Jump to content

චිලී හි ඉතිහාසය

විකිපීඩියා වෙතින්

මුල් ඉතිහාසය

[සංස්කරණය]
පැරණිතම චින්චොරෝ මමී, ක්‍රි.පූ. 5050 පමණ සිට පැවත එන්නකි.

ගල් මෙවලම් සාක්ෂිවලින් පෙනී යන්නේ මිනිසුන් වසර 18,500 කට පෙර මොන්ටේ වර්ඩ් නිම්න ප්‍රදේශයට වරින් වර පැමිණි බවයි. වසර 10,000 කට පමණ පෙර, සංක්‍රමණික ආදිවාසී ජනයා වර්තමාන චිලීයේ සාරවත් නිම්න සහ වෙරළබඩ ප්‍රදේශවල පදිංචි වූහ. ඉතා මුල් කාලීන මානව වාසස්ථානවලින් ජනාවාස වූ ස්ථාන අතර මොන්ටේ වර්ඩ්, කියුවා ඩෙල් මිලෝඩන් සහ පාලි-අයික් ආවාටයේ ලාවා නළය ඇතුළත් වේ.[1]

ඉන්කාවරු කෙටියෙන් ඔවුන්ගේ අධිරාජ්‍යය දැන් උතුරු චිලී ලෙස ව්‍යාප්ත කළ නමුත්, මාපුචේ (හෝ ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් විසින් ඔවුන් හැඳින්වූ පරිදි අරවුකානියානුවන්) රාජ්‍ය සංවිධානයක් නොමැතිකම නොතකා ඉන්කා අධිරාජ්‍යය ඔවුන් යටත් කර ගැනීමට ගත් බොහෝ උත්සාහයන්ට සාර්ථකව ප්‍රතිරෝධය දැක්වූහ.[2] ඔවුන් සාපා ඉන්කා ටුපාක් යුපන්කි සහ ඔහුගේ හමුදාවට එරෙහිව සටන් කළහ. මවුලේ සටන ලෙස හැඳින්වෙන ලේ වැකි දින තුනක ගැටුමේ ප්‍රතිඵලය වූයේ චිලී ප්‍රදේශ අත්පත් කර ගැනීම මවුලේ ගඟේදී අවසන් වීමයි.[3]

ස්පාඤ්ඤ යටත් විජිතකරණය

[සංස්කරණය]
චිලී ඉතිහාස ලේඛනයට අනුව 1775 දී චිලී රාජධානිය. ඊළඟ වසරේදී රියෝ ඩි ලා ප්ලාටා හි උප රාජකීයත්වය නිර්මාණය කරන ලද අතර මෙන්ඩෝසා සහ සැන් ජුවාන් නගරවල භූමි ප්‍රදේශ චිලියේ සිට නව ආයතනයට මාරු කරන ලදී.[4][5][6][7]

1520 දී, ලොව වටා ගමන් කිරීමට උත්සාහ කරන අතරතුර, ෆර්ඩිනන්ඩ් මැගෙලන් දැන් ඔහුගේ නමින් නම් කර ඇති දකුණු මාර්ගය (මැගෙලන් සමුද්‍ර සන්ධිය) සොයා ගත් අතර එමඟින් දැන් චිලී ලෙස හඳුන්වන ප්‍රදේශයට පා තැබූ පළමු යුරෝපීයයා බවට පත්විය. චිලී වෙත ළඟා වූ ඊළඟ යුරෝපීයයන් වූයේ 1535 දී පේරු සිට රත්තරන් සොයමින් පැමිණි ඩියාගෝ ද අල්මාග්‍රෝ සහ ඔහුගේ ස්පාඤ්ඤ ආක්‍රමණික කණ්ඩායමයි. ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයින්ට ප්‍රධාන වශයෙන් කප්පාදු කෘෂිකර්මාන්තය සහ දඩයම් කිරීම තුළින් තමන්ට සහාය වූ විවිධ සංස්කෘතීන් හමු විය.[3]

චිලී යටත් කර ගැනීම 1540 දී ඉතා උනන්දුවෙන් ආරම්භ වූ අතර එය 1541 පෙබරවාරි 12 වන දින සන්තියාගෝ නගරය ආරම්භ කළ ෆ්‍රැන්සිස්කෝ පිසාරෝගේ ලුතිනන්වරයෙකු වූ පෙඩ්‍රෝ ද වැල්ඩිවියා විසින් සිදු කරන ලදී. ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයින්ට ඔවුන් සොයන පුළුල් රන් හා රිදී සොයා ගැනීමට නොහැකි වුවද, ඔවුන් චිලී මධ්‍යම නිම්නයේ කෘෂිකාර්මික විභවය හඳුනා ගත් අතර, චිලී ස්පාඤ්ඤ අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් බවට පත්විය.[3]

යටත් කර ගැනීම ක්‍රමයෙන් සිදු වූ අතර යුරෝපීයයන් නැවත නැවතත් පසුබෑමකට ලක් විය. 1553 දී ආරම්භ වූ දැවැන්ත මාපුචේ කැරැල්ලක ප්‍රතිඵලයක් ලෙස වැල්ඩිවියා මරණයට පත් වූ අතර යටත් විජිතයේ ප්‍රධාන ජනාවාස බොහොමයක් විනාශ විය. පසුව ඇති වූ ප්‍රධාන කැරලි 1598 සහ 1655 දී සිදු විය. මාපුචේ සහ අනෙකුත් ස්වදේශික කණ්ඩායම් කැරලි ගැසූ සෑම අවස්ථාවකම, ජනපදයේ දකුණු මායිම උතුරු දෙසට තල්ලු කරන ලදී. 1683 දී ස්පාඤ්ඤ කිරීටය විසින් වහල්භාවය අහෝසි කිරීම සිදු කරන ලද්දේ මාපුචේ වහල්භාවයට පත් කිරීම ඔවුන් යටත් කර ගැනීමට බිය ගැන්වීමට වඩා ප්‍රතිරෝධය තීව්‍ර කළ බව පිළිගැනීමෙනි. රාජකීය තහනම් කිරීම් තිබියදීත්, අඛණ්ඩ යටත්විජිතවාදී මැදිහත්වීම් හේතුවෙන් සබඳතා පළුදු විය.[8]

උතුරට කාන්තාරයෙන්, දකුණට මාපුචේ විසින්, නැගෙනහිරින් ඇන්ඩීස් කඳුවැටියෙන් සහ බටහිරින් සාගරයෙන් වෙන් කරන ලද චිලී, ස්පාඤ්ඤ ඇමරිකාවේ වඩාත්ම මධ්‍යගත, සමජාතීය භූමි ප්‍රදේශයක් බවට පත්විය. එක්තරා ආකාරයක මායිම් බලකොටුවක් ලෙස සේවය කරමින්, මාපුචේ සහ ස්පාඤ්ඤයේ යුරෝපීය සතුරන්, විශේෂයෙන් ඉංග්‍රීසි සහ ලන්දේසීන් යන දෙපිරිසගේම ආක්‍රමණ වැළැක්වීමේ මෙහෙවර යටත් විජිතයට පැවරුණි. සර් ෆ්‍රැන්සිස් ඩ්‍රේක් 1578 දී යටත් විජිතයේ ප්‍රධාන වරාය වූ වල්පරයිසෝ වෙත කළ වැටලීමෙන් පෙන්නුම් කළ පරිදි, මාපුචේට අමතරව බුකනියර්වරුන් සහ මුහුදු කොල්ලකරුවන් ද යටත් විජිතයට තර්ජනය කළහ. චිලී රාජ්‍යය ඇමරිකාවේ විශාලතම ස්ථාවර හමුදාවන්ගෙන් එකකට සත්කාරකත්වය සැපයූ අතර, එය ස්පාඤ්ඤ දේපළවලින් වඩාත්ම මිලිටරිකරණය වූ එකක් බවට පත් කළ අතර, පේරු උපරාජයාගේ භාණ්ඩාගාරයට ද මුදල් වැය කළේය.[9]

පේද්‍රෝ ලීරා විසින් 1888 දී හුලේන් හිල් හි පේද්‍රෝ ද වැල්ඩිවියා විසින් සන්තියාගෝ පිහිටුවීමේ සිතුවම

පළමු සාමාන්‍ය සංගණනය 1777 සහ 1778 අතර කාලය තුළ අගස්ටින් ද ජෞරෙගුයිගේ රජය විසින් පවත්වන ලදී; එයින් පෙන්නුම් කළේ ජනගහනය 259,646 කින් සමන්විත වූ බවයි: යුරෝපීය සම්භවයක් ඇති 73.5% ක්, මෙස්ටිසෝවරුන් 7.9% ක්, ආදිවාසී ජනතාව 8.6% ක් සහ කළු ජාතිකයින් 9.8% ක්. චිලෝ පළාතේ ආණ්ඩුකාර ෆ්‍රැන්සිස්කෝ හර්ටාඩෝ 1784 දී සංගණනයක් සිදු කළ අතර ජනගහනය 26,703 ක් වන අතර, ඔවුන්ගෙන් 64.4% ක් සුදු ජාතිකයින් සහ 33.5% ක් ස්වදේශිකයන් බවයි. 1812 දී කොන්සෙප්සියොන් රදගුරු පදවිය විසින් මවුලේ ගඟට දකුණින් පිහිටි ප්‍රදේශවල සංගණනයක් සිදු කරන ලද නමුත්, ආදිවාසී ජනගහනය හෝ චිලෝ පළාතේ වැසියන් ඇතුළත් කර නොතිබුණි. ජනගහනය 210,567 ක් ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇති අතර, ඔවුන්ගෙන් 86.1% ක් ස්පාඤ්ඤ හෝ යුරෝපීය සම්භවයක් ඇති අය වූ අතර, ඔවුන්ගෙන් 10% ක් ආදිවාසී වූ අතර 3.7% ක් මෙස්ටිසෝ, කළු සහ මුලටෝස් විය.[10]

බැටන් සහ ලෝර්කා-ජානා විසින් කරන ලද 2021 අධ්‍යයනයකින් පෙන්නුම් කරන්නේ උතුරු යුරෝපීය සංක්‍රමණිකයන්ගෙන් සාපේක්ෂව ඉහළ කොටසක් ඇති ප්‍රදේශ සංඛ්‍යාත්මකව වේගයෙන් වර්ධනය වූ බවයි, සමස්ත සංක්‍රමණික සංඛ්‍යාව කුඩා වුවද. මෙම බලපෑම බාහිර සාධක සමඟ සම්බන්ධ විය හැකිය: අවට ජනගහනය කුඩා යුරෝපීය නොවන සංක්‍රමණික කණ්ඩායමට සමාන හැසිරීමක් අනුගමනය කළ අතර නව පාසල් නිර්මාණය විය. උත්ප්‍රාසාත්මක ලෙස, සංක්‍රමණිකයන් විසින් කරන ලද අධ්‍යාපනික ආයෝජනයෙන් ධනාත්මක බලපෑම් ඇති වන්නට ඇත, ඒ සමඟම සංඛ්‍යාත්මකභාවය මෙම කලාපවල වැඩි අසමානතාවයෙන් අඩු වී තිබිය හැකිය. කෙසේ වෙතත්, සංක්‍රමණවල ධනාත්මක බලපෑම් පැහැදිලිවම ප්‍රබල විය.[11]

නිදහස සහ ජාතිය ගොඩනැගීම

[සංස්කරණය]
ඇන්ඩීස් තරණය කරන අතරතුර ජෙනරාල්වරුන් වන ජෝස් ද සැන් මාටින් (වමේ) සහ බර්නාඩෝ ඕ'හිගින්ස් (දකුණේ)

1808 දී, නැපෝලියන් ඔහුගේ සහෝදර ජෝසප් ස්පාඤ්ඤ රජු ලෙස සිංහාසනාරූඪ කිරීමත් සමඟ චිලී ස්පාඤ්ඤයෙන් නිදහස ලබා ගැනීම සඳහා වූ උත්සාහය වේගවත් විය. බලයෙන් පහ කරන ලද රජුගේ උරුමක්කාරයා වන ෆර්ඩිනන්ඩ් නමින් ජාතික ජුන්ටාවක් 1810 සැප්තැම්බර් 18 වන දින පිහිටුවන ලදී. චිලී රජයේ ජුන්ටාව ස්පාඤ්ඤ රාජාණ්ඩුව තුළ චිලී සඳහා ස්වාධීන රජයක් ප්‍රකාශයට පත් කළේය (මෙම දිනය සිහිපත් කිරීම සඳහා, චිලී සෑම වසරකම සැප්තැම්බර් 18 වන දින එහි ජාතික දිනය සමරයි).

මෙම සිදුවීම් වලින් පසුව, හොසේ මිගෙල් කැරේරා (වඩාත් ප්‍රසිද්ධ දේශප්‍රේමීන්ගෙන් කෙනෙකු) සහ ඔහුගේ සහෝදරයන් දෙදෙනා වන ජුවාන් ජෝස් සහ ලුයිස් කැරේරාගේ අණ යටතේ පූර්ණ නිදහස සඳහා වූ ව්‍යාපාරයක් ඉක්මනින්ම පුළුල් අනුගාමිකයින් පිරිසක් ලබා ගත්තේය. රෙකොන්ක්විස්ටා ලෙස හැඳින්වෙන කාලය තුළ අත්තනෝමතික පාලනය නැවත පැනවීමට ස්පාඤ්ඤ උත්සාහයන් දිගු අරගලයකට තුඩු දුන් අතර, කැරේරාගේ නායකත්වයට අභියෝග කළ බර්නාඩෝ ඕ'හිගින්ස්ගේ අභ්‍යන්තර ගැටුම් ද ඊට හේතු විය.

1817 දක්වා කඩින් කඩ යුද්ධ පැවතුනි. ආර්ජන්ටිනාවේ කැරේරා සිරගතව සිටියදී, ඕ'හිගින්ස් සහ කැරේරා විරෝධී කණ්ඩායම, ආර්ජන්ටිනාවේ නිදහස් යුද්ධයේ වීරයා වූ ජෝස් ද සැන් මාටින්, ඇන්ඩීස් හරහා චිලී වෙත හමුදාවක් මෙහෙයවූ අතර රාජකීයයන් පරාජය කළේය. කෙසේ වෙතත්, 1818 පෙබරවාරි 12 වන දින චිලී ස්වාධීන ජනරජයක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී. කෙසේ වෙතත්, දේශපාලන කැරැල්ල සුළු සමාජ වෙනසක් ගෙන ආ අතර, 19 වන සියවසේ චිලී සමාජය පවුල් දේශපාලනය සහ රෝමානු කතෝලික පල්ලිය විසින් බෙහෙවින් බලපා ඇති ස්ථරීකෘත යටත් විජිත සමාජ ව්‍යුහයේ සාරය ආරක්ෂා කළේය. අවසානයේ ශක්තිමත් ජනාධිපති ධුරයක් මතු වූ නමුත් ධනවත් ඉඩම් හිමියන් බලවත්ව සිටියහ.[3] බර්නාඩෝ ඕ'හිගින්ස් වරක් පිලිපීනය ස්පාඤ්ඤයෙන් මුදාගෙන දූපත් ඇතුළත් කිරීමෙන් චිලී රාජ්‍යය පුළුල් කිරීමට සැලසුම් කළේය. මේ සම්බන්ධයෙන් ඔහු 1821 නොවැම්බර් 12 දිනැති ලිපියකින් ස්කොට්ලන්ත නාවික නිලධාරියෙකු වන ලෝඩ් තෝමස් කොක්රේන් වෙත ගුවායාකිල්, ගැලපගෝස් දූපත් සහ පිලිපීනය යටත් කර ගැනීමේ ඔහුගේ සැලැස්ම ප්‍රකාශ කළේය. සූදානම් කිරීම් තිබුණත්, ඕ'හිගින්ස් පිටුවහල් කළ නිසා සැලැස්ම ක්‍රියාත්මක වූයේ නැත.[12]

1879 මැයි 21 වන දින ඉක්වික් සටන. පැසිෆික් යුද්ධයේදී චිලී ලැබූ ජයග්‍රහණය නව භූමි ප්‍රදේශ දක්වා ව්‍යාප්ත වීමට ඉඩ සැලසීය.

චිලී සෙමෙන් තම බලපෑම පුළුල් කිරීමට සහ එහි දේශසීමා ස්ථාපිත කිරීමට පටන් ගත්තේය. ටැන්ටාකෝ ගිවිසුම මගින්, චිලෝ දූපත් සමූහය 1826 දී සංස්ථාගත කරන ලදී. චානාර්සිලෝ හි රිදී ලෝපස් සොයා ගැනීම සහ පේරු සමඟ පැසිෆික් සාගරයේ සමුද්‍රීය ආධිපත්‍යය පිළිබඳ ගැටුමකට තුඩු දුන් වැල්පරයිසෝ වරායේ වර්ධනය වන වෙළඳාම හේතුවෙන් ආර්ථිකය දියුණු වීමට පටන් ගත්තේය. ඒ සමඟම, දකුණු චිලියේ ස්වෛරීභාවය ශක්තිමත් කිරීමට උත්සාහ කරන ලද අතර, 1848 දී අරවුකානියාවට විනිවිද යාම තීව්‍ර කර ලන්කිහු ජර්මානු සංක්‍රමණිකයන් සමඟ යටත් විජිතයක් බවට පත් කරන ලදී. ජෝන් විලියම්ස් විල්සන්ගේ අණ යටතේ ෂූනර් ඇන්කුඩ් විසින් ෆෝට් බුල්ස් ආරම්භ කිරීමත් සමඟ, 1843 දී මැගලන්ස් කලාපය රට විසින් පාලනය කිරීමට පටන් ගත් අතර, එවකට බොලිවියාව සමඟ ආරවුලක් ඇති ඇන්ටොෆගස්ටා කලාපය මිනිසුන්ගෙන් පිරී යාමට පටන් ගත්තේය.

1829–1830 චිලී සිවිල් යුද්ධයෙන් පසුව, ජෝකින් ප්‍රීටෝ පරිපාලනය යටතේ කොන්සර්වේටිව්වරුන් ජයග්‍රහණය කළ 1833 චිලී ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ලියා ක්‍රියාත්මක කරන ලද්දේ ත්‍රිත්ව අමාත්‍ය ඩියාගෝ පෝටේල්ස්ගේ ඉහළ බලපෑමෙනි. 1850 ගණන්වල චිලීහි තවත් සිවිල් යුද්ධ දෙකක් සිදු විය, එකක් 1851 දී සහ අනෙක 1859 දී.

චිලී ඉතිහාස ලේඛනයට අනුව චිලී ජනරජයේ භෞමික පාඩු (නීතිය අනුව)[13]

19 වන සියවසේ අගභාගයේදී, සන්තියාගෝහි රජය අරවුකානියා අත්පත් කර ගැනීමෙන් දකුණේ සිය ස්ථානය තහවුරු කර ගත්තේය. 1881 දී චිලී සහ ආර්ජන්ටිනාව අතර මායිම් ගිවිසුම මගින් මැගෙලන් සමුද්‍ර සන්ධිය පිළිබඳ චිලී ස්වෛරීභාවය තහවුරු කරන ලද අතර, 1842 දී ආරම්භ වූ ආරවුලකින් පසු නැගෙනහිර පැටගෝනියාවේ ඉතිරි කොටසෙහි තම හිමිකම් අත්හැරීමට ද රට පෙළඹුණි.[14] පේරු සහ බොලිවියාව සමඟ පැවති පැසිෆික් යුද්ධයේ (1879–83) ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, චිලී රාජ්‍යය තම භූමි ප්‍රදේශය උතුරු දෙසට තුනෙන් එකකින් පමණ පුළුල් කළ අතර, බොලිවියාවේ පැසිෆික් කලාපයට ප්‍රවේශය ඉවත් කළ අතර, වටිනා නයිට්‍රේට් නිධි අත්පත් කර ගත් අතර, එය සූරාකෑම ජාතික සමෘද්ධිමත් යුගයකට මඟ පෑදීය. 1870 වන විට දකුණු ඇමරිකාවේ ඉහළ ආදායම් ලබන රටවලින් එකක් ලෙස චිලී රාජ්‍යයට එක් විය.[15]

1888 සැප්තැම්බර් 9 වන දින, ටහිටි රදගුරු මොන්සිග්නෝර් ජෝසේ මාරියා වර්ඩියර්ගේ උත්සාහයට ස්තූතිවන්ත වන්නට, ප්‍රාදේශීය රජු සමඟ අන්‍යෝන්‍ය කැමැත්ත ගිවිසුමක් අත්සන් කිරීමෙන් චිලී රාජ්‍යය පාස්කු දූපත අත්පත් කර ගත්තේය. වහල් වෙළෙන්දන් විසින් දිවයින නිරන්තරයෙන් ප්‍රහාර එල්ල කරන ලදී. නාවික නිලධාරි පොලිකාර්පෝ ටෝරෝ චිලී රජය නියෝජනය කළ අතර අටමු ටෙකේනා රපානුයි කවුන්සිලයේ ප්‍රධානියා විය. රාපා නුයි වැඩිහිටියන් ඔවුන්ගේ ප්‍රධානීන් ලෙස ඔවුන්ගේ පදවි නාම, ඔවුන්ගේ ඉඩම්වල අයිතිය, ඔවුන්ගේ සංස්කෘතියේ සහ සම්ප්‍රදායන්ගේ වලංගුභාවය සමාන කොන්දේසි මත අත් නොහරිමින් ස්වෛරීභාවය අත්හැරියහ. රාපා නුයිවරු කිසිවක් විකුණා දැමූ අතර චිලී රාජ්‍යයට සමාන කොන්දේසි යටතේ ඒකාබද්ධ කරන ලදී.[16]

1891 චිලී සිවිල් යුද්ධය ජනාධිපතිවරයා සහ කොංග්‍රසය අතර බලය නැවත බෙදා හැරීමක් සිදු කළ අතර, චිලී පාර්ලිමේන්තු විලාසිතාවේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයක් ස්ථාපිත කළේය. කෙසේ වෙතත්, සිවිල් යුද්ධය දේශීය කර්මාන්ත සහ බලගතු චිලී බැංකු අවශ්‍යතා සංවර්ධනයට කැමති අය අතර තරඟයක් ද විය, විශේෂයෙන් විදේශීය ආයෝජකයින් සමඟ ශක්තිමත් සබඳතා තිබූ එඩ්වර්ඩ්ස් නිවස. වැඩි කල් නොගොස්, උත්සන්න වන භූ දේශපාලනික තරඟකාරිත්වය සහ පූනා ද අටකාමා ආරවුල මධ්‍යයේ රට ආර්ජන්ටිනාව සමඟ ඉතා මිල අධික නාවික අවි තරඟයක නිරත විය.

පේරු සහ බොලිවියාවට එරෙහි පැසිෆික් යුද්ධයේ (1879–1883) ප්‍රතිඵලයක් ලෙස චිලී රටවල් දෙකෙන්ම සම්පත් බහුල භූමි ප්‍රදේශයක් ඈඳා ගැනීමට සහ කලාපීය බලවතෙකු ලෙස එහි තත්ත්වය තවදුරටත් තහවුරු කර ගැනීමට හේතු විය. පසුව එය ඇමරිකාවේ ප්‍රමුඛ නාවික බලවතෙකු ලෙස මතු වූ අතර, 1885 පැනමා අර්බුදයට එක්සත් ජනපද මැදිහත්වීමට විරෝධය දැක්වීමට නැවක් පවා යැවීය. චිලී බටහිර අර්ධගෝලයේ එක්සත් ජනපද ආධිපත්‍යයට තර්ජනය කළ හැකි අතර, 1891 දී බැල්ටිමෝර් අර්බුදය අතරතුර රටවල් දෙක යුද්ධයට ආසන්න විය.[17]

20 වන සියවස

[සංස්කරණය]
1921 දී චිලියේ අල්මිරන්ට් ලැටෝරේ ඩ්‍රෙඩ්නෝට්

20 වන සියවසේ මුල් භාගයේදී චිලී රාජ්‍යය තම භූමිය සම්පූර්ණයෙන්ම තහවුරු කර දිගුකාලීන රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සහ භෞමික ආරවුල් විසඳා ගත්තේය. ආර්ජන්ටිනාව සමඟ එහි වත්මන් දේශසීමා 1902 දී බ්‍රිතාන්‍ය බේරුම්කරණය හරහා සහ ඊළඟ වසරේ පූනා ද ඇටකාමා ආරවුල ද්විපාර්ශ්විකව විසඳා ගැනීම හරහා අවසන් කරන ලදී. 1904 දී චිලී සහ බොලිවියාව සාමය සහ මිත්‍රත්වය පිළිබඳ ගිවිසුමක් අත්සන් කළ අතර එමඟින් රටවල් දෙකම අතර දේශසීමාව පැහැදිලි විය.

චිලී ආර්ථිකය අර්ධ වශයෙන් පාලක කතිපයාධිකාරයේ අවශ්‍යතා ආරක්ෂා කරන පද්ධතියක් බවට පිරිහී ගියේය. 1920 ගණන් වන විට, නැගී එන මධ්‍යම සහ කම්කරු පන්ති, ප්‍රතිසංස්කරණවාදී ජනාධිපතිවරයෙකු වන ආටුරෝ ඇලෙසැන්ඩ්‍රි තෝරා පත් කර ගැනීමට තරම් බලවත් වූ අතර, ඔහුගේ වැඩසටහන ගතානුගතික සම්මේලනයකින් කලකිරීමට පත් විය. 1920 ගණන්වලදී, ශක්තිමත් මහජන සහයෝගයක් ඇති මාක්ස්වාදී කණ්ඩායම් මතු විය.[3]

1924 දී ජෙනරාල් ලුයිස් අල්ටමිරානෝ විසින් මෙහෙයවන ලද හමුදා කුමන්ත්‍රණයක් 1932 දක්වා පැවති දේශපාලන අස්ථාවරත්වයේ කාල පරිච්ඡේදයක් ආරම්භ කළේය. එම කාලය තුළ බලය දැරූ ආණ්ඩු දහයෙන්, දීර්ඝතම කාලය වූයේ 1925 දී තථ්‍ය ඒකාධිපතියෙකු ලෙස කෙටි කාලයක් පාලනය කළ ජෙනරාල් කාලෝස් ඉබානෙස් ඩෙල් කැම්පෝගේ ආණ්ඩු වන අතර පසුව 1927 සහ 1931 අතර කාලය තුළ නැවත පාලනය කළේය. මෙම ඒකාධිපති ආණ්ඩු ලතින් ඇමරිකාවේ වෙනත් තැන්වල සගයන්ට වඩා සාපේක්ෂව අඩු රළු සහ දූෂිත විය.[18][19]

ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදීව තේරී පත් වූ අනුප්‍රාප්තිකයෙකුට බලය අත්හැරීමෙන්, ඉබානෙස් ඩෙල් කැම්පෝ ඔහුගේ දෘෂ්ටිවාදයේ නොපැහැදිලි සහ වෙනස් වන ස්වභාවය තිබියදීත්, වසර තිහකට වැඩි කාලයක් ශක්‍ය දේශපාලනඥයෙකු ලෙස රැඳී සිටීමට තරම් විශාල ජනගහනයක කොටසකගේ ගෞරවය රඳවා ගත්තේය. 1932 දී ව්‍යවස්ථාමය පාලනය ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කරන විට, ශක්තිමත් මධ්‍යම පාන්තික පක්ෂයක් වන රැඩිකල් පක්ෂය මතු විය. එය ඉදිරි වසර 20 සඳහා සන්ධාන ආණ්ඩු වල ප්‍රධාන බලවේගය බවට පත්විය. රැඩිකල් පක්ෂ ආධිපත්‍යයේ (1932–52) කාලය තුළ, රාජ්‍යය ආර්ථිකය තුළ එහි භූමිකාව වැඩි කළේය. 1952 දී, ඡන්දදායකයින් ඉබානෙස් ඩෙල් කැම්පෝව තවත් වසර හයක් සඳහා නැවත බලයට පත් කළහ. 1958 දී ජෝර්ජ් ඇලෙසැන්ඩ්‍රි ඉබානෙස් ඩෙල් කැම්පෝගෙන් පසු චිලී ගතානුගතිකවාදය තවත් වාරයක් සඳහා ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදීව බලයට ගෙන ආවේය.

1964 දී ක්‍රිස්තියානි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී එඩුවාඩෝ ෆ්‍රෙයි මොන්ටල්වාගේ ජනාධිපතිවරණ ඡන්ද විමසීමෙන් ප්‍රධාන ප්‍රතිසංස්කරණ කාල පරිච්ඡේදයක් ආරම්භ විය. "නිදහසේ විප්ලවය" යන සටන් පාඨය යටතේ, ෆ්‍රෙයි පරිපාලනය කෘෂිකාර්මික සේවකයින්ගේ ග්‍රාමීය වෘත්තීය සමිතිකරණය ඇතුළුව, විශේෂයෙන් අධ්‍යාපනය, නිවාස සහ කෘෂිකාර්මික ප්‍රතිසංස්කරණවල දුරදිග යන සමාජ හා ආර්ථික වැඩසටහන් ආරම්භ කළේය. කෙසේ වෙතත්, 1967 වන විට, ෆ්‍රෙයිට ඔහුගේ ප්‍රතිසංස්කරණ ප්‍රමාණවත් නොවන බවට චෝදනා කළ වාමාංශිකයින්ගෙන් සහ ඒවා අධික ලෙස සැලකූ කොන්සර්වේටිව්වරුන්ගෙන් වැඩිවන විරෝධයට මුහුණ දීමට සිදු විය. ඔහුගේ ධුර කාලය අවසානයේ, ෆ්‍රෙයි තම පක්ෂයේ අභිලාෂකාමී ඉලක්ක සම්පූර්ණයෙන්ම සාක්ෂාත් කර ගෙන නොතිබුණි.[3]

සැල්වදෝර් අයියන්ඩේ

1970 මැතිවරණයේදී, චිලී සමාජවාදී පක්ෂයේ (එවකට කොමියුනිස්ට්වාදීන්, රැඩිකල්වාදීන්, සමාජ-ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදීන්, විරුද්ධ ක්‍රිස්තියානි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදීන්, ජනප්‍රිය ඒකීය ක්‍රියාකාරී ව්‍යාපාරය සහ ස්වාධීන ජනප්‍රිය ක්‍රියාමාර්ග ඇතුළත් "ජනප්‍රිය එක්සත්" සන්ධානයේ කොටසක්) සෙනෙට් සභික සැල්වදෝර් ඇලෙන්ඩේ,[3] ත්‍රි-මාර්ග තරඟයකින් බහුතර ඡන්ද සංඛ්‍යාවකින් අර්ධ බහුතරයක් ලබා ගත් අතර, පසුව ක්‍රිස්තියානි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂය සඳහා අපේක්ෂකයින් වන රඩොමිරෝ ටොමික් සහ කොන්සර්වේටිව් පක්ෂය සඳහා ජෝර්ජ් ඇලෙසැන්ඩ්‍රි තෝරා ගන්නා ලදී. ඇලෙන්ඩේ නිරපේක්ෂ බහුතරයකින් තේරී පත් නොවූ අතර, ඡන්දවලින් 35% කටත් වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් ලබා ගත්තේය.

චිලී කොංග්‍රසය ප්‍රමුඛ අපේක්ෂකයින් වන ඇලෙන්ඩේ සහ හිටපු ජනාධිපති ජෝර්ජ් ඇලෙසැන්ඩ්‍රි අතර දෙවන වටයේ ඡන්දයක් පැවැත්වූ අතර, සම්ප්‍රදායට අනුකූලව, 153 සිට 35 දක්වා ඡන්දයකින් ඇලෙන්ඩේ තෝරා ගත්තේය. ක්‍රිස්තියානි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදීන් කම්කරු පක්ෂයක් වන අතර දක්ෂිණාංශිකයින් සමඟ පොදු හේතුවක් ඇති කර ගත නොහැකි බව යන පදනම මත ඇලෙන්ඩේට විරුද්ධ වීමට ඇලෙසැන්ඩ්‍රි සමඟ සන්ධානයක් ඇති කර ගැනීම ෆ්‍රේ ප්‍රතික්ෂේප කළේය.[20][21]

1972 දී ආරම්භ වූ ආර්ථික අවපාතයක්, ඇලෙන්ඩේගේ සමාජවාදී වැඩසටහනට ප්‍රතිචාර වශයෙන් ප්‍රාග්ධනය ඉවත් කිරීම, පෞද්ගලික ආයෝජන පහත වැටීම සහ බැංකු තැන්පතු ඉවත් කර ගැනීම මගින් උග්‍ර විය. නිෂ්පාදනය පහත වැටුණු අතර විරැකියාව ඉහළ ගියේය. පාරිභෝගික වියදම් වැඩි කිරීමට සහ ආදායම පහළට බෙදා හැරීම සඳහා ඇලෙන්ඩේ මිල කැටි කිරීම්, වැටුප් වැඩිවීම් සහ බදු ප්‍රතිසංස්කරණ ඇතුළු පියවර අනුගමනය කළේය.[22] ඒකාබද්ධ රාජ්‍ය-පෞද්ගලික පොදු වැඩ ව්‍යාපෘති විරැකියාව අඩු කිරීමට උපකාරී විය.[23] බැංකු අංශයේ බොහෝ ප්‍රදේශ ජනසතු කරන ලදී. තඹ, ගල් අඟුරු, යකඩ, නයිට්‍රේට් සහ වානේ කර්මාන්ත තුළ බොහෝ ව්‍යවසායන් අත්පත් කර ගැනීම, ජනසතු කිරීම හෝ රාජ්‍ය මැදිහත්වීමට ලක් කිරීම. ඇලෙන්ඩේ පරිපාලනයේ පළමු වසර තුළ කාර්මික නිෂ්පාදනය තියුනු ලෙස වැඩි වූ අතර විරැකියාව පහත වැටුණි.[23]

ඇලෙන්ඩේගේ වැඩසටහනට කම්කරුවන්ගේ අවශ්‍යතා ප්‍රවර්ධනය කිරීම,[23][24] අධිකරණ පද්ධතිය "සමාජවාදී නීත්‍යානුකූලභාවය" සමඟ ප්‍රතිස්ථාපනය කිරීම,[25] බැංකු ජනසතු කිරීම සහ අනෙක් අය බංකොලොත්භාවයට බල කිරීම,[25] සහ MIR ලෙස හැඳින්වෙන "ජනප්‍රිය මිලීෂියා" ශක්තිමත් කිරීම ඇතුළත් විය.[25] හිටපු ජනාධිපති ෆ්‍රෙයි යටතේ ආරම්භ කරන ලද පොපියුලර් යුනිටි වේදිකාව, ව්‍යවස්ථා සංශෝධනයක් ආකාරයෙන් චිලියේ ප්‍රධාන තඹ පතල් ජනසතු කිරීම සඳහා ද ඉල්ලා සිටියේය. මෙම පියවර කොංග්‍රසය විසින් ඒකමතිකව සම්මත කරන ලදී. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස,[26] රිචඩ් නික්සන් පරිපාලනය ඇලෙන්ඩේගේ රජය ඉක්මනින් අස්ථාවර කිරීම සඳහා චිලීයේ රහස් ක්‍රියාකාරීන් සංවිධානය කර ඇතුළත් කළේය.[27] ඊට අමතරව, එක්සත් ජනපද මූල්‍ය පීඩනය චිලීට ජාත්‍යන්තර ආර්ථික ණය සීමා කළේය.[28]

ඇලෙන්ඩේගේ රාජ්‍ය වියදම්, ප්‍රධාන වශයෙන් මුදල් මුද්‍රණය කිරීම හරහා මූල්‍යකරණය කිරීම සහ වාණිජ බැංකු විසින් ලබා දුන් දුර්වල ණය ශ්‍රේණිගත කිරීම් මගින් ආර්ථික ගැටලු තවත් උග්‍ර විය.[29] ඒ සමඟම, විපක්ෂ මාධ්‍ය, දේශපාලනඥයින්, ව්‍යාපාරික සංසද සහ අනෙකුත් සංවිධාන දේශීය දේශපාලන හා ආර්ථික අස්ථාවර කිරීමේ ව්‍යාපාරයක් වේගවත් කිරීමට උපකාරී වූ අතර, ඉන් සමහරක් එක්සත් ජනපදයේ සහාය ලැබීය.[28][30] 1973 මුල් භාගය වන විට, උද්ධමනය පාලනයෙන් තොර විය. 1973 මැයි 26 වන දින, ඇලෙන්ඩේගේ රජයට විරුද්ධ වූ චිලීයේ ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය, ඇලෙන්ඩේ ජාතියේ නීත්‍යානුකූලභාවය කඩාකප්පල් කිරීම ඒකමතිකව හෙළා දුටුවේය. චිලී ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව යටතේ නීති විරෝධී වුවද, අධිකරණය ඉක්මනින් බලය අල්ලා ගැනීමට පිනෝචේට සහාය දුන් අතර එය ශක්තිමත් කළේය.[25][31]

පිනොචේ යුගය (1973–1990)

[සංස්කරණය]
1973 චිලී කුමන්ත්‍රණය අතරතුර ලා මොනේඩා ජනාධිපති මන්දිරයට බෝම්බ හෙලන ප්‍රහාරක ජෙට් යානා

1973 සැප්තැම්බර් 11 වන දින හමුදා කුමන්ත්‍රණයකින් ඇලෙන්ඩේ බලයෙන් පහ කරන ලද අතර, සන්නද්ධ හමුදා ජනාධිපති මන්දිරයට බෝම්බ හෙලීමේදී ඔහු සියදිවි නසා ගත් බව පෙනේ.[32][33] එක්සත් ජනපදය කුමන්ත්‍රණයට සම්බන්ධ වූ ප්‍රමාණය තවමත් විවාදයට භාජනය වී ඇත; ඇලෙන්ඩේ බලයෙන් පහ කිරීමෙන් පසුව, එක්සත් ජනපද රාජ්‍ය ලේකම් හෙන්රි කිසිංගර් එක්සත් ජනපද ජනාධිපති රිචඩ් නික්සන්ට පැවසුවේ එක්සත් ජනපදය කුමන්ත්‍රණයට වක්‍රව "උදව්" කළ බවයි.[34] ඉතිහාසඥ සෙබස්තියන් හර්ටාඩෝ තර්ක කරන්නේ එක්සත් ජනපද රජය කුමන්ත්‍රණය සම්බන්ධීකරණය හා ක්‍රියාත්මක කිරීම සඳහා ක්‍රියාකාරීව සම්බන්ධ වූ බවට සහාය දැක්වීමට කිසිදු ලේඛනමය සාක්ෂියක් නොමැති බවයි; කෙසේ වෙතත්, 1970 දී ඇලෙන්ඩේ තේරී පත්වීමේදී, කිසිංගර් ප්‍රකාශ කර තිබුණේ "තමන්ගේම ජනතාවගේ වගකීම් විරහිතභාවය නිසා රටක් කොමියුනිස්ට් වීම බලා සිටීමට අපට අවශ්‍ය ඇයි කියා මට නොපෙනේ" යනුවෙනි,[35][36] නික්සන් ප්‍රකාශ කර තිබුණේ ඇලෙන්ඩේ රජය ඒකාබද්ධ නොකළ යුතු බවත් ඔහුගේ රජය අස්ථාවර කිරීමට තීරණාත්මකව ක්‍රියා කළ යුතු බවත්ය.[36][37]

ජෙනරාල් ඔගස්ටෝ පිනෝචෙට්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් හමුදා ජුන්ටාවක් රට පාලනය කළේය. ඔහුගේ පාලනය පුළුල් මානව හිමිකම් උල්ලංඝනයන්ගෙන් සලකුණු විය. චිලී රාජ්‍යය වාමාංශිකයන් සහ ඔවුන්ගේ හිතවතුන් මර්දනය කිරීම සඳහා එක්සත් ජනපදයේ පිටුබලය ලත් මෙහෙයුමක් වන ඔපරේෂන් කොන්ඩෝර් ආරම්භ කර ක්‍රියාකාරීව සහභාගී විය.[38] 1973 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී, කැරවාන් ඔෆ් ඩෙත් විසින් අවම වශයෙන් පුද්ගලයින් 72 දෙනෙකු ඝාතනය කරන ලදී.[39] රෙටිග් වාර්තාව සහ වැලෙක් කොමිසමට අනුව, පිනොචෙට් පාලන සමයේ වසර 15 ක පාලන සමයේදී අවම වශයෙන් 2,115 ක් ඝාතනය කරන ලද අතර,[40] අවම වශයෙන් 27,265 ක්[41] වධ හිංසාවලට ලක් කරන ලදී (වයස අවුරුදු 12 ට අඩු ළමුන් 88 ක් ඇතුළුව);[41] බොහෝ දෙනෙකු රඳවා තබා ගැනීම, වධහිංසා පැමිණවීම සහ ජාතික ක්‍රීඩාංගනයේදී මරණ දඬුවම නියම කරන ලදී. 2011 දී, චිලී රාජ්‍යය තවත් වින්දිතයින් 9,800 ක් හඳුනා ගත් අතර, දේශපාලන හේතූන් මත මරා දැමූ, වධහිංසා පමුණුවන ලද හෝ සිරගත කරන ලද මුළු සංඛ්‍යාව 40,018 දක්වා ගෙන ආවේය.[42] වින්දිතයින් අතර ජාත්‍යන්තරව ප්‍රසිද්ධ කවියෙකු-ගායකයෙකු වන වික්ටර් ජාරා ද විය.

ඔගස්ටෝ පිනෝචෙට්

1980 සැප්තැම්බර් 11 වන දින මතභේදාත්මක ජනමත විචාරණයක් මගින් නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් අනුමත කරන ලද අතර, ජෙනරාල් පිනොචෙට් වසර අටක කාලයක් සඳහා ජනරජයේ ජනාධිපති බවට පත්විය. පිනෝචෙට් රටේ පාලනය ලබා ගැනීමෙන් පසු, කැපවූ චිලී විප්ලවවාදීන් සිය ගණනක් නිකරගුවාවේ සැන්ඩිනිස්ටා හමුදාවට, ආර්ජන්ටිනාවේ ගරිල්ලා හමුදාවන්ට හෝ කියුබාවේ, නැගෙනහිර යුරෝපයේ සහ උතුරු අප්‍රිකාවේ පුහුණු කඳවුරුවලට සම්බන්ධ වූහ.[43]

1980 ගණන්වල අගභාගයේදී, 1982 ආර්ථික බිඳවැටීම[44] සහ 1983-88 දී ඇති වූ මහජන සිවිල් ප්‍රතිරෝධය වැනි සිදුවීම්වල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, රජය ක්‍රමයෙන් එකලස් කිරීමේ, කතා කිරීමේ සහ සංගමයේ වැඩි නිදහසක් ලබා දුන්නේය. වෘත්තීය සමිති සහ දේශපාලන ක්‍රියාකාරකම් ඇතුළත් කිරීමට.[45] හර්නාන් බුචි මුදල් අමාත්‍යවරයා ලෙස කටයුතු කිරීමත් සමඟ රජය වෙළඳපොළ නැඹුරු ප්‍රතිසංස්කරණ දියත් කළේය. චිලී නිදහස් වෙළඳපොල ආර්ථිකයක් කරා ගමන් කළ අතර එමඟින් දේශීය හා විදේශීය පෞද්ගලික ආයෝජනවල වැඩිවීමක් දක්නට ලැබුණි, නමුත් තඹ කර්මාන්තය සහ අනෙකුත් වැදගත් ඛනිජ සම්පත් තරඟකාරිත්වයට විවෘත නොවීය. 1988 ඔක්තෝබර් 5 වන දින පැවති ජනමත විචාරණයකදී, පිනෝචෙට්ට ජනාධිපති ධුරයේ දෙවන වසර අටක ධුර කාලයක් (44% ට එරෙහිව 56%) අහිමි විය. 1989 දෙසැම්බර් 14 වන දින චිලී ජාතිකයන් නව ජනාධිපතිවරයෙකු සහ ද්වි මණ්ඩල සම්මේලනයක සාමාජිකයින්ගෙන් බහුතරයක් තෝරා පත් කර ගත්හ. Concertación නමින් හැඳින්වෙන දේශපාලන පක්ෂ 17 ක සන්ධානයක අපේක්ෂකයෙකු වූ ක්‍රිස්තියානි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පැට්‍රිෂියෝ අයිල්වින්, ඡන්දවලින් නිරපේක්ෂ බහුතර (55%) ලබා ගත්තේය.[46] ජනාධිපති අයිල්වින් 1990 සිට 1994 දක්වා සේවය කළ අතර එය සංක්‍රාන්ති කාලයක් ලෙස සැලකේ.

21 වන සියවස

[සංස්කරණය]
චිලී රාජ්‍යයේ ද්විශත සංවත්සරය සමරමින්, එහි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයට සංක්‍රමණය වීමෙන් පසු (1990–2022) චිලී රාජ්‍යයේ පළමු ජනාධිපතිවරුන් පස් දෙනා

1993 දෙසැම්බරයේදී, පෙර ජනාධිපති එඩ්වාඩෝ ෆ්‍රෙයි මොන්ටල්වාගේ පුත් ක්‍රිස්තියානි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී එඩ්වාඩෝ ෆ්‍රෙයි රුයිස්-ටැග්ල්, බහුතර ඡන්ද සංඛ්‍යාවක් (58%) ලබා ගනිමින් කොන්සර්ටේෂන් සන්ධානය ජයග්‍රහණය කරා මෙහෙයවීය.[47] 2000 දී ෆ්‍රෙයි රුයිස්-ටැග්ල් වෙනුවට සමාජවාදී රිකාඩෝ ලාගෝස් පත් වූ අතර, චිලී සඳහා දක්ෂිණාංශික සන්ධානයේ ජෝකින් ලැවින්ට එරෙහිව පෙර නොවූ විරූ දෙවන වටයේ මැතිවරණයකින් ජනාධිපති ධුරය දිනා ගත්තාය.[48] 2006 ජනවාරි මාසයේදී, චිලී ජාතිකයන් සමාජවාදී පක්ෂයේ ඔවුන්ගේ පළමු කාන්තා ජනාධිපති මිෂෙල් බැචලට් ජෙරියා තෝරා පත් කර ගත් අතර, ජාතික අලුත් කිරීමේ පක්ෂයේ සෙබස්තියන් පිනෙරා පරාජය කරමින්, කොන්සර්ටේෂන් පාලනය තවත් වසර හතරක් දීර්ඝ කළහ.[49][50] 2010 ජනවාරි මාසයේදී, චිලී ජාතිකයන් වසර 20 කට පසු පළමු දක්ෂිණාංශික ජනාධිපති ලෙස සෙබස්තියන් පිනෙරා තේරී පත් වූ අතර, බැචලෙට්ගෙන් පසු වසර හතරක කාලයක් සඳහා කොන්සර්ටේෂන් හි හිටපු ජනාධිපති එඩ්වාඩෝ ෆ්‍රෙයි රුයිස්-ටැග්ල් පරාජය කළහ. ධුර කාලය සීමා වීම හේතුවෙන්, සෙබස්තියන් පිනේරා 2013 දී නැවත මැතිවරණයට ඉදිරිපත් නොවූ අතර, ඔහුගේ ධුර කාලය 2014 මාර්තු මාසයේදී අවසන් වූ අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මිෂෙල් බැචලට් නැවත ධුරයට පත්විය.[51] 2017 දෙසැම්බර් ජනාධිපතිවරණය ජයග්‍රහණය කිරීමෙන් පසු සෙබස්තියන් පිනේරා 2018 දී බැචලට්ගෙන් පසු නැවතත් චිලී ජනාධිපති ධුරයට පත්විය.[52][53]

2010 පෙබරවාරි 27 වන දින, චිලී රාජ්‍යය මෙගාවොට් 8.8 ක භූමිකම්පාවකට ගොදුරු වූ අතර එය එවකට වාර්තා වූ පස්වන විශාලතම භූමිකම්පාවයි. 500 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගියහ (ඉන් පසුව ඇති වූ සුනාමියෙන් වැඩි දෙනෙක්) සහ මිලියනයකට අධික පිරිසකට නිවාස අහිමි විය. භූමිකම්පාවෙන් පසුව බහුවිධ පසුකම්පන ද ඇති විය.[54] මූලික හානි ඇස්තමේන්තු ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 15-30 අතර වූ අතර එය චිලියේ සැබෑ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 10% සිට 15% දක්වා විය.[55]

2010 දී සිරවී සිටි පතල් කම්කරුවන් 33 දෙනෙකු සාර්ථකව බේරා ගැනීම සඳහා චිලී රාජ්‍යය ගෝලීය පිළිගැනීමක් ලබා ගත්තේය. 2010 අගෝස්තු 5 වන දින, උතුරු චිලියේ කොපියාපෝ අසල ඇටකාමා කාන්තාරයේ සැන් ජෝස් තඹ සහ රන් පතලෙහි ප්‍රවේශ උමඟ කඩා වැටුණු අතර, මීටර් 700 (අඩි 2,300) ක් පොළොවට පහළින් මිනිසුන් 33 දෙනෙකු සිර විය. චිලී රජය විසින් සංවිධානය කරන ලද ගලවා ගැනීමේ උත්සාහයක් දින 17 කට පසුව පතල් කම්කරුවන් සොයා ගන්නා ලදී. මාස දෙකකට පසු 2010 ඔක්තෝබර් 13 වන දින පැය 24 කට ආසන්න කාලයක් තුළ සියලුම පිරිමින් 33 දෙනා මතුපිටට ගෙන එන ලද අතර, එම උත්සාහය ලොව පුරා සජීවී රූපවාහිනිය ඔස්සේ විකාශනය කරන ලදී.[56]

සන්තියාගෝ හි ප්ලාසා බැකෙඩානෝ දෙසට 2019–2022 චිලී විරෝධතාවල දර්ශනයක්

2019 සිට 2022 දක්වා, සන්තියාගෝ මෙට්‍රෝ හි උමං දුම්රිය ගාස්තු වැඩිවීම, ජීවන වියදම වැඩි වීම, පෞද්ගලීකරණය සහ අසමානතාවයට ප්‍රතිචාර වශයෙන් චිලී රටපුරා විරෝධතා මාලාවකට මුහුණ දුන්නේය.[57] නොවැම්බර් 15 වන දින, ජාතික කොංග්‍රසයේ නියෝජනය කරන ලද බොහෝ දේශපාලන පක්ෂ නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් නිර්මාණය කිරීම සම්බන්ධයෙන් 2020 අප්‍රේල් මාසයේදී ජාතික ජනමත විචාරණයක් කැඳවීමේ ගිවිසුමකට අත්සන් තැබූ අතර පසුව COVID-19 වසංගතය හේතුවෙන් ඔක්තෝබර් දක්වා කල් දමන ලදී.[58] 2020 ඔක්තෝබර් 25 වන දින, චිලී ජාතිකයන් නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවකට පක්ෂව සියයට 78.28 ක් ඡන්දය දුන් අතර, සියයට 21.72 ක් වෙනස ප්‍රතික්ෂේප කළහ; ඡන්දදායකයින්ගේ ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීමේ ප්‍රතිශතය සියයට 51 කි. 2021 මැයි 15 සහ 16 අතර චිලියේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සම්මුතියේ සාමාජිකයින් සඳහා මැතිවරණයක් පැවැත්විණි;[59] ප්‍රතිඵලවලින් පෙනී ගියේ 1990 දී පිනෝචෙට්ගේ ආඥාදායකත්වය අවසන් වීමෙන් පසු ස්ථාපිත දේශපාලන ක්‍රමයේ සම්පූර්ණ ප්‍රතිසංවිධානයක් දක්නට ලැබුණු අතර, විවිධ ස්වාධීන සහ වාමාංශික අපේක්ෂකයින් සාම්ප්‍රදායික මධ්‍ය-දකුණු සහ මධ්‍ය-වාම පක්ෂවලට සාපේක්ෂව දැඩි ලෙස ක්‍රියා කළහ.

2021 දෙසැම්බර් 19 වන දින, වාමාංශික අපේක්ෂකයෙකු වන 35 හැවිරිදි හිටපු ශිෂ්‍ය විරෝධතා නායක ගේබ්‍රියෙල් බොරික්, චිලියේ ජනාධිපතිවරණය ජයග්‍රහණය කර රටේ ලාබාලතම නායකයා බවට පත්විය.[60] 2022 මාර්තු 11 වන දින, ඉවත්ව යන ජනාධිපති සෙබස්තියන් පිනේරාගෙන් පසු බොරික් ජනාධිපති ලෙස දිවුරුම් දුන්නේය.[61] බොරික්ගේ කැබිනට් මණ්ඩලයේ බහුතරය - 24 න් 14 ක් - කාන්තාවන් වන අතර එය බටහිර අර්ධගෝලයේ පළමු අවස්ථාවයි.[62]

2022 සැප්තැම්බර් 4 වන දින, වාමාංශික ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සම්මුතිය විසින් ඉදිරිපත් කරන ලද ව්‍යවස්ථාමය ජනමත විචාරණයේදී ඡන්දදායකයින් නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා යෝජනාව ප්‍රතික්ෂේප කළහ.[63] 2023 දෙසැම්බර් 17 වන දින, කොන්සර්වේටිව් ප්‍රමුඛ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා සභාව විසින් ලියන ලද නව ව්‍යවස්ථාමය ජනමත විචාරණයකදී ඡන්දදායකයින් දෙවන නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා යෝජනාව ප්‍රතික්ෂේප කළහ.[64][65][66]

යොමු කිරීම්

[සංස්කරණය]
  1. ^ Bower, Bruce (26 December 2015). "People roamed tip of South America 18,500 years ago". Science News. p. 10. 10 May 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 December 2015.
  2. ^ Insight Guides: Chile. Langenscheidt Publishing Group. 2002. p. 27. ISBN 978-981-234-890-6. 21 February 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2013.
  3. ^ a b c d e f g "Development and Breakdown of Democracy, 1830–1973". Country Studies. Library of Congress. 31 March 1994. 9 July 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 April 2009.
  4. ^ Eyzaguirre, Jaime (1967). Breve historia de las fronteras de Chile. Editorial Universitaria.
  5. ^ Lagos Carmona, Guillermo (1985). Los Títulos Históricos: Historia de Las Fronteras de Chile. Andrés Bello. (p. 197) We note that the Loa river is at 22 degrees and that Baleato, in 1793, indicated 21.5 degrees for the beginning of the Kingdom of Chile, with the Loa at its mouth in the Pacific. (...) (p. 540) According to the Map of Cano y Olmedilla, the limit of the Kingdom of Chile "(...) through the desert of Atacama (...) From here it turns to the S., S.E., S.E., and S., keeping in general this last course until near the 29° parallel, from where it takes a S.E. direction. SE. and S., generally keeping this last course until the vicinity of the 29° parallel, from where it takes a S.E. direction, skirting to the east the 'Province of Cuyo' which, of course, appears to be included in the territory of the Kingdom of Chile. In the latitude of 32°30' the line turns to the S.W. until reaching the Quinto river, which, as the legend says 'communicates by channels with the Saladillo in time of floods'. It follows the river down to the meridian 316°, counting to the E. of Tenerife, where it turns a stretch until it reaches the Hueuque-Leuvu river (or Barrancas river) at 371/2° latitude. From here it runs along the river for a stretch to the S.E., and then turns to the E. and falls into the Atlantic Sea in the vicinity of parallel 37° between Cape Lobos and Cape Corrientes", "a little north of the current Mar del Plata". (...) (p. 543) In this document it is seen that those of the province of Cuyo end to the south at the source of the Diamante River, and that from that point to the east, the dividing line goes to the point where the Quinto River crosses the road that goes from Santiago to Buenos Aires.
  6. ^ Amunátegui, Miguel Luis (1985). Títulos de la República de Chile a la soberanía i dominio de la Estremidad. 12 November 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 November 2022.
  7. ^ Morla Vicuña, Carlos (1903). Estudio histórico sobre el descubrimiento y conquista de la Patagonia y de la Tierra del Fuego. Leipzig: F. A. Brockhaus.
  8. ^ Caivano, Tommaso (1 April 1882). "Storia della guerra d'America fra Chilì, il Perù e la Bolivia" (ඉතාලි බසින්). Torino: Ermanno Loescher – via Internet Archive.
  9. ^ Hudson, Rex A., ed. (1995). "Chile: A Country Study". GPO for the Library of Congress. 25 June 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 February 2005.
  10. ^ Silva Castro, Raúl (1953). Censo de 1813. Santiago: Imprenta Chile. p. 370. 18 August 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 August 2024 – via Biblioteca Nacional de Chile.
  11. ^ Baten, Joerg; Llorca-Jaña, Manuel (2021). "Inequality, Low-Intensity Immigration and Human Capital Formation in the Regions of Chile, 1820–1939" (PDF). Economics and Human Biology. 43: 101030. doi:10.1016/j.ehb.2021.101030. ISSN 1570-677X. PMID 34171763. S2CID 219382958. 9 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF).
  12. ^ Intercolonial Intimacies: Relinking Latin/o America to the Philippines. 1898-1964 By Paula C. Park සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 නොවැම්බර් 2022 at the Wayback Machine (INTRODUCTION: Residual Intercolonial Intimacies across the "Hispanic" Pacific)
  13. ^ Eyzaguirre, Jaime (1967). Breve historia de las fronteras de Chile (ස්පාඤ්ඤ බසින්). Editorial Universitaria.
  14. ^ Mateo Martinic Beros (1971). Presencia de Chile en la Patagonia austral 1843 – 1879 (ස්පාඤ්ඤ බසින්). Editorial Andrés Bello. 31 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය December 8, 2022.
  15. ^ Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. p. 137. ISBN 9781107507180.
  16. ^ "Historia de la Isla de Pascua: Su Incorporación y Su Conflicto Con La Williamson & Balfour. Daños Patrimoniales, Pretensiones Internacionales e Independentismos". 21 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 26 January 2024.
  17. ^ William Sater, Chile and the United States: Empires in Conflict, Athens, GA; University of Georgia Press, ISBN 0-8203-1249-5 p.51
  18. ^ Fowler, Will (1996). Authoritarianism in Latin America since independence. University of Virginia: Greenwood Press. pp. 30–96. ISBN 0-313-29843-2.
  19. ^ Frazier, Lessie Jo (17 July 2007). Salt in the Sand: Memory, Violence, and the Nation-State in Chile, 1890 to the Present. Duke University Press. pp. 163–184. ISBN 978-0-8223-4003-4. 29 November 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2013.
  20. ^ Mares, David; Francisco Rojas Aravena (2001). The United States and Chile: Coming in from the Cold. Routledge. p. 145. ISBN 978-0-415-93125-0. 29 November 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2013.
  21. ^ Trento, Joseph J. (2005). The Secret History of the CIA. Carroll & Graf Publishers. p. 560. ISBN 978-0-7867-1500-8. 19 March 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2013.
  22. ^ Lois Hecht Oppenheim (2007). Politics in Chile: Socialism, Authoritarianism, and Market Democracy. Westview Press. p. 52. ISBN 978-0-7867-3426-9. 29 November 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2013.
  23. ^ a b c De Vylder, Stefan (5 March 2009). Allende's Chile: The Political Economy of the Rise and Fall of the Unidad Popular. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-10757-0.
  24. ^ "Allende wins the elections: first coup attempt". Grace.evergreen.edu. 7 January 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2009.
  25. ^ a b c d Friedman, Norman (1 March 2007). The Fifty-Year War: Conflict and Strategy in the Cold War. Naval Institute Press. pp. 367–368. ISBN 978-1-59114-287-4. 29 November 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2013.
  26. ^ Qureshi, Lubna Z. (2009). Nixon, Kissinger, and Allende: U.S. Involvement in the 1973 Coup in Chile. Lexington Books. pp. 86–97. ISBN 978-0-7391-2655-4. 29 November 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2013.
  27. ^ "Report on CIA Chilean Task Force activities". Chile and the United States: Declassified Documents relating to the Military Coup, 1970–1976. The National Security Archive: Electronic Briefing Books (George Washington University). 11 February 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 March 2010.
  28. ^ a b "Covert Action In Chile 1963–1973, Staff Report Of The Select Committee To Study Governmental Operations With Respect To Intelligence Activities". Federation of American Scientists. 3 October 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2009.
  29. ^ "Tightening the Belt". Time. 7 August 1972. 22 October 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  30. ^ "Equipo Nizkor – CIA Activities in Chile – September 18, 2000". Derechos.org. 13 May 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2009.
  31. ^ "Transition to Democracy in Latin America: The Role of the judiciary" (PDF). Yale University. 19 August 2013 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  32. ^ Soto, Óscar (1999). El último día de Salvador Allende. Aguilar. ISBN 978-956-239-084-2.[page needed]
  33. ^ Ahumada, Eugeno. Chile: La memoria prohibida.[page needed]
  34. ^ "Kissinger and Chile: the Declassified Record". The National Security Archive. 16 September 2013. 17 September 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 September 2013.
  35. ^ Lewis, Anthony (1975-02-27). "The Kissinger Doctrine". The New York Times. 12 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2024-05-08.
  36. ^ a b Juan Paulo Iglesias (25 August 2023). "Sebastián Hurtado, historiador: "Estados Unidos no tuvo participación directa en el Golpe, pero sí quería que Allende cayera"" (ස්පාඤ්ඤ බසින්). La Tercera. 12 September 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 January 2025.
  37. ^ Hurtado, Sebastián (10 October 2016). "Chile y Estados Unidos, 1964-1973. Una nueva mirada". Nuevo Mundo Mundos Nuevos (ස්පාඤ්ඤ බසින්). doi:10.4000/nuevomundo.69698.
  38. ^ Dinges, John. "Operation Condor". latinamericanstudies.org. Columbia University. 22 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 July 2018.
  39. ^ "Flashback: Caravan of Death". BBC. 25 July 2000. 26 February 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 March 2008.
  40. ^ Ministerio del Interior (3 August 1999). "Ministerio del Interior, Programa de Derechos Humanos – ddhh_rettig". Ddhh.gov.cl. 23 December 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2009.
  41. ^ a b "Sintesis Ok" (PDF). 27 July 2007 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 December 2009.
  42. ^ Eva Vergara (18 August 2015). Chile Recognizes 9,800 More Pinochet Victims සංරක්ෂණය කළ පිටපත 31 දෙසැම්බර් 2015 at the Wayback Machine. The Associated Press via The Huffington Post. Retrieved 25 August 2015.
  43. ^ Pamela Constable; Arturo Valenzuela (1993). A Nation of Enemies: Chile Under Pinochet. W W Norton & Company Incorporated. p. 150. ISBN 978-0-393-30985-0.
  44. ^ Klein, Naomi (1 April 2010). The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism. Henry Holt and Company (2007). p. 85. ISBN 978-1-4299-1948-7. 29 November 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2013.
  45. ^ Huneeus, Carlos (3 September 2009). "Political Mass Mobilization against Authoritarian Rule: Pinochet's Chile, 1983–88". In Adam Roberts; Timothy Garton Ash (eds.). Civil Resistance and Power Politics:The Experience of Non-violent Action from Gandhi to the Present. Oxford University Press. pp. 197–212. ISBN 978-0-19-161917-5. 29 November 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2013.
  46. ^ Christian, Shirley (16 December 1989). "Man in the News: Patricio Aylwin; A Moderate Leads Chile". The New York Times. 29 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2018.
  47. ^ "Chile elects new leader Late president's son wins big". Encyclopedia.com. 12 December 1993. http://www.encyclopedia.com/doc/1P2-8257609.html. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 14 July 2013. 
  48. ^ "Moderate socialist Lagos wins Chilean presidential election". CNN. 16 January 2000. 6 May 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
  49. ^ "Chile elects first woman president". NBC News. 12 January 2006. 9 November 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 November 2019.
  50. ^ Reel, Monte (12 March 2006). "Bachelet Sworn in As Chile's President". The Washington Post. 1 July 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 August 2017.
  51. ^ "Michelle Bachelet sworn in as Chile's president". BBC News. 11 March 2014. 12 March 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 August 2021.
  52. ^ "Chile election: Conservative Piñera elected president". BBC News. 18 December 2017. 18 December 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 August 2021.
  53. ^ "Pinera, a conservative billionaire, is sworn in as president of Chile". Yahoo! News. Agence France Presse. 11 March 2018. 1 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 August 2021.
  54. ^ "US ready to help Chile: Obama". The Australia Times. 27 April 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 March 2010.
  55. ^ More Quakes Shake Chile's Infrastructure, Adam Figman, Contract, 1 March 2010 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 14 නොවැම්බර් 2014 at the Wayback Machine
  56. ^ "Background Note: Chile". Bureau of Western Hemisphere Affairs, United States Department of State. 16 December 2011. 21 January 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 March 2012.
  57. ^ Naomi Larsson (26 October 2019). "Chile protests: More than one million bring Santiago to a halt". Al Jazeera. 26 October 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 November 2019.
  58. ^ Sandra Cuffe (19 November 2019). "One month on: Protests in Chile persist despite gov't concessions". Al Jazeera. 17 March 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 November 2019.
  59. ^ "Presidente Piñera promulga reforma que posterga elecciones al 15 y 16 de mayo". El Mostrador (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 6 April 2021. 5 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 April 2021.
  60. ^ "Leftist Gabriel Boric to become Chile's youngest ever president". BBC News. 20 December 2021. 20 December 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 December 2021.
  61. ^ "Gabriel Boric, 36, sworn in as president to herald new era for Chile". The Guardian (ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 March 2022. 12 March 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 March 2022.
  62. ^ "Chile's president-elect names progressive, majority-women cabinet". The Guardian (ඉංග්‍රීසි බසින්). 21 January 2022. 25 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 March 2022.
  63. ^ "Chile constitution: Voters overwhelmingly reject radical change". BBC News. 5 September 2022. 5 September 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 September 2022.
  64. ^ Villegas, A. (18 December 2023). "Chileans reject conservative constitution to replace dictatorship-era text". Reuters. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2023.
  65. ^ "Chilean voters reject conservative constitution, after defeating leftist charter last year". AP News (ඉංග්‍රීසි බසින්). 17 December 2023. 18 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 December 2023.
  66. ^ "Chile rejects second attempt to renew constitution". dw.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). 18 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 December 2023.
"https://si.wikipedia.org/w/index.php?title=චිලී_හි_ඉතිහාසය&oldid=750529" වෙතින් සම්ප්‍රවේශනය කෙරිණි