අරුබා හි ඉතිහාසය
පූර්ව-සෙරමික් යුගය
[සංස්කරණය]අරුබාහි ප්‍රාග් ඓතිහාසික යුගයේ දී, සුවිශේෂී කාල පරිච්ඡේද තිබුණි: පෞරාණික හෝ පූර්ව-සෙරමික් සහ නව-ඉන්දියානු හෝ සෙරමික් (ඩබජුරොයිඩ්) යුගය.[1] අරුබාහි පෞරාණික වාඩිලෑම ක්‍රි.ව. පළමු සහස්‍රය දක්වාම පැවතුනි, එය දූපත් කැරිබියානු දූපතේ අනෙකුත් ප්‍රදේශ හා සසඳන විට සාපේක්ෂව ප්‍රමාදයි. පෞරාණික ජීවන රටාව සාගර සම්පත් කෙරෙහි දැඩි අවධානයක් යොමු කරමින් මසුන් ඇල්ලීම, දඩයම් කිරීම සහ එකතු කිරීම මත පදනම් වූ ආහාර ආර්ථිකයක් වටා භ්‍රමණය විය. උද්‍යාන විද්‍යාව සහ කෘෂිකර්මාන්තය මෙන්ම පිඟන් මැටි ද නොතිබුණි.[2] ආයුධ සහ මෙවලම් ප්‍රධාන වශයෙන් ගල් වලින් නිර්මාණය කරන ලදී.[3] තියුණු දාර සහිත පොරොව තල, උළු සහ පිහි බහුලව භාවිතා වූ අතර, පිහි ඒවායේ දිගටි හැඩය සහ පැතලි තල මගින් වෙන්කර හඳුනාගත හැකි විය.[4]
එක් කැපී පෙනෙන ස්ථානයක් වන සෙරෝ මස්කිටා, දිවයිනේ අනෙකුත් පෞරාණික යුගයේ ස්ථාන වලට වඩා පැරණි මෙවලමක් ලබා දුන්නේය. මෙම මෙවලමෙහි නිම කිරීමේ ශිල්පීය ක්‍රම සහ හැඩය අරිකොක් හි සොයාගත් එකකට සමාන වන අතර, එය ආසන්න වශයෙන් ක්‍රි.පූ. 2000 ට පෙර දිනයක් යෝජනා කරයි. දිවයිනේ මෙම මෙවලම් තිබීම ප්‍රධාන භූමියෙන් ඉඳහිට පැමිණෙන සංචාර වලින් විය හැකිය. සමස්තයක් වශයෙන්, අරුබා හි පෞරාණික යුගයේ ස්ථාන 33ක් හඳුනාගෙන ඇත.[3]
මුල් මානව සංක්‍රමණය සහ සංස්කෘතික හුවමාරුව
[සංස්කරණය]මෙම කාල පරිච්ෙඡ්දය තුළ, ලීවර්ඩ් දූපත් දකුණු ඇමරිකාවේ ප්‍රධාන භූමිය සමඟ සම්බන්ධතා පවත්වා ගෙන ගිය අතර වෙළඳාමේ නිරත විය, විශේෂයෙන් වෙනිසියුලාවේ වර්තමාන ෆැල්කන්-සුලියා ප්‍රාන්තයේ සහ සමහර විට ලා ගුජිරා අර්ධද්වීපයේ (වෙනිසියුලාව/කොලොම්බියාව) හවුල්කරුවන් සමඟ. ඔවුන් අයත් වූ නිශ්චිත භාෂා කණ්ඩායම අවිනිශ්චිතව පවතී. මැල්මොක්[5] සහ කැනෂිටෝ හි ඇමරින්ඩියන් සුසාන භූමි 60 සිට 70 දක්වා සොයා ගැනීමෙන් මෙම න්‍යායට සහාය වේ. කැනෂිටෝ හි භූමදාන ස්ථාන ක්‍රි.පූ. 100 සිට ක්‍රි.ව. 100 දක්වා කාල නිර්ණය කර ඇත. සමස්ථානික පර්යේෂණවලින් හෙළි වූයේ එහි වළලනු ලැබූ පුද්ගලයින්ගෙන් එක් අයෙකු අරුබාහි නොවන බවත් අරුබාන් සම්භවයක් ඇති අනෙකුත් පුද්ගලයින් හතර දෙනාට සාපේක්ෂව වෙනස් ආහාර වේලක් අනුගමනය කළ බවත්ය. මෙම සොයාගැනීමෙන් පෙනී යන්නේ මුල් මානව සංක්‍රමණය සහ සංස්කෘතික හුවමාරුව දැනටමත් මුල් අවධියේදී මෙම පෞරාණික ඉන්දියානුවන්ගේ සංස්කෘතික රටාවේ කොටසක් වූ බවයි.[1]
මැල්මොක් හි භූමදාන ස්ථානය ක්‍රි.ව. 450 සහ 1000 අතර කාලයට අයත් වේ. ඒ කාලයේ අරුබන්වරුන්ට කෙටි හා ශක්තිමත් ශරීරයක් තිබුණි, වැඩිහිටි පිරිමින් සාමාන්‍යයෙන් 1.57 මීටර් (අඩි 5.2) උසකින් යුක්ත වූ අතර කාන්තාවන් සාමාන්‍යයෙන් 1.49 මීටර් (අඩි 4.9) උසකින් යුක්ත විය. භූමදාන සිරිත් විරිත් මගින් පුරාණ දූපත් වැසියන්ගේ සමාජ ගතිකත්වය පිළිබඳ අවබෝධයක් ලබා දේ. භූමදාන රටා මත පදනම්ව,[6] ඔවුන් 15 සිට 30 දක්වා වංශවල ගමන් කළ බව නිගමනය කරන ලදී. මෙම කණ්ඩායම් මෙහෙයවනු ලැබුවේ පොකුරේ මධ්‍යයේ වළලනු ලැබූ වැඩිහිටි මිනිසෙකු විසිනි. ඔහුගේ සොහොන සලකුණු කරන ගල් කිහිපයක් තිබීමෙන් ඔහුගේ උසස් තත්ත්වය අවධාරණය විය. පවුලේ ඉතිරි කණ්ඩායම ඔහු වටා වළලනු ලැබීය.[1]
නව-ඉන්දියානු යුගය: කැකෙටියෝ
[සංස්කරණය]නව-ඉන්දියානු - කැකෙටියෝගේ පැමිණීමෙන් ටික කලකට පසු, ක්‍රි.ව. 950 දී පමණ පුරාවිද්‍යාත්මක වාර්තාවෙන් අරුබාවෙන් පෞරාණික ජනගහනය අතුරුදහන් විය. සමාජ-ආර්ථික සහ තාක්ෂණික වශයෙන් කැකෙටියෝවරුන්ට උසස් සංස්කෘතියක් තිබූ බව පැහැදිලිය. කැකෙටියෝවරු පුරාණ ඉන්දියානුවන් සමඟ යම් කාලයක් ජීවත් වූ බවත් අවසානයේ ඔවුන් අවතැන් වී හෝ උකහා ගත් බවත් සිතිය හැකිය.[1]
කැකෙටියෝවරු අරවක් ජනයාට අයත් වූහ. අරවක් ශිෂ්ටාචාරයේ (භාෂාමය වර්ගීකරණයක් මත පදනම් වූ නමක්) ආරම්භය මධ්‍යම ඇමසන් කලාපයේ පිහිටා ඇත. ක්‍රි.පූ. 1500 සහ 500 අතර, අරවක්වරුන්ගේ බලපෑම කැරිබියානු ද්‍රෝණිය සහ ගයනා දක්වා ව්‍යාප්ත වී තිබුණි. ක්‍රි.ව. 850 සහ 1000 අතර, කැකෙටියෝ ඉන්දියානුවන් බටහිර වෙනිසියුලාවේ සිට, බොහෝ විට පැරගුවානා සහ ගුවාජිරේ අර්ධද්වීපවලින්, ලීවර්ඩ් ඇන්ටිලස් වෙත සංක්‍රමණය විය. ඔවුන් අරවක්-මයිපූර් භාෂා පවුලට අයත් විය.[7][8][9][10] කැකෙටියෝ යන නම යුරෝපීයයන් සමඟ ඔවුන්ගේ පළමු සම්බන්ධතාවයේදී මෙම කණ්ඩායම තමන් ගැන සඳහන් කළ ආකාරය දක්වයි. ඔවුන්ට පුරාණ ජනගහනයට වඩා දිගු හා පටු හිස් කබල් තිබූ අතර, ඔවුන්ගේ උස මීටර් 1.60 (අඩි 5.2) දක්වා විය. නවකයින් දූපත් වලට මැටි භාණ්ඩ සහ කෘෂිකර්මාන්තය ගෙන ආ අතර එබැවින් නව-ඉන්දියානු යුගයේ කොටසක් ලෙස වර්ගීකරණය කර ඇත.[1]
කැකෙටියෝ ප්‍රධානත්වය
[සංස්කරණය]පුරාවෘත්තීය කැසික් මැනෞරේ සිය අධිකාරිය ක්‍රියාත්මක කළ ප්‍රදේශය වූයේ පැරගුවානා අර්ධද්වීපය මෙන්ම අරුබා, කුරකාඕ සහ බොනෙයා ඇතුළු වෙනිසියුලාවේ වත්මන් ෆැල්කන්-සුලියා ප්‍රාන්තයේ වෙරළබඩ කලාපයයි. කැකෙටියෝ ජනතාවට රාජ්‍ය ගොඩනැගීමේ ඉතා දියුණු ක්‍රියාවලියක් තිබුණි. ඔවුන්ට ප්‍රධානත්වයක් තිබූ අතර, එය මානව පරිණාමයේ දී බොහෝ විට රාජධානියකට පූර්වගාමියා වන අතර, මධ්‍යම නායකයින් - පරම ප්‍රධානීන් - බහු යටත් දේශපාලන-පරිපාලන ඒකක පාලනය කළහ.[11][7][8] අවධාරණය වූයේ හමුදා පාලනය හෝ විශාල භූමි ප්‍රදේශ යටත් කර ගැනීමට වඩා ආදිවාසී ප්‍රජාවන් අතර දේශපාලන හා ආගමික සන්ධාන කෙරෙහි ය.
කැකෙටියෝ ප්‍රධානත්වයේ ප්‍රධානියා වූයේ නූතන අර්ථයෙන් ලෞකික හා ආගමික අධිකාරියක් ඇති ඩයඕ නම් අධ්‍යාත්මික නායකයෙකි. ඔහුට ස්වභාවධර්මයට බලපෑම් කළ හැකි බලතල තිබුණි: ෂාමන්. ඩයඕ තනතුර පාරම්පරික විය. බහු භාර්යාවන් විවාහ කර ගැනීමට අවසර දීමෙන්, ඩයඕට අනෙකුත් කණ්ඩායම්, ගෝත්‍ර හෝ ගම් සමඟ දේශපාලන සන්ධාන ඇති කර ගැනීමට සහ පවත්වා ගැනීමට හැකි විය. ප්‍රධානත්වය එහි සැලසුම තුළ මධ්‍යගත වූ නමුත් ඒකාධිපති හෝ ප්‍රචණ්ඩත්වය මත පදනම් වූ යටත් කිරීම මත පදනම් නොවීය.[12] යුරෝපීය සම්බන්ධතාව පැවති සමයේදී (ක්‍රි.ව. 1499–1535) ස්පාඤ්ඤ ආක්‍රමණිකයන් මෙම ව්‍යාප්ති ක්‍රියාවලියට බාධා කළහ.
දේශපාලන ඒකක සහ පාලනය
[සංස්කරණය]කැකෙටියෝ භූමිය ඉහළම අධිකාරියට යටත් වූ පහළ "දෙවන මට්ටමේ ප්‍රධානීන්ගේ" අධිකාරිය යටතේ පැවති කුඩා දේශපාලන ඒකක කිහිපයකින් සමන්විත විය.[7] ඒකක කෙරෙහි මධ්‍යම අධිකාරිය ක්‍රියාත්මක කළ ආකාරය පැහැදිලි නැත. කෙසේ වෙතත්, සම්බන්ධතා කාල පරිච්ඡේදයේ වාර්තාවලින් පෙනී යන්නේ ඩයඕ පහළ ඒකක කෙරෙහි අත්තනෝමතික ලෙස තම බලය ක්‍රියාත්මක නොකළ බවයි. ඩයඕ සහ පහළ නායකයින් අතර උප-ඒකක දෙකක්, ගුවාරානෝස් සහ අමුයායිස්, පැරගුවානා අර්ධද්වීපයේ ජීවත් විය.[1] පැරගුවානා සිට කිලෝමීටර් 30 කටත් වඩා අඩු දුරකින් පිහිටි අරුබා, මීට පෙර මෙම ඒකකවලින් එකකට සම්බන්ධ කර ඇත.[7][13]
පැරගුවානා හි සඳහන් ගුවරානෝස් සහ අමුයෙස් වැනි ඩයඕ සහ ප්‍රාදේශීය අනු ඒකක වලින් පසුව, ගම ප්‍රධාන ධූරාවලියේ තුන්වන මට්ටමේ පාලනයක් පිහිටුවන ලදී. අරුබාහි ගම්මාන පහක් තිබුණි (එකවර නොවේ): විශාල ගම්මාන තුනක් සෙරි නොකා (සැන්ටා කෲස්), ටැන්කි ෆ්ලිප් (නූර්ඩ්) සහ සැවනෙටා සහ කුඩා ගම්මාන දෙකක් ටැන්කි ලීන්ඩර්ට් සහ පාර්කිටෙන්බොස් අසල, ඒවා තවමත් ක්‍රමානුකූලව අධ්‍යයනය කර නොමැත. අරුබන් ගම්මානවල පිහිටීම වෙනස් විය. ඒවා පිහිටා තිබුණේ ප්‍රයෝජනවත් කෘෂිකාර්මික ඉඩම් ලබා ගත හැකි සහ වඩාත් හිතකර ජල විද්‍යාත්මක තත්වයන් පැවති ස්ථානවල ය, එනම් රූයි (ගලි) කිහිපයක් එකට එකතු වූ සහ සාපේක්ෂව බොහෝ ජලය ලබා ගත හැකි ස්ථාන වැනි.[14][8]
කෘෂිකර්මය, වෙළඳාම සහ ජාලය
[සංස්කරණය]කැකෙටියෝ ජනයා බොහෝ විට මාරු වන වගා ගොවිතැන් ක්‍රමයක් භාවිතා කළ අතර එය කප්පාදු කිරීම සහ පිළිස්සීම ලෙසද හැඳින්වේ.[15] කෘෂිකර්මාන්තයෙන් සහ මසුන් ඇල්ලීමෙන් ලැබෙන අස්වැන්න, දේශීයව ලබා ගත නොහැකි හෝ නිෂ්පාදනය කළ නොහැකි අමුද්‍රව්‍ය සහ කෞතුක වස්තු වෙළඳාමේ යෙදීමෙන් අතිරේක විය. දහසයවන සියවසේ මූලාශ්‍රවලින් පෙනී යන්නේ කැකෙටියෝවරු ලුණු, ඔරු, දුම්කොළ සහ පබළු වෙළඳාම් කළ බවයි.[16][7][17] ලීවර්ඩ් කැකෙටියෝවරු නිසැකවම හුදකලාව ජීවත් නොවූ නමුත් කලාපීය වෙළඳ ජාලයන් සහිත ගතික ප්‍රධානත්වයක බාහිර ප්‍රදේශ පිහිටුවා ගත්හ.[1]
සුසාන කටයුතු
[සංස්කරණය]1882 දී ප්‍රංශ ගවේෂක ඇල්ෆොන්ස් එල්. පිනාර්ට් පැරණි අරුබා ඉන්දියානුවෙකු විසින් සපයන ලද වාර්තාවක් ලේඛනගත කළේය. සබොනෙටා (සවනෙටා) හි හිටපු ඉන්දියානු කඳවුරේ සාක්ෂිකරුවෙකු වූ ඉන්දියානුවාගේ වාර්තාවට අනුව, විශාල කේතුකාකාර ඔල්ලා වලින් එකක ස්වදේශික කාන්තාවක් භූමදාන කරන ලදී. ඇගේ සිරුර බඳුන තුළ දෙගුණ කරන ලද අතර, හිස විවරය හරහා නෙරා ඇත. පසුව, හිස මත කුඩා බඳුනක් උඩු යටිකුරු කරන ලද අතර, මුළු භූමදානයම පොළොවෙන් වැසී ගියේය.[18]
කැකෙටියෝ ජනයා පොකුරු වශයෙන්, ගම් සීමාවන් තුළ සහ ඉන් පිටත භූමදාන කරන ලදී. සමහර විට, ද්විතියික භූමදානයක් තිබුණි, සමහර විට සුවිශේෂී පුද්ගලයින් සඳහා වෙන් කර ඇත. ප්‍රාථමික භූමදානයේදී, මියගිය අය විශාල භාජනයක තැන්පත් කරන ලද අතර, ඉහළින් තබා ඇති කුඩා බඳුනකින් ආවරණය කරන ලදී. ද්විතියික භූමදානයකදී, දේහය මුලින් බඳුනක් නොමැතිව තැන්පත් කරන ලද අතර, මාස කිහිපයකට හෝ වසර කිහිපයකට පසු, ඇටකටු ඉවත් කර දෙවන වරටත් කුඩා භාජනවල නැවත තැන්පත් කරන ලදී. සමහර භාජනවල අක්ෂ, ෂෙල් වෙඩි සහ මැටි භාණ්ඩ වැනි සොහොන් පූජා අඩංගු විය. දකුණු ඇමරිකාවේ මෑතක් වන තුරුම ද්විතියික භූමදාන ක්‍රමය ක්‍රියාත්මක විය. අරුබා හි නව-ඉන්දියානු භූමදාන පිළිවෙත් සහ ගුජිරා හි පශ්චාත්-කොලොම්බියානු ප්‍රභේදය අතර කැපී පෙනෙන සමානකම, මරණින් පසු ජීවිතය පිළිබඳ සමාන විශ්වාසයන් සමාජ දෙකෙහිම පැවති බවට උපකල්පනය සාධාරණීකරණය කරයි.[1]
අවසාන ස්වදේශික අරුබන්
[සංස්කරණය]නිකොලාස් පයික්ලස් අවසාන දන්නා ආදිවාසී අරුබන් ජාතිකයා ලෙස සැලකේ. පයික්ලස් අරුබාහි මුල් වැසියන්ගේ වඳ වී ගිය භාෂාව කතා කළ අතර තේරුම් ගත් අතර ඔවුන්ගේ ජීවන රටාවට හා සිරිත් විරිත්වලට අනුගත විය. ඔහු සැවනේටා හි පැල්පතක ජීවත් විය. ඔහුගේ ආහාර වේලට කොකොලිෂි (සෙරුන් උවා) සහ කාර්කෝ (ඇලිගර් ගිගාස්) වැනි මුහුදු ගොළුබෙල්ලන් මෙන්ම වල් පැළෑටි ද ඇතුළත් විය. පයික්ලස් ආගමික වත්පිළිවෙත්වලට සම්බන්ධ වීම ප්‍රතික්ෂේප කළේය. 1840 දී පමණ, ඔහුගේ පැල්පතට නුදුරින් පිහිටි ගසක අත්තක එල්ලී මියගොස් සිටියදී සොයා ගන්නා ලදී. ආසන්න වශයෙන් වයස අවුරුදු 50 ක් පමණ යැයි ඇස්තමේන්තු කර ඇති ඔහු ස්ථානීයව තැන්පත් කරන ලද අතර දැඩි පාෂාණමය මතුපිට නිසා නිසි ලෙස භූමදාන නොකළ අතර, ඔහු පස් සහ ගල් තට්ටුවකින් පමණක් වැසී තිබුණි.[19][20] පයික්ලස්ගේ හිස් කබල ඒ.ජේ. වැන් කූල්විජ්ක්ගේ මැදිහත්වීමෙන් පැරණි රිජ්ක්ස් ජනවාර්ගික විද්‍යා කෞතුකාගාරයට, වර්තමානයේ ලයිඩන් හි ජාතික ජනවාර්ගික කෞතුකාගාරයට තෑගි කරන ලදී.[20]
ස්පාඤ්ඤ යුගය
[සංස්කරණය]මුල් ගවේෂණ
[සංස්කරණය]ක්‍රිස්ටෝපර් කොලොම්බස් නව මහාද්වීපයක් සොයමින් නොව ඉන්දියාවට යන කෙටිම මාර්ගය සොයමින් සිටි බව දන්නා කරුණකි. සියවසකට පෙර මාර්කෝ පෝලෝගේ සංචාරවල සිට ඉන්දියාව යුරෝපීය වෙළඳ ව්‍යාප්තියේ සහ ස්පාඤ්ඤ කිරීටයේ විදේශ ප්‍රතිපත්තියේ ප්‍රමුඛයා විය. ඉන්දියාව, චීනය සහ ජපානය අසීමිත ධනය, රන්වලින් වැසී ඇති නිවාස සහිත නගර සහ කුළුබඩු, මුතු සහ සේද වලින් නිම කළ නොහැකි තරම් දූපත් සහිත දූපත් පිළිබඳ මධ්‍යකාලීන අදහස්වල කේන්ද්‍රස්ථානය විය. ඇට්ලන්ටිස් සාගරය හරහා බටහිරට සාපේක්ෂව කෙටි මාර්ගය හරහා ඉන්දියාවට ළඟා විය හැකි බවට සැකයක් මතු විය.
නව ලෝකයට ඔහුගේ තුන්වන ගමනේදී, කොලොම්බස් ඉන්දියාවට දකුණු මාර්ගය සොයමින් සිටි අතර පරියා අර්ධද්වීපය (නැගෙනහිර වෙනිසියුලාව) සහ ඔරිනෝකෝ කලාපය ගවේෂණය කළ අතර එහිදී ඔහු ඔරිනෝකෝ ඩෙල්ටාවේ මිරිදිය ගංගා ජලය සොයා ගත්තේය. ඉන්දියාවේ වෙරළට ඔබ්බෙන් දූපත් සොයා නොගත් නමුත් වඩාත් පුළුල් භූමි ස්කන්ධයක්; ආසියාවේ දිගුවක් බවට සැකයක් මතු විය. මෙය නොදන්නා මහාද්වීපයක් බව කොලොම්බස් තේරුම් ගත්තේ නැත. ඔහුගේ ක්‍රිස්තියානි මධ්‍යකාලීන ඉදිරිදර්ශනයේ ලක්ෂණයක් වන කොලොම්බස් භූමික පාරාදීසය සොයා ගත් බව උපකල්පනය කිරීමෙන් ප්‍රහේලිකාව විසඳීය. දෙවියන් වහන්සේගේ අවසරයකින් තොරව භූමික පාරාදීසය මිනිසුන්ට ප්‍රවේශ විය නොහැකි විය. කොලොම්බස් නව ලෝකයේ භූගෝලීය සොයාගැනීම ක්‍රිස්තියානි භාෂාවෙන් අත්විඳ ඇති අතර දිව්‍ය බලයකින් පවරන ලද විශේෂ කාර්යභාරයක් තමාට පවරා ගත්තේය. ඇමරිකාවන් සොයා ගැනීමත් සමඟ ස්වර්ණමය යුගය, ඇට්ලන්ටිස් සහ භූමික පාරාදීසය පිළිබඳ මිථ්‍යාවන් ආසියාවේ සිට නව ලෝකයට සංක්‍රමණය විය. ඔහු 1506 මැයි 20 වන දින මිය ගියේය, ඔහු ඉන්දියාවේ වෙරළ තීරයේ හෝ සමහරවිට අර්ධද්වීපයක් වන ඇන්ට්-ඉල්හා හි නව දූපත් සොයා ගත් බව විශ්වාස කළේය. මෙම ඇන්ට්-ඉල්හා ජනාවාස වූයේ ඔහු "ඉන්දියානුවන්" ලෙස හැඳින්වූ ජනයා විසිනි.[21]
1500 දී, ජුවාන් ඩි ලා කෝසා නව ලෝකයේ පළමු සිතියම අඳින ලද අතර, එය එවකට දන්නා ලීවර්ඩ් ඇන්ටිලස් දෙදෙනා නිරූපණය කළේය. 1502 දී නිර්නාමිකව නිර්මාණය කරන ලද වඩාත් නිවැරදි කැන්ටිනෝ සිතියමෙන් පසුව, පුළුල් භූමි ප්‍රමාණයක් ද පෙන්නුම් කළ අතර ඉස්ලා ඩෝ ගිගන්ටේ (යෝධයන්ගේ දූපත) සහ ඉස්ලා ඩෝ බ්‍රසීල් (බ්‍රසීල් දූපත) සඳහන් කළේය. ඉස්ලා ඩෝ බ්‍රසීලයට නිරිත දෙසින් පිහිටි ඉස්ලා ඩෝ ගිගාන්ටේ පිහිටීමෙන් ඇඟවෙන්නේ අරුබා වයඹ දෙසින් පිහිටා ඇති බැවින් එය බොනෙයා සහ කුරකාඕ වෙත යොමු වන බවයි.
.jpg)
බටහිර ඉන්දීය දූපත් යුරෝපයේ ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ 1493 දී, නව ලෝකයේ ලෞකික (සිවිල්) සහ ආගමික බලධාරීන් අතර බෙදීම සකස් කිරීමට සිදු විය. අලුතින් පත් කරන ලද ස්පාඤ්ඤ පාප් වහන්සේ හයවන ඇලෙක්සැන්ඩර් විසින් ඉන්ටර් කේටෙරා බුල් නිකුත් කරන ලද අතර, අලුතින් සොයාගත් භූමි ප්‍රදේශ කෙරෙහි ස්පාඤ්ඤ කිරීටයේ ස්වෛරීභාවය සහ ශුද්ධ කාර්යයේ වගකීම ලබා දුන්නේය: උපයාගත් සහ හැකියාව ඇති යහපත්, දේවභයැති මිනිසුන් එම දූපත් සහ මහාද්වීප වෙත යැවීම, එහි වෙසෙන ස්වදේශිකයන්ට කතෝලික ඇදහිල්ල පිළිබඳව ඉගැන්වීම සහ ඔවුන් තුළ හොඳ පුරුදු ඇති කිරීම. ගිවිසුමට පාප්තුමාගේ අනුමැතිය ලබා ගැනීම සඳහා, සොයාගත් ප්‍රදේශවල මිෂනාරි කටයුතු දැඩි ලෙස සිදු කිරීමට ස්පාඤ්ඤය පොරොන්දු විය. මෙය ඇමරිකාවට එවැන්ජලිස්ත කිරීමට සහ පූජකවරුන් පත් කිරීමට සහ සේවයෙන් පහ කිරීමට අයිතිය ලබා දුන් අතර, කලාපයේ පල්ලිය සහ රාජ්‍යය අතර වෙන්වීම බොඳ කළේය. වෙනත් වචන වලින් කිවහොත්, ස්පාඤ්ඤ කිරීටයට ඇමරිකාවේ සැලකිය යුතු ආගමික අධිකාරියක් ලබා දෙන ලදී, එය රාජ්‍යයෙන් දැඩි ලෙස වෙන් නොවූ අතර ආගමික සහ ලෞකික ක්ෂේත්‍ර අතර වෙනස දුර්වල කළේය - එය පල්ලිය සහ රාජ්‍යය අතර වෙන්වීමේ ප්‍රධාන අංගයකි.[21]
ජයග්‍රාහකයින්
[සංස්කරණය]ජයග්‍රාහකයින් එල් ඩොරාඩෝහි නිමක් නැති රන් සංචිත පිළිබඳ ජනප්‍රවාදවලට ආකර්ෂණය විය. මෙම ජයග්‍රහණය ලේ වැගිරීම්, විනාශ කිරීම් සහ යුරෝපීය සමාජයට ස්වදේශික ජනතාව බලහත්කාරයෙන් උකහා ගැනීම මගින් සංලක්ෂිත විය, උදාහරණයක් ලෙස 1492 දී කොලොම්බස් විසින් ඉන්දියානු වහල්භාවය ආරම්භ කිරීම. යුරෝපීයයන්ට වාසියක් තිබුණේ ගිනි අවි, වානේ කඩු, සන්නාහ, නැව්, අශ්වයන් සහ ඉලක්කගත හමුදා උපාය මාර්ග වැනි උසස් ආයුධ ඔවුන් සතුව තිබූ බැවිනි. ගවේෂණ නායකයින් බොහෝ දුරට මධ්‍යතන යුගයේ අග භාගයේ සමාජයේ ඉහළ ස්ථරවලින් පැමිණියද, ඔවුන්ගේ පාබල සෙබළුන් සාමාන්‍යයෙන් දකුණු යුරෝපයේ පහළ මධ්‍යම පන්තියේ අය වූහ. මෙම සොල්දාදුවන් අනාගත එන්කොමන්ඩෙරෝ කණ්ඩායමේ පදනම සකස් කළහ. එන්කොමියෙන්ඩා ක්‍රමය ස්පාඤ්ඤ යටත් විජිතවාදීන්ට ස්පාඤ්ඤ කිරීටය විසින් ස්වදේශික ජනතාවගෙන් කප්පම් සහ ශ්‍රමය ලබා ගැනීමේ අයිතිය ලබා දුන්නේය. නිදසුනක් වශයෙන්, ආදිවාසී ප්‍රජාවන්ට බදු ක්‍රමයක් ලෙස සහ යටත් විජිතවාදීන්ගේ ආහාර සැපයුම සඳහා ඔවුන්ගේ කෘෂිකාර්මික හෝ ගොවිපල භූමියෙන් අස්වැන්නෙන් කොටසක් අත්හැරීමට සිදු විය,[a] ටයිනෝ හි කොනුකොස් ලෙස හැඳින්වේ. පරාජිතයින් බොහෝ විට පැහැරගෙන ගොස් නව ලෝකයේ වෙනත් තැන්වල වහල් කම්කරුවන් ලෙස ගවේෂණවලට සහභාගී වීමට බල කරන ලදී.[21]
ලීවර්ඩ් ඇන්ටිලස් හි කැකෙටියෝ ජනගහනය 1500 දී ස්පාඤ්ඤ යටත් විජිත අධිරාජ්‍යයට ඇතුළත් කරන ලදී. 1501 ජුනි 8 සහ 10 යන දිනවල, ඇලොන්සෝ ඩි ඔජෙඩා, කොකිවාකෝවා ලෙස හැඳින්වෙන වත්මන් වෙනිසියුලානු වෙරළබඩ ප්‍රදේශය සහ කුරකාඕ, අරුබා සහ බොනෙයාර් වෙරළ තීරයේ දූපත් සහ බොහෝ විට මොන්ගුස් සහ ආවේස් දූපත් සූරාකෑමේ තනි අයිතිය අත්පත් කර ගත්තේය. ස්පාඤ්ඤ පැවැත්ම සුරක්ෂිත කිරීම සඳහා ඩි ඔජෙඩාට ටියෙරා ෆර්ම් හි හැකිතාක් බටහිරට පරිපාලනයක් පිහිටුවීමට සිදු විය. ඩි ඔජෙඩා සහ අමෙරිගෝ වෙස්පුචි බොනෙයාර් සහ කුරකාඕ වෙත ගිය බව විශ්වාස කෙරේ, නමුත් වෙස්පුචි හෝ ඩි ඔජෙඩා අරුබන් භූමියට පය තැබූ බව සැලකේ. ඔහුට ස්වදේශිකයන් වහල්භාවයට පත් කිරීම පැහැදිලිවම තහනම් විය. කෙසේ වෙතත්, ඩි ඔජෙඩාට පරිපාලන කුසලතා සහ අභිප්‍රායන් නොතිබූ අතර, ඔහු මතභේදාත්මක චරිතයක් බවට පත්විය. ඩි ඔජෙඩා ගුවාජිරා කෙළවරේ සැන්ටා කෲස් නමින් කඳවුරක් ස්ථාපිත කළ අතර, එතැන් සිට ඔහු වෙළඳාම සිදු කළ අතර, බොහෝ විට ඊටත් වඩා වැදගත් ලෙස, වහල් දඩයම් කිරීම ඇතුළුව ඔහුගේ වැටලීම් සිදු කළේය. 1502 දී නව ලෝකයට ගිය ඔහුගේ තුන්වන ගමනේදී, ඩි ඔජෙඩා කුරකාඕ වෙත ගිය නමුත්, කලාපය සූරාකෑමට ඔහු දැරූ උත්සාහය අසාර්ථක විය. ඒ වෙනුවට, බාර්ටොලෝම් ඩි ලාස් කැසාස්, වර්තමාන කාටජිනා හි ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල ඩි ඔජෙඩාගේ වැටලීම්, වහල් දඩයම් කිරීම් සහ ම්ලේච්ඡ ක්‍රියා ඔහුගේ "හිස්ටෝරියා ජෙනරල් ඩි ලාස් ඉන්දියාස්" නම් පොතේ ලේඛනගත කළේය. මෙම වැටලීම් ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන්ට පවා විනාශකාරී වූ අතර, කලාපය පාලනය කිරීමට ගත් පළමු උත්සාහයේ අවසානය සනිටුහන් කළේය.[24]
1513 සහ 1515 අතර, කුරකාඕ, අරුබා සහ බොනෙයා ඇතුළු ලීවර්ඩ් ඇන්ටිලස් ජනශුන්‍ය විය. කපිතාන් ඩියාගෝ සලාසාර් මෙම උත්සාහයට නායකත්වය දුන් අතර, එය මෙම දූපත් වලින් ආදිවාසී වැසියන් 2,000 කට සහ බොහෝ විට ටියෙරා ෆර්ම් වෙතින් බලපෑවේය.[25] කැකෙටියෝ වැසියන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙකු බලහත්කාර කම්කරුවන් ලෙස හිස්පැනියෝලා වෙත ගෙන යන ලදී. ඔවුන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් අතරමගදී හෝ පසුව ස්පාඤ්ඤ යටත් විජිතවාදීන් විසින් හෝ 1518 දී විනාශකාරී වසූරිය වසංගතය අතරතුර රන් පතල්වල මිය යන්නට ඇත. පසුව, නව ඉන්දියානුවන් ප්‍රධාන භූමියෙන් අරුබා වෙත සංක්‍රමණය වූ අතර, ඉන්දියානුවන් ජුවාන් ඩි ඇම්පියස් විසින් කුරකාඕ වෙත ගෙන එන ලදී. ආදිවාසී ජනගහනය එන්කොමියෙන්ඩා යටතේ පැවති අතර, එමඟින් දූපත් වල කැකෙටියෝ ප්‍රජාවේ ස්වයං පාලනය අවසන් විය. ප්‍රධාන භූමියේ ඔවුන්ගේ ඥාතීන්ට ද එයින් යහපත් ප්‍රතිඵලයක් නොලැබුණි. බාර්ටොලෝම් ඩි ලාස් කැසාස් විසින් දේශීය ජනගහනය ක්‍රිස්තියානි ආගමට හරවා ගැනීමට ගත් අසාර්ථක උත්සාහයකින් පසුව, 1528 දී ප්‍රධාන භූමියේ වෙරළබඩ කලාපය වෙල්සර්ස්ගේ බැංකු සමාගමට බදු දෙන ලදී. මෙය කැකෙටියෝ රාජධානිය ප්‍රචණ්ඩ ලෙස යටත් කර ගැනීමට හේතු විය.[24] 1634 ට පෙර, කුරකාඕ සහ එහි අසල්වැසි දූපත් වන බොනෙයා සහ අරුබා, වෙනිසියුලා පළාතේ කොටසක් ලෙස සලකනු ලැබීය. ඔවුන් වෙනිසියුලාවෙන් වෙන් වී තිබුණේ වෙල්සර් ප්‍රදානයේ කාලය තුළ පමණි.[25]
කැරිබියානු කලාපය අත්පත් කර ගැනීම ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයින්ට අසාර්ථකත්වයක් බවට පත් විය. බටහිර ඉන්දීය දූපත් සූරාකෑම ලාභ නොලබන බව ඔප්පු වූ අතර හිස්පැනියෝලා සහ පුවර්ටෝ රිකෝ හි රන් කැණීම අඩු විය. ස්පාඤ්ඤ පදිංචිකරුවන් වෙනත් තැනකට සංක්‍රමණය වූ අතර, 1569 දී ස්පාඤ්ඤ කිරීටය රාජකීය නියෝගයෙන් කැරිබියානු දූපත් වල පදිංචි වීම තහනම් කළේය. කුරකාඕ, අරුබා සහ බොනෙයා යන බදු දුන් දූපත් වලට අදාළ නොවූ මෙම පියවර. කුඩා දූපත් අතහැර දැමූ අතර කියුබාව වැනි විශාල කැරිබියානු දූපත් වල යටත් විජිතකරණය දිරිමත් කරන ලදී. බොහෝ දූපත් බොහෝ දුරට පාලනයකින් තොරව සහ අනාරක්ෂිතව පැවති අතර, නව ලෝකය යටත් විජිතකරණය කිරීමේ ස්පාඤ්ඤයේ ඒකාධිකාරය බිඳ දැමීමට අවශ්‍ය වයඹදිග යුරෝපීය රටවලට ඒවා විභව අවස්ථාවක් බවට පත් කළේය. එංගලන්තය, ප්‍රංශය, නෙදර්ලන්තය සහ ඩෙන්මාර්කය කැරිබියානු දූපත් වල මුහුදු කොල්ලකෑම් සහ වෙළඳාමේ හැකියාවන් ගවේෂණය කළහ.[21]
මහාද්වීපයේ, මහා අධිරාජ්‍යයන් පිරිහී ගිය නමුත්, ස්වදේශික සමාජයන් දිගටම පැවතුන අතර, ඒවා විකෘති කිරීමේ දිගු ක්‍රියාවලියකට නිරාවරණය විය. ෆැල්කන්-සුලියා පළාතේ, අනෙකුත් ස්ථාන අතර, කැකෙටියෝ සමාජ ටියෙරා ෆර්ම් හි දිවි ගලවා ගත් නමුත්, ඔවුන්ගේ සංස්කෘතීන් සහ සමාජ ව්‍යුහයන් ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් විසින් බොහෝ දුරට විනාශ කරන ලදී. (කලින්) කැකෙටියෝ වෙරළබඩ දූපත් වන අරුබා, කුරකාඕ සහ ට්‍රිනිඩෑඩ් වල, ආදිවාසී ජනතාව යටත් විජිත යුගය දක්වාම ජීවත් වූහ. ගුජිරා අර්ධද්වීපයේ ස්වදේශික ඉතිහාසය අද දක්වා විහිදේ. ලීවර්ඩ් ඇන්ටිලීස් හි වයියු වැඩි වැඩියෙන් හඳුනාගෙන ඇත්තේ ප්‍රාග් ඓතිහාසික යුගයේ සිට සමකාලීන මුතුන් මිත්තන් හෝ නැතිවූ ඥාතීන් ලෙසය.[21]
ස්පාඤ්ඤ ගොවිපල
[සංස්කරණය]
ආක්‍රමණිකයන් යුරෝපීය ගවයන් අරුබා වෙත ගෙන ආහ. කාලයත් සමඟ ඔවුන් එළුවන්, බැටළුවන්, බල්ලන්, බූරුවන්, එළදෙනුන්, ඌරන් සහ සමහර විට බළලුන් පවා හඳුන්වා දුන්හ. ලන්දේසීන් විසින් ගෙන එන ලද හාවන් පසුව දිවයිනේ වල් බවට පත් වූ බව විශ්වාස කෙරේ. අරුබා මූලික වශයෙන් ස්පාඤ්ඤ ගොවිපළක් බවට පත් වූ අතර, ආහාර සොයමින් නිදහසේ සැරිසරන ගවයන් සිටියහ. අතීතයේ වැඩි ගස් තිබියදීත්, සමස්ත වෘක්ෂලතාදිය අදට සමාන විය. හඳුන්වා දුන් අශ්වයන් ලන්දේසි ඒවාට වඩා සැහැල්ලු වූ අතර, ඔවුන්ගේ කුර නිදහසේ සැරිසැරීමෙන් ඉතා දැඩි වූ අතර ඔවුන්ට අශ්වාරෝහක අවශ්‍ය නොවීය. සංසර්ග සටන් වලදී අශ්වයන් එකිනෙකාට තුවාල වීම වළක්වා ගැනීම සඳහා, අශ්වාරෝහක ප්‍රායෝගික නොවීය. සති තුනක සේවයෙන් පසු, විශේෂයෙන් වියළි කාලයේදී, අශ්වයන් සුවය ලැබීම සඳහා මුදා හරින ලදී. ඉඳහිට, ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් කුඩා කණ්ඩායමක් දිවයිනට ගොඩබසිනු ඇත, නමුත් සාමාන්‍යයෙන් අරුබාට තමන්ව ආරක්ෂා කර ගැනීමට ඉතිරි විය. ලන්දේසි භූගෝල විද්‍යාඥ ජොආන්ස් ඩි ලේට් පවසන පරිදි, 1630 වන විට අරුබා හි ඉන්දියානුවන් ස්වල්පයක් සහ ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් කිහිප දෙනෙක් සිටියහ.[26]
මුල් ලන්දේසි යුගය
[සංස්කරණය]ලන්දේසි ආක්‍රමණය: ලුණු
[සංස්කරණය]Al is de Sallem schoon, De Haering spant de Kroon.
සැමන් මාළු ලස්සන වෙන්න පුළුවන්, හුරුල්ලන් මාළුවා ඒ හැම එකකටම වඩා හොඳයි.
— ඊ.අස්. වෑන් දොරේගීස්ට් සහ සී.ඒ. පොස්ජගර් (1699)[27]
දෙවන පිලිප් රජුට විවෘතව අභියෝග කරමින්, ලුණු අවශ්‍යතාවය නිසා, ස්පාඤ්ඤයේ මාරේ ක්ලවුසම් ලෙස හැඳින්වෙන කැරිබියන් මුහුදේ තහනම් ජලයට පිවිසීමට ලන්දේසීන්ට සිදුවිය. 15 වන සියවසේ මැද භාගයේ සිට, සමෘද්ධිමත් ලන්දේසි හුරුල්ලන් කර්මාන්තය ක්‍රමයෙන් ව්‍යාප්ත වෙමින් පැවතුනි.[28] හූර්න්, එන්කුයිසන් සහ මෙඩෙම්බ්ලික් නගර ඔවුන්ගේ සමෘද්ධිමත් ධීවර කර්මාන්තවලට ස්තූතිවන්ත වෙමින් ලුණු වෙළඳාමේ විශේෂයෙන් ක්‍රියාකාරී විය. හුරුල්ලන් ලන්දේසි වාණිජ්‍යය සඳහා තීරණාත්මක වෙළඳ භාණ්ඩයක් වූ අතර, සංරක්ෂණය සඳහා ලුණු අවශ්‍ය විය. බටර් සහ චීස් කර්මාන්තයේ මෙන්ම දිගු මුහුදු ගමන් වලදී ආහාර කල් තබා ගැනීමේදී ලුණු වැදගත් කාර්යභාරයක් ඉටු කළේය. [29] හුරුල්ලන් සඳහා සුව කිරීමේ හෝ අච්චාරු දැමීමේ ක්‍රියාවලිය මධ්‍යතන යුගයේදී හොඳින් ස්ථාපිත විය. හුරුල්ලන් අල්ලා ගැනීමෙන් පසු, ඇසුරුම්කරුවන් අභ්‍යන්තර අවයව ඉවත් කර, ලුණු සමඟ මිශ්‍ර කර අති ක්ෂාරයක් නිර්මාණය කර, අතිරේක ලුණු සමඟ බැරල්වල ඇසුරුම් කරනු ඇත.[29] සීලන්ඩ් මසුන් ඇල්ලීමට දැඩි ලෙස සම්බන්ධ නොවූවත්, ඔවුන් ඔවුන්ගේ ලුණු සුදු කිරීමේ ක්‍රියාවලිය සඳහා ප්‍රසිද්ධ විය, එය යුරෝපය පුරා බෙහෙවින් ඉල්ලුමක් විය.[30]
ලුණු ආනයනය ආරම්භ වූයේ 15 වන සියවසේදී ලන්දේසීන් අයිබීරියානු වෙරළ තීරයේ සෙටුබල් හි උසස් තත්ත්වයේ ලුණු සොයා ගැනීමත් සමඟය. මෙම මුහුදු ලුණු එහි මැග්නීසියම් සල්ෆේට් සහ මැග්නීසියම් ක්ලෝරයිඩ් අන්තර්ගතය නිසා හුරුල්ලන් සංරක්ෂණය කිරීම සඳහා හොඳ විය. කෙසේ වෙතත්, අසූ අවුරුදු යුද්ධය මෙම වෙළඳාම නතර කිරීමට දෙවන පිලිප් පෙළඹවූහ.[28] ලුණු සැපයුම කපා හැරීමත් සමඟ, ලන්දේසීන්ට නව වෙළඳ මාර්ග සෙවීමට සිදු විය. ලුණු සඳහා ඔවුන්ගේ ගවේෂණය ඔවුන් බටහිර ඉන්දීය කොදෙව් වෙත යොමු කළේය.[30] විකල්ප ප්‍රභවයන් සොයමින්, ඔවුන් 17 වන සියවස වන විට ටියෙරා ෆර්ම් හි පුන්ටා ද අරයා වෙත අවධානය යොමු කළහ.[28] පුන්ටා ද අරයා හි ලුණු සංචිත බහුල වූ අතර උසස් තත්ත්වයේ වූ අතර එය අයිබීරියානු අර්ධද්වීපයේ ලුණු සංචිත ඉක්මවා ගියේය. පාෂාණ ලුණු නිධියක් වීමට වඩා, එය අවට කඳුකරයේ මැටිවලින් ලබාගත් මැණික් ලුණු වර්ගයකි.[30] කෙසේ වෙතත්, දොළොස් වසරක ගිවිසුමකින් පසුව, ලන්දේසීන් සොයා ගත්තේ ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් ලුණු ලේවායන් ශක්තිමත් කර ඇති බවත්, ඔවුන්ට අරයා ලුණු වල ඔවුන්ගේ කොටස අත්හැරීමට බල කළ බවත්ය.[28]
සතුරුකම් නැවත ආරම්භ වූ පසු, ලන්දේසීන් බටහිර ඉන්දීය සමාගම (WIC) පිහිටුවන ලද්දේ ස්පාඤ්ඤයට එරෙහිව උපායමාර්ගික මිලිටරි ක්‍රියාමාර්ගවල යෙදීම සහ සංවිධානය පෞද්ගලිකකරණය කිරීමේ ප්‍රධාන අරමුණ ඇතිවය. මෙය WIC පැවැත්මට හේතුව හෝ හේතුව විය. ඔවුන්ගේ ද්විතීයික අරමුණ වාණිජ්‍යය සහ යටත් විජිතකරණය කෙරෙහි අවධානය යොමු කළ අතර, එය අවසානයේ 1674 දී WIC බිඳවැටීමට හේතු වූ තේරීමකි. WIC ස්පාඤ්ඤ නිධන් බලඇණි පිළිබඳ තොරතුරු ද රැස් කළේය. 1623 දී, පීටර් ෂූටන් විසින් අණ දෙන ලද නැව් තුනකින් පමණක් සමන්විත කුඩා බලඇණියක් වූ නව WIC හි පළමු නිල බලඇණිය, අඩු ඇන්ටිලස් සහ යුකැටන් අර්ධද්වීපයේ කොල්ලකෑම් සහ කොල්ලකෑම්වල නිරත වීම සඳහා කැරිබියන් බලා පිටත් විය. ලන්දේසීන් මුලින්ම අරුබා හමුවූයේ මෙම ගමනේදීය.[28]
1628 හෝ 1629 දී පමණ, ලන්දේසීන් ටෝර්ටුගා හි නිතිපතා ලුණු ලබා ගැනීමට පටන් ගත්හ. වෙනිසියුලාවේ ආණ්ඩුකාර ෆ්‍රැන්සිස්කෝ නූනෙස් මෙලියන් ලුණු ලේවා විනාශ කර ලන්දේසි සිරකරුවන් කිහිප දෙනෙකු රැගෙන ගොස්, කුරකාඕ හි බ්‍රසීලවුඩ් කැපීමට ඔවුන්ට බල කළේය. මෙම ලන්දේසි ජාතිකයෙකු වන ජෑන් ජැන්සූන් ඔට්සන්, දිවයිනේ විශිෂ්ට වරාය සහ ලාභදායී ලුණු ලේවායන් හොඳින් තක්සේරු කළ අතර, පසුව ඔහු ඒවා WIC වෙත දැනුම් දුන්නේය. ලුණු සඳහා ඔවුන්ගේ අරගලය හඳුනා ගත් ලන්දේසීන්, කුරකාවෝ සුරක්ෂිත කිරීම සඳහා මෙම ජලයේ කඳවුරක් පිහිටුවීමේ අවශ්‍යතාවය වටහා ගත්හ. WIC නියෝජිත ජොහැන්නස් වැන් වල්බීක් කුරකාවෝ, බොනෙයා සහ අරුබා හි ගවේෂණ අණදෙන නිලධාරියා සහ අනාගත ආණ්ඩුකාරයා ලෙස පත් කරන ලදී. 1634 ජුනි මාසයේදී WIC විසින් කුරකාවෝ අල්ලාගෙන අත්පත් කර ගන්නා ලදී, ප්‍රධාන වශයෙන් ලුණු ලබා ගැනීමේ ඔවුන්ගේ ආශාව නිසාය. 1634 වැන් වල්බීක්ගේ වාර්තාවේ, අරුබා කුරකාවෝ සම්බන්ධයෙන් පමණක් සඳහන් කර ඇති අතර, එහිදී ඔහු බොනෙයා සහ අරුබා සාමූහිකව "කුරකාවෝ දූපත්" ලෙස හඳුන්වයි.[28]
1816 වන විට අරුබා සතුව ලුණු ලේවායන් හතක් තිබූ අතර, ඒ සියල්ලෙන් අඩු ගුණාත්මක ලුණු ලබා දෙන ලදී. ලුණු නිෂ්පාදනය දේශීය ඉල්ලුම සපුරාලීමට ප්‍රමාණවත් විය. බොහෝ විට බූරුවන්ගේ සහාය ඇතිව අරුබාන් කම්කරුවන්ට ලුණු එකතු කිරීමේ කාර්යය පැවරී තිබූ අතර, පසුව එය දිවයිනේ වැසියන් අතර බෙදා හරින ලදී.[31] 1924 දී පමණ, රැන්චෝ හි ලුණු නිස්සාරණයෙන් සීමිත ප්‍රතිලාභ හිමි වූ අතර, ප්‍රධාන වශයෙන් නැව්ගත කිරීමේදී මාළු සංරක්ෂණය සඳහා භාවිතා කරන ලදී.[32] පාර්ඩෙන්බායි (අශ්ව බොක්ක) 1949 දක්වා ලුණු බඳුන් අඩංගු වූ අතර පසුව එය හාරා වැලි යට අතුරුදහන් විය.[26]
නව නෙදර්ලන්තය
[සංස්කරණය]1648 දී වෙස්ට්ෆාලියා සාමය සහ 1678 දී නිජ්මේගන් සාමය අතර, ලන්දේසි ඇන්ටිලීස් සහ මුළු කැරිබියානු කලාපයේම වසර 30 ක අර්බුද පැවතුනි. 1648 වන විට, කුරකාඕ හමුදා මුරපොලක් ලෙස එහි වැදගත්කම නැති කර ගෙන තිබුණි. දූපත් සහ නව නෙදර්ලන්තය අතර සම්බන්ධතා ශක්තිමත් කිරීමට ආණ්ඩුකාර පීටර් ස්ටුයිවෙසන්ට් සැලැස්මක් තිබුණි. යටත් විජිත දෙක එකිනෙකාට සහයෝගය දැක්විය හැකි බව ඔහු විශ්වාස කළේය: කුරකාඕහි වහලුන්, අරුබාහි අශ්වයන් සහ බොනෙයාහි ලුණු වෙනුවට නව නෙදර්ලන්තය ආහාර සපයනු ඇත.[33] නමුත් යටත් විජිත දෙක අතර එදිරිවාදිකම් ස්ටුයිවෙසන්ට් අපේක්ෂා නොකළ අතර, එය ඔවුන්ට ඵලදායී ලෙස එකට වැඩ කිරීමට බාධාවක් විය. කුරකාඕහි ලන්දේසීන් නව නෙදර්ලන්තයේ තම සෙසු රටවැසියන් සමඟ වෙළඳාම් කරනවාට වඩා හොඳ මිලක් ලබා ගත හැකි අනෙකුත් කැරිබියානු දූපත් වලට තම භාණ්ඩ විකිණීමට කැමති විය. ඊට අමතරව, දූපත් ස්පාඤ්ඤ ප්‍රධාන භූමිය සමඟ නීති විරෝධී වෙළඳාමකට සම්බන්ධ වූ අතර නිව් නෙදර්ලන්තය සමඟ නීත්‍යානුකූල වෙළඳාමට මාරු වීමට අවශ්‍ය නොවීය. නිව් ඇම්ස්ටර්ඩෑම් හි ආරක්ෂක කටයුතු ශක්තිමත් කිරීම සඳහා ස්ටූයිවෙසන්ට් හට වහලුන් අවශ්‍ය වූ නමුත්, ඔහුගේ ඉල්ලීම්වලට ප්‍රතිචාර වශයෙන් ඔහුට බොහෝ විට මැන්කරොන් ලෙස හැඳින්වෙන පැරණි හෝ රෝගී වහලුන් ලැබුණි. වඩා හොඳ වහලුන් වෙනත් තැනක ඉහළම ලංසුකරුට විකුණන ලදී. කෙසේ වෙතත්, නිව් නෙදර්ලන්තයේ ජනතාව පරාර්ථකාමී හේතූන් මත හෝ දැඩි දේශප්‍රේමී හැඟීමකින් පෙළඹී සිටියේ නැත. ඔවුන් දේශසීමාව හරහා තම ප්‍රංශ, ඉංග්‍රීසි සහ ස්වීඩන් අසල්වැසියන් සමඟ වෙළඳාම් කිරීම දිගටම කරගෙන ගියේය. මුදල් ඉපයීමට වඩා ඔවුන්ගේ බෙදාගත් උරුමය වැදගත් වූයේ ආන්තික අවස්ථාවන්හිදී පමණි. නිදසුනක් වශයෙන්, වියළි කාල මාලාවක් හේතුවෙන් දූපත් සාගතයකට මුහුණ දුන් විට, කාලෝචිත ලෙස ආහාර සමඟ නැවක් යැවීමෙන් ස්ටූයිවෙසන්ට් ගලවා ගැනීමට පැමිණියේය.[33]
කුරකාඕ දූපත් සහ නිව් නෙදර්ලන්තය අතර ඇති වූ කරදරකාරී සම්බන්ධතාවය 1664 දී හදිසියේම අවසන් විය. ඒ කාලයේදී, එංගලන්තය සහ එක්සත් පළාත් අතර යුද්ධයක් නිල වශයෙන් ප්‍රකාශයට පත් කර නොතිබුණද, රිචඩ් නිකොල්ස්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් ඉංග්‍රීසි බලඇණියක් නිව් ඇම්ස්ටර්ඩෑම් යටත් වන ලෙස ඉල්ලා සිටියේය. 1673 දී ලන්දේසීන් යටත් විජිතයේ පාලනය කෙටියෙන් නැවත ලබා ගත් අතර, 1674 දී එය නැවත වරක් ලීවරයක් ලෙස භාවිතා කරන ලද අතර එය ඉංග්‍රීසින්ට ප්‍රංශය සමඟ ඔවුන්ගේ සන්ධානයේ අන්තරායන් පෙන්වීමට භාවිතා කරන ලදී.[33] 17 වන සියවසේදී, ලන්දේසීන් එංගලන්තය ඔවුන්ගේ ප්‍රධාන සතුරා ලෙස සැලකූ අතර, ඔවුන් ඉංග්‍රීසින්ට එරෙහිව සටන් කළ යුද්ධ තුනෙන් එය සනාථ විය. දෙවන ඇන්ග්ලෝ-ලන්දේසි යුද්ධය සහ පසුව 1667 දී ඇති වූ සාම ගිවිසුම කැරිබියානු යටත් විජිත දේපළවල තීරණාත්මක මොහොතක් සනිටුහන් කළේය. ලන්දේසි ආධිපත්‍යය හීන වූ අතර, ඉංග්‍රීසි නාවික පනත් බලාත්මක කිරීම කලාපීය වෙළඳාමට කල් පවතින බලපෑමක් ඇති කළේය. කෙසේ වෙතත්, කැරිබියානු දූපත් අවසානයේ ස්ථාවරත්වය සහ සමෘද්ධිය නැවත ලබා ගත් අතර, ඉදිරි සියවස් ගණනාවක් පුරා යටත් විජිත දේපළවල අඩු වෙනස්කම් අත්විඳින ලදී.[33]
වහල්භාවය
[සංස්කරණය]16 වන සියවසේදී, ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් බලහත්කාර ශ්‍රම පිළිවෙත්වල නිරත වූ අතර, 1515 දී අරවක් ඉන්දියානුවන් හිස්පැනියෝලා වෙත පිටුවහල් කරන ලදී. යටත් විජිතවාදීන් "නිෂ්ඵල දූපත්" වල ඉන්දියානුවන් කෙරෙහි පාලනය ක්‍රියාත්මක කළ අතර, පසුව අප්‍රිකානු වහලුන් මුහුණ දුන් දුෂ්කරතා පිළිබිඹු කරමින්, නිදහස ප්‍රතික්ෂේප කිරීම සහ බලහත්කාර ශ්‍රමය මගින් සලකුණු කරන ලදී.[34] 1775 න් පසු අප්‍රිකානු වහලුන්ගේ නම් වාර්තාවල දක්නට ලැබීමට පටන් ගත් අතර, "සිසිලියා" සහ "ඇපොලිනාර්" වැනි උදාහරණ වෙරළ ආසන්නයේ ඇල්ටෝ විස්ටා හි සිල්වෙස්ටර් සහ අල්වාරෙස් වැනි පවුල් සමඟ සම්බන්ධ විය.[35]
ලන්දේසි යටත් විජිතවාදියා රතු වහල්භාවය හඳුනා ගත්තේය, විශේෂයෙන් යුද්ධවලින් අල්ලා ගත් ඉන්දියානුවන්. ගයනාහි, ගැටුම්වලදී සිරකරුවන් ලෙස ගෙන යන ඉන්දියානුවන් සාම ගිවිසුම් අනුගමනය කරමින් පවා වෙළඳාම් කරන ලදී. බටහිර ඉන්දීය සමාගමේ පාලන සමයේදී අරුබා හි ඉන්දියානුවන් නිල වශයෙන් වහලුන් ලෙස වර්ගීකරණය නොකළද, අරුබා හි වාචික සම්ප්‍රදායේ 20 වන සියවසේ මුල් භාගයේදී ඇමරින්ඩියන් වහලුන් ගැන සඳහන් විය.[36][37] 1827 දී, කමාන්ඩර් සයිමන් ප්ලැට්ස් විසින් අරුබාන් පවුල් විසින් ව්‍යාජ වහලුන් ලෙස සලකනු ලැබූ ඇමරින්ඩියන් ජාතිකයින් 51 දෙනෙකු සොයා ගන්නා ලදී. සමහරුන් වහල් වෙළඳාමට සම්බන්ධ නැව් හිමියන් විසින් ගෙන එන ලදී. නිසි හැදී වැඩීම, අධ්‍යාපනය සහ නවාතැන් සහතික කරමින්, නිසි හැදී වැඩීම, අධ්‍යාපනය සහ නවාතැන් සහතික කරමින්, ඇමරින්ඩියන් ජාතිකයින්ගේ නිදහස පිළිගන්නා ප්‍රකාශයකට ප්ලැට්ස් ස්වාමිවරුන් අත්සන් කර තිබුණි.[38]
පොදු විශ්වාසයට පටහැනිව, අරුබා වහල්භාවයේ ඉතිහාසයක් තිබූ අතර, අනෙකුත් කැරිබියානු කලාපවලට වඩා තත්වයන් සැලකිය යුතු ලෙස යහපත් බවට ඇති මතයට අභියෝග කළේය. වාර්තා සීමිතයි, ප්‍රධාන වශයෙන් 1750 සහ 1795 දී කුරසාවෝ සම්බන්ධයෙන් සඳහන් වේ. වහල්භාවය වටා ඇති අරුබාහි තත්වයන් සාපේක්ෂව අඩු දරුණු වූ අතර, ආදිවාසී ජනතාව වහල්භාවයට පත් නොවූ බවට වැරදි වැටහීම් ඇති විය. කෙසේ වෙතත්, 1862 වන විට, අරුබා ජනගහනයෙන් සියයට 15 ක් වහලුන් වූ අතර, සියයට 27 ක් බොනෙයා හි සිටියහ.[35] 1820 ජනගහන වාර්තාවකට අනුව අරුබාහි වහලුන් 331 ක් සිටියහ - ස්වදේශික ජනතාව 157 ක් සහ අප්‍රිකානු සම්භවයක් ඇති අය 174 ක්. 1840 දී, එම සංඛ්‍යාව වහලුන් 497 දක්වා වැඩි වූ අතර, ඉන් 269 ක් ස්වදේශික ජනතාව වූ අතර 228 ක් අප්‍රිකානු සම්භවයක් ඇති අය වූහ. ආසන්න වශයෙන්, අරුබාහි වහලුන්ගෙන් අඩක් ස්වදේශික සම්භවයක් ඇති අය වූ අතර අනෙක් භාගය අප්‍රිකානු සම්භවයක් ඇති අය විය. ලන්දේසි නීතිය සාමාන්‍යයෙන් ස්වදේශික ජනතාව වහල්භාවයට පත් කිරීම තහනම් කළද, සැබෑ පිළිවෙත වෙනස් විය.[35]
ඉංග්‍රීසි අන්තර් රාජ්‍ය සහ ආර්ථික සංවර්ධනය
[සංස්කරණය]
1806 සිට 1816 දක්වා නැපෝලියන් යුද්ධ අතරතුර බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යය දිවයින පාලනය කළ අතර, පසුව 1814 ඇන්ග්ලෝ-ලන්දේසි ගිවිසුමට අනුව එය ලන්දේසි අධිකාරියට ආපසු ලබා දෙන ලදී.[39][40][41][42] ඉන්පසු අරුබා බොනෙයා සමඟ කුරකාවෝ සහ යැපුම් ජනපදයට ඒකාබද්ධ කරන ලදී. 19 වන සියවස පුරාම දිවයිනේ ආර්ථිකය පරිණාමය වූයේ රන්, පොස්පේට් (අරුබා පොස්පේට් සමාගම) සහ කෝමාරිකා කර්මාන්තය (රාජකීය අරුබා ඇලෝ) වටා කේන්ද්‍රගත වීමෙනි. කෙසේ වෙතත්, මෙම ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම් තිබියදීත්, අරුබා මෙම කාලය තුළ සාපේක්ෂව ඌන සංවර්ධිත සහ ආර්ථික වශයෙන් අවාසි සහගත කලාපයක් ලෙස පැවතුනි.[39]
20 වන සහ 21 වන සියවස්
[සංස්කරණය]
සැන් නිකොලස් හි පළමු තෙල් පිරිපහදුව වන ලාගෝ ඔයිල් සහ ප්‍රවාහන සමාගම 1924 දී ඉදිකරන ලද අතර එය ස්ටෑන්ඩර්ඩ් ඔයිල් හි අනුබද්ධිත ආයතනයකි. අරුබා හි පිරිපහදුව ලොව විශාලතම එකක් බවට පත් විය.[39] 1927 දී, ඔරන්ජෙස්ටැඩ් හි බටහිර දෙසින් අරෙන්ඩ් පෙට්‍රෝලියම් සමාගම පිහිටුවන ලදී. පිරිපහදුවන් විසින් විශාල වෙනිසියුලානු තෙල් නිධිවලින් බොරතෙල් සකසන ලද අතර, දිවයිනට වැඩි සෞභාග්‍යයක් ගෙන ආවේය.[43]
දෙවන ලෝක යුද්ධ සමයේදී, නෙදර්ලන්තය නාසි ජර්මනිය විසින් අත්පත් කර ගන්නා ලදී. 1940 දී, අරුබා හි තෙල් පහසුකම් ලන්ඩනයේ පිටුවහල් කරන ලද ලන්දේසි රජයේ පරිපාලනය යටතට පත් වූ අතර, 1942 දී ජර්මානු නාවික හමුදාව විසින් ඔවුන්ට පහර දීමට සිදු විය.[39][44]
1947 අගෝස්තු මාසයේදී, අරුබා, ප්‍රසිද්ධ අරුබාන් දේශපාලනඥයෙකු වන හෙනී එමන්ගේ උත්සාහයෙන් පෙළඹී, නෙදර්ලන්ත රාජධානිය තුළ ස්වාධීන රාජ්‍යයක් ලෙස අරුබාගේ තත්ව ඇපාර්ට් සඳහා එහි පළමු රාජ්‍ය පාලන (ව්‍යවස්ථාව) සකස් කරන ලදී. 1954 වන විට, නෙදර්ලන්ත රාජධානියේ ප්‍රඥප්තිය ස්ථාපිත කරන ලද අතර, අරුබා සහ රාජධානියේ ඉතිරි කොටස අතර සබඳතා සඳහා රාමුවක් සපයන ලදී.[45] එමඟින් නෙදර්ලන්ත ඇන්ටිලස් නිර්මාණය වූ අතර, එය කැරිබියන් දූපත් වල සියලුම ලන්දේසි යටත් විජිත එක් පරිපාලන ව්‍යුහයකට ඒකාබද්ධ කළේය.[46] කෙසේ වෙතත්, ප්‍රතිපත්තිය කුරකාඕ විසින් ආධිපත්‍යය දරන බව සැලකූ බැවින්, බොහෝ අරුබාන්වරු මෙම විධිවිධානය ගැන නොසතුටට පත් වූහ.[40]
1972 දී, සමුළුවකදී සුරිනාම් හි, අරුබා දේශපාලනඥයෙකු වන බෙටිකෝ ක්‍රෝස්, අරුබා, නෙදර්ලන්තය, සුරිනාම් සහ නෙදර්ලන්ත ඇන්ටිලස් යන ප්‍රාන්ත හතරකින් සමන්විත ලන්දේසි පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලයක් නිර්මාණය කිරීමට යෝජනා කළේය. ඒ සෑම එකක්ම තමන්ගේම ජාතිකත්වයක් ඇති කර ගැනීම සඳහා. ඔහුගේ අලුතින් නිර්මාණය කරන ලද පක්ෂය වන Movimiento Electoral di Pueblo හි සහාය ඇතිව, ක්‍රෝස් 1976 දී ධජයක් සහ ජාතික ගීය නිර්මාණය කිරීමත් සමඟ ස්වාධීන රාජ්‍යයක ලක්ෂණ අනුගමනය කරමින්, නිදහසේ දිගුකාලීන ඉලක්කයක් සහිතව, අරුබා සඳහා වැඩි ස්වයං පාලනයක් ඉල්ලා සිටියේය.[39] 1977 මාර්තු මාසයේදී, එක්සත් ජාතීන්ගේ සහාය ඇතිව ජනමත විචාරණයක් පවත්වන ලදී. සහභාගී වූවන්ගෙන් 82% ක් නෙදර්ලන්තයෙන් සම්පූර්ණ නිදහස සඳහා ඡන්දය දුන්හ.[39][47] 1977 දී මහා වැඩ වර්ජනයක් සංවිධානය කිරීමෙන් ක්‍රෝස් ලන්දේසි රජයට පීඩනය වැඩි කිරීමත් සමඟ ආතතීන් උත්සන්න විය.[39] පසුව ක්‍රෝස් ලන්දේසි අගමැති ජූප් ඩෙන් උයිල් හමුවූ අතර, හේග් හි සමාජ අධ්‍යයන ආයතනයට නිදහස සඳහා අධ්‍යයනයක් සකස් කිරීම සඳහා පැවරීමට දෙපාර්ශ්වය එකඟ වූහ. එය අරුබා එන් ඔනාෆ්හාන්කෙලිජ්ඛෙයිඩ්, ඇච්ටෙග්‍රොන්ඩන්, මොඩලයිටයිටන්, එන් මොගෙලිජ්ඛෙඩන්; ඊර්ස්ටේ ඒන්ලෙග් හි ඊන් සම්බන්ධතාවය (අරුබා සහ ස්වාධීනත්වය, පසුබිම්, ක්‍රමවේද සහ අවස්ථා; මූලික වාර්තාවක්) (1978) යන මාතෘකාව යටතේ විය.[39]
ස්වයං පාලනය
[සංස්කරණය]1983 මාර්තු මාසයේදී අරුබා රාජධානිය තුළ නිදහස සඳහා නිල ගිවිසුමකට එළඹුණු අතර, එය කිරීටය වැඩිවන ස්වයං පාලනයක් ලබා දෙන විට පියවර මාලාවකින් සංවර්ධනය කිරීමට නියමිත විය. 1985 අගෝස්තු මාසයේදී අරුබා ඒකමතිකව අනුමත කරන ලද ව්‍යවස්ථාවක් කෙටුම්පත් කළේය. 1986 ජනවාරි 1 වන දින, එහි පළමු පාර්ලිමේන්තුව සඳහා 1985 මහ මැතිවරණය පැවැත්වීමෙන් පසුව, අරුබා නෙදර්ලන්ත ඇන්ටිලස් වෙතින් වෙන් වූ අතර, නිල වශයෙන් නෙදර්ලන්ත රාජධානියේ රටක් බවට පත් වූ අතර, 1996 සඳහා පූර්ණ නිදහස සැලසුම් කර ඇත.[39] 1985 දී රථවාහන අනතුරකින් ක්‍රෝස් බරපතල තුවාල ලබා කෝමා තත්වයට පත්විය. ඔහු 1986 දී මිය ගියේය, ඔහු වසර ගණනාවක් සේවය කළ අරුබා සඳහා තත්ව වෙන්වීමක් බලාත්මක කිරීම කිසි විටෙකත් නොදුටුවේය.[39] ඔහුගේ මරණයෙන් පසු, ක්‍රෝස් ලිබර්ටඩෝර් ඩි අරුබා ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.[39] ක්‍රෝස්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ අරුබාන් මහජන පක්ෂයේ හෙනී එමන් අරුබාහි පළමු අගමැති බවට පත්විය.
මේ අතර, 1985 දී අරුබාහි තෙල් පිරිපහදුව වසා දමන ලදී. එය අරුබාට එහි සැබෑ ආදායමෙන් සියයට 30 ක් සහ රජයේ ආදායමෙන් සියයට 50 ක් ලබා දී තිබුණි.[48] ආර්ථිකයට එල්ල වූ සැලකිය යුතු පහර සංචාරක ව්‍යාපාරයේ නාටකාකාර වර්ධනයක් සඳහා තල්ලුවකට තුඩු දුන් අතර, එම අංශය දිවයිනේ විශාලතම කර්මාන්තය බවට පත්ව ඇත.[39] 1990 දී හේග් හි පැවති සමුළුවකදී, අගමැති නෙල්සන් ඔඩුබර්ගේ ඉල්ලීම පරිදි, අරුබා, නෙදර්ලන්තය සහ නෙදර්ලන්ත ඇන්ටිලස් රජයන්, අරුබා පූර්ණ නිදහස කරා සංක්‍රමණය වීම දින නියමයක් නොමැතිව කල් දැමූහ.[39] අරුබා පූර්ණ නිදහස කාලසටහන්ගත කිරීමේ ලිපිය 1995 දී අවලංගු කරන ලදී, නමුත් තවත් ජනමත විචාරණයකින් පසු එම ක්‍රියාවලිය නැවත ආරම්භ කළ හැකි බව තීරණය විය.
සටහන්
[සංස්කරණය]- ^ The Papiamento word for agricultural land or farm land, "kunuku" (Aruba: cunucu), may have a Taino origin.[22]
යොමු කිරීම්
[සංස්කරණය]- ^ a b c d e f g h Alofs, L. (2018). "Inheemse eilanden: een korte kennismaking" [Indigenous islands: a brief introduction]. Koloniale mythen en Benedenwindse feiten : Curaçao, Aruba en Bonaire in inheems Atlantisch perspectief, ca. 1499-1636 [Colonial Myths and Leeward Realities: Curaçao, Aruba, and Bonaire from an Indigenous Atlantic Perspective, ca. 1499-1636]. Sidestone Press. pp. 19–27. ISBN 978-90-8890-602-2.
- ^ Mickleburgh, Hayley L.; Laffoon, Jason E. (2018). "Assessing dietary and subsistence transitions on prehistoric Aruba: Preliminary bioarchaeological evidence". The Archaeology of Caribbean and Circum-Caribbean Farmers (6000 BC - AD 1500). London: Routledge. doi:10.4324/9781351169202. ISBN 9781351169202.
- ^ a b Kelly, H.J.; Hofman, C.L. (2019). "The Archaic Age of Aruba: New evidence on the first migrations to the island". Early Settlers of the Insular Caribbean: Dearchaizing the Archaic. Leiden: Sidestone Press. pp. 147–162.
- ^ De Josselin De Jong, J. P. B. (1919). "De Beteekenis Van Het Archaeologisch Onderzoek Op Aruba, Curaçao En Bonaire". De West-Indische Gids. 1: 317–334. ISSN 0372-7289. JSTOR 41847531.
- ^ Versteeg, A. H. (1991). A preceramic burial site at Malmok (Aruba). In Proceedings of the Thirteenth International Congress for Caribbean Archaeology. Ayubi EN, Haviser JB (eds). Reports of the Archaeological–Anthropological Institute of the Netherlands Antilles (No. 9, pp. 105-126).
- ^ "Distributions of graves and gifts". සම්ප්‍රවේශය 11 Nov 2023.
- ^ a b c d e Oliver, J.R. (1989). The Archaeological, Linguistic and Ethnohistorical Evidence for the Expansion of Arawakan into Northwestern Venezuela and Northeastern Colombia. Doctoral Thesis (Ph.D) (Doctoral). University of Illinois at Urbana Champaign (UIUC). සම්ප්‍රවේශය 2023-09-15 – via UCL Discovery.
- ^ a b c Haviser, J.B. (1991). The first Bonaireans. Archaeological-Anthropological Institute of the Netherlands Antilles.
- ^ Rouse, Irving (1992). The Tainos : rise & decline of the people who greeted Columbus. New Haven: Yale University Press. සම්ප්‍රවේශය 2023-09-15.
- ^ Dijkhoff, Raymundo A. C. F. (1997). Tanki Flip / Henriquez: an early Urumaco site in Aruba. Leiden : [s.n.]
- ^ Sahlins, M.D. (1968). Tribesmen (Foundations of Modern Anthropology) (1st ed.). Prentice Hall. ISBN 978-0-13-930933-5
- ^ Thornton, John K. (2012). A Cultural History of the Atlantic World, 1250–1820. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/cbo9781139021722. ISBN 978-0-521-89875-1.
- ^ Oliver, J.R. (1997). "Dabajuroïd Archaeological, Settlements and House structures: an overview from mainland Western Venezuela". The Archaeology of Aruba: the Tanki Flip Site (A.H. Versteeg & Rostain ed.). Aruba: Archeological museum, no. 8. ISBN 978-99904-85-20-2
- ^ Versteeg, A.H. (1991a). Toen woonden indianen op Aruba. Aruba: Publications of the Archaeological Museum, no. 3.
- ^ Versteeg, A.; Ruiz, A.C. (1995). Reconstructing Brasil Wood Island: the archaeology and landscape of Indian Aruba. Aruba: Publications of the Archaeological Museum, no. 6.
- ^ Boerstra, E. (1982). De precolumbiaanse bewoners van Aruba, Curaçao en Bonaire. Zutphen: De Walberg Pers.
- ^ Versteeg, A.H. (1997). "Pre-Columbian houses at Santa Cruz site". Arubaans Akkoord : Opstellen over Aruba van voor de komst van de olieindustrie [Aruban Accord: Writings about Aruba from before the arrival of the oil industry] (L. Alofs, W. Rutgers en H.E. Coomans ed.). Bloemendaal: Stichting Libri Antiyani. pp. 89–102. සම්ප්‍රවේශය 2023-04-29.
- ^ Gatschet, Alb. S. (1885). "The Aruba Language and the Papiamento Jargon". Proceedings of the American Philosophical Society. 22 (120): 299–305. ISSN 0003-049X. JSTOR 982990.
- ^ DBNL (1946). "De Caraïben door M.D. Latour O.P., Lux. Jaargang 4". DBNL (ලන්දේසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-11-30.
- ^ a b Hummelinck, P. Wagenaar (1959). "Studies on the Physical Anthropology of the Netherlands Antilles: I: Indiaanse Skeletvondsten Op Aruba En Curaçao". De West-Indische Gids. 39 (2/4): 77–94. ISSN 0372-7289. JSTOR 41969614.
- ^ a b c d e Alofs, Luc (2018). Koloniale mythen en Benedenwindse feiten : Curaçao, Aruba en Bonaire in inheems Atlantisch perspectief, ca. 1499-1636. Leiden : Sidestone Press. pp. 29–50. ISBN 978-90-8890-602-2.
- ^ Sijs, N. van der; Joubert, S. (2020). "Antilliaans-Nederlandse woorden en hun herkomst".
- ^ Vespucci, Amerigo (1992). Letters from a new world : Amerigo Vespucci's Discovery of America. Internet Archive. New York : Marsilio. ISBN 978-0-941419-62-8.
- ^ a b Alofs, L. (2018). "Inheemse eilanden: een korte kennismaking" [Indigenous islands: a brief introduction]. Koloniale mythen en Benedenwindse feiten : Curaçao, Aruba en Bonaire in inheems Atlantisch perspectief, ca. 1499-1636 [Colonial Myths and Leeward Realities: Curaçao, Aruba, and Bonaire from an Indigenous Atlantic Perspective, ca. 1499-1636]. Sidestone Press. pp. 51–79. ISBN 978-90-8890-602-2.
- ^ a b Alofs, Luc (2018). Koloniale mythen en Benedenwindse feiten : Curaçao, Aruba en Bonaire in inheems Atlantisch perspectief, ca. 1499-1636. Leiden : Sidestone Press. pp. 81–110. ISBN 978-90-8890-602-2.
- ^ a b Hartog, Johan (1961). Aruba: Past and Present: from the time of the indians until today (ඉංග්‍රීසි බසින්). Translated by Verleun, J.A. Oranjestad, Aruba: D.J. De Wit.
- ^ DBNL. "Een korte Historie Aengaende Hollandt, Den Ryper zee-postil, bestaende in XXII. Predicatien toegepast op den zeevaert, E. Az. van Dooregeest, C.A. Posjager". DBNL (ලන්දේසි බසින්). p. 350. සම්ප්‍රවේශය 2023-09-22.
- ^ a b c d e f Goslinga, Cornelis Ch. (1979). "A Short History of the Netherlands Antilles and Surinam". SpringerLink (ඉංග්‍රීසි බසින්): 20–25. doi:10.1007/978-94-009-9289-4. ISBN 978-90-247-2118-4.
- ^ Unger, Richard W. (1980). "Dutch Herring, Technology, and International Trade in the Seventeenth Century". The Journal of Economic History. 40 (2): 253–280. doi:10.1017/S0022050700108204. ISSN 0022-0507. JSTOR 2120179. S2CID 154052293.
- ^ a b c Goslinga, Cornelis Christiaan (1971). "The Battle for Salt". The Dutch in the Caribbean and on the Wild Coast, 1580-1680. Assen : Van Gorcum [etc.] pp. 116–140. ISBN 978-90-232-0141-0.
- ^ De Hullu, J. (1923). "Aruba in 1816". De West-Indische Gids. 5: 371–382. ISSN 0372-7289. JSTOR 41845847.
- ^ Fraters van Tilburg (1924) (in Dutch), Ranchoe. Zoutwinning. Er is weinig aan verdiend. Het zout wordt gebruikt bij de verzending van vis, http://archive.org/details/STADSMUSEUMTILBURG-FRATERS-404472, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2023-10-06
- ^ a b c d Goslinga, Cornelis Ch. (1979). "A Short History of the Netherlands Antilles and Surinam". SpringerLink (ඉංග්‍රීසි බසින්). doi:10.1007/978-94-009-9289-4. ISBN 978-90-247-2118-4.
- ^ Alofs 1995, පිටු අංකය: 1.
- ^ a b c Nooyen 1965, පිටු අංකය: 34-35.
- ^ Alofs 1995, පිටු අංකය: 2.
- ^ Brenneker 1986, පිටු අංකය: 87.
- ^ Alofs 1995, පිටු අංකය: 3.
- ^ a b c d e f g h i j k l m "Historia di Aruba". 21 June 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2019.
- ^ a b "Aruba". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/EBchecked/topic/37333/Aruba. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 28 July 2019.
- ^ "British Empire: Caribbean: Aruba". 8 May 2013 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 June 2015.
- ^ "Aruba History". 28 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2019.
- ^ Albert Gastmann, "Suriname and the Dutch in the Caribbean" in Encyclopedia of Latin American History and Culture, vol. 5, p. 189. New York: Charles Scribner's Sons 1996.
- ^ Central American and Caribbean Air Forces, Daniel Hagedorn, Air Britain (Historians) Ltd., Tonbridge, 1993, p.135, ISBN 0 85130 210 6
- ^ Robbers, Gerhard (2007). Encyclopedia of World Constitutions. Vol. 1. New York City: Facts on File, Inc. p. 649. ISBN 978-0-8160-6078-8. 23 April 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 October 2015.
- ^ "Status change means Dutch Antilles no longer exists". BBC News. BBC. 10 October 2010. 11 October 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 11 October 2010.
- ^ "BBC News — Aruba profile — Timeline". BBC. 5 November 2013. 30 August 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 July 2014.
- ^ de Cordoba, Jose (1984-12-23). "Aruba Braces for Loss of Refinery". The Washington Post. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-16.