise? Briton creates 'crypto utopia' in South Pacific". The Guardian. සම්ප්‍රවේශය 12 February 2022.

[186] Cobham, Tara (22 July 2023). "UK imposes visa requirements on five nations citing 'abuse' of migration system". The Independent. 29 August 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2023.

[187] Murphy, Richard. "Another one bites the dust: Vanuatu gives up being a tax haven". Funding the Future (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-11-18.

[188] Schlegelmilch, Kai (April 2010). "Country case study Vanuatu" (PDF). Options for Promoting Environmental Fiscal Reform in EC Development Cooperation.

[189] "International Transport Workers' Federation: FOC Countries". Itfglobal.org. 6 June 2005. 18 July 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 August 2011.

[190] (2017-05-03). "Offshore banking in Vanuatu". Global Finances (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-11-18.

[191] Census of Agriculture 2007 (page 19 table 2.5)

[192] Census of Agriculture 2007 (page 19 – table 2.6)

[193] Census of Agriculture 2007 (page 20 – Table 2.7)

[194] Census of Agriculture 2007 (page 27 – Table 4.1)

[195] Massing, Adorina (1 April 2020). "Vodafone Vanuatu Launched". Vanuatu Daily Post. 19 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2024.

[196] "Submarine Cable Map". TeleGeography Submarine Cable Map. 17 October 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2024.

[197] "Vietnamese surprises in Vanuatu". VnExpress International (ඉංග්‍රීසි බසින්). 25 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-05-02.

[198] "Happiness doesn't cost the Earth". BBC News. 12 July 2006. 6 March 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 July 2007.

[199] "Vanuatu ranked as the world's most efficient country in delivering well-being outcomes". Australian Broadcasting Corporation (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 2024-05-07. සම්ප්‍රවේශය 2024-11-19.

[වනුආටු_හි_ජන_විකාශනය_passports_RNZ-200] "Vanuatu warned about citizenship sale flaw". RNZ (New Zealand English බසින්). 18 September 2020. 30 September 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 October 2020.

[වනුආටු_හි_ජන_විකාශනය_Francophonie-201] Miles, William F. S. (June 1994). "Francophonie in Post-Colonial Vanuatu". The Journal of Pacific History. 29 (1): 49–65. doi:10.1080/00223349408572758. JSTOR 25169202.

[FOOTNOTEFrançois2012104-202] François 2012, පිටු අංකය: 104.

[වනුආටු_හි_ජන_විකාශනය_tourism-203] "Culture of Vanuatu". Vanuatu Tourism Office. 20 May 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 July 2007.

[FOOTNOTECrowley2000-204] Crowley 2000.

[වනුආටු_හි_ජන_විකාශනය_density-205] François et al. 2015.

[වනුආටු_හි_ජන_විකාශනය_US2022-206] "Vanuatu". 7 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 December 2023.

[207] "LDS Facts and Statistics 2022" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-04-11.

[208] "Most Baha'i Nations (2010) | QuickLists | The Association of Religion Data Archives". www.thearda.com. 2 March 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-06.

[209] "World Convention " Vanuatu". 20 May 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 June 2012.

[210] "Vanuatu – Island Dress". Australian Broadcasting Corporation. 15 February 2005. 25 May 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 February 2017.

[211] "Heeding the call to prayer in a region that reveres the pig". The Sydney Morning Herald. 8 September 2007. 20 February 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 February 2017.

[212] Mercer, Phil (2007-02-15). "Vanuatu cargo cult marks 50 years". BBC News (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 22 February 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2024-04-27.

[213] Fifty facts about the Duke of Edinburgh. royal.gov.uk (25 January 2002)

[214] Squires, Nick (27 February 2007). "South Sea tribe prepares birthday feast for their favourite god, Prince Philip". The Daily Telegraph. London. 17 December 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 31 August 2019.

[215] Squires, Nick (9 April 2021). "Spiritual succession: Vanuatu tribe who worshipped Prince Philip as a god will now deify Charles". The Daily Telegraph. 11 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.

[216] "Population Statistics – Vanuatu Population Summary – Vital Statistics 1967–1999". Vanuatu Statistics Office. 1999. 30 April 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2009.

[වනුආටු_හි_සෞඛ්‍යය_cia-217] "Vanuatu". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 9 January 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2010.

[218] "Human Rights Measurement Initiative – The first global initiative to track the human rights performance of countries". humanrightsmeasurement.org. සම්ප්‍රවේශය 2022-03-19.

[වනුආටු_හි_සෞඛ්‍යය_:0-219] "Vanuatu - HRMI Rights Tracker". rightstracker.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2022-03-24 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2022-03-19.

[220] "Vanuatu Literacy Education Programme (VANLEP)". UNESCO Institute for Lifelong Learning. July 2016. 9 August 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 August 2017.

[වනුආටු_හි_අධ්‍යාපනය_autogenerated1-221] "Vanuatu economic report 2009: accelerating reform" (PDF). Asian Development Bank. 2009. pp. 21–22. 16 June 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 16 June 2019.

[වනුආටු_හි_සංස්කෘතිය_tourism-222] "Culture of Vanuatu". Vanuatu Tourism Office. 20 May 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 July 2007.

[223] Morris, Brian J.; Wamai, Richard G.; Henebeng, Esther B.; Tobian, Aaron A. R.; Klausner, Jeffrey D.; Banerjee, Joya; Hankins, Catherine A. (2016-04-04). "Erratum to: Estimation of country-specific and global prevalence of male circumcision". Population Health Metrics (ඉංග්‍රීසි බසින්). 14: 11. doi:10.1186/s12963-016-0080-6. PMC 4820865. PMID 27051352.

[224] See the CD "Music of Vanuatu: Celebrations and mysteries", and its e-book (François & Stern 2013).

[225] Stern, Monika (2007). "Les identités musicales multiples au Vanuatu". Identités musicales. Cahiers d'ethnomusicologie. Vol. 20. Genève: Adem. pp. 165–190. 6 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 March 2021..

[වනුආටු_හි_සංස්කෘතිය_pc-226] "The Peace Corps Welcomes You to Vanuatu" (PDF). Peace Corps. May 2007. 10 September 2008 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. This article incorporates text from this source, which is in the public domain.

[227] Ritchie, Kerri (29 March 2009). "Correspondents Report – The secrets of Vanuatu's national dish, the Lap Lap". ABC News. 8 June 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 September 2021.

[228] "Yam Festival Tanna". Vanuatu Travel (ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 April 2018. 8 December 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 8 December 2019.

[229] "The 5 Coolest Countries You Haven't Heard Of". The Discoverer (ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 November 2019. 8 December 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 December 2019.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[a]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

පිළිගත් ස්වෛරී රාජ්‍යයන්
ඕස්ට්‍රේලියාව * ෆීජි * කිරිබාටි * මාෂල් දූපත් * මයික්‍රොනීසියා ගිවිසුම් ජනපද * නාඋරු * නවසීලන්තය * පලාවු * පැපුවා නවගිනියාව * සැමෝවා * සොලමන් දූපත් * ටොංගා * ටුවාලු * වනුආටු
ආශ්‍රිත රාජ්‍යයන්
කුක් දූපත් * නියු
ස්වෛරී නොවන භූමි ප්‍රදේශ
ඇමරිකානු සැමෝවා * ඇෂ්මෝර් සහ කාටියර් දූපත් * බේකර් දුපත * මධ්‍යම පැපුවා * නත්තල් දූපත * ක්ලිපර්ටන් දූපත * කොකෝස් (කීලිං) දූපත් * කොරල් සී දූපත් * පාස්කු දූපත * ප්‍රංශ පොලිනීසියාව * ගැලපගෝස් දූපත් * ගුවාම් * හවායි * හයිලන්ඩ් පැපුවා * හව්ලන්ඩ් දූපත * ජාවිස් දූපත * ජොන්ස්ටන් ඇටෝල් * ජුවාන් ෆර්නැන්ඩෙස් දූපත් * කිංමන් රීෆ් * මිඩ්වේ ඇටෝල් * නව කැලිඩෝනියාව * නොර්ෆොක් දූපත * උතුරු මරියානා දූපත් * ඔගසවර ගම්මානය * පැල්මයිරා ඇටෝල් * පැපුවා * පිට්කේන් දූපත් * දකුණු පැපුවා * නිරිතදිග පැපුවා * ටොකෙලාවු * වේක් දූපත * වැලිස් සහ ෆුටුනා * බටහිර පැපුවා